Book Title: Sarvsiddhantpraveshak
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Prachya Vidyapith Shajapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001804/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakaH (hindI anuvAdasaha) mUlagrantha sampAdaka evaM prAkkathana lekhaka pUjyapAda-gurudeva-munirAja zrI bhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijaya jI hindI anuvAda pUjyA sAdhvI rucidarzanAzrIjI anuvAdaka-sampAdaka, mArgadarzaka evaM bhUmikA pro0 sAgaramala jaina prAcyavidyApITha, zAjApura pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakaH (hindI anuvAdasaha ) mUlagrantha sampAdaka evaM prAkkathana lekhaka pUjyapAda - gurudeva - munirAja zrI bhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijaya jI hindI anuvAda pUjyA sAdhvI rucidarzanAzrIjI anuvAda-sampAdaka, mArgadarzaka evaM bhUmikA pro. sAgaramala jaina prAcyavidyApITha, zAjApura pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: prAcyavidyApITha, zAjApura pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI pustaka : sarvasiddhAntapravezaka: sampAdana : pUjyapAda-gurudeva-munirAjazrIbhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijaya jI prathama AvRtti : 2065 IsvI san 2008 __ 1100 pratiyA~ mUlya : 30 rupaye akSarAMkana : vimala candra mizra, DI. 53/97, e-8 pArvatIpurI, vaaraannsii| mudraNa : mahAvIra presa, javAhara nagara, vArANasI-10 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM darzana-saMgrAhaka granthoM ke praNayana kI eka sudIrgha paramparA rahI hai| jainetara vaidika paramparA meM 'sarvasiddhAntasaMgraha', 'sarvadarzanasaMgraha' 'sarvadarzanakaumudI' 'prasthAna-bheda' Adi aise mahattvapUrNa grantha haiM jinameM tatkAlIna dArzanika pravRttiyoM, sampradAyoM evaM unake siddhAntoM kA samyak vivecana huA hai| jaina paramparA ke 'viveka vilAsa', SaDdarzana-nirNaya ke atirikta AcArya haribhadra kRta SaDdarzanasamuccaya isI kar3I kA eka viziSTa grantha hai jisameM bhAratIya darzana ke sabhI pramukha dArzanika siddhAntoM kA niSpakSa prastutIkaraNa huA hai| __prastuta grantha sarvasiddhAntapravezaka kisI jaina AcArya dvArA praNIta haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya jaisI pratipAdana zailI vAlA eka viziSTa graMtha hai jisameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, jaina, mImAMsA aura lokAyata darzana kI pramANoM ke AdhAra para samIkSA kI gayI hai| isakA sampAdana munipravara zrI jambUvijayajI evaM hindI anuvAda parama, pUjya sAdhvI rucidarzanAzrI jI ne kiyA hai| ___hama AbhArI haiM DaoN. sAgaramala jaina ke jinhoMne na kevala yaha graMtha prakAzana hetu vidyApITha ko diyA, apitu isakI vidvatApUrNa 'bhUmikA' bhI likhii| graMtha ke prakAzana meM prUpha rIDiMga se lekara presa taka ke sabhI kAryoM kA sampAdana DaoN. zrIprakAza pANDeya, sahanidezaka, pArzvanAtha vidyApITha ne kiyA hai, etadartha hama unake prati dhanyavAda jJApita karate haiN| sundara akSara sajjA hetu zrI vimala candra mizra tathA satvara mudraNa hetu 'varddhamAna mudraNAlaya' sarvathA badhAI ke pAtra haiN| 18 apraila, 08 indrabhUti baraDa mahAvIra jayantI saMyukta saciva pArzvanAtha vidyApITha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana vidvata pAThaka jana, sarvasiddhAnta arthAt sabhI (bhAratIya) darzanoM ko batAne vAlA sarvasiddhAnta pravezaka nAmaka yaha grantha Apake sAmane prastuta hai| jaisalamera granthAlaya meM vidyamAna tAr3apatra para likhita isa grantha kI do pratiyoM ke AdhAra para yaha grantha sampAdita huA hai| ina pratiyoM meM kartA kA nAma ajJAta hai, kyoMki tAr3apatra para likhI gaI ina pratiyoM meM granthakAra ne apane nAma kA kahIM koI ullekha nahIM kiyA hai, phira bhI prArambhika pada ke anusAra jaina muni hI isa grantha ke raciyatA haiM, aisA spaSTa pratIta hotA hai| isa grantha kI pUrNa samIkSA karane para granthakAra kA kAla AcArya haribhadra ke pazcAt arthAt vikrama kI AThavIM zatI ke pazcAt aura bArahavI zatAbdI ke pUrva mAnA sakatA hai| isa grantha meM usa kAla ke pradhAna evaM prasiddha darzanoM yathA - nyAya, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, jaina, mImAMsA aura lokAyata kA una-una darzanoM ke prAcIna granthoM ke anusAra varNana kiyA gayA hai| yadyapi darzanoM kA varNana saMkSipta hai, phira bhI jijJAsuoM ke lie bahuta upayogI hai| bhArata eka dharmapradhAna deza hai, isaliye cArvAka jaise nAstika darzana ko chor3akara sabhI bhAratIya darzanoM kA lakSya sadaiva satya kA sAkSAtkAra yA mokSa kI prApti rahA hai| isI kAraNa bhAratIya tattvajJAna kI avadhAraNAoM ko vivAda yA tarka kA viSaya na mAnakara anubhUti kA viSaya mAnA gayA hai aura isake lie darzana (sAkSAtkAra) jaise ucca koTi ke yathArtha anubhava pradhAna zabda kA prayoga kiyA gayA hai| darzana zabda kA artha sAkSAtkAra hai| ataH jo satya kA sAkSAtkAra yA AtmA kA sAkSAtkAra karatA hai yA mokSa ke mArga ko batAtA hai, usI kA nAma darzana hai| isake atirikta carcA mAtra vANI kA vilAsa hai yA vidvAnoM ke manoraMjana kA sAdhana hai| bhAratIya tattva jJAna kA aisA AdhyAtmika dRSTikoNa hone ke kAraNa hI isa deza meM "sA vidyA yA vimuktaye" arthAta vidyA vahI hai, jo mukti kA hetu hai tathA "jJAnasya phalaM viratiH" arthAta jJAna kA phala pApa se nivRtta honA hai, ityAdi, sUtra vyApaka pracAra meM Aye haiN| Atma sAkSAtkAra rAga-dveSamoha se rahita samadRSTi ke binA nahIM ho sakatA hai| samadRSTi se avalokana karane vAle jJAnI purUSa ko vastu ke jo jo svarUpa dikhAI dete haiM, una sabhI svarUpoM ko grahaNa karatA hai| eka hI svarUpa kA aikAntika Agraha kabhI nahIM karatA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana zAstra jo AtmA ke sAkSAtkAra kA sAdhana rahA hai vaha aikAntika dRSTikoNa yA Agraha buddhi ke kAraNa dveSa ko bar3hAne kA sAdhana bana gayA hai| dUsaroM ke dRSTikoNa meM rahe hue satyAMza ko svIkAra karane kI vivekabuddhi yadi manuSya meM A jAe to vivAda kA koI sthAna hI na rhe| ekAMta kA Agraha chor3akara anekAntadRSTi apanAye binA viveka buddhi bhI vikasita nahIM ho sakatI hai| anekAMta do zabdoM se milakara banA hai - aneka + ant| yahA~ anta zabda kA artha hai 'dharma' arthAta vastu meM aneka dharma haiN| vastu meM eka hI dharma (guNa) kA Agraha rakhanA mithyAttva hai| yadi koI yaha prazna kare ki, eka hI vastu meM paraspara virUddha aneka dharmoM kA samAveza kisa prakAra ho sakatA hai ? isake uttara meM bauddhAcArya dharmakIrti kA yaha vAkya prAsaMgika hogA ki - "yadIdaM svayamarthAnAM rocate ke vayam / / " (pramANavArtika 2/210) yadi padArtha ko hI aneka dharmAtmaka honA pasaMda hai, to isameM hama kyA kara sakate haiN| eka hI vastu meM virodhI gaNa rahe hae hai, jaise eka vyakti kisI kI apekSA se putra hai to kisI kI apekSA se pitA bhI hai| vastu utpAda-vyaya-dhauvyatA ke guNoM se yukta hone se bhI nityAnitya hai| jaise miTTI piMDa ke rUpa se nAza hokara ghar3e ke rUpa meM utpanna hotI hai, tathApi usakI miTTI rUpatA to kAyama hI rahatI hai| isa prakAra apekSA bheda se eka hI vastu meM uttpatti, vinAza evaM sthiratA ghaTita hotI hai| isako svIkAra karane meM bAdhA jaisA kyA hai ? jo yaha bAta svIkAra karalI jAye, to vastu ko sarvathA avinAzI mAnane vAle vedAntI evaM sarvathA vinAzI yA kSaNika mAnane vAle bauddhoM kA jhagar3A apane Apa samApta ho sakatA hai| isa prakAra vastu bhAva-abhAva, nitya-anitya, sattva-asattva, sAmAnyAtmakatva- vizeSAtmakatva se yukta hai jo isa dRSTi se vastu kA vicAra kiyA jAye to darzanazAstroM ke aneka vivAda apane Apa hI samApta ho sakate hai| isa anekAntadRSTi se sAre mithyAbhinivezo kA zamana ho jAtA hai| yahI anekAnta kA siddhAnta jaina darzana kA AdhAra hai / saMsAra dukha se bharA huA hai, dukha kA kAraNa, dukha se chuTakArA pAne kA upAya, mokSa aura mokSa ke upAyabhUta mokSamArga kA nizcita jJAna nitAMta Avazyaka hai| sAdhaka ko cAhiye ki, jagata meM cala rahe mukti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdhI aneka mAnyatAoM kA, usake vividha mArgoM kA niSpakSa bhAva se yA samadRSTipUrvaka adhyayana karake yukta lagane vAle mArga para svayaM kI AsthA ko kendrita kre| mokSa ke upAyoM kI carcA ke saMbaMdha meM bhI sabhI zAstra eka mata nahIM hai| sabhI ke adhyayana ke lie bahuta samaya aura parizrama kI AvazyakatA hotI hai| darzanazAstroM kA adhyayana bahuta sugama evaM alpasamayasAdhya bana sake isa apekSA se kaI granthoM kI racanA kI gaI hai| jinameM bhinna-bhinna mukhya dArzanika vicAroM kA saMgraha kiyA gayA hai| isameM sabase purAnI racanA pUjya siddhasenadivAkarajI kI battIsa dvAtriMzikAe haiM, jinameM se bAIsa Aja bhI upalabdha haiN| kiMtu ye bahuta hI kaThina evaM gUDhArtha vAlI hai| isake pazcAt AcArya haribhadrasUri dvArA racita SaDdarzanasamuccaya nAma kA grantha bahuta hI sundara aura uttamakoTi kA hai| jisase vibhinna darzanoM kA jJAna saralatA se prApta kiyA jA sakatA hai| vartamAna samaya meM bhI kitane hI vizvavidyAlayoM meM darzanazAstra kI ema. e. kI parIkSA meM isa grantha kA adhyayana Avazyaka hai| isa AdhAra para isakI lokapriyatA aura upayogitA ko jAnA jA sakatA hai| isakA sarvaprathama prakAzana baMgAla kI raoNyala ezayATika sosAyaTI kI tarapha se huA hai| AcArya haribhadra kI paddhati ke anusAra sarvasiddhAntasaMgraha kI tathA mAdhavAcArya ke sarvadarzanasaMgraha Adi kI racanA huI hai| mAdhavAcArya ke grantha meM eka kamI yaha hai ki, unameM svayaM ko anabhiSTa cArvAkadarzana ko sabase pahale rakhA, phira usake pazcAta usake khaMDana ke rUpa bauddha darzana ko rakhA, phira bauddha darzana ke khaNDana ke rUpa jaina darzana ko rakhA, usake pazcAt jaina darzana ke khaNDana ke rUpa meM rAmAnujadarzana ko rakhA, isa prakAra darzanoM ko uttarottara krama meM rakhakara aMta meM svayaM ko mAnya zAMkaradarzana ko sarvazreSTha darzana ke rUpa meM rkhaa| apane darzana ko satya aura anya ko asatya karAra diyaa| yaha dRSTikoNa bhinna darzanoM ke anuyAyiyoM ko arUcikara pratIta huaa| jabaki SaDdarzanasamuccaya grantha meM kisI bhI darzana ko satya-asatya nahIM batAyA gayA hai| kevala mAdhyastha bhAva se darzanoM ko prastuta kiyA gayA hai| isameM unakI satyatA yA asatyatA ke lie svayaM nirNaya karane kA avakAza hai| isI kAraNa sabhI darzanoM ke anuyAyiyoM ko isakA adhyayana priya lagatA hai| yaha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I sarvasiddhAnta pravezaka grantha bhI aisA hI hai / isameM bhI mAdhyastha bhAva se sabhI bhAratIya darzanoM kI mAnyatAoM ko prastuta kiyA gayA hai / mukhya-mukhya sabhI darzanoM ke siddhAntoM kA nirUpaNa karane vAlA 'sarvasiddhAnta pravezaka' nAmaka yaha grantha bhI adyAvadhi svatantra rUpa se aprakAzita thaa| isameM naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, jaina, bauddha, mImAMsaka tathA cArvAka - isa prakAra sAta darzanoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| haribhadra kA SaDadarzanasamuccaya nAmaka grantha padyAtmaka hai, jabaki yaha grantha gadyAtmaka hai| sarvasiddhAnta pravezaka kI racanAzailI ativistRta na hote hue bhI atisaMkSipta bhI nahIM hai| bhASA aura pratipAdana zailI atyanta manohara hone se vibhinna darzanoM ke jJAna kI prApti kA yaha uttama grantha / isI kAraNa isa grantha ke sampAdana kA upakrama kiyA gayA hai| isa grantha ko khoja nikAlane kA yaza Agama prabhAkara pU. munirAja zrI puNyavijaya jI ko prApta hotA hai| unhoMne apanA pUrA jIvana prAcIna sAhitya kI khoja meM hI arpaNa kiyA thaa| jaina samAja unake puNyakArya se acchI taraha paricita hai| jaisalamera kI 'e' tathA 'bI' prati ke AdhAra para pAThAMtara khojakara sarvasiddhAntapravezaka grantha kI Apake svayaM ke dvArA taiyAra kI gaI pratilipi pUjya puNyavijaya jI mahArAja ne mujhe svayaM