Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિન સતત નિયમાવલી
ની
મુનિ બિરિન વિજય
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે સંકલિત સંસ્કૃત નિયમાવલી એ
પ્રેરક-આ સંક્લનકાર પરમ પૂજ્ય વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજય
ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મહારાજા પરમ પૂજય પંન્યાસપ્રવર સ્વ. શ્રી પદ્યવિજયજી ગણિવર મ.
- વર્તમાન સંકલનકાર
પરમ પૂજ્ય અધ્યાત્મયોગી આચાર્યભગવંત શ્રી. વિ. કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ. ના પ્રશિષ્ય મુનિવર શ્રી દિવ્યરત્ન વિ. મ. સા.
. સંશોધક વિદ્વાન મુનિવર શ્રી અભયશેખર વિ. મ.
નિશ્રા પૂર્થ મુનિશ્રી દિવ્યરત્ન વિજયજી મ. પૂજ્ય મુનિશ્રી અજિતશેખર વિજયજી મ. પૂજ્ય મુનિશ્રી વિમલબોધિ વિજયજી મ.
પ્રકાશક શ્રી નમિનાથ જૈન છે. સંઘ
નમિનાથ જૈન મંદિર જૈન મંદિર રોડ, (રાજાજી ટ્રીટ)
કાકીનાડા - ૫૩૩ ૦૧ (AAP) copies • 1000 (Edition: 2)
Rs. 25.00 Composed By:
Printed By: Hansa Compugraphics
Trishul Offsets, Bangalore - 360 001.
Bangalore - 560 020. | 0 280855.
0 363786/260655
-
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
બીજી આવૃત્તિ અંગે :પહેલી આવૃત્તિમાં ન ચઢેલી કેટલીક ભૂલોનું પરિમાર્જન કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. બાકી રહી ગયેલી ભૂલો માટે મિચ્છામિ દુક્કડમ. ધ્યાન દોરવા સૌને વિનંતી. સંવત ૨૦૪૮નું કાકીનાડા નગરમાં ચોમાસું આરાધનામય રાં. એના શિખરરૂપે કાકીનાડામાં પ્રથમ વાર ઉપધાન તપની સુંદરતમ આરાધના થઇ. આ સુતોની અનુમોદના હેતુ કાકીનાડા શ્રી સંઘે શાનખાતાની રકમનો સદવ્યય કરી આ પુસ્તકના પુન: પ્રકાશનનો લાભ લીધો છે. તેથી તેઓ ધન્યવાદપાત્ર છે.
- મુનિ અજિતશેખર વિજય બીજી આવૃત્તિ - વીર સંવત ૨૫૧૯. સંવત ૨૦૪૯
-: પ્રાપ્તિસ્થાન :શ્રી કુમારપાલ વી. શાહ શ્રી ચંદ્રકાંત એસ. સંઘવી c/o દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ
(અધ્યાપક) ૩૬, કલિકુંડ સોસાયટી,
કનસાનો પાડો મફલીપુર ચાર રસ્તા,
પાટણ - ૩૮૪૨૫ ધોલકા - ૩૮૭૮૧૦
ઉ. ગુ.O
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
आशिर्वचनम्
***************************
ना पासा - ar links Inf. mein It Run सन 4 MIR CA Renament Entrem ii. AMIT non mein Rster-miyanent medias Indainait rineRN HEE + रसामेल mein Hmm.ini nin win awni mur ARI AAN in Ah मलMAMAnnan Amit on
MonIMIो Om Annu wither train a n idth
yri mir Jamya minimummy aur miran in him nimire,ma kiMRRAS Iron m eth men Arained waliram at Rinar Arun. OF Year caraman Run nirhua स मत Main ame antav
Anm. . ___w.cm, mat E५.
-Am anamrjR.
*********
नाs. n yein dini Remi n0 NR * Asanki un Re Pait 441 -
Uditi) meaninोmni-५२itn * Maini T ianमरामा रामाः, राम राम रामान् ! Ithi 374 * Huitin ganr fami ३५, 1.1: रामेण समय रामान रामस्य रामे रे राम * A nni, रामाभाम् (५4 रामः । .. ..
aaniरामेम्पः १ Rame. In
| सपना
शर्मष ५५manee. (Ayay incipal sittin AKE at jiMME Hygir ani ani tigav sin. Gafunj rument
trevai ashj niv d५ ५ ५Rinft Ajay nextarji. *********************************************
राम
रामागाम
44.३५..
मोग
**********
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક કિચિત एकोऽपि शब्दः सम्यक्प्रयुक्तः स्वर्गे कामधुग्भवति
આ પંક્તિ શબ્દપ્રયોગની મહત્તા દર્શાવે છે. તીર્થંકરની વાણી ૩૫ ગુણોથી યુક્ત હોય છે. તેમાં વાણીના દોષોથી રહિતતા પણ એક ગુણ છે. સુસંસ્કૃત શબ્દોની આ મહત્તા છે. જેમ અપશબ્દો અશાંતિના બીજ વાવી બરબાદીના કારણ બને છે, તેમ સુવચન પણ જોસુસંસ્કૃત ન હોય, તો આંધી સર્જી શકે છે. 'ગપીયતા' ના સ્થાને 'ગંધીયતા' શબ્દે સર્જેલો ઇતિહાસ સુવિદિત છે. તેથી શબ્દોને સભ્ય સંસ્કારિત બનાવવા વ્યાકરણનું જ્ઞાન ખુબ આવશ્યક છે. વ્યાકરણને યાદ કરીએ એટલે સંસ્કૃત વ્યાકરણના બે મહાન પ્રણેતા યાદ : આવ્યા વિના ન રહે. વર્તમાનમાં શ્રી પાણીનિ અને કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે બનાવેલા વ્યાકરણો જ પ્રાય: પઠન-પાનમાં છે. આ બન્ને મહાપુરુષાએ વ્યાકરણના નિયમોનું સૂત્રબદ્ધ સંક્લન કરી સંસ્કૃતભાષાને સાયન્ટીફીક ભાષા (SCIENTIFIC LANGUAGE ) - કોમ્પ્યુટર ભાષા( COMPUTER LANGUAGE ) બનાવી દીધી છે. ગણિતના નિરપવાદ સિદ્ધાન્તોના આધારે વર્તનું કોમ્પ્યુટર સંસ્કૃત ભાષાને સૌથી પ્રોપર ભાષા ( proper language) ગણે છે. ભગવાનની આજ્ઞામુજબ જીવન વ્યતીત કરતાં સાધુ-સાધ્વીઓને દિવસભરમાં ૧૫ ક્લાકનો સ્વાધ્યાય કરવાનો છે. સંસ્કૃતભાષામાં નિબદ્ધ સુવિશાળ સાહિત્યના અધ્યયન વિના તે શક્ય નથી. આમ સંસ્કૃતભાષા બધાએ જ અભ્યાસ કરવા યોગ્ય છે. અને તેથી સંસ્કૃત વ્યાકરણનું જ્ઞાન ખુબ આવશ્યક છે.
વર્તમાનકાલીનજીવોના આયુષ્ય અને મેધાની અલ્પતા જોઇ૫.પૂ. ન્યાયવિશારદ, વર્ધમાનતપોનિધિ આ.દે.શ્રી.વિ. ભુવનભાનુસૂરીશ્વર મ.ના શિષ્યરત્ન લઘુબંધુ સંપ્રાપ્તસમાધિ સ્વ. પં.પૂ. પદ્મવિજય ગણિવરે એકંયુગીન જીવો કેવી રીતે શીઘ્ર-સરળ તાથી સંસ્કૃત વ્યાકરણનું જ્ઞાન મેળવે એવી કરુણાભાવનાથી પ્રેરાઇ ઉપરોક્ત મહાવ્યાકરણોમાંથી ચૂંટી ચૂંટી મહત્ત્વના નિયમોની રૂપરેખા દોરી. અને પછીતો સિદ્ધાન્તમહોદધિ આ દે.શ્રી.વિ.પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના સમુદાયમાં એ સંક્લનના આધારે અધ્યયનનો શિરસ્તો ચાલુ થયો. અન્ય સમુદાયો પણ આકર્ષાયા. વારંવાર એ નિયમાવલીની માંગણી થતી.
A
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
* *
*
ફerfect
જ. :
આ બધી વાતોને ધ્યાનમાં લઇ૫.પૂ. સુવિશાળગરનાયકઆચાર્યવર્યશ્રી : વિ. ભવનભાનુરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણા અને કૃપાથી પ.૫. અધ્યાત્મયોગી આચાર્યદેવે. બી.વિ. કલાપર્ણરીશ્વરજી મ.ના શિષ્ય પૂ.વિદ્ધકર્યશ્રી કલાપ્રભ વિજય.મ.ના શિષ્યરત્ન વર્ધમાન તપસ્વી થી દિવ્યરત્ન વિજ્ય મહારાજ ખંતથી :
એ નિયમાવલી નું સંક્લન કર્યું. પૂ.વાયકુશાગ્રધી મારા ગુરુવર્યશ્રી અભયશેખર | વિજય મહારાજે સૂક્ષમદષ્ટિથી આમૂલચૂલ નિરીક્ષણ કર્યું હોવાથી આ સંક્લનની ઉપાદેયતામાં જબ્બર વધારો થયો છે.
| સંસ્કૃત વ્યાકરણની આ કોઈ ટેક્ષ બુક (Text Book) કે રેફરન્સ બુક (Reference Book) નથી. પરંતુ નિયમસંક્લનનો એક અલ્પ પ્રયાસ માત્ર છે. તેથી સુધારા વધારા અંગેના સૂચનો આવકાર્ય છે. સંસ્કૃત અભ્યાસુવર્ણ નિયમોની નોટ બનાવવાની કડાકૂટમાંથી બચે, અને એટલો સમય નિયમ યાદ રાખવામાં અને રૂપોનો પાઠકરવામાંફાળવી શકે, એજ શુભ ઉદેશ છે.પરિપૂર્ણ થાય તેવી અભિલાષા છે.
આ ગ્રન્થસર્જનમાં આર્થિક સહકાર દાતાઓ તથા Freepaperદેનાર મહાનુભાવો ધન્યવાદપાત્ર છે. તેઓ બધાનો ઉલ્લેખ અન્યત્ર કરેલ છે. અનેક મુનિવરોનો અનેકવિધ સહકાર પ્રાપ્ત થયો છે. એ ણ અવિસ્મરણીય છે.
Hansa Compugraphicsના પાર્ટનરશ્રી અશ્વિનભાઈ, ભેંશ, તથા તેજસ અને IndoVijay Offsetનાવિજયભાએ શીધ્ર-સુંદર કોમ્યુટર ટાઈપ કમ્પોઝીગ ( computer type composing ) અને પ્રિન્ટીગ (printing) કરી આપ્યું છે. તેઓ પણ ધન્યવાદ પાત્ર છે.
અને સહુ કોઈ સંસ્કૃતભાષાના માધ્યમથી શાસ્ત્ર અધ્યયન દ્વારા સંસ્કૃત જીવન જીવી શ્રેય: પામે તેવી શુભેચ્છા.
કોણ
.
..
.
. '
t, S;
અને
: : :
Eી
: - -
-
BANGALORE 11 - MAY 1989
મુ. અજિતશેખર લિ.
-
કી
(
:
'
જ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
'B2
64
60
70
83
10
84
16
I
વિષયાનકમ ૧) વર્ણ વિચાર
૨૫) શ્વસ્તન, સામાન્યભવિ, ક્રિયાતિ. ૨) શબ્દ તથા રૂપના પ્રકાર
આશીર્વાદાર્થના નિયમો ૩) કાળના છ–અર્થના ચાર ભેદ
૨૬)પરો ભૂતકાળના નિયમો ૪) ગણ-ગણકાર્ય સ્વરૂપ
૨૭ અદ્યતન ભૂતકાળના નિયમો ૫) ૧૪૬, તથા ૧૦માં ગણના નિયમો
૨૮)સંખ્યાવાચક શબ્દો ૬) ચારકાળના પ્રત્યયનથા નિયમો 6 ૨૯) સંખ્યાપૂરક શબ્દો
72 ૭) વર સંધિ ૩૦) અનિયમિતનામના રૂપ
74 ૮) સંધિ ન થવાના સ્થાન/છોડવાનામુ ૬ 9 ૩૧) સ્વામિત્વદર્શક પ્રત્યયો |૯) વ્યંજન સંધિ
૩૨) થ્વિ-પ્રત્યય ૧૦)વિસર્ગ સંધિ
13 ૩૩) અધિકતા-શ્રેષ્ઠતા દર્શકવિશેષણ ૧૧) વિભક્તિની સમજુતિ
૩૪) પ્રેરકરૂપના નિયમો ૧૨) વાક્યરચનાનાં નિયમો
૩૫) ઇચ્છાદર્શક (સનન) ૧૩) કર્મણિ પ્રયોગના નિયમો
૩૬) પ્રત્યય ૧) વ્યંજનાન્તનામોના નિયમો/પ્રત્યય 24 ૩૭) સમાસ પ્રકરણ
96 ૧૫) હેત્વર્થ વગેરે દત્તના નિયમા 29
૩૮) હજુ સમાસ
97 ૧૬) પહેલી બુકના અનિયમિત ધાતુઓ 33
૩૯) તત્યુમ 1) વિભક્તિion ૧૭) બીજી બુકના ગણોના ચારકાળના
(2) નન્તપુરુષ કર્મધારય 107–8 નિયમો
(4) દ્વિગુતપુરુષ પ્રાદિ. તપુરુષ la2–3 ૧૮) ૫-૮ ગણના નિયમ૧૯) નવમો સાતમો ગણ
(6) ગતિ તપુરુષ ?ઉપપદ તપુરુષl14-5 ૨૦) બીજા ગાણના નિયમો
૪૦) તત્યુ.ના ઉત્તરપદમાં ફેરફાર 116
117
૪૧) તત્પ. માંલિંગ વિધાન ૨૧)ત્રીજો ગણ
118 રર) સેટ, વેટ અનિટ કારિકાઓ
જર) બહુત્રીતિ સમાસ
122 ૨૩) શ્વસ્તન ભવિ આદિ ચારકાળના
૪૩) અવ્યયીભાવ સમાસ
128
જ કર્મવતિહાર સમાસ પ્રત્યયો
128
જ૫) સુસુપ્સમાસ/પૂષોદરાદિ સમાસ ર૪) છ કાળના સામાન્ય નિયમો
૪૬) કૂદન પ્રત્યયોના નિયમો
124 ૪૭) તક્તિ પ્રકરણ
126 સંશ એ.એક, વકવચન વર્ત= વર્તમાનકાળ બી. બીજે, ત-નૃતીય .= શસ્તન ભૂતકાળ અઘ= અદ્યતન ભૂતકાળ. સામા. = સામાન્ય ભવિ. = ભવિષ્યકાળ.પુ. = પુરા, વિભ. = વિભક્તિ | તત્યુ. તત્પષ દ્વિ દ્વિવચન, બહુ બહુવચન ૫.= પર = પરસ્મપદ આ= આત્મપદ
47
49.
૦૦૦૦૦૦૦૦
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
*| શ્રી નંદીક્ટ પાર્શ્વનાથાય નમ: કુલ વર્ણ + 46 તેમાંથી... • – અનુસ્વાર દા. ત. . સ્વર 13.
:વિસર્ગ ઘ.ત. . ! વ્યંજન - 33 = 45 વ્યંજનનું વર્ગીકરણ- (૧) ૧૩ અઘોષ વ્યંજન. (૨) ૨૫ સ્પર્શ વ્યંજન
• ૨૦ ઘોષ વ્યંજન. ૧૩ ઉષ્માક્ષર = ૩૩
૧૪ અંત:સ્થ (અર્ધસ્વર) ૧૧મહાપ્રાણ
= ૩૩ ઉષ્માક્ષર
અનુનાસિક - ૨૫ સ્પર્શવ્યંજન અંત:સ્થ. મહાપ્રાણ
F/
' '
શું
કંઠ્યતાલવ્ય મૂર્ધન્ય |
દંત્ય ઓચ્ચ -
در کر مر مر اهر
هر نفر در پدر در
' '
|
'
- ૨૦કહે છે
'
–૧૩ અઘોષ - _|
_– ૨૦ઘોષવાન--- • ૫ અનુનાસિક અને ૪ અંત:સ્થ વ્યંજન સિવાયના ર૪ વ્યંજન પુરું કહેવાય • ઉપરોક્ત ૯, ૩ ઉષ્માક્ષર અને ૨ સિવાયના વ્યંજન ૨૦ કહેવાય. સ્વર વિચાર સ્વર૦૧૩ તેમાંથી... = હસ્વ સ્વર ૫
દીર્ઘ સાદા સ્વર - ૪
| દીર્ધ સચ્ચાર – જ. ૦ હવે વર – 5, ૨, ૩, ૪, 7 =
- સાદા - , , , , () ૪ 0 દીર્થ સ્વર –
- સ મર -- છે ને, ગૌ =જ છે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
$
und and an w
$
મા + રૂ કે હું = – મા +
= છે | આ + ૩ કે ૪ = ગો ]
આ + ગો - ગૌ ! શબ્દના બે અંશ - ૧. પ્રકૃતિ
આ ચાર સ્વર આ રીતે સંધિથી
બનતા હોવાથી સભ્યસર
કહેવાય છે. ૨. પ્રત્યય
$
૧ પ્રકતિ
૨. પ્રત્યય ધાતુ - નનામ ધાતુ – | --નામ કે ધાતુ - જે મૂળ શબ્દો કિયાને જણાવે છે. ઠતાપ “વત્ “નમ્' વગેરે... કે નામન જે મૂળ શબ્દ વસ્તુને જણાવે છે. ત. ગૃહ “વાલ “ના' વગેરે..... કે રૂપ - મૂળ શબ્દો પરથી જે શબ્દો વાક્ય પ્રયોગમાં બોલાય તેને રૂપ કહે. રૂપ બે પ્રકારે - ૧ ધાતુ + પ્રત્યય = ધાતુનું રૂપ દા.ત. વતિ |
૨ નામ + પ્રત્યય = નામનું રૂપ બત. નિનઃ | ૧ધાતુ પરથી જે શબ્દ બોલવામાં વપરાય તે ધાતુનું રૂપ કહેવાય.
બત. 'પતિ' 'વતિ ઇત્યાદિ... ૨ નામ પરથી જે શબ્દ બોલવામાં વપરાય તે નામનું રૂપ કહેવાય.
ઘ.ત. નિના' 'માતા ઇત્યાદિ....
સંયકત વ્યંજનો = જોડાશે ૨ +૫ = ક્ષ. • ૫ + = 9. • ૬ + ય = 0 • સ્ + અ = . ૦ મ્ + ૨ = . • + ૨ = ૬ • ન્ + ગ = 3. • + ૫ = . ત્ + ૬ = 2.
૨ + ૫ = 4. • વ + ત = /વા. ૬ + =દ્ર • ૬ + 7 = હૃ. • ૬ + ત = હૈ : ૬ + ય = હૈ • ૬ + ર = ૦ + ૩ = હૃ.
+ મ = • સ્ + ર = • સ્ + + ૬ =× ૦ ૦ + ખ =
+
+
+
+
+
ક્રિયાપદના રૂપો છે કાળમાં અને ચાર અર્થમાં થાય છે. અર્થાત ધાતુને પ્રત્યય લાગીને થતા રૂપો દસ પ્રકારના છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળના છ ભેદ – વર્તમાન કાળ, ભૂતકાળ ત્રણ પ્રકારે, ભવિષ્યકાળ બે પ્રકારે. ૦ વર્તમાન કાળ – વર્તમાનની ક્રિયાનું સૂચક રૂપ તે વર્તમાનકાળનું રૂપ. દા.ત. स गच्छति તે જાય છે.
-
૦ ભૂતકાળ – (૧) હ્યસ્તનભૂતકાળ (૨) અદ્યતનભૂતકાળ (3)પરોક્ષભૂતકાળ. (૧) ભૂતકાળમાં થયેલી ક્રિયાનું સૂચક રૂપ તે ઘસ્તનભૂતકાળનું રૂપ. ઘ.ત. સો ગા∞ત્ = તે ગયો.
(૨) ૨૪ કલાકમાં થઇ ગયેલ ક્રિયાનું સૂચક રૂપ તે અદ્યતનભૂતકાળનું રૂપ. ા.ત. સો ગામમ્ = તે ગઇકાલે ગયો.
(૩)A ઐતિહાસિક વાત જણાવતા, B અણગમતી વાતને સાવ ઉડાડી દેવા માટે બોલાતા અત્યંત જૂઠા અને C અભાન અવસ્થામાં બોલાતા-- વાક્યોમાં પરોક્ષના રૂપો વપરાય છે. દા.ત. a મોરાના વપૂવ રામ રાજા થયો. b એકે બીજા પર આક્ષેપ કરતાં કહ્યું તેં કાનપુરમાં ચોરી કરી ત્યારે એ વાતને ઊડાડવા બીજો કહે હું કાનપુર ગયો જ નથી. અહીં પરોક્ષકાળનો પ્રયોગથાય. અર્થાત..... અહૈ ાનપુર 7 નામ
C निद्रायां अहं विललाप
–
નિદ્રામાં મૈં વિલાપ કર્યો
⭑
ત્રણે ભૂતકાળના સ્થાને અદ્યતનભૂતકાળ નો પ્રયોગ પણ થાય છે.
=
*પરોક્ષ અને અદ્યતનભૂત ના સ્થાને ઘસ્તનભૂત નો પ્રયોગ પણ થાય છે. ૦ ભવિષ્યકાળ – ૧. વસ્તનભવિષ્યકાળ ૨. સામાન્યભવિષ્યકાળ. ૧. બીજે દિવસે થનારી ક્રિયાનું સૂચક રૂપ તે સ્વસ્તનભવિષ્યકાળનું રૂપ. દા.ત. સવો નયપુરૂં પન્તા = તે આવતી કાલે જયપુર જશે. ૨. કોઇ પણ ભવિષ્યમાં થનારી ક્રિયાનું સૂચક રૂપ તે સામાન્યભવિ નું રૂપ. દા.ત. સ નાગપુર્ં ગમિતિ = તે નાગપુર જશે.
*ભ્યસ્તનભવિષ્યના સ્થાને સામાન્યભવિષ્યનો પ્રયોગ પણ થાય છે.
અર્ચના ચાર પ્રકાર
-
આજ્ઞાર્થ. ૩ યિાતિપત્યર્થ
૨વિધ્યર્થ. ૪આશીર્વાદાર્થ
--
૧. આજ્ઞાર્થ - કોઇને આજ્ઞા કરવા કે પોતાની ઇચ્છા જણાવવી વગેરે અર્થમાં આ અર્થના (પ્રત્યય ચુક્ત) રૂપો વપરાય છે. જેમકે પિતા પુત્રને આજ્ઞા કરે કે ઘડો લઈ આવ ત્યારે પટમાનય એવો પ્રયોગ થાય. મારે સામાયિક કરવું છે. (કરવાની ઇચ્છા છે) તો 'અહં સામાયિ રવ' એવો પ્રયોગ થાય.
3
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ વિધ્યર્થ – આમ કરવું જોઇએ ઇત્યાદિ વિધિ જણાવવાના અર્થમાં કે સંભાવના વગરે અર્થમાં આ અર્થના (પ્રત્યય ચુક્ત) રૂપો વપરાય છે. દા.ત. (૧) શ્રાવકે ઉભયટંક પ્રતિક્રમણ કરવું જોઇએ. -શ્રાવ સમયાતં પ્રતિમાં યંત્' । (૨) તેનો આજે આવવા સંભવ છે.-સો ગદ્ય આચ્છેત્ ’| ૩. ક્રિયાતિપત્યર્થ – પ્રથમ ક્રિયા પર બીજી ક્રિયા આધાર રાખતી હોય ત્યારે આ અર્થના (પ્રત્યય ચુક્ત) રૂપો વપરાય છે.
આ યિતિપત્યર્થને સંકેતાર્થ પણ કહે છે. તેમજ આના રૂપો ત્રણે કાળની સંભાવનામાં વપરાય છે. દા.ત. જો તે ભણ્યો હોત તો પાસ થાત 'अपठिष्यत् तर्हि उत्तीर्णो अभविष्यत् ' ।
=
૪. આશીર્વાદાર્થ – કોઇને આશીર્વાદ આપવા ઇત્યાદિ અર્થમાં આ અર્થના (પ્રત્યય ચુક્ત) રૂપો વપરાય છે.
દા.ત. તારું કલ્યાણ થાઓ-તવ ત્યાળ મૂત્
ઉપરોક્ત છ કાળ અને ચાર અર્થમાંથી બે કાળ અને બે અર્થ ગણકાર્ય સહિત છે. (વર્તમાનકાળ, હ્યસ્તનકાળ, આજ્ઞાર્થ, વિધ્યર્થ)
અને......શેષ ચાર કાળ અને બે અર્થ ગણકાર્ય રહિત છે. (અદ્યતનભૂતકાળ, પરોક્ષભૂત ૦, મ્યસ્તન/સામાન્યભવિષ્ય ૦ યિાતિપત્યર્થ/આશીર્વાદાર્થ) • ગણ એટલે શું? એક સરખા રૂપવાળા ધાતુના સમુદાયને ગણકહે છે. સંસ્કૃતમાં તમામ ધાતુને દસ ગણમાં વિભાજિત કરેલા છે. ગણકાર્ય એટલે શું ? તે તે ગણના વિકરણ પ્રત્યય લાગતા ધાતુમાં થતા ફેરફારને ગણકાર્ય કહે છે.
પ્રથમ બુકમાં – ગણકાર્ય સહિતના કાળ / અર્થનો સમાવેશ છે. તેથી ચાર (૧૬, ૪, ૬, ૧૦) ગણના ધાતુઓના બે કાળ (વર્તમાન / હસ્તન) ના અને બે અર્થના (આજ્ઞાર્થ / વિધ્યર્થ ) રૂપો આવશે.
દ્વિતીય બુકમાં – ગણકાર્ય રહિતના કાળ અર્થનો સમાવેશ છે. તેથી છ
(૨, ૩, ૫, ૭, ૮, ૯) ગણના ધાતુઓના ઉપરોક્ત બે કાળ અને બે અર્થના રૂપો તેમજ દશ (૧થી૧૦) ગણના શેષ ચાર (અદ્યતન/પરોક્ષભૂતકાળ અને સ્વસ્તન / સામાન્ય ભવિષ્ય⟩કાળના અને બે (યિાતિપત્યર્થ/આશીર્વાદાર્થ) અર્થના રૂપો આવશે.
ધાતુ + ગણની નિશાની -અંગ.
અંગ + કાળનો કે અર્થનો પ્રત્યય = રૂપ બને.
4
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણ
દસ ગણની નિશાનીઓ
નિશાની
ઞ વિકારક
૭
૦ દ્વિરુક્તિ.
य
ગણ
अ
ન,ન્ ધાતુની વચ્ચે આવે.
उ
ના,ની,ન્
પક
नु
૧૦+
अय
વિકારક.
૧ લા, ૪ થા, ૬ શ અને ૧૦ માં ગણની નિશાનીમાં અંતેઞ હોવાથી તે ઞ કારાંત અંગવાળા કહેવાય છે. તેના રૂપો કરવા સરલ છે. તેથી આ ચાર ગણને પ્રથમ બુકમાં લીધા છે.
વિારક→ જે ગણની નિશાની લાંગતા ધાતુના સ્વરમાં ફેરફાર થાય તે નિશાની વિકારક કહેવાય અને ન થાય તે અવિકારક કહેવાય છે.
ધાતુને ગણની વિકારક નિશાની લાગતા ધાતુના સ્વરમાં યથાસંભવ ફેરફાર થાય તે ફેરફાર બે પ્રકારના થાય – ગુણ કે વૃદ્ધિ
નિશાની એટલે વિકરણ પ્રત્યય. નિશાની
***** ગુણ વૃદ્ધિદર્શક કોષ્ટક *****
સ્વર –
अ इई ૩, ,
अ
ओ
ऐ औ
=
તૃ, ત્
ગુણન
अल्
વૃદ્ધિન
आ
आल्
1. ચોથા અને છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની લાગે ત્યારે ધાતુના સ્વરમાં લેશ માત્ર ફેરફાર થતો નથી.
ા.ત. નૃત≠ નૃત્ + ય + ત = નૃત્યતિ. - તે નાચે છે. (ગણ ચોથો) 'સુખ'→ સૃન્ + = + ત = સૃતિ = તે સર્જે છે. (ગણ છો)
"
2.પહેલા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની લાગતા અંત્ય કોઇ પણ સ્વરનો
અને ઉપાંત્ય હસ્તસ્વરનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. ની'ની + ઞ =
મૈં
*→ મૂ + ગ
મો +
ઞ
अर्
आर्
ઞ= નય (અંગ) નર્યાત (પ)
= નવ (અંગ) મતિ (રૂપ)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
# વુધ+મ = વોન્ + ગ = વોઇ (અંગ) વધતિ (રૂપ). 3.દશમા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાનીગ લાગતા અંત્ય કોઇ પણ સ્વરની અને ઉપાંત્ય 1 ની વૃદ્ધિ થાય. તેમજ ઉપાંત્ય હસ્વસ્વરનો ગુણ થાય છે.. દા.ત. - ૬ + ય = + માન્ + ય = રાજયઅંગ) રાત (રૂપ) & ધુમ્ - પુણ્ + ય = પુ + શો + ૬+ ય = પોષી (અંગ) પોપતિ (૩૫) અપવાદ શું , , ૬, પૃ, મુ આ છ ધાતુઓ દસમાં ગણના હોવા છતાં ધાતુના સ્વરમાં ગુણ/વૃદ્ધિ થાય નહિં. દા.ત. # #ષ્ક દ્ + અ = થય (અંગ) થતિ (૩૫)
પણ.... ૧થતિ રૂપ ન થાય. ક્રિયાપદના રૂપો બનાવવા માટેના પ્રત્યયો બે પ્રકારના છે. ૧. પરમૈપદી પ્રત્યય. ૨. આત્માનપદી પ્રત્યય
ચાર કાળના પ્રત્યય પરઐપદી
૧ વર્તમાનકાળ એક દિ બહુવચન એક વિ. બહુ પ્રથમ પુણષ - મિ ત મ ] [ રે રે, દ્વિતીય પુરૂષ = સિ થ થ | સે . જે પ્લે તીય પુરૂષ - તિ સન્માન્તિ | તે તે મને
, આત્મપદી
પ્રથમ પુરૂષ ન દ્વિતીય પુરૂષ ન તૃતીય પુરૂષ
ગ ૩
ત તુ તામ્
૨. રાતનભૂતકાળ
- ત | મમ્ |
इ થા ત
वहि महि થામ બંને તા મા
છે
૩. આરાઈ પ્રથમ પુરૂષ + ગરિ રાવ ગામ દ્વિતીય પુરૂષ ૦ તમ્
| તૃતીયપુરૂષ તુ તારું ગનું
મારે મારે
થી 4 इताम् अन्ताम्
ताम्
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પુરૂષ દ્વિતીય પુરૂષ - તૃતીય પુરૂષ
સ ત
વ ત તામ્
૪ વિધ્યર્થ મ | ત |
|
ईय ईवहि ईमहि
थाः ईयाथाम् ईध्वम् Bત ચાતામ્ ત્િ
૧.૫ થી અને થી શરૂ થતા પ્રત્યાયની પહેલા અંગના અંત્ય નો થાય છે. અને મ થી શરૂ થતા પ્રત્યયની પહેલાં મ નો લોપ થાય છે. દા.ત. જમ્T)'- અચ્છ + મ = ચ્છિામિ !
ચ્છ + કમ્ = + ગમ્ = મ ચ્છમ્ | ૨.શ્ચતન, અદ્યતન અને ક્રિયાતિપત્યર્થના પ્રત્યયો લાગતા વ્યંજનાદિ ધાતુની પહેલાં ક નો આગમ થાય છે. અને સ્વરાદિ ધાતુમાં આદ્યસ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. શાસ્તનભૂતકાળ અઘતનભતાળ ક્રિયાતિપસ્યર્થ
गन् अगच्छत्.
अगमत्.
अगमिष्यत्. ઉપસર્ગવાળા ધાતુમાં ઉપસર્ગ અને ધાતુની વચ્ચે આ કાર્ય થાય છે.
દા.ત.૦ ગવ + મમ્ = અવાચ્છત્ |
|
- વર સંધિ 5 – અવગ્રહ નિશાની | ૧. કે આ + = કે આ = આ
• મ + અ = આ. શ્રત રત્ર + અશોક = સત્રાશોજા • સ + મ = મા. દાત. નિન + આજ્ઞા = જિનાજ્ઞા |
• + = મા. શ્રત. શાતા + અત્ર = શાતાત્ર | . • મા + = . દાત. નાજ્ઞા + આ = મારા ! કેટલીક વાર પાછળનો સ્વર “ સૂચવવા એક અવગ્રહ અને ' સૂચવવા બે અવગ્રહ મૂકાય છે. દા.ત. • ત્રાડશો | • નિનાડા |
૨. એ કે આ + હસ્વ/દીર્ઘ રૂ, ૩, 22, = બંને સ્વરના સ્થાને પછીના સ્વરનો ગુણ થાય.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेटदो ... अ आ + इ ई = ए
अ आ + उ उ ऊ = ओ
अ आ + ऋ ऋ = अर् . ___ अ आ + लु ३ ल = अल् । .... अत्र + इति = अत्रेति । . दिन + ईशः = दिनेशः । .
• माला + इच्छति = मालेच्छति। • रमा + ईशः = रमेशः । • सूर्य + उदयः = सूर्योदयः । • महा + ऋषिः = महर्षिः । • वृक्ष + ऊर्ध्वम् = वृक्षोर्ध्वम् । • सिध्द + ऋषिः =सिद्धर्षिः।
• क्रीडा + उन्नति = क्रीडोन्नतिः। 3. अ आ + ए ऐ = ऐ ( १२ मनीर)
अ आ + ए = ऐ
अ ३ आ + ऐ= ऐ । u... अत्र + एव = अत्रैव । • सदा + एव = सदैव । ... . अत्र + ऐरावतः = अत्रैरावतः। • माला + ऐच्छत् = मालैच्छत् । ४. आ आ + ओ औ = औ . (जन. २५२ भणी) u.t.. जिन + ओघः= जिनौघः। • बिम्ब + ओष्ठः = बिम्बौष्ठः। .