bhejI thii| jisake AdhAra para yaha sampAdana kA kArya huA hai| pUjyapAda gurUdeva zrI 1008 bhuvanavijaya jI mahArAja kI yaha icchA evaM preraNA thI ki prastuta grantha isa viSaya ke adhyetAoM ko atiupayogI ho sakatA hai, ataH ise svatantra rUpa se prakAzita karanA cAhiye / pUjya gurUdeva kI icchA ke anusAra yaha upayogI grantha prakAzita huA hai, yaha mere lie Ananda kA viSaya hai| yaha grantha adhyetAoM ko bhinna-bhinna darzanoM ke mukhya siddhAntoM kA jJAna dene ke sAtha-sAtha pUrNa samabhAva kI tarapha lejAne vAlI anekAntadRSTi ko prApta karAne vAlA ho, yahI merI zubhecchA hai / - muni jambUvijaya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA darzanasaMgrAhaka granthoM kI jaina paramparA yadi hama bhAratIya darzana ke samagra itihAsa meM sabhI pramukha darzanoM ke siddhAnta ko eka hI grantha meM pUrI prAmANikatA ke sAtha prastuta karane ke kSetra meM hue prayatnoM ko dekhate haiM, to hamArI dRSTi meM haribhadra hI ve prathama vyakti haiM, jinhoMne sabhI pramukha bhAratIya darzanoM kI mAnyatAoM ko niSpakSa rUpa se eka hI grantha meM prastuta kiyA hai| haribhadra ke SaDdarzana-samuccaya kI koTi kA aura usase prAcIna darzanasaMgrAhaka koI anya grantha hameM prAcIna bhAratIya sAhitya meM upalabdha nahIM hotaa| __ haribhadra ke pUrva taka jaina, bauddha aura vaidika tInoM hI paramparAoM ke kisI bhI AcArya ne apane kAla. ke sabhI darzanoM kA niSpakSa paricaya dene kI dRSTi se kisI bhI graMtha kI racanA nahIM kI thii| unake granthoM meM apane virodhI matoM kA prastutIkaraNa mAtra unake khaNDana kI dRSTi se hI huA hai| jaina paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva siddhasena divAkara aura samantabhadra ne anya darzanoM ke vivaraNa to prastuta kiye haiM, kintu unakI dRSTi bhI khaNDanaparaka hI hai| vividha darzanoM kA vivaraNa prastuta karane kI dRSTi se mallavAdI kA nayacakra mahattvapUrNa grantha kahA jA sakatA hai, kintu usakA mukhya uddezya bhI pratyeka darzana kI apUrNatA ko sUcita karate hue anekAntavAda kI sthApanA karanA hai| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke zabdoM meM (naya) cakra kI kalpanA ke pIche AcArya kA Azaya yaha hai ki koI bhI mata apane Apa meM pUrNa nahIM hai| jisa prakAra usa mata kI sthApanA dalIloM se ho sakatI hai usI prakAra usakA utthApana bhI virodhI matoM kI dalIloM se ho sakatA hai| sthApanA aura utthApana kA yaha cakra calatA rahatA hai| ataeva anekAntavAda meM ye mata yadi apanA ucita sthAna prApta kareM, tabhI ucita hai anyathA nhiiN|' nayacakra kI mUladRSTi bhI svapakSa arthAt anekAntavAda ke maNDana aura parapakSa ke khaNDana kI hI hai| isa prakAra jaina paramparA meM bhI 1. SaDdarzanasamuccaya-saM. DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA pR. 14 / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ix) haribhadra ke pUrva taka niSpakSa bhAva se koI bhI darzana-saMgrAhaka grantha nahIM likhA gyaa| jainetara paramparAoM ke darzanasaMgrAhaka granthoM meM AcArya zaMkara viracita mAne jAne vAle 'sarvasiddhAntasaMgraha kA ullekha kiyA jA sakatA hai| yadyapi yaha kRti mAdhavAcArya ke sarvadarzanasaMgraha kI apekSA prAcIna hai, phira bhI isake Adya zaMkarAcArya dvArA viracita hone meM saMdeha hai| isa grantha meM bhI pUrvadarzana kA uttaradarzana ke dvArA nirAkaraNa karate hue anta meM advaita vedAnta kI sthApanA kI gayI hai| ata: kisI sImA taka isakI zailI ko nayacakra kI zailI ke sAtha jor3A jA sakatA hai kintu jahA~ nayacakra, antima mata kA bhI prathama mata se khaNDana karavAkara kisI bhI eka darzana ko antima satya nahIM mAnatA hai, vahA~ 'sarvasiddhAntasaMgraha' vedAnta ko ekamAtra aura antima satya svIkAra karatA hai| ata: yaha eka darzana-saMgrAhaka grantha hokara bhI niSpakSa dRSTi kA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI jo vizeSatA hai vaha isameM nahIM hai| jainetara paramparAoM meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna mAdhavAcArya (I. 1350) ke 'sarvadarzanasaMgraha' kA AtA hai| kintu 'sarvadarzanasaMgraha' kI mUlabhUta dRSTi bhI yahI hai ki vedAnta hI ekamAtra samyagdarzana hai| sarvasiddhAntasaMgraha aura sarvadarzanasaMgraha' donoM kI haribhadra ke SaDdarzana-samuccaya se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ haribhadra binA kisI khaNDana-maNDana ke nirapekSa bhAva se tatkAlIna vividha darzanoM ko prastuta karate haiM, vahA~ vaidika paramparA ke ina donoM granthoM kI mUlabhUta zailI khaNDanaparaka hI hai| ata: ina donoM granthoM meM anya dArzanika matoM ke prastutIkaraNa meM vaha niSpakSatA aura udAratA parilakSita nahIM hotI hai, jo haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya meM hai| vaidika paramparA meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM tIsarA sthAna mAdhava-sarasvatIkRta 'sarvadarzanakaumudI' kA AtA hai| isa grantha meM darzanoM ko vaidika aura avaidika-- aise do bhAgoM meM bA~TA gayA hai| avaidika darzanoM meM cArvAka, bauddha aura jaina aise tIna bheda tathA vaidika darzana meM tarka, tantra aura sAMkhya-aise tIna bhAga kiye gaye haiN| isa grantha kI zailI bhI mukhyarUpa se khaNDanAtmaka hI hai| ata: haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya jaisI udAratA aura niSpakSatA isameM bhI parilakSita nahIM hotI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (x) vaidika paramparA ke darzanasaMgrAhaka granthoM meM cauthA sthAna madhusUdana sarasvatI ke 'prasthAna-bheda' kA AtA hai| madhusUdana sarasvatI ne darzanoM kA vargIkaraNa Astika aura nAstika ke rUpa meM kiyA hai| nAstika-avaidika darzanoM meM ve chaha prasthAnoM kA ullekha karate haiN| isameM bauddha darzana ke cAra sampradAya tathA cArvAka aura jainoM kA samAveza huA hai| Astika-vaidika-darzanoM meM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrva mImAMsA aura uttara mImAMsA kA samAveza haA hai| unhoMne pAzupata-darzana evaM vaiSNavadarzana kA bhI ullekha kiyA hai| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra prasthAnabheda ke lekhaka kI eka vizeSatA avazya hai jo use pUrva ullikhita vaidika paramparA ke anya darzana-saMgrAhaka granthoM se alaga karatI hai vaha yaha ki isa grantha meM vaidika darzanoM ke pArasparika virodha kA samAdhAna yaha kaha kara kiyA gayA hai ki ina prasthAnoM ke prastotA sabhI muni bhrAnta to nahIM ho sakate, kyoMki ve sarvajJa the| cU~ki bAhya viSayoM meM lage hue manuSyoM kA parama puruSArtha meM praviSTa honA kaThina hotA hai, ataeva nAstikoM kA nirAkaraNa karane ke lie ina muniyoM ne darzana prasthAnoM ke bheda kiye haiN| isa prakAra prasthAna bheda meM yatkiMcit udAratA kA paricaya prApta hotA hai| kintu yaha udAratA kevala vaidika paramparA ke Astika darzanoM ke sandarbha meM hI hai, nAstikoM kA nirAkaraNa karanA to sarvadarzana kaumudIkAra ko bhI iSTa hI hai| isa prakAra darzana-saMgrAhaka granthoM meM haribhadra kI jo niSpakSa aura udAra dRSTi hai vaha hameM anya paramparAoM meM racita darzana-saMgrAhaka granthoM meM nahIM milatI hai| yadyapi vartamAna meM bhAratIya dArzanika paramparAoM kA vivaraNa prastuta karane vAle aneka grantha likhe jA rahe haiM kintu unameM bhI lekhaka kahIM na kahIM apane iSTa darzana aura vizeSarUpa se vedAnta ko hI antima satya ke rUpa meM prastuta karatA pratIta hotA hai| haribhadra ke pazcAt jaina paramparA meM likhe gaye darzana-saMgrAhaka granthoM meM ajJAtakartR 'sarvasiddhAntapravezaka' kA sthAna AtA hai| kintu itanA nizcita hai ki yaha grantha kisI jaina AcArya dvArA praNIta hai kyoMki isake maMgalAcaraNa meM"sarvabhAva praNetAraM praNipatya jinezvaraM' aisA ullekha hai| paM. sukhalAla saMghavI ke anusAra prastuta grantha kI pratipAdana zailI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA hI anusaraNa karatI hai| antara mAtra yaha hai ki jahA~ haribhadra kA grantha padya meM hai 1. SaDdarzanasamuccaya-saM. DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA pR. 19 / 2. samadarzI AcArya haribhadra, pR. 43 / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xi) vahA~ sarvasiddhAntapravezaka gadya meM hai| sAtha hI yaha grantha haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI apekSA kucha vistRta bhI hai| jaina paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jIvadevasUri ke ziSya AcArya jinadattasUri (vikrama saM. 1265) ke vivekavilAsa kA AtA hai| isa grantha ke aSTama ullAsa meM SaDdarzanavicAra nAmaka prakaraNa hai| jisameM jaina, mImAMsaka, bauddha, sAMkhya, zaiva aura nAstika ina chaha darzanoM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra isa grantha kI eka vizeSatA yaha hai ki isameM nyAya vaizeSiko kA samAveza zaivadarzana meM kiyA gayA hai| merI dRSTi meM isakA kAraNa lekhaka ke dvArA haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA anusaraNa karanA hI hai, kyoMki usameM bhI nyAyadarzana ke devatA ke rUpa meM ziva kA hI ullekha kiyA hai 'akSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchiva'-13 ___ yaha grantha bhI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya ke samAna kevala paricayAtmaka aura niSpakSa vivaraNa prastuta karatA hai aura AkAra meM mAtra 66 zloka pramANa hai| jaina paramparA meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM tIsarA krama rAjazekhara (vikrama saM. 1405) ke SaDdarzanasamuccaya kA AtA hai| isa grantha meM jaina, sAMkhya, jaiminIya, yoga, vaizeSika aura saugata (bauddha) ina chaha darzanoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| haribhadra ke samAna hI isa grantha meM bhI ina sabhI ko Astika kahA gayA hai aura anta meM nAstika ke rUpa meM cArvAka darzana kA paricaya diyA gayA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya aura rAjazekhara ke SaDdarzanasamuccaya meM eka mukhya antara isa bAta ko lekara hai ki darzanoM ke prastutIkaraNa meM jahA~ haribhadra jainadarzana ko cauthA sthAna dete haiM vahA~ rAjazekhara jainadarzana ko prathama sthAna dete haiN| paM. sukhalAla saMghavI ke anusAra sambhavata: isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki rAjazekhara apane samakAlIna dArzanikoM ke abhinivezayukta prabhAva se apane ko dUra nahIM rakha ske| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA kI sUcanA ke anusAra rAjazekhara ke kAla kA hI eka anya darzana saMgrAhaka grantha AcArya merutuMgakRta SaDdarzana-nirNaya hai| isa grantha meM merutuMga ne bauddha, mImAMsA, sAMkhya, naiyAyika, vaizeSika ina chaha darzanoM kI mImAMsA kI hai kintu isa kRti meM haribhadra jaisI udAratA nahIM hai| 1. samadarzI AcArya haribhadra pR. 47 / 2. SaDdarzanasamuccaya-saM. paM. mahendrakumAra, prastAvanA,pR. 19 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( xii ) yaha mukhyatayA jainamata kI sthApanA aura anya matoM ke khaNDana ke lie likhA gayA hai| eka mAtra isakI vizeSatA yaha hai ki isameM mahAbhArata, smRti, purANa Adi ke AdhAra para jainamata kA samarthana kiyA gayA hai| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne SaDdarzanasamuccaya kI prastAvanA meM isa bAta kA bhI ullekha kiyA hai ki somatilakasUrikRta SaDdarzanasamuccaya kI vRtti ke anta meM ajJAtakartR eka kRti mudrita hai| isameM bhI jaina, naiyAyika, bauddha vaizeSika, jaiminIya, sAMkhya aura cArvAka - aise sAta darzanoM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai kintu anta meM anya darzanoM ko durnaya kI koTi meM rakhakara jainadarzana ko ucca zreNI meM rakhA gayA hai| isa prakAra isakA lekhaka bhI apane ko sAmpradAyika abhiniveza se dUra nahIM rakha sakA / isa prakAra hama dekhate haiM ki darzana- saMgrAhaka granthoM kI racanA meM bhAratIya itihAsa meM haribhadra hI eka mAtra aise vyakti haiM, jinhoMne niSpakSa bhAva se aura pUrI prAmANikatA ke sAtha apane grantha meM anya darzanoM kA vivaraNa diyA hai| isa kSetra meM ve abhI taka advitIya haiN| 1. SaDdarzanasamuccaya - saM. DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA pR. 20 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakasya viSayAnukramaH viSayaH pRSThakramAGkaH naiyAyikadarzanam vaizeSikadarzanam jainadarzanam sAGkhyadarzanam bauddhadarzanam mImAMsakadarzanam lokAyatikamatam Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cirantanajainamunIzvarapraNItaH sarvasiddhAntapravezakaH // namaH sarvajJAya // sarvabhAvapraNetAraM praNipatya jinezvaram / vakSye sarvavi( ni )gameSu yadiSTaM tattvalakSaNam // 1 // sarvadarzaneSu pramANa-prameyasamuccayapradarzanAyedamupadizyate / TippaNAni zrIzaLezvarapArvaM sadgurudevAMzca bhuvanavijayAkhyAn / praNipatya paramabhaktyA TippaNamiha tanyate kiJcit // sarvadarzanasiddhAnteSu samyak pravezakatayA yathArthAbhidhasya cirantanena kenacijjainamunipravareNa racitasyAsya sarvasiddhAntapravezakagranthasya tAlapatreSu likhitaM yat pratidvayaM jesalameranagare jainajJAnabhANDAgAre vidyate tadavalambya sampAdito'yaM granthaH / tatraikA prativikramasaMvat 1201 varSe likhitA "96x 16" 'iMca' pramitA B iti saMjJayAtra vyavahatA / asyAM pratau diGnAgaracito nyAyapravezaka: (patra 1-17), sarvasiddhAntapravezakaH (patra 17-41), haribhadrasUriviracitA nyAyapravezakaTIkA (patra 42-134) iti granthatrayaM vidyate / aparA tvito'pi prAcInA jIrNaprAyA 17 patrAtmikA "12-416' iMca (Inch) pramitA prati: A saMjJayAtra vyavahRtA / evaM ca A-B pratyormadhye ye upayoginaH pAThabhedAste'tra A saMketena B saMketena vopanyastAH / spaSTIkaraNAMdyarthamupayogIni TippaNAni ca nivezya sampAdito'yaM grantho deva-gurukRpAbalAt // 1. sarvanigameSu sarvasiddhAnteSviti bhAvaH / "gamanaM gamaH pariccheda ityarthaH / nizcito gamo nigamaH / ' -nyAyAvatAravRtti pR0 75 / "nigamA: pUrvaNigvedanizcayAdhvavaNikpathAH / " -haimakozaH / / 2. idaM maGgalapadyaM B pratI nAsti // 3. 'mapadideg A // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakaH naiyAyikadarzanam ] tatra naiyAyikadarzane tAvat " pramANa- prameya-saMzaya-prayojanadRSTAnta - siddhAnta - 'vayava- tarka - nirNaya-vAda- jalpavitaNDAhetvAbhAsacchala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH' [ nyAyasUtra 1|1|1] / 2 asya vyAkhyA-praNIyate'neneti pramANam / tasya ca sAmAnyalakSaNam-arthopalabdhihetuH pramANam / upalabdhizca hAnAdibuddhiH / taccaturdhA, tadyathA-'"pratyakSa - 'numAno-pamAna- zabdAH pramANAni " [nyA0 sU0 111/3] / tatra pratyakSam -- indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam " [nyA0 sU0 1|1|4 / ] / asya gamanikA -- indriyANi ghrANAdIni, arthA ghaTAdayo gandhAdayazca, teSAM sannikarSaH sambandhaH, tasmAt sannikarSAdutpannam, nA'bhivyaktam, tatazca sAGkhyamatavyavacchedaH / jJAnagrahaNAt sukhAdivyavacchedaH / taMcca zabdena vyapadizyamAnaM zAbdaM prasajyate, tenocyate - avyapadezyamiti / tathA tadeva jJAnaM vyabhicAryapi bhavati, teneha 'avyabhicAri' iti / 'vyavasAyAtmakam' nizcayasvabhAvam, tatazca saMzayajJAnavyavacchedaH / 'pratyakSam' iti lakSyanirdezaH // anumAnam -- " tatpUrvekaM trividhamanumAnam - pUrvavat, zeSavat, 1. tattvaparijJAnAd A // 2. "pramIyate'neneti pramANam" - nyAyakalikA0 pR0 1 / 3. ca B madhye nAsti // 4. " upalabdhihetuzca pramANam / " nyAyabhASya 2|1|1| nyAyavArtika0 pR0 15 / " arthopalabdhihetuH syAt pramANaM taccaturvidham / " - SaDdarzanasamuccaya || 16 || "arthopalabdhihetuH pramANam' iti naiyAyikAdayaH' - nyAyAvatAravRtti0 pR0 9 / pramANamImAMsA 1|18|| 5. zceha buddhi taccaturdhA tadyathA B | zca hAnAdibuddhiH tadyathA A // 6. " pramANena khalvayaM jJAtA' 'rthamupalabhya tamarthamabhIpsati jihAsati vA / "- -nyAyabhASya0 // 7. "gandha-rasa-rUpa- sparza- zabdAH pRthivyAdiguNAstadarthAH " -nyAyasUtra0 1|1|14| " pRthivyAdIni guNAzceti dvandvasamAsaH / " -- nyAyavArtika pR0 205 || 8. abhivyaktam A // 9. atazchabdena B // 10. prayujyate A // " Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyikadarzanam sAmAnyato dRSTaM ca" [nyA0 sU0 1 / 1 / 5] iti / tatpUrvakamiti pratyakSapUrvakam / trividhamiti liGgavibhAgaH / pUrvavaditi kAraNAt kAryAnumAnam, yathA meghonnatidarzanAd bhaviSyati vRSTiriti / zeSavaditi kAryAt kAraNAnumAnam, yathA viziSTAd nadIpUradarzanAt 'upari vRSTo devaH' iti gamyate / sAmAnyato dRSTaM nAma yathA devadattAdau gatipUrvikAM dezAntaraprAptimupalabhya Aditye'pi samadhigamyate // "prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnam'' [nyA0 sU0 1 / 116] / prasiddho gauH, tena saha yat sAdharmya sAmAnyaM kakuda-khura-viSANAdimattvam, tasmAt sAdharmyAt sAdhyasya gavayasya sAdhanamupamAnam, yathA gauH tathA gavaya iti / kiM punaratropamAnena kriyate ? saMjJAsaMjJisambandhapratipattirupamAnArthaH // atha kaH zabdaH ? "AptopadezaH zabdaH" [nyA0 sU0 1 / 17] / AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA, tena ya upadezaH kriyate sa Aptopadeza AgamaH zabdAkhyaM pramANamityucyate // kiM punaratrAnena pramANenArthajAtaM mumukSuNA prameyam ? taducyateAtma-zarIrendriyA-'rtha-buddhi-manaH-pravRtti-doSa-pretyabhAva-phaladuHkhA-'pavargAstu prameyam" [nyA0 sU0 1 / 1 / 9] // atha saMzayaH-kiMci(svi)dityanavadhAraNAtmaka: pratyayaH saMzayaH / 1. yat nAsti B // 2. sAdharmyata: B // 3. "kiM punaratropamAnena kriyate ?....samAkhyAsambandhapratipattirupamAnArtha:"-nyAyabhASya 1 / 1 / 6 / / 4. Aptazca B || "AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA'-nyAyabhASya 1 / 1 / 7 // 5. duHkhasukhA' A // 6. kimitya B || "sthANu-puruSayoH samAnaM dharmamArohapariNAhau pazyan pUrvadRSTaM ca tayovizeSaM bubhutsamAnaH 'kiMsvit' ityanyataraM nAvadhArayati tadanavadhAraNaM jJAnaM saMzayaH"-nyAyabhASya 1 / 1 / 23 / 'kiMsvit' iti vimarzaH saMzayaH |"nyaayklikaa, pR0 8 / "kiMsvit' iti vastuvimarzamAtramanavadhAraNaM jJAnaM sNshyH|" -nyAyabhASya 1111 / "kiMsvit' iti dolAyamAnasya ubhayakoTispRzaH pratyayasyA'rthe'navadhAraNAtmakasya' nyAyavArtika-tAtparyaTIkA0 pR0 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakaH tadyathA-mandamandaprakAze sthANu-puruSociti(ta) bhUbhAge 'sthANuH syAt puruSaH syAt' iti // atha prayojanam-yena prayuktaH pravartate tat prayojanam // atha dRSTAntaH-avipratipattiviSayApanno'rtho dRSTAntaH, yathA anityAdyarthavicAre ghaTAdyAkAzAdiriti // atha siddhAntaH / sa ca caturvidhaH, tadyathA-sarvatantrasiddhAntaH 1, pratitantrasiddhAntaH 2, adhikaraNasiddhAntaH 3, abhyupagamasiddhAntazceti 4 // ___ athAvayavAH-"pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni avayavAH" [nyA0 sU0 1 / 1 / 32] / tatra 'anityaH zabdaH' iti pratijJA / 'utpattidharmakatvAt' iti hetuH / 'ghaTavat' ityudAharaNam / iha yad yadutpattidharmakaM tat tadanityaM dRSTam, yathA ghaTaH, vyApti(I)STAntAnupAtinI* / tathA cotpattidharmakaH zabda ityupanayaH / tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabda iti nigamanam / vaidhyodaahrnne'pi* iha yadanityaM na bhavati tadutpattidharmakamapi na bhavati, yathA AkAzam, *na ca tathA'nutpattidharmakaH zabda iti, tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabda iti nigamanam // saMzayAdUrddha bhavitavyatApratyayastarkaH, yathA bhavitavyamatra sthANunA puruSeNa veti // 1. sthANuH puruSo veti bhUbhAge B // 2. 'anitya' sAdhane sAdhodAharaNatvena ghaTAdeH vaidhodAharaNatvena AkAzAdezca sarvathaucityAt 'anityAdyarthavicAre' iti pATha: ramaNIya eva / dRzyatAm. nyAyabhASya 1 / 1 / 36, 37 / 3. etaccihnAntargata: pATha: B pratau nAsti || 4. nigamanam A pratau nAsti // 5. tulanA-"bhavitavyamiti ya UhaH sa tarka:'"-nyAyavArtika pR0 326 // "anavadhAraNAtmakaH pratyayaH saMzayaH 'kiMsvit' iti / avadhAraNAtmakaH Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyikadarzanam saMzaya- tarkAbhyAmUrdhvaM nizcitaH pratyayo nirNayaH // tisraH kathAH - vAdo jalpo vitaNDA / tatra ziSyA - ''cAryayoH pakSapratipakSaparigraheNa abhyAsakhyApanAya vAdakathA || vijigISuNA sArddha "chala jAti-nigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH " [nyA0 sU0 1 2 2] // svapakSasthApanAhIno vitaNDA || anaikAntikAdayo hetvAbhAsAH // navakambalo devadatta ityAdicchalam // dUSaNAbhAsAstu jAtayaH / / nigrahasthAnAni parAjayavastUni / tadyathA - " pratijJAhAniH, pratijJAntaram, pratijJAvirodhaH, pratijJAsaMnyAsaH, hetvantaram, arthAntaram, nirarthakam avijJAtArtham, apArthakam aprAptakAlam, nyUnam adhikam, punaruktam, ananubhASaNam, apratijJAnam, apratibhA, vikSepa:, matAnujJA, paryanuyojyopekSaNam, niranuyojyAnuyogaH, apasiddhAntaH, hetvAbhAsAzceti nigrahasthAnAni " [nyA0 sU0 5|2|1] // iti naiyAyikaMdarzanaM samAptam // [ vaizeSikadarzanam ] atha vaizeSikatantrasamAsapratipAdanAyAha- dravya-guNa-karma-sAmAnyavizeSa- samavAyAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH / tatra nava dravyANi - pratyayaH 'evamidam' iti nirNayaH / ayaM tu saMzayAt pracyutaH kAraNopapattisAmarthyAt.....nirNayaM cAprApto vizeSAdarzanAt / " - nyAyavArtika pR0 327 / / 1. palambha A // 2. anekAntAdayo B // 3. 'dattAdicchadeg B // 4. degrthakam A // 5. kathAvikSepa: A // 6. yogope A // 7. 'yogAnu A // 8. 'sazceti B // 9 iti A nAsti // 10. 'kamataM sa A // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakaH "pRthivyApastejo vAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi'' [vai0 sU0 1 / 1 / 4] / ___ tatra pRthivItvayogAt pRthivI / sA ca dvidhA-nityA cAnityA ca / tatra paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvanityA / sA ca caturdazaguNopetA, tadyathA- rUpa-rasa-gandha-sparza-saGkhyA -parimANa-pRthaktvasaMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva-gurutva-dravatva-vegaizcaturdazabhirguNaiguNavatI / / "attvAbhisambandhAdAMpaH" [pra0 bhA0 pR0 14] / tAzca rUparasa-sparza-saGkhyA -parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-paratvA-'paratvagurutva-svAbhAvikadravatva-sneha-vegavatyaH tAsu ca rUpaM zuklameva, raso madhura eva, sparzaH zIta eva / "tejastvAbhisambandhAt tejaH" [pra0 bhA0 pR0 15] / tacca rUpa-sparza-saGkhyA -parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva 1. nityA'nityA ca kv| tulanA-"sA tu dvividhA-nityA cAnityA ca / paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvanityA |"-pr0 bhA0 pR0 4 // 2. yadyapi 'pRthivItvAbhisambandhAt pRthivI rUpa-rasa-gandha-sparza-saMkhyA-pariNAma-pRthaktvasaMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva-gurutva-dravatva-saMskAravatI' [pra0 bhA0 pR0 4-5] iti sarveSu vaizeSikagrantheSu 'vega'zabdasthAne 'saMskAra' zabdaM paThitvA caturdazatvaM pRthivIguNAnAM varNitam, tathApi saMskArabhedeSu vegasyaiva pRthivyAM sambhavAd vega evAtra upAtto granthakRtA iti bodhyam / yadyapi "saMskArastrividho vego bhAvanA sthitisthApakazca" [pra0 bhA0 pR0 136] iti prazastapAdabhASye tadanusAriSu ca sarveSvapi grantheSu saMskArabhedatayA sthitisthApakaH parigaNito'sti, so'pi ca pRthivyAM vartate, kintu vaizeSikasUtreSu kutracidapi 'sthitisthApaka sUcanAnupalabdherasminnapi ca sarvasiddhAntapravezakagranthe kutracidapi tasyAnullekhAt sthitisthApako nAbhimato'sya granthakRta ityapi bhavet / vego bhAvanA ceti bhedadvayameva svIkurute'yaM granthakAra iti pratIyate / tathA ca bhAvanAyA Atmanyeva vRtte: avaziSTasya vegAkhyasaMskArasyaiva pRthivyAM vRttervegavattvamevAtra pRthivyA varNitamiti pratibhAti / / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzanam naimittika-dravatva-vegairekAdazabhirguNairguNavat / tatra rUpaM zuklaM bhAsvaraM ca, sparza uSNa eveti // "vAyutvAbhisambandhAd vAyuH' [pra0 bhA0 pR0 16] iti / sa ca