• गद + औषधिः = गदौषधिः । ५.६२५ ही इ, उ, ऋ, लृ + Aadlय २१२ = पोतपोतनो २५२ .... नदी + ईशः = नदीशः । • वारि + इति = वारीति।
• मधु + उदकम् = मधूदकम् । • कर्तृ + ऋते = कर्तृते । ६. ही इ, उ, ऋ, तृ + वितीय स्१२ = मश: य, र् ल, व् + वितीय ५२. u... • नदी + अत्र = नद् + य् + अत्र - नद्यत्र । . • मधु + इति = मध् + व् + इति = मध्विति ।
• पितृ + आज्ञा = पित् + र् + आज्ञा = पित्राज्ञा । ७... ए, ऐ, ओ, औ, + / स्पर = मश: अय, आय, अव्, आव् + ओ १२
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘાત • મતે+માત્માનમ્ = મ +અ+ માત્માનમ્ = મચતયાત્માન
• ગરવી + સતત = મદ્ + આવ્ + ૩ત્વતતઃ = અવગુત્વતતા ઉપરોકત કર્યું આવું વગેરેના ર્ ર્ નો વિકલ્પલોપ થાય છે. અને... ત્યારે ફરીથી સંધિ થાય નહિં. uત તબૈ + ત = તમતિ = તસ્મા રૂતિ ..
રામે + ત = રામયિતિ- રામ તિ | • આવી + ૩ત્વતતઃ = ગવાવુતતઃ= ગરવી ૩ત્વતતઃ | • मन्यते + आत्मानम् = मन्यतयात्मानम्= मन्यत आत्मानम् ।
નીરનામાનોમાં સાંધિ થાય નહિ.
૧. કોઇપણનામકે ધાતુનાદ્વિવચનને અંતે રહેલદીર્ઘ “'કે' પછી કોઇ પણ સ્વર આવેતો સંધિ થાય નહિં દા.ત. જી + મારોહન્તિ = fીમારોક્તિ
• + અ = વજેગમ્ | ૨. પદના અંતે કે અઆવેતો સંધિ થાય નહિ. પરતુ પાછળના મનો લોપ થાય છે. અને ક્યારેક અવગ્રહચિન્હ મૂકાય છે. એનો ઉચ્ચાર થતો નથી. શ્રત - વને + ગરવો ગતિ = વનેડોતિ .. ૩. ગમી કેમ્ + કોઇ પણ સ્વરા .ત. ગમી + ગરવી = સંધિ થાય નહિ
= અમીરવાદ | ૪.૪થી7 સુધીના સ્વર + હસ્થ 28 =વિકલ્પે સંધિ થાય. અને જયારે વિકલ્પે સંધિ થાય નહિં ત્યારે પૂર્વનો દીર્ધસ્વર હસ્વ થાય. દા.ત. પિતા+ષિ = વિર્ષ અથવા પિતત્ર
|
TI
-
| સંધિ છૂટી પાડવા માટેના કેટલાક મુદાઓ.
૧. આ કારાંત શબ્દ પછી રેફ(૬) હોય તો ત્યાં કે માનો ત્ર સાથે સંધિ હોવાનો સંભવ છે. ઘ. ત. • સર્ષિ સિદ્ધ + ઋષિ
• મહર્ષિ મહા + દ્રષિઃ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. સંયુક્ત વ્યંજનના અને યુવા' હોય તો તેની જગ્યાએ અનુક્રમે રૂ, ૩, ત્ર " સ્વરની સંભાવના સમજવી. અને સંયુક્ત વ્યંજન ઉપર જે વર હોય તેને પછીનો સ્વર સમજવો. દા.તઓ 'મધ્યત્ર + સત્ર | 'ધાત્રત્ર' - ધાતૃ + અત્ર હ. ધ્વતિ - મધુ + રૂતિ | ૩. a સંભવિત સંધિ સ્થાને “મપછી “થ હોય તે “''
“ગ' પછી “વ' હોય તો મને
પછી થ' હોય તો ?' “આ પછી ' હોય તો ગૌ સમજવા. અને '' ૪ • પર જે સ્વર હોય, તે પાછળનો સ્વર એમજ રહે.
ઘ.ત. 4 મતિયાત્મિાનમ્ = મન્યત્વે માત્માનમ્ | b સામાન્યથી બે સ્વરની સંધિ થયેલ ન હોય તો વિસર્ગનો લોપ થયેલ સમજવો. અથવા તો “પ,મો ” ની જગ્યાએ “ગ' અને છે, બૌ' ની જગ્યાએ
મા થયેલ સમજવો. દાત. A રામ ફુચ્છતિ = રામ રૂછતિ | અથવા.... રામે ફુચ્છતિ | ત મ ત = મને તિ | વ્યંજન સંધિ સ્પર્શ વ્યંજન ર૫ -૫ અનુનાસિક = (૨૦)
* ૨૦ + ૩ ઉષ્માક્ષર += (૨૪) શુ) - 1. ૨૦ + અઘોષ
- a.ત. 4 મદ્ + તિ = સ્વર્ગનો પ્રથમ વ્યંજન + અઘોષ. _H = સત્ + તિ = આત્તિ | 2
૨૦ + ઘોષ કે પ્રત્યય સિવાયનો સ્વર = સ્વ વર્ગનો ત્રીજો ભંજન + ઘોષ કે પ્રત્યય સિવાયનો સ્વર શ્રત A સત્ + મ = ૩ TA વિનાત્ + કાતિ = વનવાસ્થતિ પણ જો પ્રત્યાયનોસ્વર હોય તો આ સંધિ ન થાય.પણ સ્વર વ્યંજનમાં ભળી જાય. ા. ત. A મરુન્ + ગ = મરુતી થાય. પણ મરુતા ન થાય કેમકે 'મા' સ્વર પ્રત્યયનો છે. ૩. ૨૦ + પ્રત્યય સિવાયનો અનુનાસિક = સ્વવર્ગનો અનુનાસિક 1 અથવા સ્વાવર્ગનો ત્રીજો – + પ્રત્યય સિવાયનો અનુનાસિક વ્યંજન થાય |
a. Aતદ્ + મુરારિ = પતનુરારિ .
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જો. પ્રત્યયનો અનુનાસિક હોય તો પૂર્વનો નિત્ય અનુનાસિક થાય છે. u... ० वाग् + मय - वाङ्मय । ० चित् + मय = चिन्मय । 4. २० +ह होय तो ह । स्थाने पूर्व वनो योथो व्यंशन याय. udo उद् + हार - उद्धार । ० वाग् + हस्तौ - वाग्घस्तौ । 5. २०+ शनीहिमांश् + २५२, अर्धस्व२३ जनुनासि = २० + व छ + २२२, २०२३ नुन ld.. अवदत् + शठः - अवदत्छठः ।
अने...नियम १४ थी अवदच्छठः । 6. ५न्ते न्
+ च् छ, ट् ठ्, त् थ् + अधुन् । = अनुस्वार अने. ] - छ, ट् ठ्, त् थ् + अधुट् अनुमे श् ष् स् ।
(धुट सिायन अने. १२) ८ uto नरान् +च= नरांश्च । ० नरान् + टीकते - नरांष्टीकते ।
० बिडालान् + ताडयति = बिडालास्ताडयति । 7. १५i - + मास२ र ३ ह
अनुस्वार + BA२ र ३ ह and. विद्वान् + स् + औ = विद्वांसौ ।
. . हन् + सि - हंसि । ० रन् रम्यते - रंरम्यते । | 8
+ ल् - त.. अस्मिन् + लोके = सानुनासि ल् + ल् ] - अस्मिल्लोकः । 9 ते २१३५२ ५२ ङ् ण् न् + is ॥ २५२ .
. = ङ् ण् न् १७य + ई २५२ uto भगवन् + इति - भगवन्निति ।सोही-५२ ५२ ङ् ण् न् होय, तो नियमनाये. # भगवान् + अत्र - भगवानत्र 10. ऋ ष् पछी nuard न भाये तो नो ण् थाय छे. जेनी थ्ये ॐध्य, ओष्य य, व, ह ३ ९१२ साये तो न् नो ण् थाय छे.
त ऋन - ऋण । ० प्र + नमति = प्रणमति ।। ० राम + इन = (रामेन) रामेण । ० पूर्वाह्न = पूर्वाहण । परन्तु नरान् मां नराण नथाय भो न usin. छ. અપવાદ - જો જૂની પાછળ તરત દંત્યવ્યંજન હોય તો ન્ નો ન થાય.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ut. o 'रमन्ते' स्थाने 'रमण्ते' है थाय, भ न् पछी त्य त छ. 11. म् + स्पर्शव्यंशन = અનુસ્વાર કે પછીના વ્યંજનના વર્ણનો અનુનાસિક+સ્પર્શ વ્યંજન. u.d.0 ग्रामम् + गच्छति = ग्रामं गच्छति ॥ ग्रामङ्गच्छति ।
सम् + बन्धः = संबन्धः अथ सम्बन्धः ।। 12. म् + य व् ल् - ... सम् + यच्छति __ = अनुस्वार ३
| - संयच्छति . . ___सानुनus - य् व् ल् – अथातो य् व् ल्
. सय्यच्छति । 13. म् + र् मासह 7 ... ग्रामम् + रक्षति .... = अपश्य+ र् मासर ह | = ग्रामं रक्षति । .. અનુસ્વાર).
- वनम् + सरति =वन सरति । ..
. बालम् + हसति = बालं हसति । 14.. daeय नना योगमायनोटामो प्याय.
મૂર્ધન્ય વ્યંજનના યોગમાં દંત્યનો તેટલામો મૂર્ધન્ય થાય. raतत् + टीका = तट्टीका ।) मार्ष + ति - मार्टि । ८ त तत् + च = तच्च । तद् + ‘ज्ञात्वा = तज्ज्ञात्वा । स
अवदत् + छठः = अवदच्छठः । 15. य + ल . ) भगवत् + लीला - ल् + ल
- भगवल्लीला । 16. ६२५५१२ , मा अध्यय3 सनी आ + छ = ६२१:५२ , मा अध्यय ७५सनो आ + च्छ ... अव + छिद्यन्ते - अवच्छिद्यन्ते । परि + छेदः - परिच्छेदः मा + छिन्द्धि - माच्छिन्द्धि ।। आ + छिद्यन्ते - आच्छिद्यन्ते । 17. ५२ + छ
- na) लक्ष्मी + छाया = ह.५२ + च्छ विस्थाय - लक्ष्मीच्छाया / लक्ष्मीछाया 18. अ आ सिपायन स्परय र् + स् = अ आ सिायना ५२व्य र् + ष ...) वाक् + सु - वाक्षु ।। रामे + सु - रामेषु ।
12
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E3
19. ५न्त स्नो विसर्ग याय छे. .d.. शनैस् शनैस् - शनैः शनैः । 20. पहात स् र् + अधोपशून्य ut • पुनर् + पुनर् - विसर्ग + अधोपशून्य
= पुनः पुनः 21. र् + र् द् + द आये तो पूर्वनो र् द दोपाय भने तेन पूर्वनो १२.ही याय छे. घud. • पुनर् + रथेन - पुनारथेन । • लिद +ढि= लीढि ।• हरिः रक्षति - हरिर् + रक्षति - हरीरक्षति । 22. सम्, परि, उप + कृ • सम् + क्रियते - संस्क्रियते । = सम्, परि, उप + स्कृ - • परि + कारः परिष्कारः
• उप + कारः उपस्कारः । नियम स uY५3तो नथी. त• उपकारः । 23. च् + २४मानो धोष व्यंशन -ut.. वाच् + भ्याम् __ = ग् + २४ भांना धोष व्यंजन
= वाग्भ्याम् । 24. च ३ ज् + अधोष व्यंशन Fut * वाच् + सु __ = क् + अघोष व्यंजन -
- वाक्षु । 25. નામના પદના અને અનેક વ્યંજન આવે તો પ્રથમ વ્યંજન રહે બાકીના વ્યંજન લોપાય અને પ્રથમ વ્યંજનના સ્થાને વર્ગનો પ્રથમ કે તૃતીય વ્યંજન થાય છે.
ud * मरुत् + स् - मरुत् : मरुद् । 26. उद् + स्था . ..* उद् + स्थाय = उद् + थाय
- उद् + था ._ नियम पदाथी उत्थाय । 27. D१ ५४मा र् + क् ख् ३ प् फ् ।
- ष् + क् ख् ३ प फ् sud.* निर् + काशः - निष्काशः। * निर् + खनति - निष्खनति । *. निर् + पद्यते - निष्पद्यते ।* निर् + फलम् - निष्फलम् ।
विसर्ग संधि १. अ +विसर्ग + अ धोष - ud * नरः + अटति = न भणीन. ओ + अ धोष
- नरोऽटति । * नरः + गच्छति - नरो गच्छति । २.अ+विसर्ग + अ सिपायनो २१२ | ut.* नरः + इच्छति - अ+ विसर्ग नोटोप+ अ सिपायनो १२ - - नर इच्छति ।
13
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
3. आ + विसर्ग + स्वर डे घोष व्यंभन
= आ
★ नराः गच्छन्ति = नरा गच्छन्ति । NOTE :- र् डे भूर्धन्य व्ना स्थाने विसर्ग थयेल होय तो उपरोक्त त्रास નિયમ ન લાગે.પરંતુ ર્ કેર્ મા ંસ્વર ભળી જાય.
+ વિસર્ગ લોપ + સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન ★ नराः अटन्ति = नरा अटन्ति ।
४. अ
= अ आ
=
★ नराः इच्छन्ति = नरा इच्छन्ति ।
५. विसर्ग + श् +
a
पुनः आगच्छति पुनरागच्छति ।
આ સિવાયનો સ્વર + વિસર્ગ + સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન સિવાયનો સ્વર +૬+ સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન
★ हरिः + गच्छति
हरिर्गच्छति ।
★ हरिः + अटति
=
ष् + ट् ठ्
} स् + त् थ्
विसर्ग + श् ष् स्
વિકલ્પ
श् ष् स्
च् छ्, च् छ्
स् +
ट् ठ्, त् थ्
✩
श् ष् स्
=
2005
हरिति ।
रामः + चलति
✩
रामः +
टीकते
★ रामः + तरति
Elec
=
★ बालः + ष्ठिवति = बालष्ष्ठिवति / बालः ष्ठिवति ।
★ बालः +
सृजति
૭ વિસર્ગ
बालस्सृजति / बालः सृजतिः । + श् ष् स् + अघोष व्यंजन + श् ष् स् + अघोष व्यंथन
વિકલ્પે લોપ
अथवा श् ष् स्
Blueto★ नि: + स्पृहः = निःस्पृहः ।
★ निस्पृहः ।
★
८ वाड्यां सः भोः, एषः + व्यंन વિસર્ગનોલોપ + व्यंजन
F
★ भोः + जनाः = भो जनाः । ★ एषः
૯ વિસર્ગનો લોપ થયાપછી સંધિ થાય નહી
14
रामश्चलति ।
= रामष्टीकते ।
रामस्तरति ।
ld ★ बालः + शाम्यति बालश्शाम्यति / बालः शाम्यति ।
★ निस्स्पृहः । सः+गच्छति
■ स गच्छति । +रम - एष रमते ।
ત ★ रामः इच्छति = राम इच्छति ।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભક્તિની સમજુતી
પ્રથમા વિભક્તિ ક્તને લાગે. દ્વિતીયા વિભક્તિ કર્મને લાગે. તૃતીયા વિભક્તિ કરણને લાગે. ચતુર્થી વિભક્તિ સંપ્રદાનને લાગે. પંચમી વિભક્તિ અપાદાનને લાગે.
છઠ્ઠી વિભક્તિ સંબંધને લાગે. સપ્તમી વિભક્તિ અધિકરણને લાગે. અને અંતની વિભક્તિ સંબોધનમાં લાગે.
કોણ કરે છે? = @ રોતિ ? ગુજરાતી પ્રચય | ૧ : કોણ? Jરમેશઃ २. किम् શું? ટિમ્
(શૂન્ય) ૩. ને શેનાથી? હિતેન
વડે, દ્વારા) ४. कस्मै શા માટે? Iીય
(વાસ્તે, સારુ ખાતર.) (કોના માટે ) ૫. | શેમાંથી? [મૃ|િ માંથી|પાસેથી, ઉપરથી, નેલી.) ૬. વચ્ચે
કોનું?
ટેવ | ની | નો, ની, ગુના, રોટરી, સરા). ૭. મિનું કયાં?' | | ગાળે | માં |નીચે, ઉપર, અંદર, વિશે, અંગે)
૨
માટે
૧ક્રિયાનો કર્તા. - આ છે કારક કહેવાય છે. ૨.ક્રિયાનું કર્મ
NOTE:- ક્રિયાપદને લીધે થતી વિભક્તિ ૩.કિયાનું કરણ.
તે કાર વિભક્તિ કહેવાય છે. જકિયાનું સંપ્રદાન
aud. वृक्षात् पतति । रथेन गच्छति रमेशः પક્રિયાનું અપાદાન
ग्रामम् । महेशः रामश्च गच्छतः । ૬. ક્રિયાનું અધિકરણ- II ક્રિયાપદના સિવાયના પદને લીધે લાગતી વિભક્તિ ઉપપદવિભક્તિ કહેવાય. દા.ત. મહેશ રામેળ ( છતિ |
15.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુના ક્યા અર્થમાં
૧. મ્ વગેરે ધાતુમાં
૨. ચ્ તુ વગેરે ધાતુના અર્થમાં..
૩. શી આફ્ અને સ્થા ધાતુઓ
૪. આ + ૬ ધાતુ (આરોહરણ કરવાના અર્થમાં)
૫. સ્પૃહ ધાતુ...
૬. પ્રતિ + વા ધાતુના અર્થમાં
વાક્ય રચના કરવાના નિયમો
કઈ વિભક્તિ
જવાના સ્થાનને દ્વિતીય લાગે. ક્યારેક ચતુર્થી પણ લાગે છે.
જે કહેવાનું હોય તેને દ્વિતીયા. જે ને કહેવાનું હોય તેને દ્વિતીયા. ચતુર્થી કે ષષ્ઠી લાગે.
જો ધિ ઉપસર્ગ સહિત હોય
शीलां
તો જે સ્થાને ક્રિયા થઇ હોય તે .... અધ્યાસામહૈ । સ્થાનના નામને દ્વિતીયા લાગે.
જેની સ્પહા હોય એને ચતુર્થી કે વિકલ્પે દ્વિતીયા પણ થાય.
ઉદાહરણ
ग्रामं गच्छति ।
ग्रामाय गच्छति .
જયાં ચઢવાનું હોય તેને દ્વિતીયા દ્દ: આરોતિ । વિભક્તિ લાગે છે.
•
‘...ના બદલામાં આપવું કે એ અર્થમાં આપવાની વસ્તુને દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે અને બદલામાં લેવાની વસ્તુને પંચમી વિભક્તિ લાગે છે.
16
નૃપ, નૃપાય, નૃપ कथां कथयति
1
मोदकाय स्पृहयति । मोदकं स्पृहयति
तैलेभ्यो
माषान्
(= તલના બદલામાં
અડદ આપે છે.)
प्रतियच्छति ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्राणेभ्यो मोदकान् ददाति । यच्छति
૭. (ત્રીજો ગણ) જેને આપવાનું હોય એને ચતુથી તા (ય ) વગેરે | અને જે વસ્તુ આપવાની આપવાના અર્થવાળા હોય તેને દ્વિતીયા વિભક્તિ ધાતુઓમાં.. લાગે છે.
૮. મૃવગેરે સ્મરણ | જેનું સ્મરણ હોય તેને દ્વિતીયા | માતર માનું અર્થવાળા ધાતુઓમાં. અથવા...છઠ્ઠી વિભક્તિ લાગે. | વી મતિ !
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
हरिः रामाय शर्त
૯. 9(દેવાદાર હોવું અર્થમાં) ધાતુમાં..
દેવાદાર વ્યક્તિને પ્રથમા. લેણદાર વ્યક્તિને ચતુર્થી. અને દેવાની વસ્તુને દ્વિતીયા લાગે.
દેવાદાર લેણદાર निष्कान् धारयति । દેવાની વસ્તુ.
૧૦. ન્ ધાતુમાં
| જેને ગમે- જે વ્યક્તિ ખુશ થાય વાતાવ મો: તેને ચતુર્થી લાગે. અને... રોવા જે વસ્તુ ગમે તેને પ્રથમા લાગે.
(ગમવાના અર્થમાં
૧૧. ફ્રેશ ધાતુના.. | કર્મને દ્વિતીયા કે પછી
વિભક્તિ લાગે.
પ્રdવાન કે प्रसवानाम् ईष्टे।
૧૨ કો, દ્રોહ, ઈર્ષા | જેના પર કોધ વગેરે હોય છેષ્ટી વિરા
અસૂયા આદિ. એને ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે. | કુતિ | અર્થ વાળા ધાતુઓમાં.. ઉપર્સગ સહિત ધાતુ હોય તો શ્રેષ્ઠી વિર
દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે.અને.. સંતુતિ | જ અજીવ વસ્તુ હોય તો श्रेष्ठी कर्मणि સપ્તમી વિભક્તિ લાગે. કુતિ |
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઇ વિભક્તિ?
ઉઠહરણ
ધાના કયા અષદના યોગમાં
૧. વિના અવ્યયના
યોગમાં
| બીજી, ત્રીજી અથવા પંચમી
વિભક્તિ લાગે.
धर्म' धर्मेण धर्मात् विना न मोक्षः ।
રાતે (વિના)ના
યોગમાં
|દ્વિતીયા અથવા પંચમી | વિભક્તિ લાગે.
| पुण्य, पुण्यात् | ઋતે ન નીવિતમ્ |
૩ અd, f, તમ્ તેનાથી સર્યું એવા અર્થમાં ગર્વ વર્તન | વગેરે અવ્યયો.... || વપરાયા હોય ત્યારે જેનાથી સર્યું વિહં નીવિતેલ |
વગેરેને તુતીયાવિભક્તિ લાગે. | તે તેન !.
જ. શરીરના અવયવમાં | શરીરની ખોડ બતાવતા
અવયવને તૃતીયા લાગે.
| પાદેન ઉ. |
પ.સર, સાર્વ, સામુ જેની સાથે હોય તે વ્યક્તિને | . રામેળ લઇ મા અર્થમાં.. | તૃતીયા વિભક્તિ લાગે.
કચ્છતા
દ.fધ, અન્તરા વગેરે જેના પર ધિક્કાર આદિહોય અવ્યયના યોગમાં.. તને દ્વિતીયાવિભક્તિ લાગે.
fધવા નામ” राममन्तरा न गच्छति
૭.તુલ્ય, સાદુ વગેરે જેના તુલ્યસિદશ હોય તેને સમાનાર્થક શબ્દોના ! તુતીયા કે ષષ્ઠી લાગે. યોગમાં..
પિત્રા, પિતુઃ સશઃ માત્રા, માતુ તુલ્યમ્ |
૮. નમ બચયના
ઓગમાં...
જેને નમસ્કાર હોય એને ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે.
नमस्तुभ्यम् । નિના નમઃ |
18
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
८.स्वस्ति,स्वधा, भद्रं नु seय वगैरे छीमे | स्वाहा अध्ययना योगमा. नेयतुर्थी विला .
| स्वस्ति संघाय । अग्नये स्वाहा
।
१०. हितना योगम.... बहतीये मेने यतुर्था | शिष्याय વિભક્તિ લાગે.
| हितं इच्छति ।
૧૧. ઉત્પત્તિ અર્થમાં. જયાંથી ઉત્પત્તિ હોય તેને
| પંચમી વિભક્તિ લાગે.
पंकात् जायते | इति पंकजम् ।
घटात् अन्यः पटः
१२. पृथक्, नाना, भिन्न, नाथालिन्नहोयतेने अन्य पारेन योगमत |यभी विला.un.
१३. भी, भय, वगेरे ભયવાચક અર્થમાં..
ननाची लय लोय तेने. પંચમી વિભક્તિ લાગે.
चौरात् भयं वर्तते । व्याघ्रात् भयम् ।
१४.श्रेष्ठ, प्रधान, मोमा श्रेष्ठ, प्रधान वगेरे रामः नृणां प्रथम वगेरे अर्थमा... लोय नेपठी सप्तमी. . नृषु वा श्रेष्ठः।
આને નિર્ધારણષષ્ઠી/સપ્તમી વિભક્તિ કહેવાય છે.
जामातरि स्निह्यति। ૧૫. સનેહ, વિશ્વાસ જેના પર નેહ આદિ હોય | मातुः पुत्रे अतीवस्नेहो कोरे अर्थम..... तेने सतभी. मिलिगे. वर्तते ।
ઉપસર્ગ • सम्, अव, प्र + स्था भात्मने बने. सतिष्ठते, अवतिष्ठते, प्रतिष्ठते । • आ + क्रम् (68y/Sing) आत्मनेपद बने. सूर्यः आक्रमते । • वि + जि (वियथयो) आत्मने बने. विजयते । • वि, आ, परि, उप + रम् परस्मैप बने. विरमति, आरमति,
परिरमति, उपरमति ।
19
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ગુજરાતીમાં જે ક્રિયાને સહાયકારક છે એવું ક્રિયાપદ લાગતું હોય તે ક્રિયાનું સંસ્કૃતમાં આજ્ઞાર્થ રૂપ વાપરવું અને એના ગણકર્મને પ્રથમ વિભક્તિ લગાડવી .ત. મૂર્ખાઓને બબડવા મૂર્વા નતુ |
સતિ સપ્તમી • જયારે પહેલી કિયાના આધાર પર બીજી ક્રિયા થતી હોય, ત્યારે પહેલી ક્રિયાના ધાતુનું વર્તમાન કૃદન બનાવી તેના ર્તાનું વિશેષણ બનાવવું અને... બંનેને સપ્તમી વિભક્તિ લગાડવી. દા.ત. * શાથે શાતિ સતિ ના કુળી ગાડીત - અગવદ્ - અમૂવ.
અનાદર અપછી • જયારે બીજી ક્રિયા પ્રથમ કિયા પ્રત્યે અનાદર વ્યક્ત કરતી હોય, ત્યારે પ્રથમક્રિયાના વર્તમાન કૃદન્ત અને ક્તને વિકલ્પ ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે છે. and गुरोः पश्यतः (सतः) शिष्योऽविनयमकरोत् । અથવા ગુરૌ પતિ (ક્ષતિ) શિષ્યો વિનયમો વાક્ય પ્રયોગ - ત્રણ પ્રકારના હોય છે.
કર્તરિ પ્રયોગ. ૨. કર્મણિપયોગ. ૩ ભલેપ્રયોગ. ૧ કર્તરિ પ્રયોગ-જે વાક્ય પ્રયોગ ક્તને મુખ્ય કરે તે કર્તરિ પ્રયોગ કહેવાય.આ પ્રયોગમાં í પ્રથમા વિભક્તિમાં હોય, યિાપદ કર્તાને અનુસરે અને...ત્યારે ક્તના વચન આદિ ક્રિયાપદને લાગે.
હત. *ખના પટ પરનિ= લો થાને જુએ છે. ૨. કર્મણિપયોગ-જે વાક્ય પ્રયોગ કર્મને મુખ્ય કરે તે કર્મણિપ્રયોગ. આ પ્રયોગમાં કર્મ પ્રથમામાં હોય અને ક્રિયાપદ કર્મને અનુસરે એટલે કે કર્મના વચનાદિ
ક્રિયાપદને લાગે અને ત્યારે કર્તાને તૃતીયા લાગે.
u.ત.* ને પી તે = લો ૧ થડો જોવાય છે. ભારે પ્રયોગ - જયાં ધાતુ, અકર્મક હોય અથવા તો ધાતુના કર્મની વિવેક્ષા ન હોય અને કર્તાની વિવકા ગોણ હોય ત્યાં ભાવે પ્રયોગ હોય.
A.ત.* ૩ નિષ્ણપિ - માં રે | NOTE:-A ક્રિયાપદને કોણ પૂછવાથી જે જવાબ આવે તે કર્તા અને ક્રિયાપદને શું / કોને પૂછવાથી જે જવાબ આવે તે કર્મ.
20
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
B ક્રિયાપદ હંમેશા પ્રથમામાં જે શબ્દ હોય તેને Rપ્રથમાન પદને અનુસરે છે. એટલેકે પ્રથમામાં જે પદ હોય એના વચન અને પુરુષ ક્રિયાપદને હોય.
| કર્મણિ પ્રયોગ
મૂળ ધાતુ + + આત્મ-પદી પ્રત્યયો = કર્મણિw. દા.ત. અન્ + 4 + + = જાતે
૧. કર્મણિ પ્રયોગમાં લાગતો જ પ્રત્યય અવિકારક છે. પરંતુ દસમાં ગણના ધાતુમાં ગુણ/વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. આ યુ-ઘોતિ | પરતુ પુરૂંધ્યતે | ૨ ધાતુના અને હવે હોય તો દીર્ઘ થાય છે.
હા.ત નુ - નૂયતે | જ નિ - નીયતે | || ૩. ધાતુના અંતે હસ્વ ત્ર હોય તો તેનો ઉર થાય છે. શ્રત. - 5 - પ્રિય
- યિતે | ૪. સંયુક્ત વ્યંજન પર હસ્વ હોય ત્યારે મન્ થાય છે.
ઘર - મું - મતિ | ૫.2, નાઈ ધાતુના 2 નો પણ ગત્ થાય છે.
દ. ધાતુના અંતે દીર્ધ હોય તો શું થાય છે.
- ઘાત નીતિ ન તૂ - તીતિ | ૭. પરંતુ જો દીર્ધ ઓઢ્ય વ્યંજન કે વ પર હોય તો { થાય છે. - ઘાત - ૫ પૂતિ | અ લૂતિ | ૮. હા, (અંગવાળામ, સ્થા, શૈ, પ (વિવ) સો, હાં (ત્રીજો ગણ પરસ્મપદ) આટલા ધાતુઓમાં કર્મણિમાં અંત્ય સ્વરનો દીર્થ શું થાય છે.
દા.ત. જે રીતે | મ સ્થીયો , ન ઘીયો . ८. अञ्च्, अञ्ज, भञ्ज, रङ्, सञ्, स्व, दंश् ध्वस् भ्रंश् श् ग्रन्थ् વન્યૂ મમ્ ર્ તમ્ ન્યૂ ૩ન્દ્ર હૃદુ આ ૧૮ ધાતુઓમાં અનુનાસિકનો લોપ થાય છે. શ્રત ન મળ્યું તે ! જ ન મળ્યો !
21
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩૫, ૬, ૧૫, ૬, ૩, વર, , , , શિવ, વ૬, સ્વ૬,
ચા, ચ, છ, વ્ર, પ્રજ્ઞ, ઝ, થમ્ આ ૧૯ ધાતુઓમાં સંપ્રસારણ થાય છે.
@ @ સંપ્રસારણ એટલે? વૃત @ @ @ @ વૃત્ એટલે? સ્વર સહિતના ર્ નો અનુક્રમે રૂ, , થાય છે. .ત. ૪ વર્ + 1 + તે = ૩ + + = ૩ીતે |
જ ન્ + + + તે - રૂદ્ + 4 + તે . જ્યતે | . ” પ્રણ્ + + = + 2 + + 1 + 2 = પૃષ્ણ ચતે |
દ્વિકર્મક- જે ધાતુના બે કર્મ હોય તે ધાતુ કિર્મક કહેવાય છે. • ક્રિયાપદને કોને અને શું એ બે પ્રશ્ન પૂછવાથી જવાબ જૂદા જૂદા આવે તો એ ક્રિયાપદ દ્વિકર્મક કહેવાય. ઘટતા જ 'પમ્ થાત્ કથાતિ અહીં થતા = કહે છે. એ ક્રિયાપદ છે.
છે શું કહે છે? થાત્ તથતિ 2િ) કોને કહે છે નુપમ્ તેથી અહી
થામ્ અને નૂપ” આ બે કર્મ છે. જ ન પ રોધિ, સેવ શર્ત નતિ વગેરે દ્વિકર્મક પ્રયોગો છે. કોને પૂછવાથી જે જવાબ મળે તે ગૌણકર્મી. ઘ.ત. " પિયઃ રોજ શું પૂછવાથી જે જવાબ મળે તે મુખ્યકર્મ. ઈ અહીં તો ક્રિયાપદ છે.
શું દોહે છે? := દુધ દોહે છે. - આ મુખ્ય કર્મ કહેવાય. ' કોને દોહે છે? - ગાયને દોહે છે. - આ ગણ કર્મ કહેવાય.
ગોપાત્તેન નો પયઃ કુહા - આ કર્મણિ પ્રયોગ થયો. ૧૧. ની, ૮ ૬ વ આ ધાતુ અને તેના બીજાકિર્મક ધાતુઓનું ક્રિયાપદ વાક્યમાં વપરાયેલ હોય, અને વાક્યમાં બને કર્મનો નિર્દેશ હોય તો કર્મણિપ્રયોગમાં મુખ્ય કર્મને પ્રથમા અને ગૌણકર્મને દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે છે. દાતા માં પ્રામે નિયતિ - કર્તરિ પ્રયોગ અહીં ના મુખ્યકર્મ
ગના ગ્રામ ની - કર્મણિ પ્રયોગઈ હોવાથી પ્રથમા વિભક્તિમાં.
22
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨. કુર, થાવું પડ્યું છે, ૬, પૃષ્ઠ, , , શાસ, નિ, મથુ, મુષ, તેમજ તેવા બીજા દ્વિકર્મક ધાતુઓના વાક્ય પ્રયોગમાં આવેલા બે કર્મોમાં ગૌણ કર્મ કર્મણિ પ્રયોગમાં પ્રથમામાં આવે છે. વાત છે; નૌઃ પયઃ કુરે 1 વાર ઘન ઘન યાતે |
નિ કે શર્ત નીયતે ફેવઃ | ૧૩. 'ધાતુનો ૬ આદેશ થાય છે. ધાત. - પ્રયતે |
છે "જૂ ધાતુનો વત્ આદેશ થાય છે. a.ત. ૧ ૩વ્યો છે $ "પ ધાતુનો બહુ આદેશ થાય છે. દા.ત. - ગદ્યતે |
$ 'શ' ધાતુનો શત્ આદેશ થાય છે. ત. રાવ્યો ! ૧૪:૪૬, ગન, તને આ ત્રણ ધાતુઓમાં વિત્યે નો લોપ થાય છે. અને ત્યારે મ નો માં થાય છે.. ધાતા છે જે ચિતે અથવા થાય છે. - આ રીતે બે
છે ગર્ બચતે અથવા જાય છે કે પ્રકારે રૂપો
શું તન મ તન્ય અથવા તો તે . I ' થાય છે. ૧૫. કર્તરિથી કર્મણિ કરવું હોય ત્યારે કર્તાને તુતીયા વિભક્તિ લાગે. અને કર્મને પ્રથમ વિભક્તિ લાગે. તેમજ યિાપદ કર્મને અનુસરે. aad वयं शाला गच्छामः - अस्माभिः शाला गम्यते । ૧૬. કર્મણિથી ર્તરિ કરવું હોય ત્યારે ક્તને પ્રથમા કર્મને દ્વિતીયા અને ક્રિયાપદ કર્તાને અનુસરે &. अस्माभिः जिनेश्वरः पूज्यते - वयं जिनेश्वरं पूजयामः । ભાવે પ્રયોગ કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે.