anuSNAzItasparza-saGkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-paratvA'paratva-vegairnavabhirguNairguNavAn dhRti-kampAdiliGgaH zabdaliGgo gandhAdiviyukto'nuSNAzItasparzaliGgazceti // / ___ 'AkAzam' iti pAribhASikI saMjJA, ekatvAt tasya / saGkhyAparimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-zabdaiH SaDbhirguNairguNavat zabdaliGgaM ceti // "kAlaH parAparavyatikara-yogapadyA-'yogapadya-cira-kSiprapratyayaliGgaH" [pra0 bhA0 pR0 26] / sa saGkhyA-parimANa-pRthaktvasaMyoga-vibhAgaiH paJcabhirguNairguNavAn // "ita idam' iti yatastad dizo liGgam' [vai0 sU0 2 / 2 / 12] / tadyathA-idamastAt pUrveNa idamuttareNeti / saGkhyA -parimANa-pRthaktvasaMyoga-vibhAgaiH paJcabhirguNairguNavatI, saMjJA ca pAribhASikI ceti // "AtmatvAbhisambandhAdAtmA" [pra0 bhA0, pR0 30] / sa ca caturdazabhirguNairguNavAn / buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa-prayatnaliGga 1. adhRti A B / tulanA-"viSayastUpalabhyamAnasparzAdhiSThAnabhUtaH sparzazabda-dhRti-kampaliGgaH tiryaggamanasvabhAvo meghAdipreraNA-dhAraNAdisamarthaH |"-pr0 bhA0 pR. 18 // 2. gandhAdiyukta: B | "kSitAveva gandhaH"-pra0 bhA0 pR0 11 // 3.. sparzazceti B // 4. "AkAza-kAla-dizAmekaikatvAdaparajAtyabhAve pAribhASikyastisraH saMjJA bhavanti-AkAza: kAlo digiti |"-pr0 bhA0 pR0 23 / / 5. yaugapadyacira B || 6. pratyayaH saGkhyA A / tulanA-"kAla; parAparavyatikara-yaugapadyA-'yaugapadya-cira-kSiprapratyayaliGgaH |"-pr0 bhA0 pR0 26 // 7. pari B // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezaka: dharmA -'dharma-saMskAra-saGkhyA parimANa - - pRthaktva-saMyoga-vibhAgAzcaturdaza guNAH // manastvAbhisambandhAd manaH / tacca kramajJAnotpattiliGgaM saGkhyAparimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga- paratvA'-paratva- vegairaSTabhirguNairguNavat / iti dravyapadArthaH // atha guNAH- rUpa-rasa-gandha-sparzA vizeSaguNAH, saGkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyoga-vibhAgau paratvA'paratve ityete sAmAnyaguNAH, buddhi-sukha-duHkhecchA- dveSa- prayatna-dharmA -'dharma-saMskArA AtmaguNAH, gurutvaM pRthivyudakayoH, dravatvaM pRthivyudakAgniSu, sneho'mbhasyeva, 1. tpattiliGgaM manaH saMkhyA B "prANA-'pAna- nimeSonmeSa-jIvanamanogatirindriyAntaravikArAH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnazcetyAtmaliGgAni " - vai0 sU0 3||4| "AtmaliGgAdhikAre buddhyAdayaH prayatnAntAH siddhAH " - pra0 bhA0 pR0 34 / "AtmaliGgeti / prANAdisUtre buddhiH kaNTharaveNa noktA iti cet, sUtreNa vinAsyAH pratyeyatvAt, devadattabuddhayA viSNumitrasyecchAdyadarzanenA''tmanIcchAdikathanena janakatayA tatsamAnAdhikaraNabuddheH sUcitatvAt / " - pra0 bhA0 setu0 pR0 389 // 2. paratvA - paratvaiH saptabhirguNaiH A / tulanA - "tasya guNAH saMkhyA- parimANapRthaktva-saMyoga-vibhAga- paratvA 'paratva-saMskArAH |" - pra0 bhA0 pR0 36 / " saMskArazca mUrtatvAdeva vegAkhyaH // " - pra0 bhA0 vyomavatI pR0 427 / saMkhyA-pariNAma-pRthaktva-saMyoga-vibhAga- paratvA 'paratva - saMskArAH manaH samavetAH // 154 // saptapadArthI [zivAdityaracitA ] // 3. rUpa-rasa- gandha-sparza-snehasAMsiddhikadravatva-buddhi-sukha-duHkhecchA- dveSa - prayatna - dharmA -'dharma - bhAvanA - zabdA vaizeSikaguNA: " - pra0 bhA0 pR0 39 / " rUpa - sparza- gandha-rasa-snehAH sAMsiddhiko dravaH / buddhyAdinavazabdAzca vaizeSikaguNAH smRtAH // ' iti prAcyaiH paribhASitatvAt " - pra0 bhA0 sUkti pR0 163 1- ityAdayaH prazastapAdabhASyAnusArivaizeSikagrantheSu bahava ullekhA dRzyante / vaizeSikadarzanasUtreSu tu naitadviSayakaH kazcanApi ullekhaH / ato'tra granthakRtA rUpa-rasa- gandha-sparzAnAM caturNAmeva yad vizeSaguNatvaM varNitaM tat prazastapAdabhASyaparamparAto vibhinnAmanyAmeva kAJcidapi paramparAmAzritya kRtaM bhavediti sambhAvyate / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzanam vegAkhyaH saMskAro mUrtadravyeSveva, AkAzaguNaH zabda iti / guNatvayogAcca guNA iti / tathA cApAntarAlasAmAnyAni- rUpatvayogAd rUpam, rasatvAdiyogAd rasAdayaH / iti guNapadArthaH / ___ atha karmapadArtha:-"utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi" [vai0 sU0 2 / 17] / karmatvayogAt karma / gamanagrahaNAcca bhramaNa-syandana-namanonnamanAdyavarodhaH / iti karmapadArthaH / "sAmAnyaM dvividham-paramaparaM ca" [pra0 bhA0 pR0 164] / tatra paraM sattA dravya-guNa-karmasu 'sat sat' ityanuvRttipratyayakAraNatvAt sAmAnyameva / yata uktam-"saditi yato dravya-guNa-karmasu sA sattA" [vai0 sU0 1 / 17] / tathA'paraM dravyatva-guNatva-karmatvAdi / tatra dravyatvaM dravyeSveva / guNatvaM guNeSveva / karmatvaM karmasveva / iti saamaanypdaarthH|| "nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH" [pra0 bhA0 pR0 4] / nityadravyANi ca caturvidhAH paramANavo muktAtmAno muktamanAMsi ca / te cAtyantavyAvRttibuddhihetutvAd vizeSA eva / iti vizeSapadArthaH // 1. guNa A // 2. tathA antarAla B || 3. "dhavarodhanam A | "dyavi rodha: B // tulanA-"atha vizeSasaMjJayA kimarthaM gamanagrahaNaM kRtamiti, na, bhramaNAdhavarodhArthatvAt / utkSepaNAdizabdairanavaruddhAnAM bhramaNa-patana-syandanAdInAmavarodhArthaM gamanagrahaNaM kRtamiti |"-pr0 bhA0 pR 153 / "anavaruddhAnAmasaMgRhItAnAm"-pra0 bhA0 vyomavatI pR0 661 / / 4. ca B nAsti // 5. dhanugatapra' B / "sA cA'nuvRtterhetutvAt sAmAnyameva"-pra0 bhA0 pR0 4 // 6. athA' B // 7. caturdhA A || 8. ca B nAsti // 9. cAMtyatvavyA' B // 10. ttipratyayahe' AI "te ca khalu atyantavyAvRttibuddhihetutvAd vizeSA eva"pra0 bhA0 (vyomavatIsameta) pR0 55 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sarvasiddhAntapravezakaH "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha Iheti pratyayahetuH sa samavAyaH'' [pra0 bhA0 pR0 5, 171] / iti samavAyapadArthaH / vaizeSikasiddhAnte pramANaM vaktavyamiti cet, taducyate- laiGgikapratyakSe dve evaM pramANe, zeSapramANAnAmatraivAntarbhAvAt // tatra laiGgikaM pramANaM darzayannAha- asyedaM kAryam, asyedaM kAraNaM sambandhi ekArthasamavAya virodhi ceti laiGgikam / asyedaM kAryam, yathA viziSTo nadIpUro vRSTeH / asyedaM kAraNam, yathA meghonnatirdRSTareva / sambandhi dvividham- saMyogi samavAyi ceti / tatra saMyogi yathAdhUmo'gneH / samavAyi yathA-viSANaM goH / ekArthasamavAyi dvividhamkAryaM kAryAntarasya, kAraNaM kAraNAntarasya ceti / tatra kArya kAryAntarasya yathA- rUpaM sparzasya / kAraNaM kAraNAntarasya yathA- pANiH pAdasya / virodhi caturvidham- abhUtaM bhUtasya, bhUtamabhUtasya, abhUtamabhUtasya, bhUtaM bhUtasyeti / tatra abhUtaM varSakarma bhUtasya vAyvabhrasaMyogasya liGgam / tathA 1. ihedaMpratyaya' A / "ihedamiti yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH" vai0 sU0 7 / 2 / 26 / yadyapi mudrite prazastapAdabhASye 'ihapratyayahetuH' ityeva pATha upalabhyate, kintu vaizeSikasUtropaskAre "taduktaM padArthapravezAkhye prakaraNeayutasiddhAnAmAdhAryA-''dhArabhUtAnAM yaH sambandha iheti pratyayahetuH sa samavAyaH [pra0 bhA0] iti'' (pR0 193) iti prazastapAdabhASyapATha uddhRto'stIti dhyeyam / / 2. yadyapi "pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni" iti pramANamImAMsAyAM (pR0 7) nyAyAvatAravRttau (pR0 9) syAdvAdaratnAkarAdiSu (pR0 313, 1041) ca vaizeSikasammatatvenoktaM tathApi tad vyomazivAdereva vyAkhyAparamparAnusAreNa jJeyam (dRzyatAM prazastapAdabhASyasya vyomavatI vyAkhyA0 pR0 554, 584, 587) / anyeSAM tu vaizeSikANAM pramANadvitvamevAbhimatamiti dhyeyam // 3. "asyedaM kArya kAraNaM sambandhyekArthasamavAyi virodhi ceti laiGgikam |"-vai0 sU0 9 / 18 / / 4. "saMyogi samavAyyekArthasamavAyi virodhi ca / kAryaM kAryAntarasya kAraNaM kAraNAntarasya virodhyabhUtaM bhUtasya bhUtamabhUtasya abhUtamabhUtasya bhUtaM bhUtasya |"vai0 sU0 // 18 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzanam 11 bhUtaM varSakarma abhUtasya vAyvabhrasaMyogasya liGgam / abhUtamabhUtasya yathAabhUtA zyAmatA abhUtasya ghaMTagnisaMyogasya liGgam / bhUtaM bhUtasya yathAsyandanakarma setubhaGgasya / tathA'paramapi liGgamutprekSyamanayA dizA yathA,jalaprasAdo'gastyudayasya, tathA candrodayaH samudravRddhaH kumudavikAzasya cetyAdi / tacca 'asyedam' ityAdinA sUcitam, yato liGgopalakSaNAyedaM sUtram, na niyamapratipAdanAyeti // Aha-pratyakSalakSaNaM kim ? iti cet, tadAha-"Atma-ndriyamano'rthasannikarSAd yanniSpadyate tadanyat" [vai0 sU0 3 / 1 / 13] / asya vyAkhyA-AtmA manasA yujyate, mana indriyeNa, indriyamartheneti / tatazcatuSTayasannikarSAd ghaTa-rUpAdijJAnam, trayasannikarSAcchabde, dvayasannikarSAt sukhAdiSu / evaM pratyakSamapi nirdiSTam / / iti vaizeSikamataM samAptam // 1. ghaTAdideg B // 2. setubaMdhasya A B I "srotobhUtAnAmapAM sthalAnnimnAbhisarpaNaM yat tad dravatvAt syandanam / katham ? samantAd rodhaHsaMyogenA'vayavidravatvaM pratibaddham..... / yadA tu mAtrayA setubhedaH kRto bhavati tadA...setusamIpasthasyAvayavadravatvasya uttarottareSAmavayavadravatvAnAM pratibandhakAbhAvAd vRttilAbhaH |....ttr ca kAraNAnAM saMyuktAnAM pratibandhena gamane yadavayavini karma utpadyate tat syandanAkhyamiti''-pra. bhA0 pR0 160-161 // 3. yathA A // 4. ceti B| "zAstre kAryAdigrahaNaM nidarzanArthaM kRtaM nAvadhAraNArtham / .... liGga candrodaya: samudravRddhaH kumudavikAzasya ca zaradi jalaprasAdo'gastyodayasyetyevamAdi / tat sarvam 'asyedam' iti sambandhamAtravacanAt siddham |"-pr0 bhA0 pR0 104 / "ityevamAdi' iti 'Adi' padena udayAdirastAdeliGgamityUhyam" |-pr0 bhA0 vyomavatI pR0 573 / / 5. tatpratyakSam B // 6. "marthena A // 7. Atmamana-indriyA-'rthAnAM caturNA saMyogAt / 8. Atma-mana:-zrotrANAM trayANAM saMyogAt / 9. Atma-manasoIyoH saMyogAt // 10. vaizeSikatantraH samApta: A || Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAntapravezakaH [jainadarzanam] atha jainasiddhAntAnusAreNa pramANa-prameyasvarUpAvadhAraNAyedamupadizyate / Aha-yadyevam, brUhi kiM tat pramANaM prameyaM ca ? iti / tatra prameyaM "jIvA-'jIvA-''srava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam" [tattvArthasUtra0 1 / 4] / tatra sukha-duHkha-jJAnAdipariNAmalakSaNo jIvaH / viparItastvajIvaH / "mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH, kAya-vAG-mana:karma yogaH, sa AzravaH, zubhaH puNyasya" [tattvArthasUtra 8 / 1, 6 / 1, 6 / 2, 6 / 3] viparItaH pApasya / AzravakArya bandhaH / AzravaviparItaH saMvaraH / saMvaraphalaM nirjarA / atha pramANaM pratyakSamanumAnamAgamazceti / tatra pratyakSamindriyamanonimittaM vijJAnaM nizcitamavyabhicArIti laukikaM vyavahArataH pratyakSam, avadhyAdi nizcayataH / anyathA'nupapannAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnam, yathA dhUmAdagnijJAnam / 'tapasaH svargo bhavati' ityAgamaH pramANam, nizcitA-'viparItapratyayotpAdakatvAt, cakSurAdivat / iti jainasiddhAntapravezakaH samAptaH // Il lil the 1. kimetat A || 2. deg''zrava-bandha-saMvara-nirjarA B || 3. "azubhaH pApasya'-tattvArthasUtra 6 / 4 // 4. tatra pramANaM B // 5. yadyapi "pramANaM dvidhApratyakSaM parokSaM ca" [pra0 mI0 1 / 1 / 9, 10] "vizadaH pratyakSam" [pra0 mI0 1 / 1 / 13] "avizadaH parokSam, smRtipratyabhijJAnohAnu-mAnAgamAstadvidhayaH" [pra0 mI0 1 / 2 / 1,2] iti pramANamImAMsAdizvetAmbarIyagrantheSu pramANavibhAga upalabhyate, kintu sa akalaGkopajJa iti pratIyate / zvetAmbarANAM prAcInatameSu grantheSu tu trividhatvaM pramANAnAM bahutra varNitaM dRzyate / dRzyatAM nyAyAvatAraH (siddhasenadivAkarapraNItaH) kArikA 4,5,6,7. / nyAyAvatAra-vArtikavRttiH pR0 77, 99 / anekAntajayapatAkATIkA pR0 142, 215 // 6. cAri laukikaM A // 7. "sAdhyAvinAbhuvo liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat / / 4 / / '' -nyAyAvatAraH // 8. ityAgamaM B / / 9. samAptam B nAsti / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sAGkhyadarzanam [sAGkhyadarzanam] atha sAGkhyamatapradarzanAyedamupadizyate / tatra hiM 1 prakRtiH puruSaH tatsaMyogazca / / sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / / tasyA eva vaiSamyAvasthA pariNAmaH / yathA 1 *tasyAH prakRtermahAnutpadyate, mahato'haGkAra:* tatazcAhaGkArAdekAdazendriyANi-paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, aparaM manaH / tathA tata evAhaGkArAt tamobahulAt paJca tanmAtrANi, tadyathA-zabdatanmAtram, sparzatanmAtram, rUpatanmAtram, rasatanmAtram, gandhatanmAtra-miti / etebhyazca yathAkrameNa bhUtAni AkAzavAyvagnyudakabhUmayaH bhUtasamudAyazca zarIra-vRkSAdayaH / sattvAdilakSaNaM vaktavyamiti cet; taducyate-prasAda-lAghava 1. mapa' A // 2. 