*પ્રથમા વિભક્તિ કોઈનેય લાગે નહિં.
. • કિયાપદ તૃતીય પુરુષ એક્વચનમાં વપરાય છે. શર્મક ધાતુ શરિક્ષ
તળા સરા-સ્થિતિ-, વૃદ્ધિ-ક્ષ-રીતિમમ્
शयन-क्रीडा रुचिदीप्त्यर्थः धातुगणमकमर्कमाहुः ॥ १ ॥ અ- લજજા અર્થવાળા, સરા અર્થવાળા (પૂવગેરે), સ્થિતિ અર્થવાળા,
જાગૃતિ અર્થવાળા, વૃદ્ધિ- લય, દીપ્તિ, અને મરણ અર્થવાળા, - શયન,કીડા રુચિ વગેરે અર્થવાળા ધાતુઓ અકર્મક છે.
23.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાક્ય પ્રયોગમાં જે ક્રિયાપદને કોણ અને શું એ બને પ્રશ્ન પૂછવાથી એક જ જવાબ મળે એ ક્રિયાપદ અકર્મક કહેવાય છે. "
a.ત. 4 નવા તિષ્ઠન્તિ - મ સ્થીયતે |
૧ રમેશ ગુપો મવતિ - રમેશન – પૂ . આવા વાક્ય પ્રયોગમાં ક્રિયાપદ અકર્મક છે. એ વાત ઉપરોક્ત બે પ્રશ્ન પૂછવાથી જણાય છે. 'જના પન્તિ - અને તે આ સ્થળે શું ક્રિયાપદ સકર્મક
હોવા છતાં કર્મની વિવલા નથી.
વ્યંજનાત નામો પુલિંગ/ સ્ત્રીલિંગ નામોના પો માટેના પ્રત્યયો.
એકવચન
દ્વિવચન,
S
પ્રથમા વિભક્તિ દ્વિતીયા વિભક્તિ તૃતીયા વિભક્તિ ચતુર્થી વિભક્તિ પંચમી વિભક્તિ છઠ્ઠી વિભક્તિ સપ્તમી વિભક્તિ ન | સંબોધન ક.
બહુવચન अस् अस् भिस् भ्यस् भ्यस्
$ $ $ $
भ्याम् भ्याम् भ्याम्
आम्
ओस् ओस्
औ
।
अस्
નપુંસકલિંગ ના પ્રત્યયો પ્રથમા-દ્વિતીયા વિભક્તિમાં ૨ ૦ { $ અને..બાકીના પ્રત્યયો પુંલિંગ જેવા
વ્યંજનાંતનામના પ્રત્યયોના ત્રણ વિભાગ થશે. ૧. પહેલા પાંચ પ્રત્યયો - ૨ ગૌ, , મમ્ અને ગૌ ૫) ૨. દ્વિતીયા બહુવચનથી માંડીને સવરાદિત) પ્રત્યયો. ૩. વ્યંજનાદિ ) પ્રત્યયો.
24
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પહેલા પાંચ પ્રત્યય માટેના નિયમ A પ્રથમ વિભક્તિ એક વચનનો પ્રત્યય લોપાય તથા શબ્દની અને રહેલા સંયુક્ત વ્યંજનના અંત્ય વ્યંજનનો પણ લોપ થાય. sa.d. o मरुत् + स् - मरुत् ।। भगवत् + स् - भगवान्त् -भगवान् । B अत्, वत्, मत्, वस्, यस् त विशेशोभा पटे पांच प्रत्ययो भने સંબોધનમાં ઉપાંત્યે ન ઉમેરાય છે. d. ० भगवत् + अस् - भगवन्तः । संसाधनमो भगवन् !
० धीमत् + अस् - धीमन्तः । संसाधनमा धीमन् ।
० श्रेयस् + अस् - श्रेयांसः । संotuनमा श्रेयन् । C वत् मत् अस् इन् त नभोमा प्रथम वियनमi Siत्य स्५२ धाय छे. त भगवत् + स् - भगवान् । तेवीसशस.....श्रीमान् । धीमान् । परेमा समा. D अन् यस् वस् त नभोमा पci viय प्रत्ययो पूर्व Guiय १२ हाई थाय छे. ud राजन् + . राजा, राजानौ, राजानः । राजानम्, राजानौ... ।
श्रेयस् + श्रेयान, श्रेयांसौ, श्रेयांसः । श्रेयांसम, श्रेयांसौ.. । . विद्वस् + विद्वान्, विद्वांसौ, विद्वांसः । विद्वांसम्, विद्वांसौ... । E शास् जक्ष् चकास् दरिद्रा जागृ पांय तु तेभ lon unातुन વર્તમાન કૃદન્ત પુલિંગનામોમાં ન લાગે નહિં. . ४.त. शासत् + शासत् शासतौ शासतः । शासतम्, शासतौ... ।
ददत् + ददत् ददतौ ददतः । ददतम्, ददतौ.... ।। F महत् मां पले पाय ३५i Suiय १२ थाय छे.
त: महत् - महान, महान्तौ, महान्तः । महान्तम, महान्तौ.. । Guमा मेययन 'स्' प्रत्यय ५२ ७ti A00 ब, ग, द्न। स्थाने मश: भ, घ, ध्याय..
d. बुध् + भुत् । गुह् + घुट् । दुह् + धुक् । (૨) સ્વાદિ પ્રત્યય માટેના નિયમ ta अन् नमोन। अनी प्रत्यय पूर्व योपाय छे. परन्तु अनी पद संयुन म व व्यंशन
या कळास मापा मारवान मान
25
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
त. राजन् + राजन् + अस् - राज्ञः । ५२न्तु...आत्मन् + आत्मन् + अस् = आत्मनः । b अन् मोन। अ नो पुलिसीलिंगमा सप्तमी એકવચન પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ લોપ થાય છે.
... राजन् + इ = राज्ञि अथ राजनि ।
२.वस् नमो भा प्रत्यय पूर्ववस्नो उस् थाय, भने । उस् पूर्व इ होय तो दोपाय. ed. विद्वस् + विद्वस् + अस् - विदुषः, विदुषा त्या
सेदिवस् - सेदिवस् + अस् = सेदुषः, सेदुषा sanle
૩વ્યંજનાઢિ પ્રત્યય માટેના નિયમ प्रत्ययनी पूर्व.... १. अन् इन् तानाभोमाय न्याय.
... राजन् + भ्याम् = राजभ्याम् । २. वस् त नभोमास् नो द्याय छे.
au.t. विद्वस् + भ्याम् = विद्वद्भ्याम् । 3.अस् त नभोभा स्नो ओ थाय छे.
... मनस् + भ्याम् = मनोभ्याम् । બાકીના નું અંતવાળા નામોમાં જુનો થાય છે.
un. चक्षुस् + भ्याम् - चक्षुाम् । ૪. તાલવ્ય વ્યંજન સંતવાળા નામોમાં તાલવ્ય વ્યંજનનો
अने. दिश् नाश्नो क् ग्धाय छे.
u... वाच् + भ्याम् - वाग्भ्याम् । वाच् + सु - वाक्षु । दिश् + भ्याम् - दिग्भ्याम् । ५२न्तु...
राज् विश् द्विष् भी ट्, ड् भने द्रुह मुह स्नुह स्निह मां क्, ग् अन ट, ड्थाय. तेभ उपानह भात् द्याय.
26
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
सन्
૫. અંત્ય વ્યંજનમાં થતા ફેરફાર (વ્યંજન થી શરુ થતા પ્રત્યય પૂર્વે) वाच् + वाक् - वाग् । राज् + राट्-ड् । पयोमुच् + पयोमुक् - म् । सृज् + सृट-ड् शिषज् + भिषक् - ग् । लिह +
लिट्-ड् सक् - ग् । तुरासाह + तुरासाट्- ट् ! दिश् + दिक् - ग । विश्ववाह - विश्ववाट - ड । दृश् .. दृक् - ग् । त्विष् + त्विद् - ट् । स्पृश् स्पृक् - ग् । विश् + विट् - ड् । मृश् + मृक् - ग् । प्रच्छ + प्रट् - ड् । उष्णिह उष्णिट् - ड्। | देवेज् + देवेट् - ड् । भृज्ज् भूट - ड् । सुवृश्च् + सुवृट् ... ड् । उपानह + उपानद - त् ।
ડબલ ફેરફાર | मुह + मुक्-ग् ते मुट्-ड् । नश् + नक्-ग्-नट् - ड् । स्निह - स्निक-रतेश स्निट-ड् । तक्ष् + तक्-ग-तट - ड् । स्नु + स्नुक-ग् तेभ स्नुट-ड् । द्रुह् + ध्रुक्-ग्-ध्रुट - ड् ।
६. श् itun (विश् ) छ् aum (प्रच्छ्) तथा वश्च् (वृश्च्), भ्रस्ज् (भृस्ज्), सृज, मृज्, यज्, राज्, भ्राज्॥2॥ Aadwi in eirनो ष्थाय छ. अनाप नोट, ड्थाय छ.ut.विश् + विष् - विट् - विड् ।
નપુંસક બનાવવાના નિયમ ૧૬ કારાંત સિવાયના નામોને પ્રયમા બહુવચન અનેદ્વિતીયા બહુવચનમાં ઉપાંત્યે ઉમેરાય છે. Etd. जगत् + जगत् + इ - जग + न् + त् + इ - जगन्ति
श्रेयस् + श्रेयस् + इ - श्रेयास् + इ (जीयन नियमयी Guiय १२ ) श्रेया + न् + स् + इ - श्रेयांसि । विद्वस् + विद्वा + न् + स् + इ - विद्वांसि ।
।
27
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. કારાંત સિવાયના નામોમાં પ્રથમા બહુવચનનો ઉપાંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે. દા.ત. * નામનું જ નામ + = + 3 = નામાનિ |
૩. 'અઅંતવાળા વર્તમાન કૃદન્તમાં પ્રથમ/દ્વિતીયા વિભક્તિના દ્વિવચન અને બહુવચનમાં ઉપાંત્યે 'ન ઉમેરાય છે. દા.ત. # નઈ કે |ષ્ઠત્ + = + 7 = ન્ + $ = છત્તી ! કે ગત્ = છત્ + $કચ્છ + ન + 7 + = નચ્છત્તિ ! પરતુ. યા 'પ' વગેરે બીજા ગણના અને છઠ્ઠા ગણના વર્તમાન કૃદન્તમાં પ્રથમ/દ્વિતીયા વિભકિતના દ્વિવચનમાં વિકલ્પ ઉમેરાય છે. દા.ત.
થાતી અથવા ચાન્તી | (બીજો ગણ) 4 વાત વિશતી અથવા વિલન્તી | (છઠ્ઠો ગણ)
૪. ત્રીજા ગાણના અને રાસા) આાદિ પાંચ બીજા ગાણના વર્તમાન કૃદન્તમાં પ્રથમ/દ્વિતીયા વિભક્તિના દ્વિવચનમાં ન ઉમેરાય નહિં અને.. બહુવચનમાં વિલ્પ ઉમેરાય.
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન ઘાત કે રાત્રી ગ) તું, રવતી, રતિ કે રન્તિ !
# શાસ્ - શાસ, રાસતી, શાતિ કે શીક્ષત્તિ |
ચીલિંગ રૂપ માટેના નિયમ ૧.વ્યંજનાન્ત વિશેષણોનું નપુંસક પ્રથમા વિભક્તિ દ્વિવચનનું રૂપ એ સ્ત્રીલિંગનું અંગ બને પછી નવી પ્રમાણે રૂપ કરવા. એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન ધાત છે પવિત્ + પવિતી, માવત્યિ,
પવિત્યા * विशत् - विशती विशन्ती, विशन्त्यौ विशत्य: विशत्यः विशन्त्यः । ૨.૩ કારાંત અને 2 કારાંત વિશેષણોમાં દર્ઘ ઉમેરી પછી 'નવી જેવા રૂપ કરવા ઠત કે વહુ + $ = વહી
# # + ૬ = વસ્ત્ર
28
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
sysis કૂદત્ત વિભાગ કુદન એટલે? ધાતુને પ્રત્યય લાગીને બનતું નામ જે અધુરો અર્થ જણાવે. હ.ત. ખાવાને, રમીને, લખતો વગેરે...
કુકન
૧) અથય રૂપ કૃત્ત
(૨) વિશેષણ રૂપ કદન
૧ હેત્વર્થ કૃદન ૨. સંબંધકભૂતક.
૩. કર્મણિભૂત * ૪. વર્તમાન ર્તરિ
પરસ્પ+ આત્માને ગ માન
|
ત્યા
પ્રત્યય | તુમ અર્થ વિશેષ વિકારક ફેરફાર|| ગુણ/વૃદ્ધિ દષ્ટાંત સેટમાં હું
અવિકારક. સંપ્રસારણ. સેટમાં રૂ.
અવિકારક. બીજી બુકના | સંપ્રસારણ. ધાતુઓમાં માન ના સેટમાં | બદલે મન લાગે
'ના' | નેતુ| | નીત્વ . વિ . वसितुम् । उषित्वा ।
શ્રોતુમ્ | મુવી | ૬. વર્તમ્ | | ત્વા . '' પોરયતુમ | વોયિત્વ | |
નીતઃ | નયત્ | નિયમાના પd ) ) વત્ છે.
શ્રવત્ ! ક્ષમાળા. વૃતિઃ | | પતિઃ | | પોરયત્ | મીમાના
૬. ર્તરિભૂત કૃદન્ત
પ્રત્યય છે
૫. વર્તમાનકર્મણિકુદન્ત
मान આજે વિશેષણ
तवत्
સ્વરૂપ છે
વિશેષણ नीतवत् ।
દષ્ટાંત -
नीयमाणः
29
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
’ ચાલુ અંગ + ૬+ તુમ્ ચાલુ અંગ + ૬ * ા =
त
દસમાં ગણા માતુઓ માટે
ગુણ/વૃદ્ધિ +TM +
કર્મણિભૂત કૃદઃ + વત્
9
’ અંગ ન મત્/ માન
કર્મણિઅંગ
+ मान
O
O
=
હેત્વર્થકૃદન્ત દા.ત. વાજિંતુમ્ । સંબંધભૂત કૃદન્ત દા.ત. વામિત્વા। કર્મણિભૂત કૃદન્ત દા.ત. તિઃ । કર્તરિભૂત કૃદન્ત દા.ત. તિવત્ । વર્તમાનયુદત્ત શ.ત. વાયત્ । વાચાળ । કર્મણિ વર્તમાન કૃદન્ત દા.ત. વર્યમાળ
=
=
સંબંધભૂત કૃદન્ત દ્વા
૧. કર્મણિ પ્રયોગમાં જે ધાતુઓમાં સંપ્રસારણ થાય તે ધાતુઓમાં અહીં પણ સંપ્રસારણ થાય. દા.ત વર્ કે પન્ના
૨. ઉપસર્ગવાળા ધાતુને તથા વિ' પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓને ત્વા ના બદલે ય લાગે. પરન્તુ જો ઉપસર્ગવાળા ધાતુનું અને હસ્ત સ્વર હોય તો ત્ય લાગે. દા.ત. અનુસૂય । શુવસ્તીપૂર્વ : વિનિત્ય ।
લગાડવો.
૩. દસમા ગણના ઉપસર્ગવાળા યાતુમાં માત્ર ગુણ/વૃદ્ધિ કરીને 'ય' કે 'સ્ત્ય' ા.ત. વિ + ૬ - विदार्य । કર્મણિભૂત કૃદન્ત
त A. સંબંધભૂત કૃદન્તની જેમ સંપ્રસારણ થાય. વત્ છે પુષિત । B. કર્મનું વિશેષણ બને તેથી કર્મના લિંગાદિ લાગે.
દા.ત. મેળ ઘટા ભૃતાઃ ।
મુન્ અને અકર્મક ધાતુઓનું કર્મણિભૂત કુદના
C. ગત્યર્થક ધાતુ, વિ, કર્તરિભૂત કૃદન્ત તરીકે પણ વપરાય.
દા.ત.
કર્તરિ
કર્મણિ
रामेण ग्रामो अगम्यत रामेण ग्रामः गतः
रामः ग्रामं अगच्छत्
रामः ग्रामं गतः
रामः ग्रामं गतवान्
D, કર્મણિભૂત કૃદન્ત ભાવે પ્રયોગમાં નપુંસક
દા.ત. વાત મુક્તઃ E. દસમા ગણમાં માત્ર ગુણવૃદ્ધિ થાય.
30
એકવચનમાં વપરાય. बालेन सुप्तम् ।
દા.ત. 'શુ' છે પોતિઃ ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मान (આત્મને)
વર્તમાન કર્તરિ કૃદન્ત + અલ્ (પરમૈં ) ૧. તૃતીય પુરુષ બહુવચનના રૂપમાંથી ન્તિ (પરઐપદ) અને (આત્મનેપદ) કાઢી તેના સ્થાને ક્રમશ: બત્ અને માન લાગે છે. દા.ત. નાયન્તિ નય + અત્ નવત્ । વને વન્દ્ર + માનઃ =વમાનઃ । વર્તમાન ર્મણિ કૃદન્ત ૧. કર્મણિ વર્તમાનકાળ તૃતીય પુરુષ બહુવચનના રૂપમાંથી અને કાઢી માન લગાવવાથી બને. દા.ત. નયને કે નીય + માનઃ નીયમાનઃ । ૨.કર્મનું વિશેષણ બને. કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે.
मान
દા.ત. ાિ નીયમાન ઘટ પતિ હરિવડે લઇ જવાતા ઘડાને જુએ છે. કર્તરિભૂત કૃદન્ત કે तवत्
૧. કર્તાનું વિશેષ બને. તેથી કર્તાના લિંગાદિ લાગે.
Sl. रामः घटान् अकरोत् = રામ: કટાન્તવન્ । ૨. પુલ્લિંગમાં તવત્ . તેના રૂપ મળવત્ પ્રમાણે થાય.
નપુંસકલિંગમાં → कृतवत् तेना ३५ जगत्
પ્રમાણે થાય.
=
JO
સ્ત્રીલિંગમાંક નૃતવતી તેના રૂપ
નવી
પ્રમાણે થાય.
૧ ।
૩. કર્મણિભૂત કૃદન્તને વત્ · લગાડવાથી પણ બને. ા.ત. ત+વત્ =òતવત્ વિધ્યર્થ કૃદન્ત - તવ્ય, અનીય, ૧. ગુણ થાય. દા.ત. કે વ્યમ્ । ૨. સેમાં રૂ લાગે દા.ત. રસ્ → રક્ષિતવ્યમ્ ।
T
->
૩. દસમાં ગણમાં ગુણ/વૃદ્ધિ પૂર્વક મય લાગી રૂ લાગે દા.ત યુધ્→ જોયિતત્ત્વમ્ । અત્રીય ક ૧.ગુણ થાયા.ત. ૢ કે રળીયઃ ।
૨. દસમા ગણમાં યથાયોગ્ય ગુણ/વૃદ્ધિ દા.ત. યુક્ + ષોવળીયા । I આનો થાય. દા.ત. વા છે તૈયમ્ । liૠની વૃદ્ધિ થાય. દા.ત. વૃ ધ ાર્યમ્ ।
=
III ૬ / ૩નો ગુણ થાય. દા.ત.ની છે તૈયમ્ । ક વ્યમ્ । IV નો અવ્ થાય. દા.ત. મૂ છે भो મમ્। v ઉપાંત્ય હૈં / ૩નો ગુણ થાય. દા.ત. મુખ્ ♦ મોખ્યમ્ । VI અંત્ય ર્ નો, જ્નો ત્ થાય. ઉપાંત્ય ગ ની વૃદ્ધિ થાય. ા.ત. પર્ કે પાઠ્યમ્ ।
31
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. વિધ્યર્થ કૃદન્ત કર્મનું વિશેષણ બને. કર્તાને તૃતીયા કે ષષ્ઠી લાગે. ા.ત. મા રૂડું ર્તવ્યમ્ / મમ રૂડું ર્તવ્યમ્ ( મારે આ કરવા યોગ્ય છે.) ૨. વિધ્યર્થકૃદન્ત ભાવે અને કર્મણિ પ્રયોગમાં આવે. દા.ત. मया स्थातव्यम् । મૈં અને અ પ્રત્યય
• ક્રિયા કરનાર અર્થમાં ધાતુ પરતુ અથવા ઞ પ્રત્યય લાગે છે. • હૈં પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ અને ઞ પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ/વૃદ્ધિ થાય. 'ની નેતૃ । નાય । વૃષુ' વધતુ । વર્ષ
રક્ષ્ રક્ષિતુ । રક્ષ | ૢ તું ! જા । ગમ્ ગન્તુ | ગમરું । ન્હન્દુ । કાજ। * હૈં / અ પ્રત્યય લાગે ત્યારે તે ધાતુના કર્મને ષષ્ઠી લાગે. El.ch. रामः जनान् नयति = રામ: બનાનાં નેતા । (નેતૃ) साधु रागं हन्ति = સાધુ: રાવણ્ય હન્તા । (હન્દુ) *સ્ત્રીલિંગમાં તૃ + ફૈલાગે. ઘ.ત.ની ની + અને... ગદ્દ ના બદલે રૂા લાગે. દા.ત. ની + ા - નાયિા ! Note :–તૃ પ્રત્યય પૂર્વે સેમાં રૂ લાગે છે. દા.ત. રક્ષિતૃ ।
+ ફ્
નેત્રી ।
ભાવ કૃદન્ત ધાતુના અર્થનો સૂચક કૃદન્ત ભાવદન્ત દા.ત. 7મ્ (જવું) ગમન (જવું) ।
પ્રત્યય છે અન
ति
ફેરફાર → વિકારક લિંગ → નપુંસક
રૂપ મનમ્ । पोषणम् ! ત્યા, તિ અને
ધાતુ
to
તિઃ ।
શેષઃ ।
પુષ્ટિ ।' થાય પ્રત્યય પર છતાં વધ્ નમ્ શમ્
ૠણ્ અને વન્ ધાતુમાં અનુનાસિક નો લોપ થાય છે.
પ્રત્યય છે
त्वा
ति
સંબંધકભૂત કુ
'गम्'
વિકારક
પુલિંગ
गत्वा
मत्वा
[મઃ !
અવિકારક સ્ત્રીલિંગ
रामस्य गमनम्
નરમ્ય રક્ષળનું કે
કેટલાક ધાતુમાં પૂર્વે -ન્નો -[ થાય છે.
અને પાંચ ઞ ની વૃદ્ધિ
ભાવકૃદન્ત
તિઃ
गतः
'मन्'
मतिः
मतः
Note:- ભાવકૂદન્તના કેટલાક સ્થાને કર્તાને અને કેટલાક સ્થાને કર્મને ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે. દા.ત.
કર્તાને હી
સ
કર્મને ષષ્ઠી.
32
છે. દા.ત. પર્ કે પા। દન્ મન્તર્ક્ષણ્ ક્ષિણ્
કર્મણિભૂતકૃ.
-------
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુ
૧
પદ -
• ધિતીયકના નિયમો પહેલી બુકના ગણોના અનિયમિત રૂપો
મુમ્ | ધૂણ | વિષ્ણુ | પળુ ગણ -
પરસ્ટે | પરમે | પરસ્મ | પરમે | પરમે અર્થ- છુપાવવું તપાવવું | જવું વખાણવુ સ્તતિ કરવી गोपायति
|| ધૂપાયત | વિષ્ણાતિ | પતિ નાત ! આટલા ધાતુઓમાં કર્તરિ ચાર કાળમાં નિત્ય માય લાગે. અને... ર્તરિ છ કાળ, કર્મણિ, પ્રેરકમાં વિકલ્પ માય લાગે.
દા.ત. 'જોપતિ.. ત્યાદિ. છ કાળમાં જુનું ગોચતા અથવા પિતા ' કર્મણિમાં ગોપાધ્યતે | મુખ્ય પ્રેરકમાં રોપાયથતિ / પતિ ! "પદ્ અને પન્ ધાતુને આને પદમાં બાર લાગે નહિં. દા.ત. પણ તે ૨. પ્રા | તામ્ | પ્રમ્ | મ્! હસ્તમ્ | ત્રમ્ | | | છિન્
પ્રકાશવું. પ્રકાશવું ભમવું ચાલવુંકંટાળવું. ગભરાવું ઇચ્છવું. ઘૂંક યમ્ | સમ્ + | + વમ્ અ (૧૧) ધાતુઓ, પહેલા ક્ટદેવું પ્રયાસ કરવો આચમન કરવું છે તથા ચોથા ગણન છે. દા.ત. પ્રાશો - પ્રારયો | શd – સ્નાયતે | સંયતિ - યતિ | ૩. અપ્સ, તે પહેલા તથા પાંચમા ગણના છે.
ઘાત અક્ષત – મોતિ | તક્ષતિ – તોતિ ૪.૩ લુંટવું. કાપવું) પરસ્મપદી ચોથા તથા છ8 ગણનો છે. છે. મ પ વનનું ઘડત.સુરત - તૃતિ | પ. , પૂર્વ, , , , , , , ફૂપ ૫ અ આ (૧૧) ધાતુ પહેલા અને દશમા ગણના છે. દા.ત. યોગતિ - યૌનતિ | વગેરે.... દ. મું, વસ્ત” , ઝિલ્ આ ચાર ધાતુનો ઉપાંત્ય સ્વર પરમૅપદમાં
દીર્ઘ થાય.દા.ત.મતિ - પતિ વત્તામતિ –વસ્તાગૃતિ | વગેરે...
A
33.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
७. शभ् तम् दम् श्रम् मद् भ्रम् क्षम् શાંત થવું. થાકી જવું. દમનકરવું. થાકવું. ભૂલકરવી. ભમવું. માફ કરવું. આ ચોથા ગણના સાત ધાતુઓના ઉપાંત્ય સ્વર પરઐપદમાં દીર્ઘ થાય છે. ६. शम्शास्यति । भ्रम भ्राम्यति । अलेट्यु 6 अल
1-4.8465
०
८.
श् (५२स्मै) परस्मै.) स्वञ्ज (आत्मने) रज्' (उभयपट्टी) आता धातुसोभां अनुनासि सोपाय छ.. दशामि
છે બ
2. लुप, लिए, खिद्, कृत्, पिशु, सिच्, “विद्, मुच्, आ (८) छा गागना ધાતુઓમાં ચાર કાળના પ્રત્યયોમાં ધાતુની વચ્ચે અનુનાસિક ઉમેરાય છે.
-
लिम्पति - ते । सिच्
t.. लुप् लुम्पति । लिप् ૧૦. નીચેના ધાતુઓમાં સૂચિત આદેશ થાય.
सिञ्चति ।
ध्मा
म्ना
घ्रा ऋ सृ धमति जिघ्रति मनति ऋच्छति धावति કૂકવ સંઘવું વિચારવું. જતું. | દોડવું.
शद् शीयते । विध्यति भृज्जति - ते નાશપામવું. વિધવું. ભુંજવું.
व्यध् भ्रस्ज् व्रश्च् मस्ज्
वृश्चति मज्जति કાપવું. ડૂબવું.
१७. ६शमा भागना तन्त्र, चित्, ધાતુઓ માત્ર આત્મનેપદી છે.
यम्
दा
यच्छति
यच्छति
કાબુમાંરાખવું .આપવું.
૧૧. હ’ વાતુનો ‘૩’ ચાર કાળમાં સર્વત્ર દીર્ઘ થાય. બાકીના છ કાળમાં स्वराडि विहार प्रत्यय लागे त्यारे हीर्घ थाय छत. गूहति । अगूहत् । १२. ६०६ भागना 'अ' नी थऐसा हस्व में हीर्घ 'इ-उ'नो इय् उव् थाय. ६४. रि रियति । नू धू धुवति ।
नुवति
भर्स्, मन्त्र, तर्ज् विद्, दंश् शेरे जीभ प्राय: उभयपट्टी छे.
I
द्यति । छो
34
सज्
सज्जति - ते । તૈયાર થયું.
तं तन्त्र् तन्त्रयते । चित् * चेतयते । भर्स् -→ भर्त्सयते । ५४. सो, शो, दो छो थोथा गाना धातुभां 'ओ' नो सोच थाय छे.
छत सो
स्वति । शो
श्यति ।
दो
छयति ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫. ધાતુમાં રહેલ દીર્ધ નો અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે (હવ) સ્ થાય.
અને ઓષ્ઠય કે “૩ " વ્યંજન પર (હસ્વ) { થાય. દા.ત. 9 (છો ગણ) - વિતિ |
૬ કે સ્ + અવિકારક વ્યંજન
= દીર્ઘ શું કે ૩૬ + અવિકારક વ્યંજન 'ઘા.ત. 3 + (કર્મણિનો) + 7 = શીર્વતિ |
પૂ + 4 + તે • પૂતિ | ૧૬. ધાતુમાં હવે ? કે ૩ પર અંતે.... ૧ + અવિકારક વ્યંજન
= દીર્થ છું કે 5 + અને સ્ + અવિકારક વ્યંજન a.ત. (૪ થે ગણ) - સિદ્ + 4 + ત =સીવ્યતિ |
૨, ૩ ૫, ૭ ૮ તથા ૯ માં ગાણ માટેના કાળના પ્રત્યયો
• ઉપરોક્ત છ ગણના ચાર કાળના પરમે/આત્મને પ્રત્યયો પ્રાય: પૂર્વોક્ત ૧ ૪, ૬ ૧૦ ગણના પ્રત્યયોને સમાન છે.છતાં તેમાં જે ફેરફાર છે તેને | આવા ચોસ બોક્ષમાં લખ્યા છે. • જે પ્રત્યય વિકારક છે તેને તે આવા વર્તુળ આકારમાં લખ્યા છે. જે પ્રત્યયોની નીચે આવું કરેલ છે. તે પ્રત્યયો માત્ર ત્રીજા ગણના ધાતુ અને બીજા ગણના પામ્ નમ્ આદિ પાંચ ધાતુઓ માટેના છે. પ્રત્યય વર્તમાનકાળ
આત્માને
એકવચન દ્વિવચન પ્રથમપુર - મિ) { દ્વિતીયપુરૂષ = () થ તૃતીય પુરૂષ = (ત્તિ ત
બહુવચન | એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
{ L. વરે મટે
દ | R | થે છે અનિાગરિ સે | આતે |
35
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાસતનભૂતકાળના પ્રત્યયો પરમે
આત્મને
એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન | એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
.
4
यभY३. . द्वतीय५३५ - तृतीय ३५ +
(अम्) व (स्) तम् (त्) ताम्
म । इ त थास् अन्/ उस् | त
. वहि महि
आथाम्| ध्वम् आताम् अत |
आताम
अत
આવાર્થના પ્રત્યયો यमपु३५ - आनि) (आव) आम) । (ऐ) Fany३५ . हि तम् त स्व तृतीय५३ + (तु) ताम् अन्तु/अतु| ताम्
आवहै) आथाम् आताम्
आमहै। ध्वम् अताम्
याम
याव
| याम
प्रथम ३ .
द्वतीयY३५ तृतीय५३५ +
વિધ્યર્થના પ્રત્યયો
ईय यास् | यातम् यात | ईथास् यात् । याताम् | युस् । ईत
ईवहि ईमहि ईयाथाम् ईध्वम् .ईयाताम् ईरन्
દ્વિતીય બુકના છ ગાણ માટેના સામાન્ય નિયમો १. अंगनेभात. इ उ + २१ श1ि2प्रत्यय.
= इय् उव् + स्वसिविर प्रत्यय.
... आप् + अनु + अन्ति = आप्नुवन्ति । ૨. અનેક સ્વરી અંગને અને અસંયુક્ત વ્યંજન પર હસ્વ કે દીર્ઘ ? કે ૩ होय तो तेइ ई नो इय् नो थाय छे.
भने उ ऊनो उव् नसले व् थाय छे. u.त. बिभी + अति = बिभ्यति । निनी + इव = सिन्यिव ।
जुहु + अति = जुह्वति । चिनु + अन्ति = चिन्वन्ति ।
36
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમો/ આઠમો ગણ
પાંચમા ગણની નિશાની છે ? નિયમો
આઠમા ગણની નિશાની - ૩ || fમ આદિ વિકારક પ્રત્યય લાગતા અંત્યાનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. રિ વિનોમિા નિવમ્ | વિનવાનિ ! તન ને તનોમ . | ||. આ બંને (પ-૮) ગણના ધાતુના અંગમાં અસંયુક્ત વ્યંજન પર
૩ + વાર્વિ-મારિ પ્રત્યય તો ૩ નો વિત્યે લોપ થાય.
ઘ.ત. ' વિન્ધ / વિનુવઃ | વિન્મ / વિનમઃ | I. આ બંને (પ-૮) ગણમાં અસંયુક્ત અંગ ઉપર દિ નો લોપ થાય છે.
દા.ત. 'િ વિનુ | તનું છે તેનું ! V. “' (૯મો ગણ)નું અંગ ‘વિકારક પ્રત્યય પર્વે થાય દાત. વોમિ | અજવમ્ | રવાના અવિકારક વાહ-માદિ-૯ પ્રત્યય પૂર્વે ગુન્ થાય.
દા.ત. ફર્વ કુર્મ કર્યામ્ | ર્યાવ | શેષ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય દા.ત થઃ | ત |
નવમો ગણ ગણની નિશાની, ના, ના, ૬
“વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે 'ના' પ્રતજ્ઞા (ના) - નાનામિ | - અવિકારક વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પૂર્વે ની ' ા.ત. નાનીવઃ |
અવિકારક સ્વરાદિ પ્રત્યય પૂર્વે –' દા.ત. નાના | નિયમો ૧. સી, તૂ, , પૂ અને દીર્ઘ ' કારાંત ધાતુમાં સ્વર હસ્વ થાય છે. ઘ.ત. 'સી' જે સિનાતિ | હૂ કે ગુનાતિ જ કે ગૃતિ | - ૨. ધાતુની વચ્ચે રહેલો અનુનાસિક લોપાય. દા.ત. 'વજ્ર' - વખાસિ | તન્મ - તનતિ |
૩. વ્યંજનાન્ત ધાતુમાં આજ્ઞાર્થ દ્વિતીય પુરુષ એકવચનમાં નીતિ ના. બદલે “મન લાગે. દા.ત. પ્રમ્ () ; પૃહા
37
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
સાતમો ગણ
ગણની નિશાની +, સ્
ગણની નિશાની ધાતુના સ્વર અને અંત્ય વ્યંજનની વચ્ચે લાગે.
* વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ન(સ્વર સહિત) દા.ત. રુત્તિ । * અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ૬ (સ્વર રહિત) દા.ત. હમ્બા ।
૧. ધાતુનો અનુનાસિક લોપાય દા.ત. મચ્છુ કે મત્તિ । અને..... વ્યંજન વિકારક પ્રત્યયમાં ‘ã ્’ ધાતુને 7 ના બદલે ખે લાગે. .ત. તું બે તૃત્યુ + મ પરન્તુ અવિકારક પ્રત્યયમાં તું ઃ । બીજો ગુણ
તૃળદ્ધિ । તૃત
(૧) વા, રા, મા, મા, પા, યા, તા રહ્યા, પ્લા, શ્રા, સ્ના વગેરે આ કારાંત ધાતુમાં ઘસ્તનભૂતકાળ ત્રીજો પુરુષ બહુવચનમાં અંત્ય ઞ + અન્ના બદલે વિકલ્પે • સ્’ લાગે છે. દા.ત. दा अदुः अदान्
(૨) અસ્ (હોવું-થવું)
A ધાતુમાં અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ગ લોપાય. દા.ત. સ્વઃ । મૈં । B ધાતુ અંતે સ્+સ્કે ધ્ થી શરુ થતાં પ્રત્યયો તો ધાતુનો · સ્’ લોપાય. દા.ત. અક્ + સ = અગ્નિ । અને ।
સ્ + છે
ध्वे
અહીં અવિકારક પ્રત્યય હોઇ
अस् + स्व
* સ્વ
ઞનો લોપ થયેલ છે.
સ્ ‘'
C પરઐમાં ઘસ્તનભૂતકાળ બીજો/ત્રીજો પુરુષ એકવચનના • પ્રત્યયના બદલે ક્રમશ: ‘સ્· · · થાય છે. દા.ત. આસી । સીત્ । D પરમૈં. આજ્ઞાર્થ દ્વિતીય પુરુષ એકવચનનું · ધિ ” રૂપ થાય છે. અને... આત્મને વર્તમાનકાળ પ્રથમ પુરુષ એકવચનનું • à' રૂપ થાય છે.
6
9
(૩) ર્ ' (જવું ) પરસ્પૈપદ ના વર્તમાનકાળ ત્રીજો પુરુષ બહુવચનમાં વૃત્તિ ’રૂપ
=
થાય છે. આજ્ઞાર્થ ત્રીજો પુરુષ બહુવચનમાં · ચત્તુરૂપ થાય છે.
6
(૪) ધિ + ૫ (આત્મને. ભણવું) માં રૂ નો સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વેચ્’ થાય. ાસ્તનભૂતકાળમાં • હૈં ' ની વૃદ્ધિ કરતા પહેલાં
.
કચ્ કરવો.
દા.ત. વિ + $ + $
-
અધિ + વ્ + રૂ
=
અધિ + વ્ + રૂ અધ્યયિ।
38
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) ૩, ૩, તુ - આ હસ્વ સકારાંત ધાતુ + વિકારક વ્યંજનાદિ પ્રત્યય
= ગુણના બદલે વૃદ્ધિ + વિકારક વ્યંજનાદિ પ્રત્યય દા.ત. "લુ જ નૌમિ ! નૌષિ / નૌતિ | * (૬) “તુ અને ધાતુને જન વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વિલ્પ (દીર્ઘ) લાગે. અને.. ત્યારે વૃદ્ભિા બદલે ગુણ થાય. તથા વ્યંજન અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે પણ વિકલ્પ “' લાગે. ા.ત. તુ જ તોતિ કે તરત જ ક સૈતિ કે રવીતિ |
વિકારક
અવિકારક વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પૂર્વે અંગ - સૌ કે તવી | તુ કે તુવી સ્વરાદિ પ્રત્યય પૂર્વે અંગ છે તેવું
स्तुव् ( t (અ. ૫. સવા ધાતુન બધા પ્રત્યયો પર અંગ થાય. | .ત. યે શેવ. I તેમજ તૃતીય પુરુષ બહુવચન ના બતે ગત તામ્ ના બદલે ક્રમશ: તે રત રતામ્ પ્રત્યયો લાગે.
શ્રત શરતે ગોરત | શેતામ | ૮) જૂ" ધાતુમાં વર્તમાનકાળ પરસ્મપદમાં પાંચ વધારાના રૂપ થાય. એકવચન | દ્વિવચન
બહુવચા દ્વિતીયપુરુષ કે દ્રવીતિ ગાથ | તૂથ: માહિદુઃ તીયપુરુષ વ્રવીતિ કાર | ડૂત: આદતુ | વૃત્તિ સહુ |
I
વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુમાં દીર્ઘ શું ઉમેરાય છે. a.ત.છું + તિ = ર્ + $ + તિ - વ્ર + ૧ + $ + તિવ્રવતિ | ૯) “' (આત્મપદ) માં આજ્ઞાર્થના બધા પ્રત્યયો અવિકારક છે.
દત. સુત્રે સુતા સુવામર્દે ! (૧૦) અ, બ, , , સત્ માં વિધ્યર્થ સિવાયના વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પૂર્વે “રૂ' ઉમેરાય. દા.ત. રઢિ , નક્ષતિ | પરતુ... હ્યસ્તનભૂતકાળમાં જૂના બદલે હું કે શું અને “તૂ' ના બદલે 'અ' કે “ત્ ' પ્રત્યય લાગે.
au.d. अरोदः : अरोदीः । अरोदत् ३ अरोदीत् ।
39
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११)A हन् + धूट सविडार प्रत्यय होय तो.....
हन् नोन्तोपाय... हन् + थस् = हथः । | B हन् + स्वाहिशविर प्रत्यय होय तो... ' हन् । नो अतोपाय. अने... हनीप् थाय छ... हन् + अन्ति = हन् + अन्ति =घ्नन्ति ।
तथार्थमा हन् + हि नुं जहि ३५ थाय. (१२) 'ईश् 'ईड्' (मात्मन) + पर्तमान. से / ध्वे तथा सार्थन।
स्व ध्वम् प्रत्यय तो धातुनी मध्यमा इ मेराय. au.t. ईश् + इ + से = ईशिषे । ईश् + इ + स्व = ईशिष्व । ईश् + इ + ध्वे = ईशिध्वे । ईश् + इ + ध्वम् = ईशिध्वम् । (13) मृज् + [4123 प्रत्यय = एन. जो जियाय. त. मामि । ।
मृज् + २५२ अपिछार प्रत्यय = विल्पे जियाय.
u.त. मृज् + अन्ति = मान्ति मृजन्ति । (१४) · वश्' + विडार प्रत्ययो तो in 'उश् ' थाय.
... उश्वः । उश्मः । (१५) शास् + व्यं सिविता प्रत्यय. ___ = शिष् +
व्यं गविहार प्रत्यय. u... शास् + वस् - शिष् + वस् = शिष्वः । (१६) । शास्, जस्, चकास्, दरिद्रा, जागृ भने विद्यातुमi
अन्न ले उस्ता ... अशासुः । अजक्षुः । अजागरुः । || विद् सिपायन पाय धातुम • अन्ति' • अन्तु' ते. .... अति' 'अतु' मागे. ...शासति । शासतु । जाग्रति । जाग्रतु । चकासति । चकासतु । परन्तु.... 'विद् ' भi विदन्ति । विदन्तु । (१७) शास् + हि = शाधि ।।
चकास् + हि = चकाधि चकाद्धि । (१८) दरिद्रा + स्वरा भवि।२ प्रत्यय तो आ नो दोप.त. दरिद्रति ।
दरिद्रा + व्यं गवि०२६ प्रत्यय तो आ हो. इun.
... दरिद्रितः । व्यं विर प्रत्ययमi + दरिद्राति । .
-
-
401
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८) A विद् शर्थ ३५iविल्ये विदाम् + कृ न ३५ . au.t. वेदानि
वेदाव
वेदाम विदांकरवाणि । विदांकरवाव । विदांकरवाम ।
B 'विद्' नवर्तमान ३५ विक्ष्ये प्रत्ययो auीन याय. તેમાં એકવચનના પ્રત્યયો વિકારક જાણવા. 'विद्' न मान न परोक्ष प्रत्ययायो
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
.
.
.
..
.
...
..
..
..
..
..
(वेद
५५५ ५३५. + द्वितीय ५३५ + तृतीय५३५ -
विद्व
विदथुः | विदतुः
। विद्म N
विद ।। | विदुः ।।
वेद
सामान्य नियमो
(२१-33-अनुFus - item - 'भूद।)
१. अतह + २४३ शून्य । ___ = द + २४३ शून्य. J
ut. लिह + सि - लिद + सि = लेद + सि ।
२. द =
3 ष् + स् ।
u... लेट् + सि क् + स् ।
= लेक् + षि - लेक्षि । (अ आ : सियनो २५२, ध्य, र् + स्तोस् नोष्थाय)
૩. વર્ગીય ચોથો + 7 અને 8 થી શરૂ થતા પ્રત્યય = यि सोथो + घ थी २३थता प्रत्यय a... लेट् + ति लिट् + थस् । (in E नियम भु
= लेट् . धि । - लिट् + धस् द् + द् तो पूर्वनो - लेट् + ढि लिट् + ढस् । ददोपाय म... पूर्वनो .- लेढि । - लीढः । यही थाय छे.)
-
--
41
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. मे री यातुनारले 'द्' भने अंत. ह + २४३ शून्य होय,
तोह नो घ् + २४३ शून्य होय. u... दुह् + दुह् + सि = दोह + सि - दोघ् + सि ५. परीयातुनने ब् ग् द अंत पाय योथो + स् ध्व शून्य
तुनाले त्रीनो योथो अति यि योथो + स् ध्व, शून्य (ोले ब् - ग् - द्राने भ् - ए - ५ ५५ छ.)
. ...दोघ् + सि - धोक् + सि = धोक्षि । ૬. પદની અસિદ્ધ અવસ્થામાં ૨૮ + વર્ગીધ ત્રીજો કે ચોથો
= सपनोत्री + य त्रीने योयो. ut. दुह् + थस् - दुय् + थस् = दुध् + धस् = दुग् + धस् (२८ ...33 -५अनुनाnि.)
= दुग्धः । सही २८ मानेश् ष् स् होय तोमश: ज् ड् द् थाय छे. at चक्ष् + ध्वे - चक्ष् + ध्वे
- चड् + ध्वे - चड्दवे । ૭. ધાતુના અંગના અંતે વ્યંજન + ભૂતકાળના ર્ ર્ પ્રત્યય હોય તો તે स् त् नोदो५. ut. अहन् + स् = अहन् । अहन् + त् = अहन् । ૮. પદાને અનુનાસિક સિવાયનો વ્યંજન = એ વર્ગનો પહેલો અથવા ત્રીજો न अनेने पहाते • ' होय तो तनो 'ट् ' '' याय.
ut अमा* + स् त् = अमा + + अमार्ट - हूं । ८. वश्च, सृज्, मृज्, यज्, राज्, भ्राज् L २४३ शून्य तथा श्, छ् isuanातुओ ।
त्य, नो ष् + २४३ २न्य ut सृज् + त ( तन्त) सृष् + त - सृष्ट । १०. I अंगना मत स् + स्प्रत्यय । ut 'शास'
अशात्, अशाद, अशाः । II संगनमतद् + स् प्रत्यय
ut. 'विद्' - त, द् : + ०
अवेत्, अवेद्, अवेः । III inनमत स् + त् प्रत्यय । त. 'शास्' - त् द् + c
अशात, अशाद् ।
42
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.જોડાક્ષરમાં આદ્ય શું કે શું + ૨૪ કે ૦ આવે તો
હું ૨ નો લોપ + ૨૪ કે ૦ u.ત. • વસ્ + R =૨૬ + સે
- ૨ + ૨ = ૨ + ૧ =જક્ષે | • + તે = ક્ + તે
+ 2 = ૨ષ્ટ | ૧૨. બીજી બુકના છ ગણમાં ધાતુ અંતે ૨૪ + આજ્ઞાર્થ હિ
= ૨૪ + ધિ દા.ત.તિ૬ - તિદ્ + ર = સિદ્ + fધ = નિત્ + ઢ = સીઢિ || ૧૩. { + ધાઃિ પ્રત્યય ) ઘ.ત. 'બાહું, = ૦ + ધરિ પ્રત્યય ઈ
આ + = માધ્ધ | NOTE :- આ સામાન્ય નિયમો ધાતુ સાધિત નામોના રૂપો વખતે પણ પ્રાય: લાગે છે. ત્રીજે ગણ ૧. ત્રીજા ગણના ધાતુમાં દ્વિરુક્તિ (અભ્યાસ) કરવામાં આવે છે. અર્થાત ધાતુનો આદ્ય વ્યંજન સ્વર સહિત બેવડાય અને જો આદ્ય એક્લો સ્વર હોય તો એ સ્વર બેવડાય છે.
... दा - दादा । निज् - निनिज् । इष् - इइष् । ૨.
નવા આવેલા હિતમાં થતા ફેરફારો (૧) વર્ગીય બીજાનો પહેલો થાય. ત. ન્ - ન્ પત્ |
- વર્ગીય ચોથાનો ત્રીજો થાય. .ત. ધ ઇ ધાધા રાધા | () કંચનો તેટલામો જ તાલવ્ય થાય. નો ન થાય ઘાત લન્ ૦ નું, ઉન્ = ઉન્ ! હા - હાફી, નાહી | c) દીર્ઘ સ્વરનો હસ્વસ્વર અને 2 નો ગ થાય છે.
तदादानुं ददा । जाहा नुं जहा । कृ. कृकृ, चूक, चकृ । (0) સંયુક્ત વ્યંજનમાં માત્ર પ્રથમ અક્ષરની દ્વિરુક્તિ થાય. પણ જો પ્રથમ અક્ષર ઉષ્માક્ષર હોય અને બીજો અક્ષર અઘોષ હોય તો અઘોષની દ્વિરુક્તિ થાય.
દા.ત. ટી - સીદ્દી – ગીત स्पर्ध - पस्पर्ध । स्वन् - सस्वन् ।
43
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(E) मा, हा (u. rj) भृ, पृ, पृ तथा ऋना दिसतमा २५२नो २५ इ थाय छे. . ut मा - मामा मिमा । भृ - भृभृ-बृभृ-बिभृ । ऋ - ऋऋ-इऋ ।।
हा - हाहा-जहा-जहा-जिहा । पृ - पृपृ पिपृ । E) पूर्वभारत दिशतिना 'इ' अने, 'उ' पछी आई वितीय १२ माये
तोसनुभे 'इ', 'उ'नो'इय; 'उ' थाय छे. a... इऋ इयू । नियम (E) थी. इऋ येताने. (F) थी. इनो इय् थयो (७) निज, विज, विष, धातुनी दितिमा इ नो ए थाय अन स्वाहि . વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુના ઉપાંત્ય નો ગુણ ન થાય घ... निज् निनिज् = नेनिज् + मि = नेनेज्मि, नेनिज्वः, नेनिज्मः ।
स्वहि वि१२७ प्रत्ययमां- अनेनिजम् । ૩ તૃતીય પુરુષ બહુવચનના અન્તિ અને મનુ પ્રત્યયના બદલે ગતિ અને તુ प्रत्यय ये दा - ददति । ददतु । ४. स्तनता तृतीय पुरुष नयन न अन् ' प्रत्ययनले उस्' | प्रत्यया. उस् दात पहेआनो दोपभनेए ही इ, उ, ऋ
नो नए थाय..त भी - बिभी - अबिभे + उस् = अबिभयुः । | ५. मा, हा (आत्मनेपद) + व्यंशन भाविकामातुन आ नो ई थाय. अने... २५॥शिविरमा आनो तोप थाय छे. ut.ejन सविसरम मा - मामा ममा मिमा + वहे .= मिमीवहे ।
स्वशिविरमा मा - मिमा + अते = मिमते । ६. हा (५२स्मै ) + व्यंन माविका प्रत्यय . - हान आनो विये इ/ई +शनशविर प्रत्यय u...हा - जहा + वस् = जहिवः । जहीवः । II વિધ્યર્થ તથા સ્વરાદિ અવિકારક માં દા નો મા લોપાય છે.
...विध्यर्थमा - जहा + यात् - जह्यात् ।
स्वाभि - जहा + अति - जहति । III प्रार्थनीने पु० मे०१० माइपो थाय जहाहि, जहिहि, जहीहि ।
भी + व्यंशन मावि प्रत्यय
भि भी + व्यंशन वि२७ प्रत्यय u...'भी' बिभी + वस् = बिभिवः बिभीवः । परन्तु बिभेति ।
-
-
44
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
• A ,ધા + બધા અવિકારક પ્રત્યય
= અંત્ય મા નો લોપ + અવિકારક પ્રત્યય દત '' હા + વ = સ ધ તથા + વત્ = રુથ્વઃ B આજ્ઞાર્થ બીજો પુએકવ૦ માં “રા' નું દિ' અને “ઘર નું ઘેટિ રૂપ થાય. C “રા' નું અંગ હતા + અવિકારક , ધ્વ, તુ શુ પ્રત્યય
= વત્ + અવિકારક , ધ્વ, તું, થ પ્રત્યાય શ્રત. ૩ + થર્ = રત્વ: | રવા + = દુષ્ય |
હા + રે લે | હા + તે = ર . D 'ઘ'નું અંગ તથા + અવિકારક ન્ ધ્વ, ત્ પ્રત્યય
= ધન્ + અવિકારક ૬ ઠું, તુ શું પ્રત્યય દા.ત. રથા + થ = દત્ય | રઘr + R = હસ્તે | રધા + ટ્વે = ઘટૂર્વે | 2ધા + 7 = ઘરે !
ગણકાર્ય રહિત છ કાળ (અર્થ)
અહીં ધાતુના ત્રણ ભાગ પાડવામાં આવ્યા છે.
સેટ = જેને ઉમેરાય. I અનિટ = જેને 'ન ઉમેરાય.
વેટ = જેને “વિક્મ ઉમેરાય. ધાતુ - ૧ સ્વરાંત ધાતુ, ૨. વ્યંજનાન્ત ધાતુ
૧ અવરાંત ધાતુ- A અનેક સ્વરી તમામ ધાતુઓ સેટ છે.
B સેટની કારિકામાં બતાવેલા એક સ્વરી ધાતુઓ સેટ છે. 1 c બાકીના એકસ્વરી ધાતુઓ અનિટ છે. ૨. વ્યંજનાંત ધાતુ - A કારિકામાં બતાવેલા અનિટ છે.
B બાકીના બધાય સે છે.
સ્વરાન સેટ કરિશ્ન • જોતિ–૪–છુશી-7-1-સુ-શિવ-ડી–મિ !
वृवृञ्भ्यां च विनैकाचोऽजन्तेषु निहताः स्मृताः ॥
45
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्थ-ही ऊ ऋ त तथा यु, रु, क्ष्णु, शी, स्नु, नु,क्षु, शिव, डी, श्रि,वृ, वृ (16/५ ५२२.) अने, विना एकाच (= मेस्सरी विना . = अने ) Aid तुमओ से छे.
पातमा • शक्ल-पच्-मुचि-रिच्-वच्-विच् । सिच्-प्रच्छि-त्यज्-निजिर्भजः । भञ्-भुज्-भ्रस्ज्, मस्जि-यज्-यु।रुज्-रञ्-विजिर्-स्वञ्जि-सञ्-सृजः ॥ १ ॥
• अद्-क्षुद्-खिद्-छिद्-तुदि-नुदः । पद्-भिद्-विद्यतिर्विनद् । शद्सदी-स्विद्यति स्कन्दि । हदी-क्रुध्-क्षुधि-बुध्यती ॥ २ ॥
• बन्धियुधि-रुधी-राधि,व्यध्-शुध्-साधि-सिध्यति । . मन्य-हन्-आप्-क्षिप्-छुपि-तपः,तिपस्,तृप्यति-दृप्यती ॥ ३ ॥ • लिप-लुप्-वप्-शप्-स्वप्-सृपि-यभ्-रभ्-लभ्-गम्-नम्-यमो रमिः । क्रुशिर्-दशि-दिशी-दृश्-मृश्-रिश्-रुश्,-लिश्-विश्-स्पृश-कृषिः ॥४॥ : त्विष्-तुष्-द्विष्-दुष्-पुष्य्-पिष्-विष्-शिष्-शुष्-श्लिष्यतो घसिः । वसतिर्-दह-दिहि-दुहो-नह-मिहं-रुह-लिह-वहिस्तथा ॥ ५ ॥
अनुदात्ता - हलन्तेषु धातवो द्वयधिक शतम् ।। अर्थ- क् शक्. च् पच्, मुच्, रिच, विच, वच्, सिच्. छ प्रच्छ, ज् त्यज्, निज्, भज्, भ, भुज्, भ्रस्ज्, मस्ज्, यज्. युज्, रुज्, रञ्ज, विज्, स्व, सङ्ग्, सृज्. द् अद्, क्षुद्, खिद्, छिद्, तुद्, नुद्, यद्, भिद्, विद्, शद्, सद्, स्विद्, स्कन्द, हद् ध् क्रुध्, क्षुध, बुध, बन्ध, युध्, रुध; राध, व्यध, शुध्, साध, सिध्, न् मन्, हन्, म् आप, क्षिप्, छुप्, तप, तिप्, तृप्, दृप्, लिप्, लुप्, वप्, शप, स्वप्, सृप् भ् यभ, रभ, लभ. म् गम्, नम्, यम्, रम्. श् क्रुश्, दंश्, दिश्, दृश्, मृश्, रिश्, रुश्, लिश्, विश्, स्पृश्. ष् कृष्, त्विष्, तुष, द्विष्, दुष्, पुष्, पिष्, विष्, शिष्, शुष्, श्लिष्. स् घस्, वस्. ह दह, दिह, दुह, नह, मिह, रुह, लिह, वह् ।। परो (102) jornia (हलन्त) धातुमो मानिद (अनुदात्त) छ
___46
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેટ ધાતુની કારિકા • स्वरतिः सूयते सूते, पञ्चमे नवमे च धूञ् । तनक्तिः वृश्चतिश्चान्ता, वनक्तिश्च तनक्तिना ॥ १ ॥ • मार्टि मार्जति जान्तेषु दान्तौ क्लिद्यति स्यन्दते । रध्यतिः सेधतिः धान्तौ पान्ताः पञ्चैव कल्पते ॥ २ ॥
• गोपायतिस्तृप्यतिश्च त्रपते दृप्यतिस्तथा । मान्तौ क्षाम्यति क्षमतेऽश्नुते क्लिश्नाति नश्यति ॥ ३ ॥
• शान्तास्त्रयोऽथाक्षतिश्च निष्कुष्णातिश्च तक्षतिः । त्वक्षतिश्च षकारान्ता ह्यथ हान्ताश्च गाहते ॥ ४ ॥
• पदद्वये गृहतिश्च ऋकारोपान्त्यगर्हते ।। तृहति तृहति द्रुह्यतयो बृहति मुह्यति ॥ ४ ॥
• स्तृहति स्निह्यति स्नुह्यत्येते वेटकाहि धातवः ।
(अजन्तानां तु थल्येव वेट् स्यादन्यत्र सर्वदा ॥ ६ ॥ ) स्वरान्त वेट • स्व,• सू (गण 4 आत्मने), • सू (गण 2 आत्मने) • धू:- (UR . Sm.५६ Guj) धू-(२ न. .पElsea seauq.)व्यंजनान्त वेट् (33) च् तञ्च्, व्रश्च्, ज् अञ् तङ्ग्, मृज्, द् क्लिद, स्यन्द, ध् रध सिध, प् क्लुप्, गुप, तृप्,
त्रप, दृप्, म् क्षम्, श्| अश्, क्लिश्, नश्, क्ष अक्ष, निस् + कुष्, तक्ष्, त्वक्ष्, ह गाह, गुह, गर्ह, तृह, द्रुह्, बृह, मुह, स्तृह, स्निह, स्नुह्.
વ્યસનન ભવિષ્યકાળ આદિચારના પ્રત્યય |
स्तनलविष्य
परस्मै
आत्मने
ताहे
तास्मि | तास्वः | तास्वः । तासि | तास्थः तास्थ । ता..
तारौ
__ तारः ।
तासे ता
तास्वहे | तास्महे । तासाथे | ताध्वे । तारौ | तारः ।
|
47
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
परस्मै
स्यामि स्यसि स्यति
સામાન્ય ભવિષ્યકાળ)
आत्मने स्यावः स्यामः । स्ये । स्यावहे | स्यामहे ।। स्यथः स्यथ । स्यसे स्येथे | स्यध्वे । स्यतः । स्यन्ति ।
स्येते | स्यन्ते ।
स्यते
यासम् । याः यात्
Caunalal) यास्व यास्म । सीय | सीवहि यास्तम् । यास्त ।
सीयास्थाम् यास्ताम् । यासुः । सीष्ट | सीयास्ताम्
। सीमहि ।
सीध्वम् ।
सीरन् ।
स्याव
।
स्यम् स्यः
(तिपय स्याम
स्ये | स्यावहि स्यत ।
स्यथाः स्येथाम् स्यन्
स्यत
स्यतम् स्यताम्
स्यामहि । स्यध्वम् । स्यन्त।
स्यत्
स्येताम्
- આશીર્વાદના પરસ્મપદી પ્રત્યયોને છોડીને બાકીના બધા પ્રત્યયો વિકારક છે. અને ત્યાં ગુણનો નિયમ લાગે છે. 'स्मने त् थी १३ यता प्रत्ययोनी पूर्व..
। सेदातुने नित्य 'इ' un. ॥ धातुने पिये. 'इ' गे.
| शनिदातुने 'इ' नागे. * કિયાતિપત્યર્થ અને અદ્યતનમાં હાસ્તન ભૂતકાળની જેમ ધાતુની પૂર્વે ન આવે
સ્વરાદિ ધાતુ હોય તો આ સ્વરની વૃદ્ધિ થાય. ઉપસર્ગસહિત ધાતુ હોય તે બંનેની વચ્ચે મ લાગે.
aud. अगमिष्यम् ।
48
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ કાળના સામાન્ય નિયમ ૧. ધાતુના અંતે ૢ ઓ ઔ હોય તો તેનો આ થાય. ઘાત છે + धाता સ્તન. । ધાસ્યતિ સામાન્ય. 1 અધાસ્યત્ર ક્રિયાતિ. અષાત્ અદ્યતન.। દેવાત્ આશી. गै ગાતા । હૈ ક ખાતા । શો + આ પ્રમાણે અન્ય કાળમાં પણ આ કરીને રૂપો કરવા. ૨.મિમી ટી માં વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે આ થાય. અને... તૌ માં વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પે
શાતા ।
થાય.
દા.ત. નિ ( ગણ પાંચ.આ૦ ફેંક્યું ) = માતા ! વી ( ગણ ચાર આ૦ નષ્ટ થવુ) = લાતા તૌ( ગણ ૫/૪ આ૦ ચોંટવુ)= તાતા કે..તેતા ।
મી ( ગણ ૯ ઉભું હિંસા કરવી)= માતા ।
અન્ય કાળમાં પણ ‘આ ’ કરવો
૩.A દશમા ગણ સિવાયના નવે ગણના મૂળ ધાતુ પર જ સમાન રીતે છ કાળનું કાર્ય થાય. અર્થાત્ ગણની નિશાની લાગે નહિં.
B દશમા ગણના ધાતુને ગુણ – વૃદ્ધિ સહ'અ' લાગે.
૪. ગુપ્ ધૂપ્ આદિમાં વિક્લ્પ આય લાગે. ગોપિતિ । જોયિતિ । ઋતુ માં વિકલ્પે ટ્ લાગે.
મ્ માં વિક્લ્પ દશમાં ગણની જેમ રૂપ થાય.
દા.ત. ામાંપડ્રે चकमे । कामयिष्यते મિષ્યતે . ।
-
=
૫. (૧) ગત્ નો યૂ આદેશ થાય. મવિતા । ભવિષ્યતિ । અમૂત્ । અવિત્ । (૨)જૂનો વર્ આદેશ થાય. વત્તા ।વતિ । વાર ! અવશેષત્ । (૩) પ્રમ્ નો પ્રખ્ કે મન્ આદેશ થાય. દા.ત. પ્રજા । માઁ ૬. મૃત્ અને દૃશ્+ વ્યંજન વિકારક પ્રત્યય
-
દામ્રષ્ટા ।
અને...દ્રષ્ટા
પરન્તુ જયારે ક્ષેદ્ નો 'રૂ' લાગે ત્યારે ગુ થાય છે.
ससर्जिथ ।
પ્રૂર્ અને શ્ + વ્યંજન વિકારક પ્રત્યય
દા.ત. મૃત્ + ૬ + થ
૭. 'વરિદ્રા' નો 'આ' લોપાય પણ અદ્યતનમાં વિકલ્પે આ લોપાય. ા.ત. વૃદ્ધિદ્રિષ્યતિ । અદ્રીર્મદ્રાસીમ્।
49
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. પૃ' ધાતુ અદ્યતન અને આશીર્વાદાર્થ સિવાય પરઐપદી બને મીસ્મ । ૯. '' ધાતુને પરોક્ષ સિવાય જયાં સેટ્ નો રૂ લાગવાનો હોય ત્યાં બધેય દીર્ઘ ફ્લાગે. દા.ત. પ્રહીતા ।
૧૦. આશીર્વાદાર્થનો સૌધ્વમ્ પરોક્ષનો છે અને અદ્યતનના મ્ પ્રત્યય પૂર્વે I ધાતુના અંતે ગ કે આ સિવાયનો સ્વર હોય તો નો ૢ થાય છે. II પરન્તુ જો તેની પૂર્વે રૂ હોય અને રૂ ની પહેલા અંતઃસ્થા કે હૈં હોય તો ધ્ નો વિકલ્પે હૈં થાય છે. દા.ત. + વે वे
=
aafरिध्वे ।
ववरिवे
वृ + वे ૧૧. ૬૬, મુદ્દ, નુહૂન્નિ ્(વે) + ૨૪કે૦ો ા.ત. 'દુદ્'- દ્રોપા,
+ ૨૪૩૦ થયા હ
તો નો ધ્ કેન્દ્ર થાય
=
=
૧૨. 'ન' + ૨૪ કે શૂન્ય
નક્ + ૨૪ કે શૂન્ય
વ્રત નહુ + તા = ના । ननह् + थ
ननध् + थ ૧૩. 'અન્' નો વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર વિક્લ્પ 'વી'આદેશ થાય છે. પ્રત્યય પર નિત્ય 'વી' આદેશ થાય છે. સન્ + યાત્ = વીયાત્।
પરન્તુ.. 'વ' થી શરુ થતા ા.ત. અનિતા વેતા । ૧૪. ઉપાંત્ય હસ્થ વાળા અનિટ્ ધાતુ + અઘોષ વ્યંજન વિકારક પ્રત્યય આવે તો '' નો વિક્લ્પ 'અ' કે ' ્' થાય.
પરન્તુ. મૃણ્શ્ ધાતુમાં નિત્ય હૈં થાય છે. દ્રવ્ય । પિંથ | ′ ।
-
-
=
=
&d તૃપ્ + थ -
૧૫. 'મહ્ત્વ' અને 'નસ્' + અઘોષ વ્યંજન વિકારક પ્રત્યય આવે તો સેટ્નો રૂ ન લાગે અને ત્યારે ધાતુમાંના જ્ઞ પછી ર્ ઉમેરાય. દા.ત. મન્ + T મğl | પરોક્ષમાં છે મમઙ્ગ । નક્ + તા = મંજા કે નશિતા ! પરોક્ષમાં→ નક્ + T ૧૫. પણ્ નો ક્યા અને વશા આદેશ થાય. પરોક્ષમાં વિક્લ્પ થાય. દા.ત. વાતા । વાતા ! પરોક્ષમાં બે પક્ષે ।
તેમજ પરસ્ત્રેદમાં પડ્યો આત્મનેપદમાં –પછે ! પરમૈપદમાં વૌ । આત્મનેપદમાં વશે। ૧૬. 'છું' ને 'રૂ' લાગે ત્યારે વિક્લ્પ ગુણ થાય. દા.ત. ઋવિતા વિતા ।
50
= નનદ્ધ ।
=
નનેષ્ટ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७.A कुद, स्फुट्, त्रुट, स्फुर, नु, धू Huzu छ तु तथा
कु, गुज्, कुच, मुज, गुर, छुर्, पुट, लुट् Auzanातुमोमा I પરોક્ષ પ્રથમ અને તૃતીય પુરુષ એકવચનના પ્રત્યય પૂર્વે... II प्रे२ 'अय' नीपूर्व..... III અને અદ્યતન કર્મણિ તુતીય પુરુષ એકવચન " પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ અને વૃદ્ધિ થાય છે. ad. कुट् + अ = चुकोट । कुट् +अय + ति = कोटयति । मतनम + कुट् + इ = कोट् + इ = अकोटि ।
B विप्रत्यय पूर्व.... शुदिन याय. a.a. 'कुट्' कुटिता । कुट् + थं = चुकुटिथ । c પરોક્ષ પ્રથમ પુરુષ એકવચનમાં અંત્ય સ્વરની વૃદ્ધિ વિન્ધ થાય.
ગુણ ન થાય, તથા ઉપાંત્યસ્વરનો માત્ર ગુણ થાય. ud. 'कुट्' + कुट् + अ = चुकोट या चुकुट ।
'नु' + नु + अ = नुनाव अथवा नुनुव । _ 'कु' - कु + अ = चुकाव अथवा चुकुव । १८. 'विज्' (LLP10/७५०/380) यातुने इलागे त्यारे शुरन थाय.