11 etadantargataH pATha: B nAsti / "tatazca yadRcchAmAtratvAdaGgIkRtapuruSArthayatnArthahAniH / .... / tasya ca hAnau pradhAna-puruSasaMyogatritvaparijJAnArthazAstrayatnA[rtha] hAnirapi''-nayacakravRttiH pR0 14 // 3. tama:sAmyA' B | "eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate |"ssdddrshnsmuccy 36 A // 4.11 etadantargataH pAThaH B nAsti // 5. etatsthAne A pratAvitthaM pAThaH- mahAn ahaGkAraH / tulanA"prakRtermahAMstato'haMkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni ||22||"-saaNkhykaarikaa // 6. paJca B nAsti / / 7. ca ekAdazaM mana: A // 8. tathaikAdazAd gaNAt tamo' B / tulanA-"abhimAno'haMkArastasmAd dvividhaH pravartate sargaH / aindriya ekAdazakastanmAtrakapaJcakazcaiva // 24|| sAttvika ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahaMkArAt / bhUtAdestanmAtraH sa tAmasastaijasAdubhayam ||25||"-saaNkhykaa / 9. zabda rUpa rasa gandha sparza / etebhyazca tathA krameNa bhUtAni tathA pRthivyAptejovAyvAkAzAdIni bhUtasamu B / tulanA-"tanmAtrANi zabda-sparza-rUpa-rasa-gandhAkhyAni"-sAMkhyakA0 mATharavRtti pR0 10 // 10. prakAza[ prasAdadeg BI "prItyaprIti-viSAdAtmakAH prakAza-pravRtti-niyamArthAH ||12||"-saaNkhykaa0 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sarvasiddhAntapravezakaH prasavA'bhiSvaGga-prItayaH kAryaM sattvasya, koSa-tApa-bheda-stambhodvegA'padveSAH kAryaM rajasaH, AvaraNa-sAdana-bIbhatsa-dainya-gauravANi tamasaH kAryam / "sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guru varaNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH / / " [sAGkhyakA013] evaM tAvat prakRtiH sthUla-sUkSmarUpeNa vyAkhyAtA // atha puruSaH kiMsvarUpaH ? caitanyaM puruSasya svarUpam / prakRtipuruSayozca upabhogArthaH sambandhaH saMyogaH paGgvandhayoriva / upabhogazca zabdAdyupalambho guNapuruSAntaropalambhazca / Aha-kimeka: E 1. 'dharmaprItyAdayaH A / etadviSayakeSu tattadgranthAntargatabhAgeSu prAyaH sarvatra 'dharma' zabdasthAne 'uddharSa' pATha evopalabhyate / yadi tu yathA zruta'dharma'zabdapAThe eva nirbandhaH tahi 'adhyavasAyo buddhirdharmo jJAnaM virAga aizvaryam / sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAd viparyastam // 23 / / ' iti sAMkhyakArikApratipAditaM dharmaM gRhItvA saMgamanIyam / 2. "gapradveSA: B | 3. tulanA-"sukhAnAM zabda-sparza-rUpa-rasagandhAnAM prasAdalAghavaprasavA'bhipvaGgoddharSaprItayaH kAryam / duHkhAnAM zoSa-tApabhedA(do)pastambhodvegA'padveSAH / mUDhAnAM varaNa-sadanA-'padhvaMsana-baibhatsya-dainyagauravANIti"-nayacakravRtti pR0 12 / "prasAda-lAghavA-'bhiSvaGgoddharSaprItayaH sattvasya kAryam |...taap-shop-bhed-stmbhodvegaapdvegaa(ssaa) rajasaH kAryam / ... dainyA''varaNa-sAdanA-5[pa] dhvaMsa-bIbhatsa-gauravANi tamasaH kAryam"-tattvasaM0 paM0 pR0 21 / nyAyakumudacandra pR0 350 // 4. neyamAryA B pratau // 5. kiMrUpaH A // 6. svaM rUpam A || "vastuzUnyatve'pi zabdajJAnamAhAtmyanibandhano vyavahAro dRzyate / tadyathA-caitanyaM puruSasya svarUpamiti / yadA citireva puruSastadA kimatra kena vyapadizyate ?"-pAtaJjaladarzanayogabhASya 1 / 9 / / 7. sambandha: A nAsti / 8. "puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / paGgvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH ||21||"-saaNkhykaa0 // 9. "sarvaM pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH saiva ca vizinaSTi punaH pradhAnapuruSAntaraM sUkSmam ||37||"-saangkhykaa0 / "tathA cAhuH-upabhogasya zabdAdyupalabdhirAdirguNapuruSAntaropalabdhirantaH |"-saaNkhykaa0 yuktidIpikA pR0 139 / "pradhAnasya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyadarzanam 15 puruSo'neko vA ? aneka ityAha / kA punaratra yuktiH ? janma-maraNakaraNAnAM niyamadarzanAd dharmAdiSu pravRttinAnAtvAccAnekaH puruSaH, sa Atmocyate iti // atha pramANaM vaktavyam / taducyate-pratyakSamanumAnamAgamazceti / tatra pratyakSam-"zrotrAdivRttiH pratyakSam" [ ] zrotra-tvak-cakSu-jihvAghrANAnAM manasAdhiSThitAnAM zabdAdiviSayagrahaNe vartamAnA vRttiH puruSArthA pravRttiH / sa ca puruSArtho dvividhaH-zabdAdyupalabdhirAdirguNapuruSAntaropalabdhirantazca"-mATharavR0 pR0 79 // 1. niyamAdarza A / niyatadarza BI "janma-maraNa-karaNAnAM pratiniyamAdayugapat pravRttezca / puruSabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAccaiva // 18 // janmaniyamAt pazyAmo bahavaH puruSAH, yathaikasminnadhiSTAne bahavaH striyo garbhiNyaH tatra kAzcit prasUtAH kAzcit prasaviSyanti / yadyekaH puruSaH syAt ekasyAM prasUtAyAM sarvAH prasaveran / ataH pazyAmo bahavaH puruSAH / ... / yadyekaH puruSaH syAt ekasmin jIvati sarve jIveran, ekasmin mRte sarve mriyeran, tasmAnmaraNaniyamAt pazyAmo bahavaH puruSAH / kiJca, badhirAH, kecinmUkAH, kecidamUkAH / ...| ataH kAraNAnniyamAt pazyAmo bahavaH puruSAH iti / ayugapatpravRtti(tte)zca, iha loke nAnAvidhA pravRttidRSTA, tadyathA eko dharme, ekaH kAme, eko'rthe, anyaH mokSe / ataH pazyAmo bahavaH puruSA iti / itazca bahavaH puruSAH traiguNyaviparyayArtham, ekasya kasyacit brAhmaNasya trayaH putrA ekenotpannAH tulyagotrasvAdhyAyAH / tatra ekaH sAttvikaH, ekaH rAjasaH, ekastAmasaH / yadyekaH puruSaH syAdekasmin sAttvike sarve sAttvikA syuH / ....! na caikaM bhavati / ataH pazyAmo bahavaH puruSA iti / traiguNyaviparyayAd'vAsudevadarzanAt maNisUtradarzanAcca ekaH puruSaH" iti tena (tanna) / evaM tAvat paJcabhirhetubhiH puruSabahutvaM siddhamityAha |"-[jeslmersthpustksnggrhaantrgtaa] sAMkhyakArikAvRttiH A | pR0 32 / / 2. nAnAtvAdanekaH B // 3. puruSa iti A // 4. "vArSagaNyasyApi lakSaNamayuktamityAha-zrotrAdivRttiriti |"-nyaa0 vA0 tA0 pR0 132 / "zrotrAdivRttiriti vArSagaNAH" -sAMkhyakA0 yuktidI0 pR0 39 / "zrotrAdivRttiH pratyakSamanumAnamanusmRtiH |"-siddh0 dvA0 13 / 5 / / 5. vartanAd vRtti: B / tulanA-"tathA zrotrAdivRttiH pratyakSam, zrotra-tvak-cakSu-jihvA-ghrANAnAM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sarvasiddhAntapravezakaH viSayAkArapariNAmaH pratyakSaM pramANamiti ucyate / / athAnumAnam"sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam / " [ ] sambandhAdavinAbhAvalakSaNena sambandhena liGgAt, yathA dhUmAdagnira treti // "AptopadezaH zabdaH" [nyA0 sU0 17] / yo yatrAbhiyuktaH manasAdhiSThitA vRttiH zabda-sparza-rasa-rUpa-gandheSu yathAkramaM grahaNe vartamAnA pramANaM pratyakSamiti |"-nyckrvRtti pR0 107 / / 1. "tyakSapra B // 2. ucyate A nAsti / / 3. tathA A / / 4. nedamAryAdhu B pratau / "etena sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam, iti lakSaNaM pratyuktam / " -nyAyavA0 1 / 1 / 5, pR0 167 / "samprati sAGkhyIyamanumAnalakSaNaM dUSayatieteneti / sambandho'vinAbhAvaH sAdhanasya sAdhyena, tasmAt pratyakSAd... ekasmAd... zeSasya anumeyasya siddhiH |....smbndhyt iti vyutpattyA sambandho liGgam, tenAvinAbhUtAddhetoH pratyakSAdanumeyasiddhiriti"-nyAyavA0 tA0 pR0 167 / nayacakravRttau tu 'sambandhAd' 'sambaddhAd ityubhayavidho'pi pATho dRzyate-"sambaddhaikadeza iti vA pAThaH / yathoktam-'sambaddhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam / ' sambaddhAnAM bhAvAnAM svasvAbhibhAvena vA ityAdinA saptavidhena kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati tasmAdidAnImindriyapratyakSAccheSasyApratyakSasyArthasya yA siddhiranumAnaM tat, yathA dhUmadarzanAdagniriti jJAnam |"-nyckrvRtti pR0 240 / "sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam |...ythaayogN sva-svAminimitta-naimittikAdiSu tena tena sambandhena sambandhAt pratyakSAditi pratyakSasya dharmAdupalabdhAt prasiddhAditi yAvat / tatraiko yaH pratyakSaH sa pakSadharmaH zeSo'numeyaH, ....pratyakSavat pratyakSa: prasiddhaH, tasmAt prasiddhatvAt sambandhI pakSadharmo'zvaH svam, tasya pakSadharmasya sambandhAt prAgupalabdhAdanusmaryamANAccheSeNa zeSasya caitrasya siddhiriti |"-nyckrvRtti pR0 688 // 5. "pratyakSAdInyapi ca tantrAntareSUpadizyante-'zrotrAdivRttiH pratyakSam / smbndhaadeksmaacchesssiddhirnumaanm| yo yatrAbhiyuktaH karmaNi cAduSTaH sa tatrAptaH, tasyopadeza Aptavacanam' iti''-sAMkhyakA0 yuktidI0 pR0 4 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyadarzanam 17 karmaNi cAduSTaH sa tatrAptaH / tena ya upadezaH kriyate tadyathA 'svarge'psarasaH, uttarAH kuravaH' sa AptopadezaH / evametAni trINyeva pramANAni zeSapramANAnAmatraivAntarbhAvAt / iti sAGkhyasiddhAntaH samAptaH / [ bauddhadarzanam ] atha bauddhamatapradarzanAyedamapadizyate / tatra hi padArthA dvAdazA''yatanAni / tadyathA-cakSurindriyAyatanaM rasendriyAyatanaM ghrANa-sparza - zravaNamanaAyatanaM rUpAyatanaM rasAyatanaM gandhAyatanaM sparzAyatanaM zabdAyatanaM dharmAyatanam / dharmAzca sukhAdayaH / Aha-kaH punareSAM paricchedahetuH ? pramANam / * tad dvidhA" pratyakSamanumAnaM ca / tatra pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" [ nyAyabindu 1 / 3, 4] kalpanA nAma - jAtyAdiyojanA / tatra nAmakalpanA Dittha iti / jAtikalpanA gauriti / guNakalpanA zukla iti / kriyAkalpanA pAcakaH pAThaka iti / dravyakalpanA daNDI viSANIti / anayA kalpanayA rahitaM pratyakSaM pramANamityucyate / athAnumAnam - trirUpAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnam / rUpatrayaM ca 1. zeSANAma A // 2. sAMkhyamataM samAptam B // 3. buddha' A // 4. 'nAyaivamAha tatra B // 5. " paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca // 8 // " - SaDda0 sa0 / etAnyeva dvAdazAyatanAni abhidharmakoze 'pi // 6. "dharmAH sukha-duHkhAdaya:, teSAmAyatanaM gRhaM zarIramityarthaH " - SaDda0 sa0 bRhadvRtti pR0 13 A // tacca BI 7. 'jAtyAdikalpanA B | 'apare tu manyante - pratyakSaM kalpanApoDhamiti / atha keyaM kalpanA ? nAmajAtyAdiyojaneti / " - nyAyavA0 1|1|4| pR0 130 1 vistarArthaM dRzyatAm- pra0 samu0 1 3 | tattvasaM0 paM0 pR0 369 | nyAyavA0 tA0 pR0 130 / nayacakravRtti pR0 59-60 // 44 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sarvasiddhAntapravezakaH pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSe cAsattvameveti / asmAt trirUpAlliGgAnnizcitAlliGgini sAdhyadharmaviziSTe dharmiNi jJAnamanumAnam / ityevaM dve eva pramANe, zeSapramANAnAmatraivAntarbhAvAt / iti sugatasiddhAntaH samAptaH "I [ mImAMsakadarzanam ] mImAMsakasiddhAnte vedapAThAnantaraM dharmajijJAsA kartavyA / yatazcaivaM tatastasya nimittaparIkSA / nimittaM ca codanA yata uktam"codanAlakSaNo'rtho dharma:" [jai0 sU0 1 1/2 ] | codanA ca kriyAyAH pravartakaM vacanamAhuH, yathA 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityAdi / tena dharmo lakSyate, na punaH pratyakSAdinA / 10 Aha- kathaM pratyakSamanimittam ? yatastadevaMvidham- "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamanirmittaM vidyamAnopalaimbhakatvAt" [jai0 sU0 1|1|4 ] | tathA anumAnamapyanimittam, pratyakSapUrvakatvAt tasyeti / tathA upamAnamapyanimittameva / 2 13 yatastasya go- gavayasAdRzyagrahaNe sati gaureva prameyaH / tathA arthApattirapi, sA ca dvidhA - zravaNAd darzanAcca / zravaNAd yathA pIno 1. 'sattvamevetyetasmAt B // 2. 'GgAjJAnannizcitAliGgini A // GgAnnizcitaM liGgini B // 3. sAdhya B nAsti / 4. sugatamataM samAptam B // 5. 