... विज् + इ + ता - विजिता । परोक्षमi विविजे । विवेज। १८. रभ-लभ् मां परोक्ष तथा ॥२॥ छोरी १२ प्रत्यय ५२ 'न्' नो साराम थाय... 'रभ् + रम्भिता । 'लभ् + लम्भिता । २०I अधि + इ + ध्यातिपत्त्यर्थ तथा अद्यतनना प्रत्यय. = अधि + गी +' यातिपत्त्यर्थ तथा सतना प्रत्यय. અહી જી' આદેશ વિધે થાય. અને ત્યારે ગુણ ન થાય. u.त. अधि + अ + गी + स्त = अध्यगीष्ट अध्यैष्ट ।
अधि + अ + गी + स्यत = अध्यगीष्यत अध्यैष्यत । II પરોક્ષ વગેરે કાળમાં નો ' થાય છે. '' થયા પછી કાળના પ્રત્યય सविडार ... अधि + गा + ए = अधिजगे । २१. कृत्, नृत्, छद्, तृद्, नृत् ॥ से धातुमाने भयतनसियन aule प्रत्ययो ५२ विस्ये इ . But कर्तिष्यति । कर्त्यति ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર.' ધાતુ તથા દીર્ઘ કારાંત ધાતુઓને પરોક્ષ ભૂતકાળ તથા આશીર્વાદ અને પરઍપદ અદ્યતન ભૂતકાળ સિવાયના રૂપોમાં વિકલ્પ દીર્ઘ લાગે. u.d. वृ + वरीता / वरिता । परोक्षम ववरिथ । कृ + करीता | करिता । आशाभा - वरिषीष्ट ।
स्तनलविष्य १. इष्, रुष्, रिष्, सह, लुभ् पांय यातुमi 40 मयि प्रत्ययनी पूर्व विपे 'इ' . 'इष्' + इष् + ता - एषिता एष्टा ।
'लुभ्' + लुभ् + ता = लोभितां लोब्धा । २.सह, वह धातुमा न्यारे ह नो द थाय मने ते द नो पछीना द ५२ दोप થાય ત્યારે પૂર્વના મન માં થાય છે. ut. 'सह' - सह + ताहे - सद् + धाहे = सत् + ढाहे - - सोढाहे भय सहिताहे । वह + वोढास्मि । 3.क्लृप् (आत्मनेप: ३२) तु विक्ष्ये ५२५६ जने छ. अने त्यारे 'इ' न. un. But क्लप्तास्मि । कल्पिताहे कल्प्ताहे ।
સામાન્ય ભવિષ્ય અને ક્રિયાતિપત્યર્થ | ૧હજૂ અને હૃસ્વ કારાંત અનિટ ધાતુ સેટ બને તેથી ૬ લાગે. . . .'हन्' - हनिष्यति । अहनिष्यत् ।
'कृ' + करिष्यति ।अकरिष्यत्। 'स्व' + स्वरिष्यति । अस्वरिष्यत् । २.गम्, इनोश. गम् तथा अधि + इ (स्म२९ २) wi'इ' un. ut गम् + गमिष्यति । अगमिष्यत् ।अधि + इ = अधिजिगमिषति ।
(29swi पास इum.uत. गम् + जिगमिषति) 3.क्लृप, वृत्, वृध्, शृध्, स्यन्द्, पांय पातु विक्ष्ये ५२स्पही बने. अने. त्यारे 'इ'.un.... 'क्लृप्' - कल्प्स्य ति । अकल्प्स्य त् । मात्मनेम - कल्प्स्यते - कल्पिष्यते । अकल्प्स्यत । अकल्पिष्यत NOTE ઉપરોક્ત પાંચ ધાતુ ઈચ્છાદર્શકમાં પણ વિત્યે પરમૈપદ બને છે.
aud क्लृप् + चिकल्पिषते - चिक्लृप्सते = चिक्लृप्सति । ४ यातुन त स् + सा प्रत्यय त वस् + स्यति
__ = त् + साहित्यय = वत् + स्यति = वत्स्यति ।
त
।
52
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશીર્વાદાઈ પરસ્પપદ ૧. બધાય પ્રત્યયો અનિકારક છે તથા સેટ ધાતુને પણ 'ન લાગે.
દા.ત. વિ વિયાત્ ! પૂ + મૂયાત્ | ૨. કર્મણિના નિયમો લાગે.શ્ચત. 3 ક ક્રિયાત્ ૩. ટા, , , , , , સો, હા આટલા ધાતુઓમાં
અંત્યસ્વરનો ' થાય. દા.ત. વા જ રેયાત્ | * *યાત્ | ૪. સંયુક્ત પર આ કારાંત ધાતુના કાનો વિકલ્પ ' થાય. દા.ત. "બ્લેક રસ્તેયાત્ - અનાથાત્ ' પ્રેયાત્ – પ્રયત્ | ૫. શાન્ નું શિષ્યાત્ | ન્ નું વધ્યાત્ | 8 નું મર્યાત્ | (૨ ગણ)નું પાયાન્ પ (૧ગણ)નું રેવાન્ ! આ પ્રમાણે રૂપ થાય છે. ૬. દશમાં ગણના ધાતુમાં માત્ર ગુણ/વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. “મૃદ્ + મર્થાત્
'આત્માનપદ ૧AI વેટ ધાતુઓ II દીર્ઘ કારાંત ધાતુ
II સંયુક્તપર હસ્વત્ર કારાંત તથા TV વ્ ધાતુને વિધે ડું લાગે. અને. ત્યારે ગુણ થાય. દા.ત. 'જૂ - સવિરીષ્ટ-સોથીષ્ટ ! [ + તરિષીષ્ટ-તીર્ષીષ્ટ |
'જૂ - તરિષીષ્ટ-વૃષીષ્ટ ! " વરિશીષ્ટ-વૃષીષ્ટ | B નં લાગે ત્યારે સ્વાદીર્ઘ 'ત્ર કારાંત ધાતુમાં અંત્ય " નો તેમજ
અન્ય ધાતુઓમાં ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ ન થાય. દાતણૂ સ્મૃષ્ટિ-સ્મૃષિીષ્ટ મુન્ - મુક્ષીષ્ટ | $ + પષ્ટ | C ગુણ ન થાય ત્યારે દીર્ઘ 2 નો-૩૬ થાય છે.
દા.ત.રૂં કે તથિીષ્ટ - તીર્વાદ | ૨. દશમા ગણના ધાતુમાં ગુણ/વૃદ્ધિ ઉપરાંત મા પણ લાગે.
દા.ત. "કૃણ જે મયવીષ્ટ |
单单单单单单单单单单单单单单单
53.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પોતકાળ)
પરમે
આત્મને
वहे महे - સાથે પ્લે ए आते . ईरे
(6)
)
નથુ અતુમ્
મ સસ્
- વર્તુળ૦ માં આપેલા ત્રણ પ્રત્યયો વિકારક છે બાકીના પંદર અવિકારક છે. નિયમો -૧પરસ્મપદના... 1 પ્રથમ પુરૂષ એકવચનમાં વિકલ્પ અંત્ય કોઇપણ સ્વરની અને ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ
થાય. અને વિકલ્પ અંત્ય સ્વર તથા ઉપાંત્ય હસ્વસ્વર નો ગુણ થાય.
a.ત. " ક વાર–ચાર | In દ્વિતીયપુરૂષ એકવચનમાં અંત્ય કોઇપણ અને ઉપાંત્ય હવ સ્વરનો ગુણ થાય.
બત. + અર્થ છે III તૃતીયપુરૂષ એકવચનમાં અંત્ય કોઇપણ સ્વરની અને ઉપાંત્ય ની નિત્ય વૃદ્ધિ થાય. તથા ઉપાંત્ય હસ્વસ્વરનો ગુણ થાય. દા.ત. 'ગુવો | ૨. ત્રીજા ગણની જેમ દ્વિરુક્તિના નિયમ લાગે.' | દા.ત. '$ $T | - અહીં દ્વિરુક્ત નો ૧ થયો. ૩. વ્યંજન થી શરુ થતા પ્રત્યયની પહેલા સેતથા અનિધાતુને અવશ્ય 'રૂ' લાગે.
ટ્ર ધાતુને વિધે લાગે. u.ત. 'વૃધું જ યુવુધ + $ + = વુધવ |
યુવૃધુ + $ + થ = યુવધિથ | વે ધાતુમાં "મુ - મુમુક્ + $ + ૩ = મુવિ મુમુહૂં | અપવાદI , , , ૩, તુ, દુ, સુ, શું આ ધાતુઓને શું ન લાગે. ત. વેવ | II હસ્વ ઇ કારાંત અનિટ ધાતને થ પ્રત્યય પર્વે ન લાગે.
દા.ત'મું - મમર્થ | ' તતર્થ !
54
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
III १२iत शनिद, पथ्ये
अ
न न्त शनिद, तथा सृज्-दृश् मां थ प्रत्यय पूर्व विस्पे इशागे. u.त. 'नी' + निनयिथ - निनेथ । 'शक् + शेकिथ - शशक्थ ।
'सृज' + ससर्जिथ - सम्रष्ठ । IV स्वृ, सू (२,४ २)धू (५,४ २५) पेहो। छत थ पूर्व विदधे 'इ' गे अन्यत्र नित्य इun.un.'स्व' + सस्वरिथ-सस्वर्थ । सस्वरिव । ___ 'धू' + .दुधविथ-दुधोथ । दुधुविव । Vऋ, व्ये, अद्, घस्, वे, सम् + कृ unातुने. थ प्रत्यय पूर्व 'इ' un.ut ऋ , आरिथ । . 'वृ' धातुने, थ पूर्व वि . u... वृ + ववरिथ-ववर्थ । ४. द्विति पोरे यत॥ ३२॥२ . I दि इ,उ + वितीय ५२ इय, उव् + वितीय २१२ a.a.'इ' + इइ + अ = इऐ + अ = इय् + ऐ + अ = इयाय ।। II दिन इ उ + सतीय २१२ = न भणीन.ई ई ऊ त 'इष' - ईषिव । III इ (6) भां स्वरा भवि० पूर्व दिइई याय... ईयिव । IV तुने मत ससंयुन व्यं० ५२ इ ई + सेट्नो इ + भवि० प्रत्यय
= + सेट्नो इ+शविर प्रत्यय तइ' + इ + इ + व = इइ + इव - ईय् (नियम III श्रीबाई थयो) + इव =ईयिव ।
. 'नी' - निनी + इव - निन्यिव । 4. आतंतयातुने प्रथम सने त०५० ०५०अने. MBA औ प्रत्यय लागे | B'आ'तपातु + सेइ ३५ प्रत्यय = आ नो दोप
Ent'दा' + ददा + अ = ददा + ओ - ददौ ददिव, ददुः । — 'धा' + दधौ । ૬. દીર્ઘ કારાંત, સંયુક્ત પર હસ્થ કારાંત, તથા 2 અને ના આટલા ધાતુઓને બધા પ્રત્યયો પર ગુણ થાય. ut'कृ' + कृ + इव = चकरिव । 'ऋ' + आरिव । 'ऋच्छ' + आनर्छिव । 'जागृ' + जजागरिव । 'स्व' + सस्वरिव ।
55
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
II પરતુ શું ડૂ પૂ આ ત્રણ ધાતુમાં અવિ. પ્રત્યયો પર વિશ્વે ગુણ ન થાય.'
अने. त्यारे हाई 'ऋ'नो २५ 'ऋ' थाय. u.. शू + शशू + अथुस् = शशृ + अथुस् = शश्रथुः । गुयाय त्यारे शशरथुः । प्रत्यय ५२ शशृ + व = शश्रिव
भने शशरिव । ७. धातु माहेश थये .
• भू नुं बभूव u.t. बभूव बभूविव... । • जि नुं जिगि ...जिगाय-जिगय । . • हि न जिधि .t. जिघाय-जिघय । • चि नुं चिचि | .t. चिचाय-चिचय ।
चिकि) ... चिकाय-चिकय । • अधि + ई न अधिजगा an.d. अधिजगे । • ऊर्ण न ऊर्णनु उर्णनावः ऊर्णनव । • दी हैं दीय् .. दिदीये । • दे नुं दिगि ... दिग्ये । • द्युत् नु दिद्युत् .. दिद्युते । • प्यै नुं पिपी ... पिप्ये । • अद् नुं अद्। ... आद ।
घस् जघास - जघस । थ प्रत्यय ५२ नित्य इ .. जघसिथ ।
• • • • •
4
८. गम्, हन्, जन्, खन्, घस् + २१ वि०२६ तथा सेनो इ + व्यं० वि० प्रत्यय = घातुनो अटोपाय. au..पातु | अंग | ci०५०३५ | १२ ३०३५
जग्म् जग्मिव । जग्मुः ।
जज्ञिवहे । जज्ञिरे । चख्निव । चख्नुः । जक्षिव ।
जक्षुः । जघन् जघ्निव । जघ्नुः ।
जज्ञ
चख्न
जक्ष
56
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. ધાતુ અંતે મ્ + વ કે મો
= ન્ + વકે મ
ઘ.ત. લમ્ વલમ્ + = રક્ષa |
રૂ લાગે ત્યારે પક્ષમિવ |
(પત્ર થવાના નિયમો)
૧. બે સાદા (=અસંયુક્ત) ચંડની વચ્ચે ન હોય અને દ્વિરુક્તિમાં જો વ્યંજન બદલાય નહિ તો, તેવા ધાતુના 5 નો અવિકારક પ્રત્યય તેમજ રૂથ પ્રત્યય પૂર્વે
થાય. અને ત્યારે દ્વિરુક્તિ ન થાય. દા.ત. ' ' - ન્ + અ + ર્ + $ + વ = પરિવ |
૬ + + + ૬ + $ + થ = વિથ - પપસ્થ || ૨. તૂ તું, મગ, ત્ર; રાષ્ટ્ર ધાતુમાં પણ 'ફ થાય છે. - શ્રત. તૂ - તતાર-તતર, રિવ, | wત્ જ તિવ .
ત્રર્ ક પવ, ગેપિમ | ૩. નૃ પ્રમ, ત્રાં , નું પ્રાળુ, પ્રાશ, તા, ચમ્ સ્વમ્ વન,
આટલા ધાતુઓમાં વિર્ભે થાય છે. | દા.ત. 'ઝુ - નરવ - નેવિ | પ્રમ્ - વપ્રમિવ – પ્રેમિવ | ૪. શ્રમ્પ , રમ્ આ ધાતુમાં બધાય પ્રત્યયો પૂર્વે વિધે થાય. અને ત્યારે અનુનાસિક લોપાય ઘ.ત. શ્રમ્ - શ્રેથ - શસ્થ | શ્રેfથવ –ાશ્રન્થિવ | ૫. શ[, ૩૬ અને ૪ થી શરુ થતા ધાતુમાં શું ન થાય . દા.ત. “ જ શીસ | શરીર, શસિવ... | વમ્ ક વીમ |
સંપ્રસારણ નિયમ) કર્મણિની જેમ પરોક્ષમાં પણ સંપ્રસારણ થાય છે. વિશેષ નિયમો ના વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે ધાતુની દ્વિરુક્તિ થયા પછી દ્વિરુક્તિમાં સંપ્રસારણ થાય. સંયુક્ત ચંદ્ર હોય તો આખા સંયુક્ત વ્યંજનની દ્વિરુક્તિ કરી પછી સંપ્રસારણ કરવું દા.ત,યજ્ઞ યક્ + = 3યાન કે રૂથન | સ્વ + સુપ કે સુષ્ય | II અવિકારક પ્રત્યયો પર સંપ્રસારણ થયા પછી દ્વિરુક્તિ થાય. - દા.ત. 4 - સુન્ – સુપુત્ = સુપુપિવ સુષુપિમ |
57
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
२. प्रच्छ, भ्रस्ज्, वश्च, मात्र तुम संप्रसासन याय..
u.त. 'प्रच्छ' + पप्रच्छ, पप्रच्छिव, पप्रच्छिम ।। 3.व्यज्-व्यध् धातुमा 'वि' नी. द्विति. थाय. u.त.व्यच् + विव्याच-विव्यच । विविचिव-विविचिम । व्यध् + विव्याध-विव्यध, विविधिव, विविधिम । ४हे धातु + तमाम प्रत्यय = हू. + तमाम प्रत्यय au.t..हे . जुहु + अ = जुहाव : जुहव । पश्विनो विल्पे शु थाय. u... शुशाव - शुशव, ॐ शिश्वाय - शिश्वय । ६. 'वे' धातुनो वि०२६ प्रत्यय पूर्व उवय् अने.शविर प्रत्यय पूर्व ऊय, ऊव् शन पो २३. uत. वे + वे + अ = उवय् + अ = उवाय, उवय ।
वे + व = ऊय् + व = ऊयिव ।
अथ ऊव् + व = ऊविव ।, અથવા તો 'વ' નો બધાય પ્રત્યયો પર 'વ' કરીને રૂપ કરવા u... वे + वे + अ = वा + अ = ववा + अ = ववा + औ = ववौ । वे + व = ववा + इ + व = वव् + इ + व = वविव । ७.1 व्ये + वि२७ प्रत्यय
... व्ये + विव्याय । = विव्या + वि॥२ प्रत्यय J. II व्ये + सविर प्रत्यय ।
| त. व्ये + विव्यिव, विव्यिम ।। = विवी + अविशा प्रत्यय ।
(न् राम थान नियमो.) 40 अ थी शस्थता अने, अंत. संयुऽत. यातुम,
'ऋ' थी. शरु यतायातुमi, अने III) 'अश्' (५ ..) तुम द्विरुति. પછી ન લાગે છે. તેમજ દ્વિરુક્તિ માં ન હોય તો આ થાય છે. aat. 'अ + अअ = अ + न् + अ + अ ।
= आ + न् + अ + अ = आनद । .
58
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋज् + अऋज् = अ + न् + ऋज् + ए = आ + न् + ऋज् + ए = आनृजे । 'अश्' + अअश् नुं आनशे । २ रध्, रभ् + स् प्रत्यय 1 utरध् + ररन्ध । = १थ्ये 'न्' मागे + २५२ प्रत्यय) जभ् + जजम्भे । અપવા '' માં અદ્યતનમાં '' લાગે ત્યાં મન ન લાગે. ५२न्तु परोक्षमiun.u.. ररन्धिव ।
आम् युत परोक्ष
I सिलिन याय. II आम् वि.२ छ. III पातुन अंत्य ओऽ अने Guiय GER १२नो शु.५२न्तु समां तुने गु/खि पूर्व 'अय्' गे पछी 'आम्' un. Iv' आम् 'हाय पछी . कृ, भू, अस् न परोस ३५ un.
आम् नीयन पातुमाने दागे. १.अ-आ सिायनही स्परथी शरु थत यातुन
u... ईश् + ईश् + आम् + चक्रे = ईशाञ्चक्रे । ૨. સિવાયના અંતે સંયુક્ત વ્યંજનવાળા સિવાયના હસ્વસ્વરથી શરુ થતા
घातुने. u...'इन्ध् + इन्ध् +आम् + चक्रे = इन्धाञ्चक्रे । ૩. I દશમા ગણના ધાતને | પ્રેરક ધાતને II ઈચ્છાદર્શક ધાતને ___IV म.साधित यातुने अने.. V. अनेस्वरीतुने आम् दागे .
ut. I 'कथ' + कथयांचकार । II 'दाप् (दापयति)' दापयांचकार । III 'जिज्ञास्' - जिज्ञासाञ्चकार । V पुत्रीय + (पुत्रीयति)-पुत्रीयाञ्चकार ।
पुत्रीयांबभूव । v 'चकास्' + चकासाञ्चकार । ४. दय, अय, आस्, कास्, थातुमi 'आम्' ५११या . '. त दय् + दयांचक्रे । 'अय् + अयाञ्चक्रे ।
- 'आस्' + आसाञ्चक्रे । 'कास्' - कासाञ्चक्रे । ५. कम् पातुने विल्पे un. ut. कामयाम्बभूव - चकमे । ६. उष्. विद्, जाग, ऋत्, दरिद्रा Huzuri वियागे.
પરસુવિમાં ગુણ ન થાય.
59
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
आस
.त. 'उष्' - ओषांचकार । उवोष । .. विद् - विदाञ्चकार । विवेद । जागृ + जागरामास, जजागार, जजागर ।। ऋत् + आनर्त । दरिद्रा - ददरिद्रौ - दरिद्राञ्चकार । ७. गुप्, धुप, विच्छ्, पण, पन् धातुमा 'आय' हा त्यार आम् युत थाय.
d. गुप् + गोपायामास - जुगोप । ८. भी, ही, भृ, हु zuत्री थातुमा द्विति. थाय पछी
आम् विस्पेगे.... 'भी'- बिभयांचकार बिभाय-बिभयं । 'ही' - जिहयांचकार । जिहाय-जिहय । 'भृ' + बिभरांचकार-बभार । 'हु' + जुहवांचकार । जुहाव-जुहव । ८. 'ऊर्गु' भआम् ना ... ऊर्जुनाव - ऊर्जुनव । १०.'अस्' न सामान्य शत.३५ यता नथी. भूनाथाय छे. आम् यत परोक्षमा auमा 'अस्' ननीये भु०४४३५ थाय छे.
आसिव || आसिम । आसिथ आसतुः __ आस । . आस || आसतुः
आसुः । ११. ५२पही यातुने कृ. 9, अस् न परोस ५२५६ ३५ दागे.
અને આત્માનપદી ધાતુને ' ના આત્મપદ ના રૂપો લાગે. 'भू','अस्' न५२भै५६ ।पो . કર્મણિ પરોક્ષ “ ઉપરોક્ત બધા નિયમ લાગ્યા પછી આત્મને પદના
प्रत्ययो m. u... 'पच्' + पेचे ।
| અદ્યતન ભૂતકાળ | ૨૪ ક્લાની અંદરના ભૂતકાળ માટે વપરાય. • અદ્યતનમાં તમામ ધાતુઓ સાત પ્રકારમાં વિભાજિત થયેલ છે. (१).दो - २ मात्र ५२५६ छ इ (गा), स्था, पा, भु,
दा, धा (दा धा दे,दो,धे कोरे तुमओ अवश्य तथाघ्रा, धे, शो, सो, छो विपे प्रथम प्रारमा माये. (२) ४२- ख्यातीर्यती पाणी शिना ५२, मात्मने यह
धातुमओ अवश्य साये तथा 'श्वयति जीति' रिनपातो. कित्ये साये.
60
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને વિશ્વે ૪થા/ પમાં માં જાય. તથા રિટર કારિકાના આત્મોપદી (૨૫) ધાતુઓ આ પ્રકારમાં સમાવેશ પામે છે. (૩) જે પ્રાર- દશમાં ગણના ધાતુ, અનેક સ્વરી ધાતુ, કેટલાક સાધિત ધાતુ, અને... #મ, શ્ર, , ૪ ધાતુ અવશ્ય આવે.
તથા.... , શિવ આ બે ધાતુ વિકલ્પ આવે. (૪) જો પ્રકાર- ઉપરોક્ત ત્રણ પ્રકારમાં નહિં આવેલા આ કારાંત ધાતુ, તથા યમ,
રમ્ (વિ.ના પરિ ઉપર્સગ સહિત) અને ન ધાતુ આવે. આ પ્રકાર માત્ર પરમૈપદી છે. NOTE : ધાતુ ૩૫ કે ઉપસર્ગ યુક્ત હોય તો કથા પ્રકારમાં આવે. (૫) ૭ પ્રકર-શુ' ધાતુને છોડીને જ , ૬ અને ૨ અંતમા હોય, અને
-આ સિવાયનો સ્વર ઉપાંત્યે હોય તેવા અનિટ ધાતુ આ પ્રકારમાં આવે. 1 '' ધાતુ ચોથા પ્રકારમાં અવે છે. II મૃ, રૃ, ૬ (૧૫./ઉ.) વિકલ્પ આવે. (૬) જયો પ્રાર- ઉપરોક્ત પાંચ પ્રકારમાં ન આવેલા તમામ અનિ ધાતુઓ આવે. (૭) ૫મો પ્રકાર- ઉપરોક્ત પાંચ પ્રકારમાં ન આવેલા તમામ સે ધાતુઓ આવા
પ્રથમ પ્રકારનું પ્રત્યય
ताम
(૧) આ પ્રકારના ધાતુના આત્મને પદી અમ્ રૂપ ચોથા યા પાંચમા પ્રકાર પ્રમાણે થાય. : ૨ (૨) પૂ ધાતુના કર્મણિ રૂપ પાંચમાં પ્રકાર : – પ્રમાણે થાય. (૩) ડા, ઘા, ચા અને મધ + 3 ના રૂપ ચોથા પ્રકાર પ્રમાણે. (૪) ૩ પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુના મા નો લોપ થાય. સ્થ - અશુ: | (૫) ધાતુમાં કશું ના બદલે 'સનું લાગે છે. અને સ્વરાદિ પ્રત્યય પૂર્વે
૬ ઉમેરાય છે. દા.ત.T + + + સન્ અપૂવનું ! (૬) ધાતુનો " આદેશ થાય છે. દા.ત. ફ ગત્ | પરમે
આત્માને દ્વિતીય अम् व म । इ वहि महि પ્રકાર स् तम् त । थाः इथाम् ध्वम्
- त् ताम् अन् । त इताम् अन्त
61
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. हरे धातु पर अ लाग्या बाह प्रत्यय लागे.
छत. क्रुध
=
अ + क्रुध् + अ + त् 2. 'अ' थी शरु थतां प्रत्यय पर आ'अ' सोपाय.
छत. 'क्रुध्' अ + क्रुध् + अ + अम् = अक्रुधम् । 3. 'व' खने 'म' प्रत्यय पर 'अ' नो 'आ' थाय छे.
छत. क्रुध् अक्रुधाव । अक्रुधाम ।
२. I धातुना स्वरनी गुग हे वृद्धि न थाय. ध.. अक्रुधम् ।
परन्तु... II हीर्ध-हस्थ 'ऋ' अशंत तथा 'दृश्' धातुभां गुए। थाय छे. छत 'ऋ' आरम् । 'सृ' → असरत् । 'दृश्' → 3. धातुना उपांत्य अनुनासिनो सोय थाय छे. छाती भ्रंश् + ૪. ધાતુનાં થતા આદેશ
ધાતુ
• अस्(४ गए।)→
• ख्या →
• पत्
• वच्
• शास् →
• fea➡>
• ह्वे
Q
દેશ
अस्थ्
ख्य
पप्त
वोच्
शिष्
श्व
ह्व
-
.
વિદ્ આત્મનેપદી રૂપ સાતમાં પ્રકાર જેવા થાય.
• लुप् आत्मनेपही ३५ योथा प्रहार नेवा थाय.
अक्रुधत् ।
૫. ધાતુના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારમાં થતા રૂપ.
• लिए, सिच्, ह्वे खात्मनेयही धातुना उप जीभ / योथा प्रकार प्रभागे थाय. लिप् अलिपत अलिप्त ।
• शक् खात्मनेपही ३५ योथा/पांयमा प्रहार भेाथाय.
६. अशकिष्ट । अशक्त ।
ઉદાહરણ
62
•
વિદ્ આત્મનેપદી રૂપ ચોથા/પાંચમા પ્રકાર જેવા થાય. अवेदिष्ट । अवित्त ।
आस्थत् ।
अख्यत् ।
अपप्तत्
अवोचत् ।
अशिषत् ।
अश्वत् ।
अह्वत्-त ।
अदर्शत् ।
अभ्रशत् ।
d. अविक्षत ।
अलुप्त ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ख्यातीर्यती आरिधातु | • ख्या, ऋ, मु, हे, शक्, उच, मुच, वच्, सिच्, लुट, पत्, क्लिद्, क्ष्विद्, मद्, विद्, शद्, सद्, स्विद्, ऋध, क्रुध्, क्षुध, ग्रुध, र, शुध्, सिध्, आप, कुप, गुप्, दिप, युप् रुप, लिप्, लुप्, सृप, क्षुभ्, तुभ्, नभ, लभ, क्लम्, क्षम्, गम्, तम्, दम्, भ्रम्, शम्, श्रम्, सम्, कृश, नश्, भृश्, भ्रश्, वृश्, तुष्, तृष्, दुष्, विष्, पुष्, प्लुष, रिष्, रुष, विष्, वुष, व्युष, शिष्, शुष, हष्, अस्, कुस्, घस्, जस्; तस्, दस्, बस्, बिस्, ब्युस्, मस्, मुस्, यस्, वस्, विस्, वुस्, शास्, द्रुह, मुह, स्निह, स्नुह । • (८७) धातुमओ छे. अवश्य. द्वितीय रमा माये छे.
श्वयतीजीयति अरिअन धातुओ • शिव, जू, ग्रुच्, ग्लुच्, ग्लुञ्च, प्रच, म्लुच्, रिच, विच, शुच्, निज, युज्, विज्, स्फुट, चुत्, च्युत्, भ्रुत्, श्चुत्, श्च्युत्, क्षुद्, छिद्, छूद्, तृद्, बुन्द, भिद्, रुद्, स्कन्द, बुध, रुध, तृप् दृप, स्तम्भ, दृश, श्लिष, घुष, उह, तुह, दुह, बृह् । •ge 36 पातुओछ.:विस्पे द्वितीय प्रभाव छ. रुचि-घुटि Reurभो • रुच, घुट, रुट्, लुट्, लुल्, द्युत्, वृत्, श्वित्, श्विद्, स्यन्द, मिद्, स्विद्, वृध, शृध, क्लृप्, क्षुभ्, तुभ्, नभ, शुभ, संभ, भ्रश्, भ्रंश, ध्वंस्, भ्रंस, संस् । • કુલ ધાતુઓ છે. બીજા પ્રકારમાં પરસ્મ પદમાં આવે છે.
तृतीय १२ . પ્રત્યયો બીજા પ્રકાર મુજબ. ૧૫ દ્વિરુક્તિ થાય. I ધાતુને મલાગે. III पातुन अंत्य इ, उ नोभश: इय्, उव्, थाय छे.
u... श्रि - अशिश्रियम् । IV IIतुत्य ओनो तो५ थाय छे. u... द्रु - अदुद्रुवम् । ૨૩. દશમાં ગણના તથા પ્રેરક ધાતુના અંગમાંથી નાનો લોપ થાય છે. . ... 'भू' - भावयति = भाव् बने.
63
,
與
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
2. દીર્ઘ સ્વર હસ્વ થાય. દા.ત. માત્ = મન્ જો એમાં , જે હોય તો શું થાય. અને... ઓ ગૌ હોય તો ૩ થાય. પછી દ્વિત્તિ થાય. દા.ત. "વુ - પોરય – વો - - 99 ૩. અભ્યાસ પછીનો વર્ણ લઘુ હોય તો અભ્યાસના મ નો થાય. (લઘુ=પોતે હસ્વ સ્વર હોય અને પછી સંયુક્ત વ્યંજન ન હોય તો ગુરુ-પોતે દીર્ઘ હોય અથવા પછીનો વ્યંજન સંયુક્ત હોય તો હસ્વ પણ ગુરુ બને.) ___ud. भव् + बभव् बिभव् । 4. અભ્યાસની આગળ કે પાછળ ગુરુ સ્વર ન હોય અથવા અભ્યાસનો સ્વર ગુરુન હોય તો અભ્યાસનો સ્વર દીર્ઘ થાય. દા.ત. વિમા - વીખવ - અવીમવત્ | પરન્તુ '+ –નિત્ અહિં દીર્ઘ ન થાય
અન્ + સ્પર્ પવૂત્ અહી પછીનો સ્વર ગુરુ હોવાથી નિયમ ત્રણ અને પોતે ગુરુ હોવાથી નિયમ ચોથો લાગશે નહિ.
સર્વત્ = પર્વત = વિદ્યુતત્ | 5. વરાદિ ધાતુમાં પછીના વ્યંજનની સ્વર સહિત દ્વિરુક્તિ કરવી. .ત. 'મદ્ + આદિત્ |
સ્વરાદિ ધાતુમાં સ્વર પછીનો વ્યંજન સંયુક્ત હોય અને તેમાં પ્રથમ વર્ણ ન ૩ ૪ – હોય તો તેની દ્વિરુક્તિ ન કરતા પાછળના વ્યંજન ની દ્વિરુક્તિ કરવી. દા.ત.' + ગ ગર્ગદ્ ર્નિદ્ = ગાર્નિન્ | 'उब्ज' + औब्जिजत् । 'उन्द' + उन्दद-उन्दिद् = औन्दिदत् । 6. વાદીર્ઘ 5 અંતે હોય તેવા ધાતુમાં દ્વિરુક્તિ પછી મ કે અંતે હોય તેવા ઔષ્ઠય, અંતસ્થ કે ન વ્યંજન હોય તો અભ્યાસનો 'ક' ન થતા ડું થાય.એ સિવાયના ૩ કારાંત ધાતુમાં અભ્યાસનો સ્વર '5' થાય. u.ત. 'શું વય- વ-વ- વ = પૂર્વવત્ |
કૂ મનુનવત્ | પરનું 'જૂ ક વીમવત્ |
[ ક અપીપ | 'તૂ' અતીતવત્ | અપવાદ ૩, શું, ૬, , , , ધાતુમાં વિત્યે કેક થાય છે. દા.ત. ' + સિદ્ધવત્ | કસુવત્ |
'શું - શ્રીશ્ર–શશ્રદ્ = શિશ્રવત્ ! શુશ્રવત્ |
64
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
7. अनो. 'इ' या Rumal I कथ्, वर, शल्, रच, स्पृह, सूच, मृग, ध्वन्, अर्थ, पार्, गद्, वण, शप्
આટલા ધાતુઓમાં ગનો વગેરે ફેરફાર ન થાય. ...'कथ्' + अचकथत् । 'ध्वन्' + अदध्वनत् । 'वर्' + अववरत् II स्मृ, दृ, त्वर, प्रथ, मृद्, स्तू स्पृश् पातुन दिसिमां अनोइन थाय. तेम०४ १२ हीई नाय... 'स्मृ + असस्मरत् ।
'दृ' - अददरत् । 'प्रद्' + अमम्रदत् । III गण् . तुम विस्ये ३२३४२ थाय... अजीगणत् । अजगणत् । IV वेष्ट, चेष्ट् धातुमा विपे 'इ' un.
..'वेष्ट् + अववेष्टत्.- अविवेष्टत् । 8. भ्राज्, भाष, भास्, दीप,जीव, मील, पीड्, कण, चण, रण, बण, भण्, श्रण, हठ, ढे, लुप्, लुट्, लुट, पोरे थातुमोमi Guiत्य १२ विस्य थाय छे... 'भ्राज्' + अबिभ्रजत् । अबभ्राजत् । 9. शास्, एज्, काश्, क्रीड्, क्षीब, खाद्, खेल, ढौक्, ताय, दाश्,
देव, नाथ, प्रोद्, बाध, याच्, योध्, राध, राज्, ला, लेप, लोक, लोच, वेप, वेल्, श्लाघ्, श्लोक्, सेक्, सेव, हेष्, सेव, सार्, वास्, निवास, वगेरे धातुमोमi Biत्यस्५२ २५थाय छे.
... 'शास्' + अशशासत् । एज् + एजिजत् । 10. हे, स्वप् मां संस॥२॥ याय. 'शिव' मा वि सं५॥२॥ याय. E.त. अशिश्वयत् । अशूशवत् । अजूबवत्-अजुहावत् । 11. ધાતુના ઉપાંત્ય હ્રસ્વ ' નો ગુણ વિક્સે ન થાય. અર્થાત્ હસ્વ ' વિકલ્પ કાયમ રહે. અને દીર્ઘ 2 વિર્ષે હસ્વ થાય છે.
u.त. 'वृत्' - वर्तय् = वर्त ३ वृत् । द्विति यता ववत् ॐ वृवृत् थाय. ववर्त अववर्तत् । वृवृत् ववृत् विवृत् - अवीवृतत् । 'कृत्' - कीर्त अचिकीर्तत् । कृत् अचीकृतत् ।। 12. आशयन थता यो 'पार्नु, अपीप्यत् । 'स्था नुं प्रे२ स्थापय ने अतिष्ठिपत् । 'घ्रा नुं अजिघ्रपत् । अजिघ्रिपत् । • अधि + इ (मा) तुं अध्यायिपत् । अध्यजीगपत् ।
65
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अधि + इ ( my) अध्यजीगमत् । • ईर्ध्य मुं, ऐर्षिष्यत्-ऐjियत् । . • ऊर्गु नुं औणूनवत् । 'चकास् नु अचीचकासत् - अचचकासत् । • द्युत नुं अदुद्युतत् । ' स्फुर् हूँ अपुस्फुरत् ।
यतुर्थ AR પ્રત્યયો . ५२
सामने ... : सम् स्व स्म । सि स्वहि स्महि . सीः स्तम् स्त : स्थाः साथाम् ध्वम् ।। : सीत स्ताम् सुः स्त साताम् सत
.
.
.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
.
.
.
.
.
.
पंयम पर પ્રત્યયો પરમે
आत्मने. | इषम् इष्व इष्म । इषि इष्वहि इष्महि । । ईः इष्टम् इष्ट । इष्ठाः इषाथाम् इध्वम् __ ईत् इष्टाम् इषु । - इष्ट इषाताम् इषत - - - - - - - - - -
ચતુર્થ7 પંચમ પ્રકારના સામાન્ય નિયમ (૧) અન્ય પાંચ પ્રકારમાં ન આવેલા વે ધાતુઓ વિધે અહીં આવે. (२) संयु. न. ५२७१/ही ऋid वृ, धू धातु विस्पे आये. (3) तृप्-दृप् द्वितीय ५२मां पाये. (४) दा, धा, स्था भने ५४मा योथा ५१२मा भने ५२मैपमा पांयम ५२मां. (५) 'हन्' ५२५ही, आ + हन् सामनेही सही माये. NOTE :- ५२२५६ पांयमा प्रा२मा हन् नो माहेश 'वध्' अने सामने पहमi
વિક્મ 'વ' થાય છે. (6) स्तु, क्रम् आत्मनेपही योथा ५२मा आये. (७) स्तु, सू, धू, अञ्ज, धातु धातु ५२५४i पांयम ५२मा माये.
66
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમૈપદી
(१) धातुना स्वरनी वृद्धि थाय.
ચતુર્ય પ્રકારના નિયમ
अकार्षीत् । 'नी'
t.. 'कृ' (२) २४ अने एस्व स्वर पछी 'स्त', 'स्थ'
अहतम् ।
l... अहन् + स्तम् (3) 'हन्' नो अनुनासिङ लोपाय अहत
(४) આત્મનેપકી
૧. ધાતુના અંત્ય હસ્ય/દીર્ઘ ''-'૩'નો ગુણ થાય. એ સિવાય ક્યાંય ગુણ ન થાય. अंत्य हीर्ध ॠ नो 'इर्' 'उर्' थाय छे.
->
स्तृ
स्तृ
तचि चि + स्त = अष्ट । २. दा, धा अंगवाना धातु तथा 'स्था' धातुना अंत्य स्वश्नो
(= आ नो) 'इ' थाय जने गुश न थाय.
El.ch. 4 + FETT = समस्थिषि । धा → अधिषि । दा → अदित ।
=
अहन् + स्थाः अहस्थाः
(आत्मनेप६)
कृष + सीत् अकात् · अक्राक्षीत् ३५ थाय.
→
अनैषीत् । 'रज्ज्' → अरांक्षित् । थी शरु थता प्रत्ययनो 'स्' सोपाय.
=
=
3 गम् तथा उप + यम् भां विल्ये अनुनासिङ सोपाय.
.. सम + गम्
=
समगंस्त/समगत । उप + यम् = उपायत / उपायंस्त ५२न्तु उद् + यम् भां अवश्य लोपाय. उद् + यम् उदायत / उपायंस्त । ૪.હસ્વ સ્વર, અનુનાસિક કે ર્ પછી 'ક્ત' અને 'સ્થ" પ્રત્યયનો 'પ્' લોપાય. EL.CL. T➡ अदि ।
૫. ધાતુના અંત્ય હસ્વ નો તથા ઉપાંત્ય સ્વરનો ગુણ ન થાય.
El..''→ अभृष्ट । भिद् → अभित्त ।
अपादि ।
(પંચમ પ્રકારના નિયમ
परस्मैपट्टी १. धातुना अंत्य स्वरनी जने 'वद्, धातुना उपांत्य अनी वृद्धि थाय छे. घत. लू अवादित् । चर्→
वद्
+ स्त =
= अस्तीष्ट ।
६. दीपू, जन्, बुध्, पुर्, ताय्, प्याय् ने विउल्येखने पद्ने नित्य तृतीयपुरुष એકવચનમાં 'ક્ત'નાં બદલે ' લાગે. ત્યારે વૃદ્ધિનો નિયમ લાગે.
६. बुध् अबोधि । पद्
67
व्रज्' तथा 'र्' 'ल्' संतवाणा अलौ + ईत् = अलावीत् । अचारीत् ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.९५iत्यस्५५२नो शुएथाय छे. जागृ-श्वि भांत्य ५१२नो गुएथाय छ। जागृ + अजागरीत् । कृत् + अकर्तीत् । बुध् + अबोधीत् ।। 3. र्, ल् सियनव्यात. यातुन Suiत्य अनी विल्य वृद्धि
u.d. गद् + अगदीत् - अगादीत् । अ५08 -1 ह, म्, य् iaum तथा क्षण, वध, जन्, श्वस्, कुट,
हस्, चट्, चत्, चद्, पथ, मथ, हस्, लग्, unातुमi
दिन याय. वध् + अवधीत् । ४. ऊर्गु भाविये २१२ ३२२ न. थाय. विक्ष्ये गु/वृद्धि याय. d. औMविषम्, और्णाविषम्, और्णविषम् ।
આત્મપદી ૧. અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વર નો ગુણ થાય
'लू' + अलविष्ट । 'मुद् + अमोदिष्ट । २. 'दरिद्रा' नो आ पिये टोपाय. अदरिद्रीत् । अदरिद्रासीत् । 3. दीप, जन्, पूर, प्याय, ताय् धातुने विजय ६२५, इ . त्यारे मिन।
नियम al. u... दीप् + अदीपि-अदीपिष्ट । ४.तन्, मन्, वन्, सन्, क्षण, क्षिण, ऋण, घृण, तृण, (८ भi punान्, ण् કારાંત) ધાતુઓનો અનુનાસિક દ્વિતીય,તૃતીય પુરુષ એકવચનના પ્રત્યય પૂર્વે विस्पे तोपाय. अने...ते. 'इष्ठाः', 'इष्ट' प्रत्ययस्थान मश: 'थास्'- 'त' प्रत्यय लागे छे...तन् + अतनिष्ठाः । अतथाः /अतनिषिष्ट । अतत । ५.ऊर्गु भi पिये शु. थाय. और्णविषि औविषि ।
.
.
પ્રત્યય
- ષષ્ઠ પ્રકાર : આ પ્રકાર માત્રપરસ્મપદી છે.
.......
तुनो
सिषम् सिष्व सिष्म | • यम् + अयंसिषम्, अयंसिष्व - म... । सीः सिष्टम् सिष्ट • नम् - अनंसिषम्, अनंसिष्व - म... । सीत् सिष्टाम् सिषुः • वि + रम् - व्यरसिषम् सिष्व..म.... ।
• मि /मी - अमासिषम् सिष्व .. म.... । • ली + अलासिषम् सिष्व म.....• शो - अशासिषम् - सिष्व ..म.... ।
68
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम् सः सत्
પરમેપઠ
साव सतम् सताम्
- સપ્તમપ્રકર
આત્મનેપક साम सि सावहि सामहि । सत
सथाः साथाम् सध्वम् सन्
सत साताम् सन्त
1. दिह - दुह् - लिह - गुह् सामने५४भी लोय त्यारे (પ્રથમ પુરુષ દ્વિવચન (3)દ્વિતીય પુરુષ એકવચન/ બહુવચન અને © તૃતીય પુરુષ એક વચનના પ્રત્યયોમાંથી 'x' નો વિકલ્પ લોપ થાય. ut. 'दिह'- अधिक्षावहि अथ। अदिहि । अधिक्षथाः। अदिग्धाः । __अदिक्षध्वम् । अधिग्ध्वम् । अधिक्षत / अदिग्ध ।
अवतन भलित ૧. તમામ ધાતુના રૂપો માત્ર ચોથા પાંચમાં અને સાતમાં પ્રકારમાં થાય.
સાતમાં પ્રકારના ધાતુ માટે સાતમો પ્રકાર . બાકીના અનિદ્ ધાતુ માટે ચોથો પ્રકાર અને સે ધાતુ માટે પાંચમો પ્રકાર . આ બધામાં આત્માનપદ રૂપ
એ જ અદ્યતન કર્મણિ રૂપ. ૨. તૃતીય પુરુષ એક વચનમાં માત્ર પ્રત્યય લાગે ત્યારે A. ઉપાંત્ય હસ્થ સ્વરનો ગુણ થાય અને અંત્ય સ્વર તથા ઉપાંત્ય '' ની વૃદ્ધિ થાય. ut. 'तुद् + अतोदि । पठ् + अपाठि । अ५१५६ कम्, चम्, आ + चम्, रम्, नम्, गम् वम् पातुने छोन 'अम्' viatun बध, जन् धातुमा शुलिन थाय.
u... 'कम्' D. अकामि । जन् + अजनि । क्षम् + अक्षमि । B. आ. शेत अंगघातुभी 'य' भेराय u... पा + अपायि । [C દસમાં ગણના ગુણ વૃદ્ધિ થાય પણ ગણની નિશાની ન લાગે
... चुर् + अचोरि । पीड् + अपीडि । 3. 32s पातुन। पो. गुप् + अगोपि / अगोपायि । मृज् + अमार्जि । 'इ'- अगायि । 'अधि + इ' - अध्याय / अध्यगायि । हन् + अघानि ।
69
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
((સંખ્યા વાચક શબ્દ0) 1 પ થી નવીન સુધીના સંખ્યા વાચક શબ્દો વિશેષણ બને. અને વચન/વિભક્તિ વિશેષ પ્રમાણે લાગે.
થી રતુન્ શબ્દમાં લિંગ પણ વિશેષ પ્રમાણે થાય.. શ્રત, • રત્વારો પટા, તિ: ત્રિયઃ | » ત્વરિ તાનિ |. 2 પશ્વન થી નવરાશન સુધીના સંખ્યા વાચક શબ્દોના રૂપ ત્રણેય લિંગમાં
એક સરખા થાય છે. ૩ પોવિંશતિ વગેરે સંખ્યા વાચક શબ્દો યા તો વિશેષણ બને યા તો સ્વયં વિશેષ્ય બને, અને જે વસ્તુની એ સંખ્યા હોય, તે વસ્તુને ષષ્ઠી વિભક્તિ
બહુવચન લાગે. દા.ત. વિંશતિઃ વટ | અથવા પટાન વિંશતિઃ | 4 વિંશતિ થી પછીના બધાય સંખ્યા વાચક શબ્દો સ્ત્રીલિંગમાં છે. અને એક
વચનમાં રૂપ થાય. પરતુ.... જયારે વિશના બે-ત્રણ વગેરે જોડા હોય ત્યારે દ્વિવચન કે બહુ વચન પણ લાગે.
ut.. ब्राह्मणानां द्वे विंशतिी ।. ब्राह्मणानां तिस्रः विंशतयः । 5 ( વિરતિ, ષષ્ટિ, સપ્તતિ, ગતિ, નવતિ, દિનારૂપ મતિ પ્રમાણે થાય.
હા.ત. વિંશતિ , વિંશતિમ વિંશ ઇત્યાદિ... ક્રોટિ ટિમ . વગેરે. (8) ત્રિા. રત્નાશિત, પક્વાશત્ ના રૂપો સરિત્ સ્ત્રીલિંગ પ્રમાણે થાય છે. દા.ત. ત્રિશત, ત્રિશતી, ત્રિશતી | © શત, સર, તલ વગેરે શબ્દોના રૂપો વન (નપુંસક) પ્રમાણે થાય
.ત. શતમ્ / સહમ્ !૦ સક્ષમ્ | 6 દિ, વગેરે સંખ્યા વિશતિ વગેરે શબ્દની પહેલા લખવાથી ૨૧, ૨૨, ૨૩ વગેરે સંખ્યા બને છે. દા.તપ્રવિંશતિ = ૨૧ • પત્રશત્ = ૩૧ પરતુ દિ નો દા, ત્રિ નો ત્રયમ્ અને ગષ્ટન્નો અષ્ટા આદેશથાય છે. આ આદેશ ૧ વિંશતિ અને ત્રિશત્ શબ્દ પર અવશ્ય થાય. દા.ત.૦ વિંતિઃ | » ગોવિંશતિઃ | » અષ્ટવિંશતિઃ | ૨ વારિત્ થી નવતિ સુધી વિલ્સે થાય. ઘાત.વત્વારિશ – દિયત્વરિશ | ત્ર ત્વરિશ – ત્રિવત્વરિશત્ | ૩ તથા.. કશીતિ અને શત વગેરે પર ન થાય. દા.ત. • યજ્ઞતિઃ | » શીતિઃ | • શિતમ્ | • ત્રિશતમ્ |
70
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંખ્યા શાયક શબ્દો
१ एक ६ षष् २ द्वि ७ सप्तन् ३ त्रि ८ अष्टन् ४ चतुर् ९ नवन् ५ पञ्चन् १० दशन्
११ एकादशन् १६ षोडशन् । १२ द्वादशन् । १७ सप्तदशन् । १३ त्रयोदशन् १८ अष्टादशन् । १४ चतुर्दशन् । १९ नवदशन् एकोनविंशति । १५ पञ्चदशन् । २० विंशति ।
एक, द्वि, त्रि परेनाइयो
૫૦
स्त्री० | पुं० . । स्त्री० एकः । एका । द्वौ । एकम् । एकाम् । द्वौ । द्वे । एकेन । । एकया ।। द्वाभ्याम् ।। द्वाभ्याम् एकस्मै । । एकस्यै । द्वाभ्याम् ।
द्वाभ्याम् एकस्मात् । एकस्याः द्वाभ्याम् । द्वाभ्याम् एकस्य ।। एकस्याः द्वयोः । एकस्मिन् । एकस्याम् । एक ! | एके ! द्वौ ।
त्रयः । त्रीन् । त्रिभिः । त्रिभ्यः । त्रिभ्यः। त्रयाणाम् । त्रिषु । त्रयः !
द्वयोः
द्वयोः ।
।
સ્ત્રી
पुं० । સ્ત્રી, तिम्रः । चत्वारः ।। चतस्रः । तिम्रः । चतुरः । चतस्रः । तिसृभिः ।। चतुर्भिः । चतसृभिः । तिसृभ्यः ।। चतुर्व्यः । चतसृभ्यः । तिसृभ्यः । चतुर्थ्यः ।। चतसृभ्यः । तिसृणाम् । चतुर्णाम् । चतसृणां । तिसृषु । । चतुर्यु । । चतसृषु । तिम्रः । चत्वारः । चतस्रः ।
. નપુંસકમાં રૂપો । एकम् । द्वे ।। त्रीणि । | एकम् । द्वे ।। त्रीणि ।
| संबोधन- त्रीणि ! चतुर् + चत्वारि एक पोरेन चत्वारि |ousीयो
પુલિંગ પ્રમાણે કરવા
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चन्
अष्टन् (अष्टा)
दशन्
पञ्च । षट् । पञ्च । पञ्चभिः । | षड्भिः । पञ्चभ्यः ।। षड्भ्यः । पञ्चभ्यः । । षड्भ्यः । पञ्चानाम् । षण्णाम् । पञ्चसु । | षट्सु । पञ्च । षट् !
। अष्ट - अष्टौ । दश । अष्ट - अष्टौ । दश । अष्टभिः-अष्टाभिः । दशभिः । अष्टभ्यः-अष्टाभ्यः । ‘दशभ्यः । .. अष्टभ्यः-अष्टाभ्यः । दशभ्यः ।
अष्टानाम् । दशानाम् । अष्टसु - अष्टासु । । दशसु । अष्ट - अष्टौ । | दश ।
-
Note - a सप्तन्, नवन् ॥ ३५ पञ्चन् प्रमाणे २..
b दशन् भणी एकादशन् थी नवदशन् सुधीन। यो ३२॥
.
.
.
.
.
.
एक
: ५७ : • , ३ संध्याus
• પહેલો બીજો, વગેરે સંખ્યાપૂરક કહેવાય સંખ્યાવાચક
zivulyas Note .......... . A
प्रथम,अग्रिम, आदिम । सप्तन् थी दशन् सुधान। : द्वि, त्रि : द्वितीय, तृतीय । - ०९मा न् नो दोष श्री - चतुर्
चतुर्थ, तुर्य, तुरीय । - म auथी संभ्यापूर पञ्चन्-षष् : पञ्चम, षष्ठ । . जन.
...सप्तन् - सप्तमः । B एकादशन् थी नवदशन् भi न् २५ श्याची संध्या५२ जने.
ud एकादशन् एकादशः। c1. विशति थी १५२ संध्यामा 'तम' प्रत्यय साथी संध्या५२६ जने... विंशतितमः । त्रिंशत्तमः । एकत्रिंशत्तमः ।
72
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
2. विंशति पारे शो सामासि ५४मां होय त्यारे विपे अंत्य तित् नो दोपरी अ Quuथी संध्या ५२७ जन..तथा.. विंशति वगेरेनो અસમાસમાં પણ વિધે આ રીતે થાય.
... एकविंशति IF एकविंशः एकविंशतितमः । द्विचत्वारिंशत् ॥ द्विचत्वारिशः - द्विचत्वारिंशत्तमः ।
विंशः, त्रिंशः, चत्वारिंशः पञ्चाशः ।। 3. षष्टि थी भांडी तमाम संध्या५२भा नित्य तम प्रत्ययाn.
ज षष्टितमः । शततमः । 4. संध्या ५२: विशेषाने छ. तेथी..nि भां देव प्रमाणे पो थाय.
નપુંસક માં વન પ્રમાણે રૂપો થાય. Note:-१ प्रथमा विमसिन यन पुतिरामा प्रथम / प्रथमे ३५ थाय. २. द्वितीय/तृतीय नual तिरामाविरूपे सर्व (सर्वनाम.) प्रमाणे ३५ थाय छे. (આ વિકલ્પ માત્ર ૪ થી ૭ વિભક્તિના એક વચનમાં છે.)
द्वितीय पुं० ३५ो मात्र सध्ययनमाथाय छे. પુલિંગ રૂપો
સ્ત્રીલિંગ રૂપ द्वितीयाय। द्वितीयस्य । : द्वितीयायै,। द्वितीयायाः । द्वितीयस्मै द्वितीयस्य) : द्वितीयस्यै,J द्वितीयस्याः द्वितीयात् । द्वितीये । : द्वितीयायाः। द्वितीयायाम् । द्वितीयस्मात्/ द्वितीयस्मिन् : द्वितीयस्याः द्वितीयस्याम् ....................................... 5 સ્ત્રીલિંગ રૂપ १. प्रथम थी तृतीय सुधार तथा तुर्य,तुरीय (चतुर्थ न. ५यायवाची शwal) સંખ્યાપૂરક શબ્દને આ લગાડીને માતા પ્રમાણે રૂપ કરવા aud. प्रथमा, प्रथमे, प्रथमाः । द्वितीया, द्वितीये, द्वितीयाः । २. चतुर्थी,थी भin S२॥ संध्या ५२६ २७Evia ई aust नदी
मा.पो ७२.ut चतुर्थी, पञ्चमी ।
..
..
..
73
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર અર્થ ૧ વાર અર્થે A. એકવાર. બેવાર બહુવાર. B. संत लामो अर्थ ॥१५॥ माटे संध्यापाय०६ ५२ कृत्वस् . પ્રત્યય લગાડાય છે. શબ્દના અંત્ય વ્યંજનનો લોપ કરવો. આ ક્રિયા વિશેષણ अध्ययनने छ.... पांय॥२ = पञ्चकृत्वः । C. एक थी चतुर् सुधामननीय प्रमाणे या विशेष जाने.. ... . एक ज सकृत् । . द्वि M द्विः ।
• त्रि G त्रिः । . चतुर् चतुः २.• यद् । यावत = रेटj. 1 ॥ यावत् पोरे विशेपार • तद् [D. तावत् = bej. બને છે. માટે ત્રણે લિંગમાં એના • एतद् ॥ एतावत् = {. पो थाय छे. भगवत् ॥ • किं कियत् = 32. . पो. on
तिशत यावान् यावन्तौ यावन्तः । स्त्रीnिwi यावती यावत्यौ यावत्यः ।।
नपुंसswiF यावत् यावती यावन्ति । न्यायो १२॥ થાવત્ વગેરેને સ્વસ્ લગાડવાથી જેટલી વાર, તેટલીવાર વગેરે અર્થમાં या विशेषानने छे. • यद् I यावत्कृत्वः = दी२..
• तद् ॥ तावत्कृत्वः - तेली२
• एतद् एतावत्कृत्वः = मशी॥२
___. किं कियत्कृत्वः - Bहीर (અનિયમિત નામના રૂપ) “પ્રત્યયો વ્યંજનાન્તનામ પ્રમાણે
गोपा पुंलिंस गोपाल । ४ गोपे गोपाभ्याम् गोपाभ्यः । १ गोपा गोपौ गोपाः । । ५ गोपः गोपाभ्याम् गोपाभ्यः । २ गोपाम् गोपणै गोपः । । ६ गोपः गोपोः गोपाम् । ३ गोपा गोपाभ्याम् गोपाभिः ।। ७ गोपि गोपोः गोपासु । सं० गोपाः । गोपा 206-विश्वपा, धूम्रपा, शङ्खध्मा, सोमपा, बलदा,
વગેરે આ કારાંત પુંલ્લિંગના રૂપો કરવા.
-
74
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. માત્ર અસમાસિત પતિ શબ્દના રૂપ पति - स्थाभी. लिंग.
3. श्री → सभी. स्त्री० १ पतिः पती पतयः । १. श्रीः श्रियौ श्रियः । २ पतिम् पती पतीन् । २. श्रियम् श्रियौ श्रियः । ३ पत्या पतिभ्याम् पतिभिः ।। 3. श्रिया श्रीभ्याम् श्रीभिः । ४ पत्ये पतिभ्याम् पतिभ्यः । ४. श्रिये-श्रियै श्रीभ्याम् श्रीभ्यः । ५ पत्युः पतिभ्याम् पतिभ्यः ।। ५. श्रियः-श्रियाः श्रीभ्याम् श्रीभ्यः । ६ पत्युः पत्योः पतीनाम् । ६. श्रियः श्रियाः श्रियोः श्रियाम्-श्रीणाम् ७ पत्यौ पत्योः पतिषु । | ७. श्रियि-श्रियाम् श्रियोः श्रीषु ।। सं० पते ।
|सं० श्रि! આ પ્રમાણે ઘી, પૂ વગેરે ધાતુ સાધિત સ્ત્રીલિંગ
मनातथा सुधी, (स्त्रीलिं)॥३५१२१॥ ४.सखि ५i छ ३५ ल. सखा, सखायौ, सखायः ।
सखायम्, सखायौ, सखीन् ।
બાકીના રૂપ પતિ શબ્દ પ્રમાણે. | ५. स्त्री ५ .
(६. अवी, तरी, तन्त्री, १ स्त्री
स्त्रियौ स्त्रियः । लक्ष्मी, तथा प्रधी वगैरे २ स्त्रियम्-स्त्रीम् स्त्रियौ । स्त्रियः । स्त्रीः । ई अत होने. ३ स्त्रिया स्त्रीभ्याम् स्त्रीभिः । प्रथमायनमा स् ४ स्त्रियै स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः । નિત્ય લાગે. અર્થાત વિસર્ગ ५ स्त्रियाः स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः ।
કાયમ રહે. બાકીનારૂપો ६ स्त्रियाः स्त्रियोः स्त्रीणाम् ।
नदी प्रमाणे याय. ७ स्त्रियाम् . स्त्रियोः स्त्रीषु ।। अवीः। अव्यौ, अव्यः । | स्त्रि ।
त्या....
४ सुधिये सुधीभ्याम् सुधीभ्यः । ७ सुधी पुं० श्रेष्ठ निगो
५ सुधियः सुधीभ्याम् सुधीभ्यः । १ सुधीः सुधियौ सुधियः ।।
६ सुधियः सुधियोः सुधियाम् । २ सुधींम् सुधियौ सुधियः । । ७ सुधियि सधियोः सुधीषु । ३ सुधिया सुधीभ्याम् सुधीभिः ।। सुधि - सुधी ।
75
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
नपुं० लिंगमा सुधि (७२) ई वारि ११॥ ३५ थाय.
त सुधि, सुधिनी, सुधीनि । તૃતીય વિ. એવ. થી સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર વિશ્વે પુંલ્લિંગ જવા રૂપ થાય.
u... सुधिना ॐ सुधिया । ૮. પ્રથમાન્ત સિવાયની વિભક્તિથી જેનો વિગ્રહ થઈ શકે તેવા સમાસ થયેલા, તથા / પૂર્વપદમાં નામ કે ઉપસર્ગ હોય | ઉત્તરપદ ધાતુ સાધિત નામહોય અને IVते. २०६ संयु. ५२ इ, ई उ, ऊ रात होय. त... प्रत्ययो ५२ते .इ,ई ३ उ,ऊ नोभश: य, व् थाय... प्रधी, प्रध्यौ प्रध्यः । स्त्रीलिंगमा नदीवत् थाय. ०वि०म०५० मा विसर्ग याय... प्रधीः । A.B५रोत भु सासि ५६.होय ॥ संयुस ५२ इ,ई उ,ऊ ARiत. होय तो...इ, ईनो इय, उ, ऊ नो उव् थाय. . तथ.... वर्षाभू, पुनर्भू ने छोडन. भू i n Aadwi पउव् थाय छे. aud असामाNिS 48म + नीः नियौ, नियः ।
संयु. ५२ + सुश्रीः, सुश्रियौ, सुश्रियः ।
वर्षाभू -हेमो लिंग . स्वयंभू - ५० १. वर्षाभूः वर्षाम्वौ वर्षाभ्वः || स्वयंभूः स्वयंभुवौ स्वयंभुवः । २. वर्षाभ्वम् वर्षाम्वौ वर्षाभ्वः || स्वयंभुवं स्वयंभुवौ स्वयंभुवः । . ३. वर्षाभ्वा : वर्षाभूभ्याम् वर्षाभूभिः || स्वयंभुवा स्वयंभूभ्याम् स्वयंभूभिः । ४. वर्षाभ्वे वर्षाभूभ्याम् वर्षाभूभ्यः || स्वंयभुवे स्वयंभूभ्याम् स्वयंभूभ्यः । ५. वर्षाभ्वः वर्षाभूभ्याम् वर्षाभूभ्यः | स्वयंभुवः . स्वयंभूभ्याम् स्वयंभूभ्यः । ६. वर्षाभ्वः वर्षाम्वोः वर्षाभ्वाम् || स्वयंभुवः स्वयंभुवोः . स्वयंभुवां । ७. वर्षाभ्वाम् वर्षाभ्वोः .. वर्षाभूषु स्वयंभुवि स्वयंभुवोः स्वयंभूषु । ८. वर्षाभू !
स्वयंभू । १०. पपी - सूर्य धुलिंग
पप्ये पपीभ्याम् पपीभ्यः पपीः पप्यौ पप्यः
पप्यः पपीभ्याम् पपीभ्यः पपीम् पप्यौ पपीन्
पप्यः पप्योः पप्याम् पप्या पपीभ्याम् पपीभिः पप्यि पप्योः पपीषु
पपी।
આ રીતે વી વગેરે દીધું હું કારાંતના રૂપ કરવા
76
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रोष्टून्
११. क्रोष्टुः शिया .. | १. क्रोष्टा क्रोष्टारौ क्रोष्टारः
તા.ક. સંબોધન २. क्रोष्टारम् क्रोष्टारौ
દ્વિવચન અને ३. क्रोष्ट्रा-क्रोष्टुना क्रोष्टुभ्याम् क्रोष्टुभिः
બહુ વચન સર્વત્ર ४. क्रोष्ट्रे-क्रोष्ट्वे क्रोष्टुभ्याम् क्रोष्टुभ्यः
પ્રથમ વિભક્તિ ५. क्रोष्टुः- क्रोष्टोः क्रोष्टुभ्याम् क्रोष्टुभ्यः
દ્વિવચન અને ६. क्रोष्टुः- क्रोष्टोः क्रोष्ट्रोः क्रोष्ट्वोः क्रोष्टूनाम्
બહુવચન ७. क्रोष्टरि-क्रोष्टौ क्रोष्ट्रोः क्रोष्ट्वोः क्रोष्टुषु ___ क्रोष्टर् - क्रोष्ट्रो ! .
તુલ્ય હોય છે.
ओ SARit. नाम १२ ग्रामणी पुं० नेत.
१३. गो-04,MME (पुं० स्त्री०) ग्रामणीः ग्रामण्यौ ग्रामण्यः । गौः गावौ गावः । ग्रामण्यम् ग्रामण्यौ ग्रामण्यः । गाम् गावौ गाः । ग्रामण्या ग्रामणीभ्यां ग्रामणीभिः।
गवा गोभ्याम् गोभिः । ग्रामण्ये ग्रामणीभ्यां ग्रामणीभ्यः गवे गोभ्याम् गोभ्यः । ग्रामण्यः ग्रामणीभ्यां ग्रामणीभ्यः ।
गौः गोभ्याम् गोभ्यः । | ग्रामण्यः ग्रामण्योः . ग्रामण्याम् । गौः गवोः गवाम् । ग्रामण्याम् ग्रामण्योः ग्रामणीषु । गवि गवोः गोषु । ग्रामणीः!
गौः। साप्रमाणे सेनानी पोरेनी
આ પ્રમાણે દ્યો વગેરે તમામ અંતવાળાના રૂપ કરવા.
ओ रात नमन। ३५ ४२१३. ૧૪ ગો કરાંત નામ ग्लौ - चंद्रमा
ग्लावे ग्लौभ्याम् . ग्लौभ्यः । ग्लौः ग्लावौ ग्लावः । । ग्लावः ग्लौभ्याम् ग्लौभ्यः । ग्लावम् ग्लावौ . ग्लावः । ग्लावः ग्लावोः ग्लावाम् । ग्लावा ग्लौभ्याम् ग्लौभिः । । ग्लावि ग्लावोः . ग्लौषु ।
। ग्लौः । આ રીતે નૌ વગેરે સૌ કારાંત શબ્દના રૂપ કરવા.
77
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५. ऐ अरांत नाम
रै संपत्ति. स्त्री०
• KT: यौ रायः रायम् रायौ रायः
राया राभ्याम् राभिः
राये राभ्याम् राभ्यः
-
• रायः
राभ्याम् राभ्यः 1
रायः
रायोः
रायि रायोः
• 7: 1
આ પ્રમાણે છેૢ કારાંત
શબ્દના રૂપો કરવા.
अनडुहा
अनडुहे
रायाम्
रासु
अनडुहः
अनडुहः
अनडुहि
1
-
१६. अस्थि
अनडुद्भ्याम् अनडुद्भ्यः
अनडुहोः
अनडुहाम्
अनडुहोः अनडुत्सु
अस्थि
अस्थि
अस्थ्ना
अस्थ
अस्थ्नः
अस्थूनः
अस्थिन
अस्थि / अस्थे !
૧૭ તૃતીયા એક વચન થી સ્વરાદિ પ્રત્યય પર
• अस्थि
अस्थन्
• सक्थि
• दधि
दधन्
• अक्षि
आहेश थाय छे. जने राजन् प्रभागे थो थाय छे. १८. अनडुह બળદ. પુંલિંગ अनड्वान् अनड्वाहौ अनड्वाहः
१७. दिव्
द्यौः
अनड्वाहम् अनड्वाहौ
अनडुहः
अनडुद्भ्याम् अनडुद्भिः
अनडुद्भ्याम् अनडुद्भ्यः
हाउ नपुं.
78
अस्थिनी
अस्थिनी
अस्थीनि
अस्थीनि
अस्थिभ्याम् अस्थिभिः
अस्थिभ्याम् अस्थिभ्यः
अस्थिभ्याम् अस्थिभ्यः
दिवः
दिवि
द्यौः।
अस्थ्नोः
अस्थ्नोः
श्री प्रभागे दधि सक्थि
વગેરેના રૂપ કરવા.
अस्थ्नाम् •
अस्थिषु
सक्थन्
अक्षन्
हिवस / स्वर्ग. स्त्री०
दिवौ
दिवः
दिवम् दिवौ दिवः
दिवा
द्युभ्याम् द्युभिः
दिवे
द्युभ्याम् द्युभ्यः
दिवः
द्युभ्याम् द्युभ्यः
दिवोः दिवाम्
दिवोः
धुषु
अनड्वन् !
Note दिव् नो स् तथा जीभ व्यंनाहि प्रत्ययो पर छु आहेश थाय.
St.
द्यौः, द्युभ्याम्, द्युभिः ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०. अर्यमन् - सूर्य. ५० अर्यमा अर्यमनौ अर्यमनः । outuथो राजन् वा थाय छ अर्यमनम् अर्यमनौ अर्यम्नः । पूषन्, वृत्रहन् पोरे ह ांत Avaiwi पाप्रमाणे समापुं. 1 वृत्रहन् भां अनोपाय त्यारे न नोण् थाय..त वृत्रहन् + इ = वृत्रहणि । 2 अदपाय त्यारे हनी घ्नः थाय. u... वृत्रहन् + अस् - वृत्रघ्नः । २१. श्वन्, युवन्, भने मघवन् नो दि०वि०५० थी १२ प्रत्ययो ५२ मश: शुन्, यून्, भने मघोन् महेश थाय. દા.ત. તૃતીયા થી સપ્તમી સુધીના એક વચનના રૂપ.
शुना, शुने शुनः शुनः शुनि यूना, यूने यूनः यूनः यूनि
मघोना, मघोने मघोनः मघोनः मघोनि 'श्वन् - तरी. पुं. .