'rAddhAnte B // 6. " tasya nimittaparISTi:- " jai0 sU0 1|1| 3 || 7. ca B nAsti // 8. yatazcoktam B // 9. kSaNo dharmaH A // 10. " codaneti kriyAyAH pravartakaM vacanamAhuH " - zAbarabhASya 1|1| 2 || 11 . mittaM ca vidya' A // 12. 'lambhatvAt A / "lambhanatvAt" iti mudrite jaiminisUtre // 13. gauriva gavayaH prameyaH B | atredaM dhyeyam / 'gauriva gavayaH' ityupamAnaM naiyAyikAnAM zobhate / mImAMsakagrantheSu 'etena ( gavayena) sadRzo gauH' ityeva upamAnasvarUpaM varNitaM sarvatra zAbarabhASya-mImAMsAzlokavArtikAdiSu / evameva cAnUditamanyairapi - "jaiminIyAstu anyathopamAnasvarUpaM varNayanti / yadA zrutAtideza Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyadarzanam devadatto divA na bhuGkte, arthAdApannam-rAtrau bhuGkte / asyAzca rAtribhojana-vAkyameva prameyamiti / darzanAd yathA bhasmAdivikAramupalabhya dAhazaktirvahnaH pramIyate / tathA aparANyapi udAharaNAni zAstrAdutprekSya vaktavyAni / abhAvo'pyanimittam, abhAvaviSayatvAt / tasmAccodanAlakSaNa eva dharmo nAnyalakSaNa iti sthitam / tathA varNAnAmeva vAcakatvam-arthapratipattihetutvam / tacca bAhya evArthe, nAnyatra / yata uktam-"gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH" vAkyasya vane gavayapiNDadarzanAnantaraM nagaraM gataM gopiNDamanusmarataH 'etena sadRzo gauH' iti jJAnaM tadupamAnam / tasya viSayaH sampratyavagamyamAnagavayasAdRzyaviziSTaH parokSo gauH tadvRtti vA gavayasAdRzyam"-nyAyamaM0 pR0 132 / yadyapi nyAyAvatAravRttau (pR0 19) 'ayaM tena sadRzo'nayorvA sAdRzyam' iti varNitamupamAnasvarUpam, tatra sAmmatyAya ca saMvAdita: "tasmAd yad dRzyate tat syAt sAdRzyena samanvitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam / / " iti zlokaH, kintu mImAMsakAnAmevedaM matamiti Ahatya vaktuM na pAryate, yato'yaM zloka: mImAMsazlokavArtike "tasmAd yat smaryate tat syAt..." || [mI0 zlo0 vA0 upamAna0 37 A] iti pAThabhedenaivopalabhyate tathaiva ca vyAkhyAto'pi vyAkhyAtRbhiH, yattu "prasiddhArthasya sAdhAdaprasiddhasya sAdhanam // 74 // " ityabhihitaM SaDdarzanasamuccaye haribhadrasRripAdaiH tattu kenacidapyabhiprAyavizepeNa saMgamanIyam / yatasta eva haribhadrasUripAdAH zAstravArtAsamuccayasvopajJavRttAvitthamabhidadhire"naivopamAnenApi gamyate sarvajJaH, tasya sAdRzyaviSayatvAt 'anena dRzyamAnena padArthena sadRzastadIyo gauH' iti pravRtteH / ' pR0 80 A // 1. atra rAtri A || 2. "janameva B | "pIno divA na bhuGkte cetyevamAdivacaH zrutau / rAtribhojanavijJAnaM zrutArthApattirucyate // 51 // tAmarthaviSayAM kecidapare zabdagocarAm / kalpayanti... !52 / / '' ityuktvA ante vAkyaviSayatvaM prasAdhitaM mImAMsAzlokavArtike kumArilena / "pInatve sati divA bhojanapratiSedhasya AtmalAbho rAtrivAkyaM nopapadyate iti zrutArthApatteH pramANaviSayatvena dRSTArthApatte_lakSaNyam" / mI0 zlo0 vA0 bhaTTombekavRtti pR0 404 / / 3. prameyam B || 4. vahnau A I "tatra pratyakSato jJAtAddAhAddahanazaktatA / vddhe....||30||''-mii0 zlo0 vA0 arthA0 // 5. iti gavAnuveza: A / iti tAlvAdyanukarSa BY "atha gauH ityatra kaH zabdaH ? gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH |"-shaabrbhaassy // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sarvasiddhAntapravezakaH [zAbarabhASya, 1 / 1 / 5. pR0 45] / vAyozca vaktrA preritasya zrotuH zrotradezaM prAptasya ye saMyogavibhAgAste'bhivyaJjakA gakArAdivarNAnAm / te cAbhivyaktA eva vAcakAH, nAnyathA / nityazca zabdArthayoH sambandhaH / na ca mImAMsakAnAM varNavyatirikta pada-vAkye staH, teSveva padavAkyopacArAt // ) iti mImAMsakasiddhAntaH samAptaH // [lokAyatikamatam] bRhaspatimatAnusArivihitapramANaprameyasvarU~panirUpaNAya samAsenedamAha / tetra ca prameyanirUpaNAyAha-"pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni" [bRha0 sU0] / Aha-tattvAntaramapyasti zarIrendriyAdi / na tattvAntaram, yataH "tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJA" [bRha0 sU0] / zarIraM bhUtasamudAyaH tathendriyANi viSayAzceti / tasmAccatvAryeva tattvAni / jJAnaM tattvAntaramiti cet, tadapi na, yata Aha-"tebhyazcaitanyam" [bRha0 sU0], taddharma evetyarthaH, madyAGgAnAM madazakti vat / nanu cAtmA 1. cAbhivyaJjakA eva na vAcakA B / "abhighAtena hi preritA vAyavaH stimitAni vAyvantarANi pratibAdhamAnAH sarvatodikkAn saMyogavibhAgAnutpAdayanti yAvadvegamabhipratiSThante |'-shaabrbhaassy 1 / 1 / 13 // 2. nityaH zabdAdeg A // 3. 'kamatasya dikpradarzanamiti B // 4. rUpapradarzanAya B // 5. tatra prameyanirUpaNArthamAha B // 6. "nanu yApaplavastattvAnAM kimApA... athAtastattvaM vyAkhyAsyAmaH / pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni / tatsamudAyeSu zarIrendriyaviSayasaMjJA''-tattvopa0 siMha pR0 1 / "pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni / tatsamudAyeSu zarIrendriyaviSayasaMjJA"-dharmasaM0 vR0 pR0 25 A 72 BI "yaduvAca vAcaspatiH-'pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni, tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJAH, tebhyazcaitanyam' iti"-SaDda0 bR0 pR0 124 / syA0 ra0 pR0 1085 // 7. dikaM tattvAntaraM yatastanna tatsamudeg B // 8. "atra...lokAyatikAH... 'tebhyazcaitanyam, madazaktivad vijJAnam, caitanyaviziSTaH kAyaH puruSaH' iti caahuH|" -brahmasUtra-zAMkarabhASya 3 / 3 / 53 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyatikamatam tattvAntaram, tadapyasambaddhameva, yata Aha sUtrakAraH - "jelabudbudavajjIvAH ' [bRha0 sU0], tathA "caitanyaviziSTaH kAyaH puruSaH " [bRha0 sU0] / nanu ca puruSArthaH kazcit tattvAntaraM bhaviSyati / tannivRttyarthamAha-'pravRttinivRttisAdhyA prItiH puruSArtha: " [ bRha0 sU0] sa ca "kAma eva" [bRha0 sU0], nAnyo mokSAdiH / nanu cAnya eva kazcid buddhyAdhAraH puruSo bhaviSyati / dRsstthaanydRssttklpnaasmbhvaannaanyH| tasmAt sthitametat- ' catvAryeva tattvAni' / ( atha pramANam / tasya sAmAnyalakSaNam - anadhigatArthaparicchittiH pramANam / upAyo vA sannikarSendriyArthAdi / " sannihitatadarthe yathArthavijJAnaM pratyakSam" [ bRha0 sU0] / pratyakSasyedaM lakSaNam / tanmate "pratyakSamevaikaM pramANam" [bRha0 sU0] / nanu coktam-"asannihitArthamanumAnam" [bRha0 sU0] / tacca paramatAnusAreNa na svamatApekSayeti sthitamiti lokAyatAnAM saMkSepataH pramANaprameyasvarUpam ) * iti lokAyatarAddhAntaH samAptaH / 4 sarvasiddhAntapravezakaH samAptaH / naiyAyika-vaizeSika- jainana - sAGkhya - bauddha-mImAMsaka-lokAyatikamatAni saGkSepataH samAptAni / 21 1. dharmasaM0 vR0 pR0 27 A / SaDda0 bR0 // 2. zAstravA0 svo0 pR0 5 B | SaDda0 bR0 // 3. " sAdhyA vRttinivRttibhyAM yA prItirjAyate jane / nirarthA sA matA teSAM dharmaH kAmAt paro na hi // 86 // " - SaDda0 // 4. " tattvasaMkhyA na yujyate catvAryeva tattvAni iti / " - zAstravA0 svo0 pR0 8 A / " catvAryeva pRthivyAdIni tattvAni' iti tattvaniyamasaMkhyAvyAghAtaprasaGgaH / " - dharmasaM0 vR0 pR0 37 B // 5. yadi sannihitorthaH yathA vijJAnaM A // 6. pratyakSam B madhye nAsti // 7. " pratyakSamevaikaM pramANam' iti vacanAt " - dharmasaM0 vR0 pR0 65 B 1 " pratyakSamevaikaM pramANaM nAnyat' iti vacanAt " - dharmasaM0 vR0 pR0 37 B - 63 A // 8. coktaM parArthamanumAnam A // 9 svarUpaM samAptamiti B // 12. etaccihnAntargataH pAThaH B madhye nAsti // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasiddhAnta pravezaka samagra vizva ke svarUpa ke vijJAtA jinezvara paramAtmA ko namaskAra karake sabhI siddhAntoM (sabhI darzanoM) meM jo bhI unako mAnya tatvoM kA svarUpa hai, use maiM yahA~ kahatA hU~ : - sabhI darzanoM meM pramANa (jJAna), prameya (jJeya) Adi ke svarUpa ko spaSTa karane ke lie yaha vivecana kiyA jA rahA hai -- nyAyadarzana - naiyAyika darzana meM 1 pramANa, 2 prameya, 3 saMzaya, 4 prayojana, 5 dRSTAnta, 6 siddhAnta, 7 avayava, 8 tarka, 9 nirNaya, 10 vAda, 11 jalpa, 12 vitaNDA, 13 hetvAbhAsa, 14 chala, 15 jAti aura 16 nigrahasthAna - ina solaha padArthoM ke vAstavika svarUpa ko jAnane se mokSa kI prApti hotI hai, aisA mAnA gayA hai| (nyAyasUtra 1/1/1) 1. pramANa :- jisake dvArA (vastu tatva ko) jAnA jAtA hai, use pramANa kahate haiN| usakA sAmAnya lakSaNa hai - artha kI upalabdhi kA hetu, arthAt vastu ke svarUpa kA jJAna hI pramANa hai| yaha jJAna hAnAdibuddhi rUpa hai arthAt heya, jJeya aura upAdeya kA jJAna karAtA hai| isake cAra prakAra haiM - jo isa prakAra haiM :- 1 pratyakSa, 2 anumAna, 3 upamAna tathA 4 zabda prmaann| nyAya darzana meM indriya aura padArtha ke sannikarSa se utpanna jJAna ko pratyakSa kahate haiN| jo avyapadeza, avyabhicArI evaM vyavasAyAtmaka hotA hai| isakA anukrama isa prakAra hai - ghrANa Adi indriyA~, ghaTa Adi (paMcabhUta rUpa) padArtha, padArtha se indriyoM kA sannikarSa honA arthAt unakA sambandhita honA, usase utpanna jJAna (bodha), jo zabdoM ke mAdhyama se abhivyakta nahIM kiyA jA sakatA hai| yahA~ pratyakSa ko avyapadezya mAnakara sAMkhya mata kA khaMDana kiyA gayA hai, kyoMki vaha pratyakSa ko vyapadezya mAnatA hai| punaH jJAna kA grahaNa hotA hai, aisA mAnane se jJAna aura AtmA alaga-alaga siddha hue| jisa prakAra jJAna kI prApti hone se vaha AtmA kA svarUpa lakSaNa nahIM hotA hai, vaise hI sukha kI bhI prApti hone se vaha bhI AtmA kA svarUpa lakSaNa nahIM hai, ataH (usa prakAra kI anubhUti se utpanna) sukha Adi bhI AtmA se bhinna hue| jo jJAna zabdoM ke dvArA kahA jA sakatA hai vaha vyapadezya hotA hai tathA jo Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA nahIM jA sake, vaha avyapadezya hotA hai| jJAna vyabhicArI (vikalpAtmaka) bhI hotA hai aura avyabhicArI (nirvikalpa) bhI hotA hai| sAtha hI vaha vyavasAyAtmaka arthAt nizcayAtmaka bhI hotA hai, isake dvArA saMzayAtmaka jJAna Adi kI pramANarUpatA kA khaNDana (viccheda) ho jAtA hai| isa prakAra ye pratyakSa jJAna ke lakSaNa batAe gae hai| anumAna - pratyakSapUrvaka tIna prakAra kA anumAna jJAna hotA hai, pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa / trividha liMga (hetu yA sAdhana) kI apekSA se anumAna ke bhI ye tIna bheda hote haiM :pUrvavat anumAna - isameM kAraNa se kArya kA anumAna kiyA jAtA hai| jaise ghane bAdala dekhakara hama yaha anumAna karate haiM ki varSA hogii| zeSavat anumAna - isameM kArya se kAraNa kA anumAna kiyA jAtA hai, jaise nadI jala se bharI huI hai, pravAha teja hai, isase hameM yaha anumAna hotA hai ki, Upara kahIM varSA huI hogii| sAmAnyatodaSTa - devadatta Adi kisI vyakti ke dvArA sUrya prAtaHkAla pUrva dizA meM tathA sAyaMkAla pazcima dizA meM dekhA gyaa| isase yaha anumAna kiyA jAtA hai ki sUrya gatimAna hai| upamAnapramANa - prasiddha vastu vizeSa ke sAdRzyatA rUpa sAdhana ke jJAna se sAdhya kA jJAna upamAna pramANa kahalAtA hai| jaise prasiddha gAya kI samAnatA vAle sAdhana arthAt sIMga, phaTe khura Adi se sAdhya 'gavaya' kA jJAna karanA upamAna pramANa kahalAtA hai, arthAt jaisI gAya vaisI gvy| punaH isa upamAna pramANa ke dvArA jJAna kaise prApta kiyA jAtA hai ? isakA uttara hai, upamAna pramANa se jJAna prApta karane ke liye saMjJA aura saMjJI ke bIca sambandha kA jJAna Avazyaka hai| zabdapramANa - kisake zabda (vacana) pramANa haiM ? isakA uttara hai, Apta dvArA kathita zabda hI pramANa haiN| Apta nizcita hI sAkSAtkRtadharmA hotA hai, arthAt jisane sudRr3ha pramANoM ke AdhAra para artha kA nizcaya kara liyA ho, aise vyakti dvArA jo kathana kiyA jAtA hai, vaha Aptopadeza rUpa kathana Agama yA zabda pramANa kahalAtA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 2. prameya :- punaH yaha prazna upasthita hotA hai, ki isa zabda pramANa ke dvArA jijJAsu ko kauna se prameyoM kA jJAna hotA hai, to kahateM haiM ki zabda pramANa se AtmA, zarIra, indriya, artha, buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phala, dukha, apavarga Adi prameyoM kA jJAna hotA hai| 3. saMzaya :- kisI