२२. पन्थान् - भार्ग. पुं० श्वा श्वानौ श्वानः । पन्थाः पन्थानौ पन्थानः श्वानम् श्वानौ शुनः पन्थानम् पन्थानौ पथः शुना श्वभ्याम् । श्वभिः पथा पथिभ्याम् पथिभिः शुने श्वभ्याम् श्वभ्यः पथे पथिभ्याम् पथिभ्यः शुनः श्वभ्याम् श्वभ्यः पथः पथिभ्याम् पथिभ्यः शुनः शुनोः शुनाम्
पथः पथोः पथाम् शुनि शुनोः श्वसु पथि पथोः . पथिष श्वन् ।
पन्था !
मथिन्, ऋभुक्षिन् न। यो पन्थान् प्रभो २१॥ परन्तुऋभुक्षिन् भने प्रथम viय प्रत्ययमा न् मेराय न&l.sud. ऋभुक्षा ऋभुक्षाणौ ऋभुक्षाणः
ऋभुक्षाणम् ऋभुक्षाणौ ...... २३. प्राच् ॥ ५॥ पांय ३५ ॥ प्रमupl... प्राङ् प्राञ्चौ प्राञ्चः .
प्राञ्चम् प्राञ्चौ । All uो. प्रत्यच्, उदच्, अवाच्, सम्यच्, तिर्यच्, पोरे पो सम .
79
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
GLAL प्रत्ययो ५२ प्रत्यच् + प्रतीच् उदच् + उदीच्... सम्यच् + समीच तिर्यच - तिरश्च् महेश थाय. . a...द्वितीय विमसि. नयन प्रत्यच् + अस् - प्रतीचः ।
स.४ प्रभारी उदीचः त्यहि... સ્ત્રીલિંગમાં રૂપો. • प्राच् + प्राची • सम्यच् + समीची. • अवाच् + अवाची • प्रत्यच् + प्रतीची • तिर्यच् + तिरश्ची • उदच्- उदीची
नदी है। पो ४२१॥ Note :प्राच् २०६ पूल खोय तोला सशहि प्रत्ययो ५२ ५५॥ ञ् ॥ ud. प्राच् + अस् = प्राञ्च् + अस् = प्राञ्चः । नपुं० मा ३५ प्राक् । प्राग् प्राची प्राञ्चि । ।३५० प्रमो . ४ प्राक् । प्राग् प्राची प्राञ्चि ) પ્રમાણ તિર્થન્ વગેરેમાં રૂપ કરવા. २४. पुंस् - पुरुष. पुं० २५. गिर्u l, स्त्री० पुमान् पुमांसौ पुमांसः गीः गिरौ - गिरः | पुमांसम् पुमांसौ पुंसः
गिरम गिरौ. गिरः | प्रमाण पुंसा पुम्भ्याम् पुम्भिः
गिरा गिया॑म् गिर्भिः| धुर्, पुर् पुंसे पुम्भ्याम् पुम्भ्यः
गिरे गिया॑म् गिर्यः वगेरे र पुंसः पुम्भ्याम् पुम्भ्यः
गिरः गिाम् गिर्यः| संता पुंसः पुंसोः पुंसाम्
गिरः गिरोः गिराम् तथा.. पुंसि पुंसोः पुंसु
- गिरि गिरोः गिर्यु | आशिष
गीः । शो ॥३५ १२१॥. २६. आप स्त्री० ॥ यो मात्र हुययनमाथाय छे. आपः अपः अद्भिः अद्भयः अभ्यः अपाम् अप्सु आपः । २७. अहन् Eि१४ (Ago)
अह्नः अहोभ्याम् अहोभ्यः अहः अह्री/अहनी अहानि
अह्नः अहोः अहः अह्री/अहनी अहानि
अहि अहनि अह्रोः अहा अहोभ्याम् अहोभिः अहः । अहे अहोभ्याम् अहोभ्यः
अहाम्
अहस्सु
80
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७. दीर्घाहन् ( गो) पुंiिn पछेद ७ ३५ दीर्घाहा; दीर्घाहणौ दीर्घाहणा दीर्घाहणम् दीर्घाहणौ दीर्घाहणः । शेष पो. अहन्..१ २ ... दीर्घाहणा त्यहि २८. पूर्व, अपर, अवर, दक्षिण, पर, उत्तर, अधर, स्व सर्वनाम री आवे छे.
त पूर्वस्मै, अपरस्मिन् । પરંતુ... ઉપરોક્ત શબ્દો જયારે કાલ, દિશા, થાનકે પુરુષનો સંબંધ બતાવતા હોય, तथ...अन्त अर्थ viary (अधोवास) होय त्यारे विस्य सर्वमतरी आवे छे. ... पूर्वे- पूर्वस्मिन् । अपरे - अपरस्मिन् ।
पूर्व । यो पूर्वः
पूर्वो . पूर्वाः-पूर्वे पूर्वम्
पूर्वी
· पूर्वाभ्याम् पूर्वेण
આ રીતે
पूर्वैः । पूर्वाय - पूर्वस्मै पूर्वाभ्याम् पूर्वेभ्यः अपर वगेरेन। पूर्वात् – पूर्वस्मात् पूर्वाभ्याम् पूर्वेभ्यः
રૂપ કરવા. पूर्वस्य
पूर्वयोः पूर्वेषाम् पूर्वानाम पूर्वे - पूर्वस्मिन् पूर्वयोः पूर्वेषु
पूर्वान्
30. अन्य, अन्यतर, कतर-कतम, यतर-यतम, ततर-ततम, एकतर-एकतम, वगेरे तर-तम त हो संध्यापायी स मजने . भने.... त्यारे नपुंस प्रथमा भने द्वितीय विमति मेवयनमा त त्, द् भावे... अन्यत् - द् । अन्यतरत् - द् । 31. चरम, अल्प, कतिपय भने अर्ध २०६०वि०१० १० भाविये सर्वनाम प्रभारी ३५ थाय छे. त चरमाः- चरमे । अल्पा:- अल्पे । ३२. नेम श०० सर्वनाम छ. ५२न्तु, ५० कि०क्य नमावि राम ॥ ३५ थाय. त नेमे - नेमाः । 33. वाह नभोमा ६०वि०९५० थी १२ 0 पूर्व वाहनो पूर्व अ साथे मणी 'औह' माशयाय.
त विश्वौहे, विश्वौहः..... इत्यादि ।
81
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
विश्ववाट् - ड् विश्ववाहौ
विश्ववाह ना ३५
विश्ववाहम् विश्ववाहौ
विश्वौहा
- विश्वौहे
- विश्वौहः
• विश्वौहः
"विश्वौहि
"विश्ववाट्-ड् !
विश्ववाहः
विश्वौहः
विश्ववाड्भ्याम् विश्ववाड्भिः विश्ववाभ्याम् विश्ववाभ्यः विश्ववाभ्याम् विश्ववाङ्भ्यः विश्वौहोः
विश्वौहाम्
विश्वौहोः
विश्ववाट्षु
=
३५. तुरासाह + व्यंनाहि प्रत्यय
तुराषाट् - ड् + व्यंनाहि प्रत्यय
३६. जरा, निर्जर + स्वराहि प्रत्यय
*
} KR
जरस्, निर्जरस् + स्वराहि प्रत्यय
શિષ પ્રત્યય પર जरा शाला प्रभागे इथ थाय
निर्जर 11 राम प्रभाग ३५ थाय
अर्वन्तम्
अर्वता
अर्वते
39. अर्वन् - धोंडो धुं०
अर्वा
अर्वन्तौ
अर्वन्तौ
अर्वन्तः
अर्वतः
अर्वद्भ्याम्
अर्वीद्भः
अर्वद्भ्याम् अर्वद्भयः
अर्वद्भ्याम् अर्वद्भयः
अर्वतोः
अर्वताम्
अर्वतोः
अर्वत्स
अर्वतः
अर्वतः
अवत
अर्वन् !
● सानु (पु.नयुं.)
खा प्रभागे वाह् અંતવાળાના
३पो ४२वा.
३४. उशनस् - शुभयार्थ पुं० ॥ श०६ना ३५ चन्द्रमस् अभागे થાય.પરન્તુ પ્ર૦ વિ∞ એ ૧૦ માં विसर्ग न लागे...
EL. उशना ।
82
&... तुराषाड्भिः,... भ्यः
छत्याहि.
K-fa186-1
जरा जरसा / जरया ।
३८. नीना शब्होभां
પ્રથમ પાંચ પ્રત્યય
છોડીને શેષ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર વિકલ્પે
आहेश थाय छे.
स्नु । ३५ धुं. भां गुरु ठेवा थाय.
નપું. માં. મધુ જેવા થાય.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
.
.
.
.
.
.
.
. .... .... .....
.. । दन्त (५०) दत् ३५ मरुत् । थाय..
पृतना (eallo) पृत् ३५ सरित् नाथाय. : पाद (पुं०) पद् ३५ विद् वा थाय. : असृज् (नपुं०) असन ३५ नामन् या थाय.
* आस्य (नपुं०) आसन् ३५ नामन् पयाय. : उदक (नपुं०) उदन् ३५ नामन् यथाय. ७.दोस् (नपुं०) दोषन् ३५ नामन् नाथाय.
५०३५ राजन् थाय. : शकृत् (नपुं०) शकन् ३५ नामन् याय.: : निशा (स्त्री०) निश् ३५ विश्थाय. : मास (पुं०) मास् ३५ चन्द्रमस् याय : : मांस (Ajo) मान्स् ३५ पयस् नाथाय. - नासिका (स्त्री०) नस् ३५ मनस् नाथाय.
हृदय (Ajo) हृद् ३५ विद्याय.
36. मास्, मान्स्, शहनो स्व्यं शन प्रत्यय ५२ सोपाय ५२न्तु सु प्रत्यय ५२ तो५ न. थाय. मास् + माभ्याम् । सु + माःसु-मास्सु । मान्स् + मान्भ्याम् । मान्सु
स्वामित्व प्रत्यय . (१) स्वामित्व (1) अर्थमां ने मत् प्रत्यय लागे छ. __धी (खि)+ धीमत् = भुजियागो પરતુ શબ્દનો અંત્ય કે ઉપાંત્ય વર્ણ મેં કાર હોય અથવા શબ્દને અંતે કે 6iत्ये अ आ होयतीमत् न स्थान प्राय: वत् गेछ.
त लक्ष्मी + लक्ष्मीवत् । (सभीयागो) भास् + वत् = भास्वत् (=
शिगो )धन + वत् - धनवत् । (२) भूमि २०६मा मत् un... भूमिमत् ( = लुमियागो)
સ્વામિત્વ અર્થમાં મ કારાંત શબ્દને પ્રત્યય પણ લાગે. भने... त्यारे अंत्य अदपाय.
83
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
छे.
ut. धन + इन् = धनिन् । शश + इन् = शशिन् । दण्ड + इन् - दण्डिन् । माया, मेधा तथा अस् अंत होने अर्थमा विन् प्रत्यय
• तपस् + विन् = तपस्विन् - तपस्वी । • मनस् + विन् = मनस्विन् - मनस्वी । • यशस् + विन् = यशस्विन् - यशस्वी । . • माया + विन् = मायाविन् - मायावी ।..
Dj = सदृश अर्थ. આ અર્થમાં ત૬ વગેરે સર્વનામને ત્રણ પ્રત્યયો લાગે.
1 दृश 2 दृश् । 3 दृक्ष • ते + तादृश, तादृश, तादृक्ष • Raj+ त्वादृश त्वादृश, त्वादृक्ष • -
कीदृश, • भा॥ - मादृश,
मादृश,
मादृक्ष | • ईदृश, |
ईदृक्ष | .
कीदृक्ष
(च्चि प्रत्यय • अभूततद्भाव 1 જે પહેલા તેવું હતું નહિ તે તેવું અથવા તેના જેવું થયું એવો અર્થ જણાવવા માટે શબ્દને થ્વિ પ્રત્યય લાગે છે. 2 આમાં શબ્દને શું લાગે. પછી જો શબ્દ કર્મ રૂપ હોય તો ? અને ક્ન રૂપ હોય તો પૂ અને ક્યારેક ધાતુના રૂપો લાગે. ... (न गङ्गा) अगङ्गा गङ्गा ईव भवति = गङ्गीभवति । .
(न स्वं ') अस्वं स्वं करोति-स्वीकरोति । (ई त थत। ३२३२) १. अव्यय सिपायन असंत.तथा आ असंत. अ - आनो दो५ थाय. (तना स्थान हाई ई ).. धनीभवति । गंगीभवति । २. अंत्य २५२ इ3 उ होय तो थाय. ईना . ut शुचि + शुचीभवति । पटु + पटूभवति ।
84
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
3. अंत्य स्वर स्व ऋ होय तो री थाय ई न लागे. .. मातृ
४. न् अशंत तथा मनस्, व्यंवननो तोप थाय. ६.
चेतीभवति ।
मात्रीकरोति । अरुष् चक्षुष्, चेतस्, रहस्, रजस् श०६ना अंत्य राजन् राजीभवति । चेतस् અધિકતા અને શ્રેષ્ઠતા દર્શક વિશેષણ અધિક્તા- બે વસ્તુમાંથી એકમાં બીજા કરતા અધિક પણું- વધુપણું બતાવવું होय ते अर्थभां तर प्रत्यय लागे छे. हा द्वाभ्यां अधिकतरः । શ્રેષ્ઠતા – તેવા પ્રકારની બધીય વસ્તુમાં તેની શ્રેષ્ઠતા બતાવવી હોય (सर्वाधिपाशुं जतावयुं होय) तो... तम प्रत्यय पाएग लागे छे. d. सर्वेषु अधिकतमः ।
तर अर्थभां ईयस् अने.. तम अर्थभां इष्ठ प्रत्यय लागे छे. महीयस् महिष्ठ । लघु लघीयस् लघिष्ठ । खानें तर तमभाव हेपाय छे.
Sl.ed. महत्
નિયમ
१. ईयस्- इष्ठ प्रत्यय लागता पहेला शब्हना अंत्यस्वरनो अथवा अंत्य व्यंशन सहित उपांत्य स्वश्नो सोप थाय छे
ईयस्
लघीयस् ।
-
1
लघु + इष्ठ महत् + ईयस् =
त लघु + ईयस्
85
B
*
लघु +
मह् +
इष्ठ =
ईयस्
मह् +
इष्ठ
महत् + इष्ठ = २. ईयस् રૂજ પ્રત્યય ગુણવાચી વિશેષણને લાગે છે. ધાતુ સાધિત विशेषाराने लागता नथी. तर - तम प्रत्यय नधायने लागे छे. Sl. पृथु प्रथीयस्, प्रथिष्ठ ।
पाचकतर पाचकतम ।
3. पृथु, मृदु, भृश, कृश, दृढ, परिवृढ श०६ना ऋनोर थाय छे. प्रथीयस् प्रथिष्ठ । मृदु म्रदीयस्
tet पृथु म्रदिष्ठ । ४ स्थूल, दूर, ह्रस्व, क्षिप्र, क्षुद्र भां A अंत्य स्वर सहित व्यंभन सोपाय तथा युवन् शमां वन् नो लोप थाय अने.... B. सोप थाय पछी अंत्य સ્વરનો અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
६. स्थूल - स्थूल स्थो
स्थवीयस्-स्थविष्ठ । वयस् दविष्ठ ।
दूर दूर
दो
=
लघ् + लघिष्ठ ।
==
-
महीयस् ।
महिष्ठ ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
हसीयस् हसिष्ठ ।
=
हस्व हस् युवन् → यु-यो यवीयस् - यविष्ठ । ५. भूण शन्होने प्रत्यय लागी विशेषाणु जन्या होय तो ईयस् लागता पहेला ते प्रत्ययो सोपाय .त. बलवत् खही बलीयस् । बल + इष्ठ
तेथी.. बल + इयस् डेटलाई शहना अनियमित शते ईयस् १. प्रशस्य → श्रेयस्
રૂજી २. अंतिक
श्रेष्ठ । वर्षीयस् वर्षिष्ठ । ज्यायस् ज्येष्ठ । यवीयस् यविष्ठ । कनीयस् कनिष्ठ ।
कनीयस् कनिष्ठ । अल्पीयस्
3. वृद्ध →
४. युवन्
५. अल्प
१० गुरु
१२ बहुल
→
-
-
B
B
-
६. बाढ
साधीयस्
साधिष्ठ
८. स्थिर → स्थेयस्
स्थेष्ठ ।
→
गरीयस्
गरिष्ठ ।
११ उरु → वरीयस्ं वरिष्ठ । बंहीयस् बंहिष्ठ । १३. बहु 4 १४ दीर्घ द्राघीयस् द्राघिष्ठ 1
भूयस् भूयिष्ठ ।
પુલિંગ / નપુંસક લિંગ રૂપ
• इयस् अंतवाणाना ३५ श्रेयस् शब्ह भेवा थाय.
―
इष्ठ प्रत्यय
वत् सोपाय बलिष्ठ । લાગીને બનેલા વિશેષણ नेदीयस् नेदिष्ठ ।
-
अल्पिष्ठ ।
७. प्रिय → प्रेयस्-प्रेष्ठ । & स्फिर
• इष्ठ संतवाणाना युं . ३५ देव खने नपुं. ३५ वन प्रभागे छे.
સ્ત્રી લિંગ રૂપ
• इयस् ने हीर्ध ई लागी नदी ठेवा ३प थाय. हा श्रेयसी । इष्ठ ने आलागी माला ठेवा ३५ थाय छ.. श्रेष्ठा
स्फेयस्- स्फेष्ठ ।
तर-तम प्रत्यय
तर अधिकता दर्शः प्रत्यय.
तम श्रेष्ठता हर्श प्रत्यय. આ બન્ને પ્રત્યયો વિશેષણને, ક્રિયાપદના રૂપને, તથા કેટલાક અવ્યયને લાગે. • लघुतर लघुतम । • पाचकतर तम । • उच्चैस्तर - उच्चैस्तम । * ધાતુમાં તથા કેટલાક અવ્યયોમાં અધિકતા-શ્રેષ્ઠતા બતાવવા માટે કેટલીક वार तर-तम प्रत्ययना स्थाने तराम् - तमाम् प्रत्यय लागे छे. &L.. • पचतितराम् उच्चैस्तराम् पचतितमाम् • तमाम् ★ तर - तम अंतवाणा नामने स्त्री०मां आ प्रत्यय लागी माला ठेवा ३५ ४२वा.
86
-
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
* રેરક રૂપના નિયમ દરેક ધાતુના પ્રેરક રૂપ થઇ શકે છે. પ્રેરક ધાતુના બીજા પાસે જડ કે ચેતન) ક્રિયા કરાવવી કે તે ક્રિયામાં બીજાને પ્રેરણા કરવી આવું જણાવવા થતો પ્રયોગ પ્રેરક કહેવાય છે. u.ત. “મેં ખાધું આ વાક્યમાં બોલનાર વ્યક્તિ સ્વયં ખાનાર છે. તેથી અહીં પ્રેરકભેદ નથી. પરતુ.. મને ખવડાવ્યું અહી તેને ખાવાની ક્રિયા કરવામાં બીજા તરફથી પ્રેરણા મળે છે. માટે પ્રેરક કહેવાય. . કમ્ - એટલે જવું. સમય છે એટલે મોકલવું.
વોતિ - તે કરે છે. રિયતિ - તે કરાવે છે. ૧. સામાન્ય વાક્ય નો કર્તા સામાન્યકર્તા કે પ્રયોજય કર્તા કહેવાય. અને તે જ ક્રિયામાં જે પ્રેરક બને તે પ્રયોજક કર્તા કહેવાય છે. a.ત. રામ છિતિ = રામ જાય છે. અહી રામ કર્યા છે.
શરથ: રામ નમયતિ = દશરથ રામને મોકલે છે. અહી દશરથ
પ્રેરક છે.રામ પ્રયોજયકર્તા છે. ૨. પ્રેરક બનાવવા માટે ધાતુ પર દસમા ગણની જેમ ગુણ-વૃદ્ધિના નિયમ તથા મય લાગે. દશમા ગણના ધાતુનું મૂળ રૂપ જ પ્રેરક રૂપ બને છે." આ પ્રેરક રૂપો ઉભયપદી છે.
તાળુ જ ગતિ - ગાયતે | ૩. ધાતુના અંત્ય છે જે મો ગૌ નો થાય છે. ધાત. છે ક ઘાયતિ | ૪.૦ મમ્ જ જવું . #મ્ + ચાહવું ૦ વમ્ - ખાવું છે યમ્ - દમન કરવું આ સિવાયના અન્ અંતવાળા અને નીચેના ધાતુમાં વૃદ્ધિ ન થાય. ગ, તલ, , , , , , , , , , લગ્ન, ૨, ૫, વ, મ, ન હું, જેવું, , , [, શg, શ્ર, વવથ, , પ્રમ્ વ્ય, શ્રદ્, ન્યૂ, વન્યૂ, ઇન્ફ मद्, स्खद्, मृद्, चन्, जन्, ध्वन्, वन, स्वन्, लग्, ज्वर, त्वर, વત્ હૂ, હજુ, વ, ઉસ્, , y{ મૃ, ૬ 7, શ્રા, રા (હણવું) વગેરે. દા.ત. ગજ = અતિ | ર - રતિ |
87
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ५१ अनुपसर्ग वम्, नम् वन् ज्वल, हल्, हल, धातुमा विस्ये वृद्धिथाय. पर्स लोय तो न थाय... नम् नमयति - नामयति । . प्र + नम् + प्रणमयति । ५ I . पा (१ ए. पी) पा (२ ॥४॥ २॥ २) तु सियन आ आत. पातु, तथा II वै (Sury) व्ये, ह्वे, शो, छो सो सिंपायन ए ऐ औeidod, III तथा ऋ, ही, री, ब्ली धातुम अय Lond पय m.sud. • दा, दे, दो + दापयति । धे, धापयति । गै गापयति। ऋ (CIRLorg,। ४ सय)अर्पयति री + रेपयति । ५२न्तु शो - शाययति । ह्वे , ह्वाययति ।। ६. मि, मी, दी, जि, क्री तुम अंत्य १२नो आ ॥य. ५छी पय दागे छ... मि (sy) मी यो + मापयति ।
जि. + जापयति । क्री + क्रापयति । . ७. क्षे, श्रा, श्रे, ज्ञा धातुमा १२ र थाय. तेमा अनुपसर्ग स्ना ग्लै धातुमा वि १२५ थाय छे. सर्ग होय त्याही ०४ २से. a.. + क्षपयति । त्रै + अपयति । ज्ञा + ज्ञपयति (ज्ञा लोय तो ज्ञापयति थाय) स्ना - स्नपयति स्नापयति ग्लै + ग्लपयति ग्लापयति संसर्ग होय. त्यारे- उपस्नापयति प्रग्लापयति ८. जभ, रध्, र, लभ् धातुम अनुनासि मेराय. u... जभ् + जम्भयति । रध् + रन्धयति । .. ८. गुप् पोरे पाय धातुन प्रे२७ ३५ अरे थाय.1 भूगधातु ५२ अय auवीन. and. गुप् + अय + ति = गोपयति । 2 आय मेरी ७५२ अय auवीनत. गुप्-आय + अय + ति = गोपाययति । १०. दीधी, वेवी, दरिद्रा धातुनो भय २१२ दोपाय अने. अय un. a... दीधी दीधयति । वेवी वेवयति । दरिद्रा दरिद्रयति ।
૧૧નીરના ધાતુઓના ઉપના આદેશ) पातु: । ३५ ॥ धातु :
न् . । गमयति ।अधि + इ.मरा१२jा अधिगमयति । अधि+इ. स. अध्यापयति। प्रति + इ :ullaseी | प्रत्याययति ।
इ
88
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
जा
पातु ५
३५ क्नु-80०४ श्यो। क्नोपयति | रुह् : । रोहयति-रोपयति क्ष्माय धृ । मापयति || ला an I लालयति । गूह :छुपापर्यु - गृहयति || ली यथयो. - लीनयति-लापयति जागृ:anj
वि+ली : विक्षय थयो - विलापयति दुष् :५२ । दूषयति वी :
वापयति-वाययति दुष् :ोषित २j ! दूषयति- वे :
वाययति । - दोषयति वा :वायु : वापयति-वाजयति धू : j धूनयति | वि+स्मि:
स विस्माययति । प्री : शुश २५ । प्रीणयति. वि+स्मिार्थ । भी : - भाययति,
:પામવુ
विस्मापयति । भयो भापयति शद् नाशपामधु -शातयति ।
भीषयति | शद् rj । शादयति । मृज् सा ५j | मार्जयति | सिध् तयार ४२j I साधयति । रञ् :शिर श्यो - रञ्जयति- | सिध् : २j .सेधयति ।
‘रजयति स्फाय सोलायो स्फावयति । चि ले २ । चाययति- स्फुर् :gory | स्फोरयति
चापयति ચમકવું स्फारयति भ्रस् तng भ्रज्जयति || हन् :
घातयति । भर्जयति ।
૧૨ પેક કર્મણિ | 1 यार अप भांअय सोपाय..त. बुध् ज बोध्यते । 2 नलविष्या/ सार्थमा विपे अय होपाय. &... बुध् । बोधिता बोधयिता । बोधिष्यते-बोधयिष्यते ।
- अबोधिष्यत-अबोधयिष्यत ।। ५ परीक्षामा आम् यु. परोस भ यायत. बोधयांचक्रे । 4 सतन पांयम रमा वि अय दोपाय. ... अबोधि- अबोधायि
૧૩. પ્રેરક કુદત્ત કદન્ત માટે દશમા ગાણની જેમ નિયમો સમજવા.
89
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशेष- Buiत्य २५५२॥ सोपसर्ग धातुने संois सूतटन्तमा य. પ્રત્યય લાગતા પહેલાં મા ના ગ નો લોપ થાય. ou... प्रणमय + य = प्रणमय्य । प्रयोगयतनि विमतिविधान, १) सामान्य शत तृतीया विमति.un. ... विरागी संसारं त्यजति - गुरुः विरागिणा संसारं त्याजयति ।
5 નીચેના પ્રયોગોમાં પ્રયોજયકર્તાને દ્ધિ વિભ. આવે છે. 1 गत्यर्थ धातुओ मुनिः ग्रामं गच्छति - श्रावकः मुनि ग्रामं गमयति। 2 नोधार्थ धातुमओ-शिष्यः शास्त्रं बोधते - गुरुः शिष्यं शास्त्रं बोधयति। 3 बारा तुमओ-बालोऽन्नं भुङ्क्ते - माता बालं अन्नं भोजयति । 4 N०६ पातुओ-क्षुल्लकः व्याकरणं पठति - गुरुः क्षुल्लकं व्याकरणं
पाठयति । 5 धातुमो-सैनिकाः शेरते - सेनापतिः सैनिकान् शाययति । આ અપવાદમાં અપવાદ १. नी, वह, खाद्, क्रन्द, शब्दाय unातुन योगमा प्रयोयनि तृतीया विमति त. किंकरः भारं वहति किंकरेण भारं वाहयति। २.दृश् धातुमा प्रयोशयनि .द्वि.वि.म.un. ... बालः जिनं पश्यति । - जननी बालं जिनं दर्शयति । 3 ह कृ धातुन प्रयोशयातनि. दि. /त. मिलि un. aud.- चौरो धनं हरति = नायकः चौरं चौरेण वा धनं हारयति । श्रावकः सामायिकं करोति = गुरुःश्रावकं श्रावकेण वा सामायिक कारयति જ સકર્મક ધાતુના કર્મની વિવેક્ષા ન હોય ત્યારે દ્ધિ./4. વિભ. લાગે त. रमेशः करोति
- दिनेशः रमेशं । रमेशेन कारयति ।
-
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈચ્છા દર્શક(સનત્ત) ઈચ્છાદર્શક રૂપનો અર્થ ક્રિયા કરવાની ઈચ્છા અથવા ક્રિયા કરવાની તૈયારી. દા.ત. મffમદ્ ઇચ્છાદર્શક રૂપ) તેનો અર્થ જવાની ઈચ્છા અથવા જવાની તૈયારી, 5 મુમૂવું = મરવાની તૈયારીવાળોઅથવા મરવાની અણી પર હોનાર. અપવાદ છે ૦ કેટલાક રૂપો છછાદર્શક્તા ન હોવા છતાં તેવા લાગતા હોય છે. ૧. તેવા રૂપોનો અર્થ ઈચ્છાનો નહિં પરંતુ સાદો અર્થ કરવો. ૨. તેવા રૂપોને ઈચ્છાદર્શક બનાવવા વિરુક્તિ કર્યા વિના ફરીથી ઈચ્છાદર્શક પ્રત્યય લાગે. દા.ત. ગુગુ (ઘૂણા કરવી)નુકુન્ + $ + ૬ + તિ = કુક્ષિત જુગુપ્સા કરવા ઇચ્છે છે.
ઈચ્છાદર્શક બનાવવાના નિયમ ૧) ધાતુમાં આઘવ્યંજનની દ્વિરુક્તિ થાય. જમ્ નીમ્ | પછી ત્રીજા ગણની જેમ દ્વિરુક્તિના નિયમો લાગે. ૨) 1 સેટ ધાતુને ર લાગ્યા પછી શું લાગે (2 અનિટમાં ન લાગે તેથી સીધો ૬ લાગે.
3 ગણકાર્ય કાળોમાંસ ( સ્વર સહિતનો) લાગે.નિયમિત ૩). સંધિના નિયમાનુસાર સૂનો જૂ થાય. તે વખતે ધાતુના ૬ નો ન થાય. દા.ત. ૧ ગુણ = સુન્ | છે. આત્માનપદી ધાતુના રૂપ આત્મપદમાં થાય. દા.ત. મન ને નિમં| ૫) ચાર કાળમાં ધાતુના રૂપો છ8ા ગણ મુજબ કરવા
કસ કાળમાં રૂથો गम् - जिगमिषति 2.अजिगमिषत् 3.जिगमिषतु +जिगमिषेत् 5.जिगमिषिता 6.जिगमिषिष्यति 7.जिगमिषांचकार 8.जिगमिष्यात् । 9. નિષ્યિત્ ૧૦.નિમિષષત્ |
સેનો લાગવાના નિયમ 1. પ્ર, પૂ, હસ્વ 2 તથા 7 કારાંત અને ૩-૪ કારાંત ધાતુને ન લાગે. શ્રતપ્રદ્ ક નિવૃતિ | = રૂપૂતિ |
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ५५ ऋ (१५२५भे. ४) दृ (E AL. 205२ ७२यो) धृ (FAL. २४॥ २) पू(१.पवित्र २j) 20 यातुने इ आगे छे. ___ ... ऋ + अरिरिषति । दृ + दिदरिषते ।
धृ + दिधरिषते । पृ + पिपविषते । २.स्मि, अञ्ज, प्रच्छ, अश् ने नित्य इ un
.त. अञ् + अञ्जिजिषते । स्मि + सिस्मयिषते । 3. क्लृप्, वृत्, वृध्, शृध, स्यन्द् uzu यातुने ५२५भी इन. .
aud. क्लृप् + चिक्लृप्सति । वृत्त् + विवृत्सति - विवर्तिषते । ४. क्लृप् अने. स्यन्द् धातुने आत्मनेमा विल्य इ un छ.
... क्लृप् + चिकल्पिषते - चिक्लृप्सते ।
स्यन्द + सिस्यन्दिषते - सिस्यन्त्सते । ५. ऋ aidulतु, इव् त धातु तथा दरिद्रा, श्रि, ऊर्गु, यु, भृ, वृ, स्व, ऋध्, दम्भ, भ्रस्ज, ज्ञप, तन्, पत्, कृत्, घृत, छत्, तृद् साने नृत् धातुमा विस्पे इस ld. दिव् + दुबूषति-दिदेविषति ।
दरिद्रा- दिदरिद्रासति - दिदरिद्रिषति । श्रि + शिश्रीषति - शिश्रयिषति । अ५१७ ज़, पृ कोई Rivi वियू हाई ई छे.
d. जृ + जिजरीषति । ई मी.
जिजरिषति । इun.
जिजीर्षति । इunी नही. 2 कू (१२१)ग (Ang) मे तुमis ui..
त. कृ. चिकरिषति । गृ + जिगरिषति । गृ (Ene) + • जिगरिषति । • जिगरीषति । • जिगीषति ।।
म ३५ थाय छे. क्रम्, गम्, स्व, धातुने ५२५४मा इ . परन्तु सामने un. ut. गम् + जिगमिषति - संजिगंसते । क्रम् + चिक्रमिषति - चिक्रंसते । स्वृ + सिस्वरिषति - सुसूति ।
92
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણ કરવા અંગેના નિયમ सामान्यथी गुणनियम un. • इ + स् प्रत्यय वि०२ छे. त वृत् + विवर्तिषति विवृत्सति ।दिव् + दिदेविषति । दुयूषति । એક્લો પ્રત્યય અવિકારક છે.
u... नी - निनी + स् + अ + ति = निनीषति । १.य, व् सियन irrit eirule तुमi Giत्ये रखे र इ- उ. नो इ + ए दागे त्यारे विजय शुस थाय छे.
. .. द्युत् + दिद्युतिषते - दिद्योतिषते ।
क्लिद् - चिक्लिदिषति, चिक्लेदिषति, चिक्लित्सति । २.रुद् विद्, मुष् धातुभi Yएन.याय. विद् + विविदिषति ।
मुष् + मुमुषिषति । સામાન્ય નિયમ : १ ग्रह, प्रच्छ, स्वप्, धातुभ सं थाय छे.
... ग्रह + जिघृक्षत । प्रच्छ् - पिपृच्छिषति । स्वप्- सुषुप्सति । रोइनो गम् थाय. सल्यास ५२ ५छीन ज् नो ग ह नो घ् थाय ( हन् - घन) चि नो चि कि थाय छ. 3. धातु अंत्यय इ - उ inय छ अधि + इ नाश अधि + गम् नो तेमा हन् नो १२ ciouय छे... द्रु- दुद्रुषति ।।
अधि + इ अधिजिगांसते। - जिघांसति । अंत्य // ऋ - ऋ नो ईर् थाय छे...कृ + चिकीति मृ + मुमूति तृ + तितीति । ४. मि, मो, मा, दा, धा (Anirun ) शक्, पत्, पद्, धातुमi A. यातुन १२नो इ थाय. B.द्विरुति. न. थाय C.परांत यातुने स् ने.