nizcita avadhAraNA kA na honA saMzaya kahalAtA hai| vaha isa prakAra hai - mandaprakAza meM bhUmi para urdhva sthita vastu ko dekhakara yaha DhUMTha hai yA purUSa, aisA jJAna saMzaya kahA jAtA hai| 4. prayojana :- jisake kAraNa se koI bhI pravRtti kI jAtI hai, vaha prayojana kahalAtA hai| 5. dRSTAnta :- kisI mata ke pratipAdana ke lie diyA gayA udAharaNa jaise vastu kI anityatA ke lie ghaTa kA ora nityatA ke lie AkAza kA udAharaNa denA dRSTAnta hai| 6. siddhAnta :- siddhAnta cAra prakAra ke haiM - (1) svatantra siddhAnta (2) pratitantra siddhAnta (3) adhikaraNa siddhAnta aura (4) abhyupagama siddhAnta / 7. avayava :- pratijJA, hetu, dRSTAnta, upanaya aura nigamana - ye anumAna ke pA~ca avayava hai| jaise - zabda anitya hai - pratijJA kyoMki vaha utpanna huA hai - hetu ghaTa ke samAna - udAharaNa jo uttpattidharmaka hotA hai vaha anitya hotA hai, jaise - ghaTa (yahA~ vyApti dRSTAnta kA anugamana karatI hai) isI prakAra zabda bhI uttpattidharmaka hai - upanaya uttpattidharmaka hone se zabda anitya hai - nigamana yahA~ viparIta dharma kA bhI udAharaNa diyA jA sakatA hai| jaise jo nitya hotA hai, vaha uttpattidharmaka bhI nahIM hotA hai, jaise- AkAza; zabda anutpattidharmaka nahIM hai, ataH utpattidharmaka hone se zabda anitya hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 8. tarka :- saMzaya se rahita hokara kathana karanA tarka hai, yathA - sthira hone se yaha purUSa nahIM, ThUTha hI hai| 9. nirNaya :- saMzaya evaM tarka se pare jo nizcita jJAna hai, vaha nirNaya kahalAtA hai| 10. vAda :- vAda kathA tIna prakAra kI hai - vAda, jalpa aura vitnnddaa| 11. jalpa :- vAda ko jItane kI abhilASA se chala, jAti, nigraha sthAna Adi kA sahArA lenA jalpa kahalAtA hai| 12. vitaNDA :- kisI bhI prakAra se svapakSa kI sthApanA karanA vitaNDA hai| 13. hetvAbhAsa :- anaikAntika Adi hetvAbhAsa hai| 14. chala :- kahI haI bAta kA artha badalakara usameM doSa kA saMketa karanA chala kahalAtA hai| 15. jAti :- samAnatA aura asamAnatA ke AdhAra para dikhAyA gayA doSa 'jAti' kahalAtA hai| 16. nigrahasthAna :- jahA~ vAdI athavA prativAdI ko parAjaya svIkAra karane ke lie vivaza kara diyA jAtA hai, vaha nigraha sthAna hai| nigraha sthAna bAIsa prakAra ke haiM jo isa prakAra haiM :(1) pratijJA hAni (pratidRSTAnta ke dharma (hetu) ko apane dRSTAnta meM svIkAra kara lenaa|) (2) pratijJAntara (3) pratijJA virodha (4) pratijJA saMnyAsa (jaba vAdI sAdhana-doSa ke nivAraNa meM samartha na hone para apanI pratijJA se cyuta ho jaaye|) (5) hetvAntara (6) arthAntara (7) nirarthaka (8) avijJAtArtha (9) apArthaka (10) AprAptakAla (11) nyUna (12) adhika (13) punarUkta (14) anubhASaNa (15) ajJAna (16) pratibhA (17) vikSepa (18) matAnujJA (19) paryanuyojyopekSaNa (20) niranuyojyAnuyoga (21) apasiddhAnta aura (22) hetvaabhaas| iti nyAya darzana Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vaizeSika darzana - saMkSepa meM vaizeSika darzana meM yaha kahA gayA hai ki dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya- ina chaha padArtho ke tatvajJAna se mokSa kI prApti hotI hai| vaizeSikasUtra ke anusAra - pRthvI, apa, teja, vAyu, AkAza, kAla, dik, AtmA, tathA mana - ye nau dravya mAne haiN| pRthivI - pRthvItattva ke yoga se pRthvI hotI hai| vaha do prakAra kI hai - nitya aura anity| paramANa kI apekSA se pRthvI nitya hai, tathA paramANuoM ke apane kAryoM kI apekSA se arthAt aneka bhautika padArtho kI apekSA se pRthvI anitya hai| vaha caudaha prakAra ke guNoM se yukta hai| ve isa prakAra haiM :- rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurUtva, dravyatva aura veg| apa - aptatva ke yoga se ap arthAt pAnI hotA hai| rUpa, rasa, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurUtva, svAbhAvika dravyatva, sneha (drava) aura vega -ye isake svAbhAvika guNa haiN| usakA varNa zukla, rasa madhura evaM sparza zItala hotA hai| teja - teja tattva ke sambandha se teja arthAt agni hotI hai| vaha rUpa, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, naimittika, dravyatva aura vega - agnitattva ina gyAraha guNoM se yukta hai| usakA varNa zukla aura bhAsvara evaM sparza uSNa hotA hai| vAyu - vAyu tattva ke saMbaMdha se vAyu utpanna hotI hai| vaha svAbhAvata: na uSNa aura na zIta sparza vAlI hotI hai| vaha anuSNa-azIta, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva evaM vega -ina nau guNo se yukta hai| dhRti, kampAdi usake liMga arthAt cinha hai, isI prakAra zabda bhI usakA liMga yA cinha hai| vaha gandha aura sparza guNa vAlI hai| AkAza - yaha isakA pAribhASika nAma hai| vaha eka hai| saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga aura zabda ina chaha guNoM vAlA hai| isakA liMga zabda hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 kAla - para, apara, vyatikara, yogapadya, ayogapadya, cira aura kSipra - ye isake liMga hai| vaha saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga evaM vibhAga - ina pA~ca guNoM vAlA hai| dika - yahA~, vahA~, Adi dik arthAt dizA ke liMga hai| ve isa prakAra haiM :- yaha vAyu pUrva se AtI hai, vaha vAyu uttara se AtI hai Adi / saMkhyA parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga - ye usake pA~ca guNa haiN| yahI isakI saMjJA aura paribhASA hai|| AtmA - Atmatattva ke AdhAra para AtmA hai| vaha caudaha guNoM vAlI hai| buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, pratyayaliMga, dharma, adharma, saMskAra, saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga evaM vibhAga - ye AtmA ke caudaha guNa haiN| mana - manastva ke AdhAra se mana kI sattA hai| jJAnotpati kA krama saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva aura vega - ye usake ATha guNa haiN| iti dravya pdaarth| gaNa - rUpa, rasa, gandha aura sparza -ye vizeSa guNa haiN| saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, viyoga, paratva aura aparatva -ye sAmAnya guNa kahe gaye hai| buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra -ye AtmA ke guNa hai| gurUtva -pRthivI aura pAnI kA guNa hai| dravyatva -pRthivI, pAnI aura agni meM hotA hai| sneha --pAnI kA hI guNa hai| vega ko saMskAra kahA gayA hai, jo mUrta dravyoM meM hI hotA hai| AkAza kA guNa zabda hai| guNatva ke AdhAra para guNa kahe jAte haiM, ve vizeSa aura sAmAnya aise do prakAra ke hote haiN| rUpatva ke yoga se rUpa, rasatva ke yoga se rasAdi guNa hote haiN| iti guNa padArtha karma - kriyA ko karma kahate haiN| karma pA~ca prakAra ke haiM - (1) utkSepaNa (Upara pheMkanA) (2) apakSepaNa (nIce pheMkanA) (3) AkuMcana (sikur3anA) (4) prasAraNa (phailAnA) aura (5) gmn| gamana meM bhramaNa, spandana, namana, uThanA, avarodha Adi kriyAeM samAhita haiN| iti karma padArtha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya - do prakAra ke haiM para aura apr| dravya, guNa paryAya meM jo satva hai, vaha sattA hI para sAmAnya hai| sat anuvRtti (bhinna-bhinna vastuoM kI ekAkAra pratIti) kA hetu hone se yaha sAmAnya hI hai| ataH kahA gayA hai ki, dravya guNa paryAya meM jo vyApaka sat hai, vaha sat-sattA 'apara-sAmAnya' hai, usI prakAra dravyatva, guNatva, karmatva apara sAmAnya haiM, jaise dravyoM meM dravyatva, guNo meM guNatva evaM karmoM meM karmatva apara sAmAnya iti sAmAnya padArtha vizeSa - nitya dravyoM meM rahane vAlA aMtima dharma 'vizeSa' kahalAtA hai| nitya dravya cAra prakAra ke haiN| paramANu, muktAtmA aura muktamana -ye atyanta sUkSma buddhi ke dvArA vyakta nahIM hone kAraNa vizeSa haiN| iti vizeSa padArtha samavAya - ayuta siddhAnta ke Antarika evaM AdhArabhUta saMbaMdha (kAryakAraNa saMbaMdha) ko samavAya kahate haiN| iti samavAya padArtha aba vaizeSika siddhAnta meM pramANa ke viSaya meM jo kahA gayA hai, use batAte haiM - laiMgika arthAt anumAna aura pratyakSa- ye do pramANa hai, zeSa sabhI pramANa usake antargata A jAte haiN| laiMgika (anumAna) pramANa ke svarUpa ko batAte hue kahate haiM - yaha isakA kArya hai, yaha isakA kAraNa hai - aise ekArthaka, samavAyI yA virodhI saMbaMdha kA jJAna karAne vAlA laiMgika pramANa arthAt anumAna pramANa hai| yaha isakA kArya hai jaise nadI kA pUra vRSTi kA kArya hai| yaha isakA kAraNa hai, jaise meghonnati ke kAraNa vRSTi huii| saMbaMdha do prakAra ke hote haiM, - saMyoga saMbaMdha aura samavAya sNbNdh| saMyoga saMbaMdha - jaise dhuMe aura agni kaa| samavAya saMbaMdha - jaise vastra kA sUta se, athavA gAya kA sIMga se| ekArtha samavAyI bhI do prakAra ke hote haiM - kArya kA kArya se aura kAraNa kA kAraNa se| kArya kA kArya se jaise sparza kA rUpa se| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 kAraNa kA kAraNa se jaise pA~va kA hAtha se| virodhI saMbaMdha cAra prakAra ke haiM - 1. hone vAlA kArya nahIM huA, jaise varSA nahIM huI, kyoMki havA ke saMyoga se bAdala bikhara gye| 2. nahIM hone vAlA kArya huA, jaise varSA huI, havA aura bAdala ke saMyoga se| 3. na hone kA kArya nahIM huaa| jaise ghaTa aura agni kA saMyoga na hone se (ghaTa meM) zyAmatA prakaTa nahIM huii| 4. hone kA kArya huA - jaise setu ke bhaMga hone se halacala honaa| usI prakAra dUsare anya bhI liMgoM ke dvArA bhI anumAna kiyA jAtA hai| jaise- nakSatroM ke udaya se, jala prasAda Adi kA jJAna, jaise candra kA udaya hone para samudra kI vRddhi evaM kumudinI kA vikAsa aadi| ye liMga sAdhya ke jJAna ke lie hote hai, niyama ke pratipAdana ke lie nhiiN| pratyakSa kA lakSaNa kyA hai ? to kahate haiM ki, AtmA, indriya, mana evaM artha ke sannikarSa se jo jJAna hotA hai, vaha pratyakSa hai| isakI vyAkhyA hai ki AtmA kA mana ke yoga se, mana kA indriya ke yoga se tathA indriya kA artha ke yoga se arthAt ina cAroM ke sannikarSa se ghaTa Adi rUpI padArthoM kA jJAna hotA hai, tIna ke sannikarSa se zabda kA aura do ke sannikarSa se sukha Adi kA jJAna hotA hai| isa prakAra pratyakSa pramANa ke lakSaNa batAye gaye haiN| iti vaizeSika darzana jaina darzana - aba hama yahAM jaina siddhAnta ke anusAra pramANa aura prameya kI avadhAraNA kA ullekha karate haiN| ve isa prakAra haiprameya - jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokss| ye (sAta) tattva haiN| sukha, dukha Adi kI anubhUti tathA jJAnAdi ke lakSaNoM se yukta AtmA jIva hai| ajIva isake viparIta hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - ye (pAMca) bandha ke hetu haiM / mana-vacana-kAyA kI pravRtti ko yoga kahate haiM / yaha Azrava rUpa hai| zubha karma puNya hai, isake viparIta pApa hai| Azrava kA kArya bandha hai / Azrava ke viparIta saMvara hai / saMvara kA phala nirjarA hai / aba pramANa ke viSaya meM kahate haiM pramANa tIna prakAra hai 1. pratyakSa, 2 anumAna, aura 3 Agama indriya eva mana ke nimitta se hone vAle nizcita, avyabhicArI aura vizeSa jJAna ko laukika vyavahAra se pratyakSa kahA jAtA hai| avadhijJAna Adi nizcaya se pratyakSa haiM / - - liMga se liMgI kA jo jJAna utpanna hotA hai, vaha anumAna pramANa T jaise dhuMe se agni kA jJAna / tapa se svarga kI prApti hotI hai, yaha Agama pramANa hai, jo pratyakSa pramANa ke virUddha na hokara cakSu Adi jJAna ke samAna nizcita hotA hai vaha Agama hai / iti jaina darzana sAMkhya darzana sAMkhya darzana ke svarUpa ko jAnane ke lie nimna kathana karate haiM vizva ke mUla AdhAra haiM - prakRti, purUSa aura unakA saMyoga / satva, rajas tathA tamas guNoM kI sAmyAvasthA prakRti hai| prakRti purUSa ke saMyoga se hI vaiSamya avasthA ko prApta hotI hai| jo isa prakAra hai - prakRti se mahat (buddhi) tatva AvirbhUta hotA hai / mahat tatva se ahaMkAra kI utpatti hotI hai| ahaMkAra se eka ora nimna gyAraha kI utpatti hotI hai pA~ca jJAnendriyAM, pA~ca karmendriyAM tathA mana / ahaMkAra ke tamas aMza kI adhikatA se nimna pA~ca tanmAtrAoM kI utpatti hotI hai| ve isa prakAra haiM -- zabdatanmAtra, sparzatanmAtra, rUpatanmAtra rasatanmAtra aura gandhatanmAtra / ina tanmAtrAoM se krama se pA~ca bhUta utpanna hote haiM arthAt zabda tanmAtra se Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza, zabda aura sparza tanmAtra se vAyu, zabda sparza aura rUpa tanmAtra se teja (agni), zabda, sparza rUpa evaM rasa tanmAtra se jala aura pA~co tanmAtra se pRthvI kI utpatti hotI hai| jIvoM ke zarIra tathA vRkSa Adi ina paMcabhUtoM ke samudAya rUpa haiN| satva guNa ke lakSaNa batAte haiM - prakAza, laghutA aura priiti| ye satva guNa ke kArya athavA lakSaNa haiN| zoka, tApa, bheda, stambha, udvega aura apadveSa - ye rajas guNa ke kArya haiN| AvaraNa, sAdana, bIbhatsa, dainya aura gaurava - ye tamas guNa ke kArya haiN| satvaguNa laghu evaM prakAzaka hai| satva kA prayojana vastu ko prakAzita karanA hai| vaha sukha svarUpa hai| rajoguNa upaSTambhaka (uttejaka) arthAt pravRttizIla hai| tamoguNa gurU arthAt bhArI evaM AvaraNaka (avarodhaka) hai| isa prakAra sthUla evaM sUkSma rUpa se prakRti kI vyAkhyA kI gaI hai| aba purUSa kA svarUpa batAte haiM - purUSa kA svarUpa caitanya hai| andhe aura paMgu ke samAna prakRti aura purUSa kA upabhoga ke liye saMyoga saMbaMdha hotA hai| upabhoga aura zabda (vacana vyavahAra) Adi kI upalabdhi purUSa ke hone para hI ghaTita hote haiN| prazna yaha uThatA hai ki, purUSa eka hai athavA aneka haiM ? isake uttara meM kahate haiM , aneka hai| punaH prazna uThatA hai ki, purUSa aneka kaise haiM ? to kahA gayA, janma ke niyama se arthAt vibhinna vyaktiyoM kA janma alaga-alaga deza aura kAla meM hotA hai| maraNa ke niyama se arthAt vibhinna vyaktiyoM kA maraNa alaga-alaga deza aura kAla meM hotA hai| 'karaNa' ke niyama se arthAt pratyeka vyakti kI indriyA~ (karaNa) anya vyaktiyoM se alaga-alaga hotI haiN| sAtha hI sabakI pravRtti bhI alaga-alaga hone se purUSa aneka haiN| purUSa ko hI AtmA kahate hai| aba pramANa ke viSaya meM kahate haiN| pramANa tIna prakAra ke haiM - 1. pratyakSa, 2. anumAna aura 3. aagm| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa - zrotendriya Adi kI pravRtti se hone vAlA jJAna pratyakSa hai| zrota, sparza, cakSu, rasanA, ghrANa Adi indriyoM kA zabda Adi viSayoM se samparka hone se mana ke dvArA apane viSaya kA AkAra grahaNa karanA hI pratyakSa pramANa kahA jAtA hai| anumAna pramANa - eka viSaya ke pratyakSa se usase sambandhita anya viSaya kA jJAna prApta karanA anumAna pramANa hai| do vastuoM ke bIca avinAbhAva saMbaMdha hone se sAdhana (liMga) ke darzana se sAdhya kA jJAna honA anumAna hai, jaise dhuMe ko dekhakara agni kA jJAna honaa| zabda pramANa - Apta purUSa ke dvArA kahe gaye zabda pramANa hai| jo svayaM viSaya kA sAkSAt anubhava karate haiM, tathA jo rAgAdi doSoM se rahita hote haiM, ve Apta purUSa kahe jAte haiN| unake dvArA diyA gayA upadeza jaise svarga meM apsarAe~ haiM, uttara meM kurU hai, Adi Agama vacana zabdapramANa hai| isa prakAra pramANa tIna hI hote haiM, zeSa unake antargata A jAte haiN| iti sAMkhya darzana bauddha darzana - aba bauddha darzana ke svarUpa ko jAnane ke lie kathana karate haiMbauddhamata meM padArtha ke jJAna ke lie jJAna ke bAraha sAdhana hai| ve isa prakAra haiM - cakSu, zrota, ghrANa, jivhA, zarIra, mana, rUpa, zabda, gandha, rasa, sparza evaM dhrm| dharma kA artha hai -sukha dukha aadi| inake svarUpa nirdhAraNa kA arthAt jJAna kA hetu kyA hai ? uttara meM kahate haiM -pramANa hai| vaha do prakAra kA hai -pratyakSa aura anumaan| pratyakSa - jo jJAna kalpanA se rahita aura abhrAnta ho, vaha pratyakSa pramANa hai| kalpanA arthAt nAma, jAti Adi kI yojanA se rahita, jo jJAna hai vaha pratyakSa hai| nAma kI kalpanA se yukta jaise -Dittha, jAti kI kalpanA se yukta jaise -gAya, guNa kI kalpanA se yukta jaise -zveta, kriyA kI kalpanA se yukta jaise pakAne vAlA, par3hAnevAlA -ina kalpanAoM se rahita jo jJAna hotA hai , vaha pratyakSa pramANa hai| anumAna pramANa - tIna lakSaNa se yukta sAdhana (liMga) ke dvArA sAdhya (liMgI) kA jJAna anumAna pramANa hai| ve tIna lakSaNa haiM - pakSadharmatva, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 sapakSasattva aura vipakSAsattva - ina tIna lakSaNa vAle liMga se liMgI (sAdhya) ke dharma viziSTa kA jJAna honA anumAna pramANa hai| isa prakAra bauddha darzana meM do hI pramANa svIkAra kiye gaye haiM, zeSa pramANa inhIM ke antargata haiN| iti bauddha darzana mImAMsA darzana - mImAMsA darzana meM veda granthoM meM pratipAdita dhArmika karmakANDa viSayaka jJAna kI prApti ko jijJAsA kahA gayA hai| usake lie nimitta kI parIkSA karanI caahiye| isameM hetu-nimitta aura preraNA-nimitta donoM honA caahie| kahA gayA hai ki dharma aura vastu ke svarUpa ko jAnane ke lie preraNA nAmaka lakSaNa kA honA Avazyaka hai| preraNA hI kriyA kI pravartaka hai.-aisA kahA gayA hai, jaise svarga kI kAmanA se agnihotra kareM, veda ke dvArA hI dharma kA lakSya prApta hotA hai, pratyakSa Adi se nhiiN| punaH kahate haiM - pratyakSa animittaka kaise hotA hai ? vaha isa prakAra hai - purUSa kI indriyoM kA vastu ke sAtha saMbaMdha hone se para-buddhi (viSayagrAhI buddhi) kA janma hotA hai, aura usI se vidyamAna vastu kA jJAna prApta hotA hai| isalie pratyakSa pramANa animittaka hai| usI prakAra anumAna pramANa bhI pratyakSapUrvaka hone se animittaka hai| usI prakAra upamAna pramANa bhI animittaka hai| jaise gAya aura gavaya kI samAnatA kA jJAna hone para gavaya hI prameya hai, jo animittaka hai| usI prakAra arthApatti pramANa bhI hotA hai, vaha do prakAra kA hai - zravaNa kI apekSA aura darzana kI apekSA se| zravaNa kI apekSA jaise haSTa-puSTa devadatta dina meM khAnA nahIM khAtA hai, ataH vaha rAtrI meM khAtA hai| yaha jJAna arthApatti se prApta hotA hai| yahA~ rAtrI meM khAtA hai, yaha vAkya hI prameya hai| darzana kI apekSA se jaise bhasma ko dekhakara agni kI dAhazakti ko jAnA jAtA hai, usI prakAra anya viSaya bhI zAstra se jAnakara hI kahe jAte hai, -yahI Agama pramANa hai| abhAva pramANa ke viSaya meM kahA gayA hai ki abhAva pramANa bhI animittaka haiN| ataH yaha spaSTa hotA hai ki preraNA hI dharma kA lakSaNa hai, anya nhiiN| usI prakAra varNoM (zabdoM) kA vAcakatva hetu arthapratipatti hI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hai ora vaha bAhyArtha ke hone para hI hotA hai, anyathA nahIM / gakAra, aukAra aura visarga se bane gau zabda ke uccAraNa se gAya kA bodha hotA hai aisA upavarSa kA kathana hai| jo bolane vAlA hai usake vacana se prerita hokara zrotA unake artha ke saMyoga aura vibhAga se apane viSaya kA jJAna kara letA hai| zabda artha ko abhivyakta karane vAle haiM, arthAt unake vAcaka haiN| zabda aura artha kA saMbaMdha nitya hai| mImAMsaka darzana meM zabda se bhinna pada kI aura pada se bhinna vAkya kI sthiti nahIM hai| zabda meM pada aura pada meM upacAra se vAkya samAhita haiM / iti mImAMsA darzana cArvAka darzana -- bRhaspati ke mata ke anusAra cArvAka darzana meM pramANa aura prameya ke svarUpa ko jAnane ke lie kahA gayA hai. prameya ko spaSTa karane ke lie kahate haiM ki, pRthvI, apa, teja aura vAyu ye tattva haiM / zarIra, indriyA~ Adi usake antargata hI mAne gaye haiM / jisa prakAra zarIra bhUtoM kA samudAya hai, usI prakAra indriyAM aura unake viSaya bhI bhUtoM ke samUha rUpa haiN| ye cAra tatva hI jagata kA mUla upAdAna haiN| jJAna isake antargata nahIM hai| usako caitanya kahA gayA hai, kintu vaha zarIra kA hI guNa hai, jaise gur3a ke sar3a jAne para usameM mAdakatA A jAtI hai, usI prakAra zarIra kA nirmANa hone para cetanA utpanna ho jAtI hai / nizcaya hI AtmA zarIra se bhinna nahIM hai, arthAt deha hI AtmA hai| jIva pAnI ke bulabule ke samAna hai| caitanya zarIra kA hI viziSTa guNa hai / cArvAka darzana ke antargata purUSArtha kyA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai kAma hI (ekamAtra) purUSArtha hai / mokSa Adi purUSArtha anya (vastutaH) purUSArtha nahIM hai| anya sabhI purUSArtha vyakti ne buddhi ke AdhAra para kalpita kara liye haiN| paraloka, mokSa Adi adRSTa kalpanA haiN| isa prakAra isa darzana meM pRthvI Adi cAra hI tattva svIkAra kiye gaye hai| aba pramANa ke bAre meM kahate haiM pramANa kA sAmAnya lakSaNa hai jo nahIM jAnA gayA hai, usako jAnanA hI pramANa hai / indriyoM ke sannikarSa se vastu ke yathArtha svarUpa kA viziSTa jJAna hI pratyakSa hai / pratyakSa kA yahI lakSaNa hai| isa mata ke anusAra pratyakSa hI eka mAtra pramANa hai / punaH yaha kahA gayA hai ki asannihita artha kA bodha hI anumAna hai, kiMtu yaha anya mata ke AdhAra para mAnA gayA hai / svamata meM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt cArvAka darzana meM isakI koI apekSA nahIM hai| saMkSepa meM cArvAka darzana meM pramANa prameya kI yahI vyavasthA hai| iti cArvAka darzana Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Our Important Publications Dr. Nathamal Tatia Dr. Harihar Singh Dr. I.C. Shastri Dr. Kamla Jain Dr.J.C. Sikdar Dr. Ramji Singh 1. Studies in Jaina Philosophy 2. Jaina Temples of Western India 3. Jaina Epistemology 4. Concept of Pancasila in Indian Thought 5. Jaina Theory of Reality 6. Jaina Perspective in Philosophy & Religion 7. Aspects of Jainology (Complete Set: Vols. 1 to 7) 8. An Introduction toJaina Sadhana 9. Pearls of Jaina Wisdom 10. Scientific contents in Prakrit Canons 11. Te Heritage of the Last Arhat: Mahavira 12. The Path of Arhat 13. Multi-Dimensional Application of Anekantavada 14. The World of Non-living 15. jaina dharma aura tAntrika sAdhanA 16. sAgara jaina-vidyA bhAratI (pA~cakhaNDa) 17. guNasthAna siddhAnta: eka vizleSaNa 18. ahiMsA kI prAsaMgikatA 19. aSTakaprakaraNa 20. dazAzrutaskandhaniyukti: eka adhyayana 21. jaina tIrthoM kA aitihAsika adhyayana 22. acalagaccha kA itihAsa 23. tapAgaccha kA itihAsa 24. siddhasena divAkara : vyaktitva evaM kRtitva 25. jaina evaM bauddha yoga : eka tulanAtmaka adhyayana 26. jaina evaM bauddha zikSA-darzana eka tulanAtmaka adhyayana 27. jaina sAhityakA bRhad itihAsa (sampUrNa seTa sAta khaNDa) 28. hindI jaina sAhitya kA itihAsa (sampUrNa seTa cAra khaNDa) 29. jaina pratimA vijJAna 30. mahAvIra aura unake dazadharma 31. vajjAlaggAM (hindI anuvAda sahita) 32. prAkRta hindI koza 33. bhAratIya jIvana mUlya 34. nalavilAsanATakam 35. samAdhimaraNa 36. paJcAzaka-prakaraNam (hindI anuvAda sahita) 37. jaina dharma meM ahiMsA 38. bauddha pramANa-mImAMsA kI jaina dRSTi se samIkSA 39. mahAvIra kI nirvANabhUmi pAvA : eka vimarza 40. sthAnakavAsI jaina paramparA kA itihAsa Prof. Sagarmal Jain Dulichand Jain Dr.N.L.Jain Dr. C. Krause T.U. Mehta Ed. Prof. S.M.Jain &Dr.S.P.Pandey Dr.N.L.Jain pro. sAgaramala jaina pro. sAgaramala jaina pro. sAgaramala jaina DaoN.sAgaramala jaina DaoN. azoka kumAra siMha DaoN. azoka kumAra siMha DaoN. zivaprasAda DaoN. zivaprasAda DaoN. zivaprasAda DaoN. zrIprakAza pANDeya DaoN. sudhA jaina DaoN. vijaya kumAra 200.00 300.00 150.00 300.00 300.00 300.00 2500.00 40.00 120.00 400.00 25.00 200.00 500.00 400.00 350.00 500.00 60.00 100.00 120.00 125.00 300.00 250.00 500.00 100.00 300.00 200.00 1400.00 760.00 300.00 80.00 160.00 400.00 75.00 60.00 260.00 250.00 300.00 350.00 150.00 500.00 DaoN. mAruti nandana tivArI zrI bhAgacandra jaina paM.vizvanAtha pAThaka sampA.- DaoN. ke.Ara. candra pro. surendra varmA sampA. DaoN. surezacandra pANDe DaoN. rajjana kumAra anu. DaoNdInAnAtha zarmA DaoN. vaziSTha nArAyaNa sinhA DaoN. dharmacandra jaina bhagavatIprasAdakhetAna pro. sAgaramala jaina evaM DaoN. vijaya kumAra Parswanatha Vidyapitha, Varanasi-221005 INDIA