हो त्स् l u.. दा - दित्सति । रभ् + रिप्सति । ४. A. नियमित ३५ प्रति + इ + प्रतीषिषति । तन् + तितांसति, तितंसति, तितनिषति ।
दम्भ - धिप्सति, धीप्सति, दिदम्भिषति । _ ज्ञाप् + जीप्सती, जीज्ञपयिषति । आप् + ईप्सति ।
पू + पिपविषते । ऋ + अरिरिषति । यु + यियविषति ।
93
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. પ્રેરક અને દસમાં ગણમા અંગ ઉપરથી ઇચ્છાદર્શક રૂપ થાય. aut. चुर् + चुचोरयिषति । बुध् + बुबोधयिषति । નોટ:- અદ્યતન ત્રીજા પ્રકારનો નિયમ છો લાગે.
દ.ત. પૂજમાવી - વિપાવપતિ | ૬. શી, શ્ર, , , ધાતુના રૂપ આત્માનપદમાં થાય.
૭. ઈચ્છાદર્શક અંગને (હ) લગાડવાથી ઇચ્છાદર્શક નામ બને છે. .
દા.ત. fીર્ષ ટિમ્ | ૮. ઈચ્છાદર્શક અંગને આ લગાડવાથી ભાવવાચક નામ બને છે. દા.ત. વિશીષ = કરવાની ઇચ્છા.
(ય પ્રત્યય ) નવગણના કોઇપણ વ્યંજનાદિ એકસ્વરી ધાતુના પુનરાવર્તનના અર્થમાં કે અધિક્યના અર્થમાં આ પ્રકાર ના રૂપો થાય.
(જવું) (ખાવું) 2. (જવું) ઝળું (ઢાકવું) અને... દૂધ સૂરિ મૂત્રિ ધાતુઓમાં પણ આ પ્રકારના રૂપ થાય છે.
બધાય રૂપ આત્માનપદમાં થાય.
આત્મપદી ચા ૧. ધાતુમાં કર્મણિ પ્રયોગની જેમ બધા ફેરફાર થાય પછી પ્રત્યય લાગે.
.ત. રા - વીર ની મનીય | પૃ + અર્થ " - પૂર્વ | 2 પ્રા - આ ધાતુના મા નો હું થાય. અને હા & નો રી થાય દા.ત. પ્રા કે પ્રીય બા કે બીચ 5 ક . ' ૩. કર્મણિ મુજબ સંપ્રસારણ થાય છે અને શાન્ નુ શિર્ષ, બામ્ નું થાય છે. તથા ઉપાંત્ય ૬, ૩ 2, વાળા ૨જ કારાંત ધાતુઓનો સ્વર દીર્ઘ થાય.
૪. સામાન્ય નિયમ મુજબ દ્વિરુક્તિ થાય. સ્વરાદિમાં પછીના વ્યંજનની દ્વિરુક્તિ થાય. દ્વિરુક્તિના, ૩ નો ગુણ થાય અને. મ નો ન થાય.
पुनः पुनः भवति अथवा अतिशयेन भवति : बोभूयते ।
94
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुनः पुनः पचति = पापच्यते । ऋ + अरार्यते । कृ + चेक्रीयते ।
व्यच् + विच्य, विविच्य-वेविच्यते । ५. अम्, अन् idumudi लिन अ पछीन् । छ. अने अ नो आ थतोनधी.
त. यम् + यम्य, ययम्य, यंयम्यते । जन् + जंजन्यते-जञ्जन्यते ।। ६. चर्, फल, जप, जभ, दह, दंश्,भञ्ज, पश्, तुम नियम (५) aun. चर् + चंचूर्यते - चञ्चूर्यते । जप् + जंजप्यते । जाप्यते ७. वञ्च्, संस्, ध्वंस्, भ्रस्, कस्, पत्, पद्, स्कन्द् धातुभ द्विलि पछी नी दागे छे. अने. अनोआ न. थाय. u.t. वञ्च् + वनीवच्यते पत् + पनीपत्यते ८. Guiत्ये ऋ , तृ (भूगधातु संYAथी ) anurमोमांदिरुति પછી જ લાગે છે. મનોગ થતો નથી u... ग्रह + जरीगृह्यते । वृत् + ववृत्य, वरीवृत्यते । ૯. આ પ્રત્યય પર પો ચોથો ગાણ આત્મપદ પ્રમાણે થાય છે. a. बुध् + बोतुध्यते, अबोबुध्यत, बोबुध्यताम्, बोबुध्येत, बोबुधांचक्रे, अबोबुधिष्ट, बोबुधिता, बोबुधिष्यते, अबोबुधिष्यत, बोबुधिषीष्ट ।
. त्यङ्लुबन्त (१२) ઘણી વાર પ્રચયનો લોપ થાય છે. સામાન્ય નિયમ મુજબ દ્વિરુક્તિ થાય છે. दिरात इ, उ न शुस भने अनोआ थाय छे.... दा. दादा ।
भू + बोभू नियम (१) (७) ही un. विशेष नियम-१ पांत्ये. २५ ऋ suit तुम द्विशत. अ पछी र, रि, 3 री. वा. .त.वृत् + वर्वत्, वरिवृत् वरीवृत् । २६पांत्ये,४२५ ल Aidतुभ दिसत. अ पछी ल् लि, ली unछे. a.d. क्लुप् + चल्क्लुप्, चलिक्लृप, चलीक्लुप् । ૩ આના રૂપ ત્રીજો ગણ પરઐપદ પ્રમાણે. भू + बोभोति-बोभवीति । अबोभोत् । अबोभवीत । बोभोतु-बोभवीतु । बोभूयात् । बोभविता । बोभविष्यति । अबोभविष्यत् । बोभूयात् । बोभाव । बोभवाञ्चकार । अबोभावीत् । अबोभवीत् अबोभोत् । अबोभूत्।
95
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ પ્રકરણ) સમાસ લક્ષણ બે કે તેથી વધારે પદોને જોડી એકપદ બનાવવું તે સમાસ સમાસ ના ઉપયોગી મુદાઓ (સમાસ સુબોષિકમાંથી લીધેલા)
સમાસમાં વપરાયેલ છેલ્લા નામ સિવાયનું નામ જો સ્વરાંત હોય તો મૂળ શબ્દ કાયમ રહે છે. જેમકે ોિવિન્ટો ! અને જો વ્યંજનાત હોય તો પામ્ પ્રત્યય પૂર્વે જે અંગ હોય એ અંગે લેવાય છે. a.ત. વિM . અપવાદ - કર્મધારય અને બહુવ્રીહિ સમાસનું પ્રથમ પદ જો મહદ્ હોય તોં તેનું મહ થાય છે. દા.ત.મપુરુષ અને જો પ્રથમ પદ સર્વનામ હોય તો મૂળ શબ્દ આવે છે.તતી પુસ્ત= તત્યુતમ્ અમારું ચૂરું = ગર્ભગૃહમ્ | પરતુ...આમદ્ અને સુખપૂર્વપદ તરીકે એક વચનમાં હોય તો કમશ મત્ અને તું થાય. જેમકે મમ પિતા મતિ તવ માતા = ત્વક્નતિ |
સમાસના અર્થ પ્રમાણે દરેક પદોને વિભક્તિ લગાડી છૂટાં પાડવા અથવા અર્થ અનુસાર જરૂર પ્રમાણે શબ્દો ઉમેરીને પણ છૂટા પાડવા તે સમાસનો વિગ્રહ કહેવાય છે. ઘ.ત. રાનપુરૂષ = : પુરુષઃ | કાકિ સમાસ લક્ષણ કારિક વરવહુતો દર, ન ચાલી ર્મધારયઃ |
' यस्य येषां बहुव्रीहिः शेषस्तत्पुरुषः स्मृतः ॥
સમાસ પ્રકાર ૧) દ% (૨) તત્પમ (૩) બહુવ્રીહિ () અવ્યયભાવ (૫) સુસુપ (૧) સમાસ લહાણ
જયારે બે અથવા તેથી વધારે પદોર અને) થી યુક્ત હોય ત્યારે એનો લોપ કરી તે પદોને જોડવા તે જ સમાસ કહેવાય છે.
६.६
1 इतरेतर 2 समाहार
3 एक शेर 1 રૂતત જે સમાસના તમામ પદ મુખ્ય હોય તે. ૧) આ સમાસમાં બે વસ્તુનો સમુચ્ચય હોય તો કિચન અને તેથી વધારે વસ્તુ ઓનો હોય તો બહુવચન થાય. અને સમસ્ત સમાસનું લિંગ અંતિમ શબ્દ
-
-
96.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે આ દા.ત. રામર પરત = રામપરતી | जनकश्च पुत्रौ च = जनकपुत्राः । रामश्च लक्ष्मणश्च भरतश्च - रामलक्ष्मणभरताः । सर्पश्च कुक्कुटश्च मयूरी च सर्पकुक्कुटमयूर्यः इमाः । અપવાદ : મરવર વડવી મવડવી અહીં અંતિમ વડવા શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છતાં સમસ્ત સમાસનું લિંગ પું. થાય છે. 2 ત્રણ - મહોરાત્ર અહી ર શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છતાં અંતે પું. એક વચનનો પ્રયોગ થાય છે. ૨) પરસ્પર યોનિનો સંબંધ ધરાવનાર અથવા.. વિદ્યાનો સંબંધ ધરાવનાર X કારાંત નામ અને હોય તો છેલ્લા શબ્દની પૂર્વના શબ્દના 28 નો થાય છે. શ્રત હોતા જ પોતા જ રા પ = होतृपोतानेष्टारः । माता च पिता च = मातापितरौ । સમાસમાં જો પુત્ર શબ્દ હોય તો પણ આ નિયમ લાગે. ઘત. પિતા ૨ પુત્ર = પિતાપુત્રી દેવતા જસમાસ - વેદમાં પ્રસિદ્ધ દેવતા વાચક શબ્દ વપરાયેલા હોય ત્યારે
આ સમાસ થાય છે. Aવા સિવાયના પ્રસિદ્ધ સાહચર્ય સંબંધ ધરાવનાર દેવોના દ્વન્દ્રસમાસ કરતાં
પહેલા પૂર્વવર્તી શબ્દનાઅંત્ય સ્વરનો આ કરશે. u.त. स॒यश्च चन्द्रमाश्च - सूर्याचन्द्रमसौ ।अग्निश्च मरुच्च =अग्नामरुतौ ।।
પરન્તુ નિરવ વાયુ9 = અનીવાર્દૂ કે વાધ્વની નોટ:- નિ શબ્દ પછી ફોન કે વરુણ શબ્દ આવે તો ગન નોં દીર્ઘ થાય.
अग्निश्च सोमश्च = अग्नीसोमौ । वरुणश्च - अग्नीवरुणै । સમાહાર જિ- આ સમાસ, સમાસમાં આવેલા પદોના વાક્યોના સમુદાયને પ્રધાન કરે છે. (૧) સમાસના વિગ્રહમાં અનેક પદ હોવા છતાં સમાસ થયા પછી રૂપ નપુંસક એકવચનમાં જ આવે દાતગાહાર નિદ્રા જ ઘરે ૨ = હાનિદ્રામય નોટ:-સમૂહ અર્થ જાણવા માટે વિમહમાં સમાસમાં આવેલ પદની સંખ્યા પ્રમાણે તત્ સર્વ નામના ષષ્ઠી વિભક્તિના રૂપને સમાહાર શબ્દ સાથે જોડવામાં આવે છે. દા.ત. બદાર નિદ્રા ૨ થે ૨ (પતેષાં સમાહાર)
97
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
- आहारनिद्राभयम् । ૨) સમાસમાં જ નીચેના સ્થાનોમાં થાય.. १. शरीर॥in - हस्तौ च पादौ च (एतेषां समाहारः) = हस्तपादम् । २. म नसर्ग AN - सर्पनकुलम् । 3. 40 साधन. वेणुश्च मृदङ्गं च = वेणुमृदङ्गम् । ४. शुसियन utu + शाकश्च अपूपश्च = शाकापूपम्
होय तो शब्दश्च स्पर्शश्च = शब्दस्पर्शी । ५.७१०तु 06 + यूका च लिक्षा च =यूकालिक्षम् । ६. भिन्न शिलानदी शिपायी नाम - गङगा च शोणश्च = गंगाशोणम् ।
कोसलाश्च कुरुक्षेत्रं च = कोसलकुरुक्षेत्रम् । नोट:-A समानटिश होयतो न थाय.
ut. गङ्गा च यमुना = गङ्गायमुने इमे । B ગ્રામ કે નગર વાચક શબ્દ હોય તો ન થાય
त. सुरतश्च भरुचश्च - सुरतभरुचौ । , ૩) વિકલ્પ સમાહાર કુન્દ સમાસ વૃક્ષ, મગ, ણ, ધાન્ય, મસાલા પશુવાચી पंजीनामनो तथा पूर्व । अपर, अधर । उत्तर वडवा नेनो स्पेि समाहार. ... वृक्ष + आम्रश्च नीबश्च = आम्रनींबौ ।
मृग + रुरुकृष्णसारम्-रुरुकृष्णसाराः । तृण + कुशकाशम् कुशकाशाः । धान्य + यवगोधूमम् यवगोधूमाः । पंखी + शुककपोतम् - शुककपोताः। dai + अश्ववडवम् - अश्ववडवौ । पूर्वापरम् - पूर्वापरे ।
__ अधरोत्तरम् - अधरोत्तरे ।। ४) ५२ (२/3) नियम भाटे विशेष नियमो 1 छेद AGEन मत.. तव्य द्, ष, होय तो तेम अ मेराय.
त. वाक् च त्वक् च = वाक्त्वचम् । 2 अंत्यही २५२ ६ थाय.ए - ऐ नो इ माने. ओ-औ नो उ थाय छे. au.t. यूका च लिक्षा च-यूकालिक्षम् ।धानाश्च शष्कुल्यश्च = धानाशष्कुलि । ૫) ગુણવાચક શબ્દ પરસ્પર વિરોધી હોય તો વિત્યે સમાહાર થાય. u..सुखं च दुखं च = सुखदुखम् ॥ सुखदुःखे । ૬) નીચેના શબ્દો બહુવચનમાં હોય તો જ સમાહાર થાય.
98
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
सेनानin+ रथिकाश्च अश्वारोहाश्च = रथिकाश्वारोहम् ।
- बदराणि च आमलकानि च = बदरामलकम् । वनस्पतियोरे, प्लक्षाश्च न्यग्रोधश्च = प्लक्षन्यग्रोधम् ।
५२न्तु बदरं च आमलकं च = बदरामलके । रथिकश्च अश्वारोहश्च = रथिकाश्वारोहौ ।
__ प्लक्षश्च न्यग्रोधश्चेति प्लक्षन्यग्रोधौ । એકવચનમાં હોવાથી રૂતરતર સમાસ થયો. ૭) અનિયમિત સમાહાર • गावश्च अश्वाश्च = गवाश्वम् । • पुत्राश्च पौत्राश्च = पुत्रपौत्रम् । • स्त्रीकुमारम् । • उष्ट्रखरम् । • उष्ट्रशशम् । • मासशोणितम् । • दर्भशरम् । • दासीदासम् । • तृणोपलम् ।त्यहि... ૮)નિત્ય ઇતરેતરાજ • दधि च पयश्च = दधिपयसी । • सर्पिमधुनी । • ऋक्सामे । • शुक्लकृष्णौ । • इध्माबर्हिषी ।. अध्ययनतपसी । • आद्यवसाने । • उलूखलमूसले । • वाङ्मनसे (विशेष नियमयी मनस् भां अभेशयो)। ૯) કુન્દ સમાસમાં શબ્દમાં થતા ફેરફાર • द्यौश्च पृथिवी च = द्यावापृथिव्यौ । • द्यौश्च पृथिवी च =रोदसी । • द्यावाभूमी । द्यावाक्ष्मे । • उषश्च सूर्यश्च = उषासासूर्यम् । • जाया च पतिश्च = जायापती, जम्पती, दम्पती । • अक्षिणी च भ्रूवौ च =अक्षिभूवम् ।. स्त्री च पुमांश्च = स्त्रीपुंसौ । • धेनुश्च अनड्वान्' च = धेन्वडुहौ ।. दाराश्च गावश्च = दारागवम् । • ऊरु च अष्ठीवन्तौ च = ऊर्वष्ठीवम्।. नक्तं च दिवा च =नक्तदिवम् । ..रात्रौ च दिवा च = रात्रिन्दिवम् ।. अहनि च दिवा च =अहर्दिवम्। 3. एकशेष द्वन्द्र લસણ - એક જ શબ્દ બે વાર અથવા તેથી વધારે વાર સાથે આવે અથવા એક જ વર્ગના એક સ્ત્રીલિંગ અને એક પુંલ્લિંગ એમ બે શબ્દો આવે તો તેનો સમાસમાં એક જ પદ રાખી શેષ પદનો લોપ કરવો તે. A. એક શબ્દ બેકે વધુ વાર આવે ત્યારે એકવાર દ્વિવચન કે બહુવચનમાં લખાય ... ... • रामश्च, रामश्च, रामश्च रामाः ।
99
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(B. એક જ વર્ગના સ્ત્રી અને પુરુષ હોય તો પં. કાયમ રહે. અને જો નપુંસક હોય તો તે કાયમ રહે. u.ત. • માતા ચ પિતા = = પિતરી બ્રાહ્મણ વીહ્મળ ર = બ્રાહ્મણ • પ્રતિ ૧ લા ૧ = પ્રાતી | • તટ તરી તટસ્ = તરિ |
છે હુ સમાસમાં શબ્દોને ગોઠવ વાનો ક્રમ છે ૧. ૬, ૩ કારાંત શબ્દ પ્રથમ મૂકવો. Haat. शकुनिश्च भीमश्च = शकुनिभीमौ. हरिश्च हरश्च = हरिहरौ પણ હરી ન થાય હરિગુરવ દિન: થાય, ૨. સ્વરાદિ શબ્દ પ્રથમ આવે છે. દા.ત. વર્ષ થતિ = કરવાથી થાય પણ...થાક્વીન થાય. ૩. જયાં એકથી વધુ સ્વાદિ શબ્દ હોય ત્યાં આ કારાન્ત શબ્દ પ્રથમ આવે |ા.ત. મન= રૂદ્રાની પરતુ નીદ્રો ન થાય. ૪. અલ્પ સ્વર અને હસ્વસ્વરવાળા પ્રથમ મૂકાય. .ત. હરિ નંગ = વિનંબથી પણ ધનંગથરી ન થાય.
શરવ શ = શશ . ૫. ઋતુ અને નક્ષત્રના નામ ક્રમ પ્રમાણે બાણાદિ જાતિના, આશ્રમના, વેદના નામ ઊંચતાના ક્રમે, અને પૂજયોના સમુદાયમાં વધુ પૂજનીય સૌ પ્રથમ મુકાય.
ત. • હેમન્ત શિવસન્તા • કૃત્તિોષિી • ધષ્ઠિરમીમી | બ્રિહિત્રિવિત્ર ! • પ્રવર્યાÉÀ
સામયજ્ઞાપ • નમોત્સિક્કાવાર્થોપાધ્યાય સર્વસાપુ !
છે તન્દુરુષ સમાસ
D
- પ. પાદિ
૧ વિભક્તિ૨.૬ ૩. કર્મધારય.– ૪. હિંગુ
તાતારિણી
| |
– ૬. ગતિ
-૭. ઉપપદ
100
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
આ સમાસ ઉતરપદ પ્રધાન છે. ઉત્તરપદના લિંગ જાતિ લાગે. • વિગ્રહ કરતી વખતે એને પ્રથમાવિભક્તિ લાગે. • ઉત્તરપદ સ્ત્રી હોય અને મા, { 5 હોય તો તે હસ્વ થાય છે. જે નું શુ થાય છે, દા.ત. • પ્રાપ્ત નવિ = પ્રાપ્તીવિવાદ | વહુનાડિ | • અતિમતિઃ • પંડ્યૂઃ | ત્યાગપષ્યમીઃ આ સ્થાને અંતેન હોવાથી હવ ન થાય જ શબ્દમાં સ્ત્રી પ્રત્યયના કે ન હોય તે હવન થાય. બત. સુકું ઘી સુધી !
૧. વિભક્તિ તત્પ લાણ + પ્રથમા વિભક્તિ સિવાયના છ વિભક્તિથી વિગ્રહ પામનારો તપુરુષ સમાસ એ વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ.આના દ્વિતીયા વિભક્તિ તપુરુષ તૃતીયા વિભક્તિ તપુરુષ વગેરે છ ભેદ છે. ' 1. દ્વિતીયા વિભક્તિ - A. 1 દ્વિતીયા વિભક્તિ વાળા નામનો શ્રિત, તીત, પતિત, મત, અત્યd, પ્રાત, ગ્રાન્ન, અમી કુમુક્ષ વગેરે ઈચ્છાદર્શક નામ આદિ શબ્દો સાથે થાય છે. ા.ત. ૦ M શ્રિતઃ = શ્રિતઃ | કુર્ણ પ્રતીતઃ = કુરતીતઃ | • સુવાપન્ના | • ગંજ્ઞવુમુક્ષુ | પ્રાતઃ ૦ તાંત્યિd: I ઈત્યાદિ..... 11 પ્રત, આપન્ન શબ્દ પ્રથમપદ તરીકે પણ આવે. દા.ત. • પ્રાપ્તીવિ, ૦ ગોવિપ્રાતઃ ૦ વિવાપન્નઃ | B. કોઇ પણ કાર્ય અથવા સ્થિતિની સાથે પૂર્વપદમાં દ્વિતીયાન્ત કાલવાચી શબ્દ આવે ત્યારે થાય. દા.ત. • સંવત્સર વાલ = સંવત્સરવા |
• મુહૂર્ત સુવમ્ = મુહૂર્તલુહમ્ | . નિત્ય સમાસ – ઉર્વી () આવા સમાસનો વિગ્રહ ન થાય. જો કરીએ નો અર્થ બદલાય જાય. દા.ત. ઉર્વમ્ મા પલંગ પર ચઢેલો) 2 તાતીયા વિભક્તિ 1 નીયાન્ત નામનો પૂર્વ સંશ, સમ, કન, ન વાચી તથા સત્ત, નિપુણ, મિત્રW, ગવર વગેરે શબ્દો સાથે થાય. દા.ત. મારે પૂર્વ = માલપૂર્વ | જાત્રા સ = મિતુલ: પન્ય સમ = પનીલમ પન મનઃ - પો: માણેન વિશ: = માવિત્ત: | વાવ નદી = વાહ ! In પૂર્વપદ સાધન અને ઉત્તરપદ કાર્ય રૂપ હોય ત્યારે થાય.
-
-
-
101
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
u... शंकुलया खण्डः = शंकुलाखण्डः । वज्रेण व्रणः. = वज्रव्रणः । In પૂર્વપદ í કે સાધન ઉત્તરપદ ધાતુ સાધિત રૂપ હોય ત્યારે થાય. u... हरिणा त्रातः = हरित्रातः । नखैः भिन्नम् = नखभिन्नम् । v જયારે અર્થ નો અર્થ ધન હોય ત્યારે તૃતીયાન્તનો અર્થ શબ્દ સાથે થાય. |
.. धान्येन अर्थः = धान्यार्थः । vઉત્તરપદ ખાવાની વસ્તુ હોય અને પૂર્વપદ તેમાં મિશ્રણ કરવાની વસ્તુ હોય ત્યારે याय. E... गुडेन सह धानाः गुडधानाः । दध्ना ओदनः = दध्योदनः । vi qતીયા અને સમાસ A. साथी रेj = अञ्जसाकृतम् । मथी ५ = जनुषान्धः ।पोरे. नयारे...संशय होय त्यारे मनसागुप्ता । मनसाज्ञायी । नहिंत२ मनोगुप्तः । मनोज्ञायी । B. आत्मन् २०६नो संध्या ५२% १२५६ साये थाय. and. आत्मना पञ्चमः इति आत्मनापञ्चमः । 3. तुलित (१) पूर्व वि२ (परिम) होय. उत्त२५६ Nि (परिभी) होय. त्यारे थाया ut. कुण्डलाय हिरण्यम् = कुण्डलहिरण्यम् । (२) बलि, हित, सुख, रक्षित, पोरे हो साथे यतुर्यन्त नामनो समास थाय. u.t. भूतेभ्यो बलिः = भूतबलिः । गवे हितं = गोहितम् । अर्थ (प्रयो४) Al-त. ॥ यतुर्थी तत्पुरुष समास हेतुं विशेा होय. ते લિંગ અને વચનને અનુસરીને વિગ્રહમાં શબ્દનું રૂપ લેવું u... द्विजाय अयं = द्विजार्थः चरुः । द्विजाय इमे = द्विजार्थे माले ।
द्विजाय इमानि = द्विजार्थानि पुस्तकानि । . (3) समास ___ परस्मैभाषा, आत्मनेभाषा । परस्मैपदम्, आत्मनेपदम् । 4. पंचमी विमान I भय, भीत, भीति, भी पोरे लयाय तथा अपेत, अपोढ (२खित.), मुक्त,पतित, अपत्रस्त (सेतो) वगेरे शो साथे पंथभ्यन्तनाभनोसासमास. थाय. ... चौराद् भयं = चौरभयम् । सुखाद् अपेतः = सुखापेतः । चकात् मुक्तः = चक्रमुक्तः । ।
-
।
102
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
વત્ પતિતઃ = વપતિતઃ | તાંત્ પત્રસ્ત = તરંગાપત્રતઃ | II પંચમી અલ સમાસ પૂર્વપદમાં તો, અત્પ, ગતિ, (નજીક) તૂ તથા તેવા અર્થવાળા છું
કઠિનાઈ) વગેરે શબ્દ હોય અને ઉત્તરપદમાં કૂદન હોય તો અલુક સમાસ થાય. તોત્ મુt: = તોનુ: | માત્ મુp: = મંત્પન્મ: |
ન્તિવાતિઃ | શ્રુતિઃ | 5. યષ્ઠી વિભક્તિ તન્દુરુષ . પશ્યન્ત નામનો બીજા નામ સાથે આ સમાસ થાય. રાજ્ઞ પુરુષ = રોઝપુરુષઃ | પ્રતિક્રમણ્ય વેતા = પ્રતિક્રમણવેતા | અપાઠ 1 ર્જા અર્થમાં અને અર્વ પ્રત્યય લાગેલા ધાતુ સાધિત નામ સાથે ન થાય. દા.ત પટેચ 7 = પત્ત . મોરનચ પાવર = ગોરનાર એમ સમાસ ન થાય. કેમકે કર્તા અર્થમાં 7 અને 2 પ્રત્યય લાગેલા છે. કૂણાં ભક્ષણમ્ = ભુમીક્ષા અહીં ગ પ્રત્યય કર્તા અર્થમાં નથી તેથી સમાસ થયો. પ્રતિ અપવાદ. 1. યાન, પૂન, રિવાર, રોદ્ર પર્વત ધારણઅર્થમાં ન હોય ત્યારે) નાપ, અધ્યાપ, સત્સવ (નષ્ટ કરનાર)વેષ શબ્દ સાથે આ સમાસ થાય. ब्राह्मणस्य याजकः = ब्राह्मणयाजकः । जिनस्य पूजकः = जिनपूजकः । રજ્ઞઃ પરિવાર = રાપરિવાર ભુવઃ મí = બૂમ | ઇત્યાદિ... પરનુવઝ0 મત અહી સમાસ ન થાય. કેમકે આ શબ્દ ધારક અર્થમાં છે. I. એક જ કૂદત્તના કર્મને જયાં ષષ્ઠી વિભક્તિ આવે. અને કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિ આવે ત્યારે સમાસ ન થાય
'. ' ધાત. માર્યો માં રોહોડગોપેન અહીં સમાસ ન થાય. II. નિર્ધારણ ષષ્ઠી તથા સંખ્યાપૂરક સાથે સમાસ ન થાય
ઘ.ત. દિન: શ્રેષ્ઠઃ | સતાં પપ્ત: | Iv ગુણના પેટા ભેદ રૂપ કોઈ પણ લૌકિક ગુણ વાચી શબ્દ સાથે સમાસ ન થાય
દા.ત. પટચ શુdal | પ્રતિ અપાઠ 1. દિતીય, તૃતીય, વાર્થ, તુરીય, તુ જયારે સમૂહના એક ભાગને
103
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જણાવવાના અર્થમાં હોય ત્યારે સંખ્યાપૂરક સાથે સમાસ થાય છે. ઘાત દિતી ધિલાય = દ્વિતીયપક્ષા, મિક્ષદ્વિતીયમ્ (ભિક્ષાનો અડધો ભાગ) પરતુ... fપક્ષી fમક્ષા દિતી ( ભિક્ષની બીજી વારની ભિક્ષા) અહીં સમાસ ન થાય કેમકે સમૂહના ભાગ અર્થમાં નથી. B. પૂર્વ, અપર, મધર, સત્તર અને અર્ધ નપું) ની સાથે અવયવી વાચક ષષ્ઠચત્ત નામનો થાય. અને ત્યારે પૂર્વ વગેરે શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે. ા.ત. #ાય પૂર્વ = પૂર્વઃ | (કપરાય.) ઉપપ્રત્ય: મ = અપિપ્પલી | પરતુ પ્રમચ મર્ધ = પ્રામા થાય. કેમકે કઈ પુંલિંગ છે. Note નિયમ B માં અવયવ/અવયવી સમાસ છે. તેથી વસ્તુ એકથી વધુ ન હોવી જોઇએ. દા.ત. પૂર્વ છાત્રાળમ્ • ગઈ પિAતીનામ્ અહી સમાસ ન થાય. C કાલનો ભાગ દર્શાવતા શબ્દો સાથે તે કાળવાચી ષષ્ઠયન શબ્દનો થાય. અને ભાગવાચી શબ્દ પ્રથમ આવે. દા.ત. ગહૃ મધ્યમ્ = મધ્યાહ | D એક બનાવ બન્યા પછી અમૂક કાળ થઇ ગયો હોય તો કાળ દર્શક નામ સાથે તે બનાવ સૂચવતા પરાન્ત શબ્દનો સમાસ થાય અને કાળદર્શક શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે ઘાત. ૦ સંવત્સ રીક્ષિત મી = સંવત્સરીક્ષિતઃ |
માસઃ નાતા: મા = માલગાતા. | E ષષ્ઠી અલક સમાસ ૧)નિંદા અર્થમાં છે વીરીત | • દેવાનપ્રિય =ભૂખ) ૨)નિંદા વાચક હોય એવા શબ્દના ઉત્તરપદમાં પુત્ર શબ્દ હોય ત્યારે વિકલ્પ અલુક સમાસ થાય. દા.ત. • વાચ: પુત્ર = વાચ:પુત્ર / રાણીપુત્ર: નિંદા ગમ્યમાન ન હોય તો માત્ર બ્રાહપુત્ર એમ થાય. ૩) સગપણ કે વિદ્યા સંબંધ ધરાવતા કારાંત નામોનો આ સમાસ થાય. દા.ત. • હોતુ: પુત્ર | • વિતુ: નામાતા. | પરન્તુ ઉત્તરપદમાં સ્વરૂ કે પતિ શબ્દ હોય તો વિન્ધ થાય અને માતુઃ પિતુ સાથે સ્વ નો અલુક થયો હોય ત્યારે સ્વ ના સ્ નો વિશ્વે ૬ થાય. અલુકન થયો હોય ત્યાં નિત્ય પૂ થાય. દા.ત માતૃથ્વસ | અલુક નથી. અલુકમાં માતુધ્વી કે માતુ:સ્વલા ! स्वसुः पति = स्वसुःपतिः/स्वसृपतिः ।
104
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
४)ोतो. वाचोयुक्तिः। • दिवस्पतिः । • दिशोदण्डः (= ALLAHi R रानी १) • बृहस्पतिः (= पति-सुरशुरु) • पश्यतो हरः (= सोनी अथपा हेपत योरी ३)
।
સપ્તમી વિભક્તિ તત્યુમ 1 पूर्वमा सप्तभ्यन्त आई म सन १२५४मा शौण्ड, धूर्त, कितव, प्रवीण, सवीत, अन्तर, अधीन, पटु, पण्डित कुशल, चपल, निपुण, सिद्ध, शुष्क, पक्व, बन्ध पगेरे श०६ होय तो समास थाय. au.a. • अक्षे शौण्ड : = अक्षशौण्डः। • चौर्ये प्रवीणः - चौर्यप्रवीण । • वाचि पटुः = वाक्पटु : । • सभायां पण्डितः = सभापण्डितः ।। • कर्मणि कुशलः = कर्मकुशलः । • विणायां निपुणः = विणानिपुणः । 2 પૂર્વપદમાં દિવસ કે રાતના અવયવોય અને ઉત્તરપદમાં કર્મણિભૂત50 होय त्यारे समास याय... पूर्वाणे कृतम् = पूर्वाह्णकृतम् । अ१य१३५ न होय तीनथाय. ud. अहनि दृष्टम् ।। ૩ નિર્ધારણ ષષ્ઠીનો ષષ્ઠી તપુરુષ થતો નથી. એટલે એવા અર્થમાં જયાં સમાસ થયો હોય ત્યાં એ સપ્તમી તપુરુષ સમાસ જાણવો. ut.. पुरुषोत्तमः = पुरुषेषु उत्तमः ।। नृश्रेष्ठः = नृषुश्रेष्ठः । ए.....* पुरुषाणां उत्तमः । • नृणां श्रेष्ठः । यो समास.न. थाय.
૪ નિન્દા અર્થમાં ફ્રિ વગેરે શબ્દ સાથે આ સમાસ થાય. u.त . . तीर्थे काकः = तीर्थकाकः । • नगरकाकः । • तीर्थे ध्वाङ्क्षः इव - तीर्थध्वाङ्क्षः ।. नगरवायसः ।
ઇત્યાદિ (દરેકનો અર્થ કાગડાની જેમ અતિલોભી ) . • कूपे मण्डूकः इव = कूपमण्डूकः ।
(MEET- हुनियाथी सत-हाटगो) मेश अर्थमा - • कूपकच्छपः, • उदुम्बरमशकः • उदपानमण्डूकः । ५. सप्तभ्यन्त नमनी सिंह' वगेरे शो साथे प्रशंसा भ्यमान होय तो थाय. aut • समरे सिंहः = समरसिंहः । • भूमौ वासवः = भूमिवासवः ।
105
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. સપ્તમી આલુ સમાસ 8. નિંા અર્થમાં.. સમાસ અર્થ
સમાસ મેરેશૂઃ + | ઘરમાંશૂર દેવ્યર્ડ: હેનર્દી ક | ઘરમાં વાચાળ. पात्रेकुशलःનોખું : + | વાતો કરવામાશૂરો. ગોવિનયી
અર્થ ઘરમાં ઠગ.
ખાવામાં કુશળ. . | વાતોમાં જીતનારો
b. અલ સમાસો - 1 વિઝિઃ | ઝિઃ | વિશેષસંજ્ઞામાં મોર, પૃષ્ઠ | I પૂર્વપદમાં મૂઈગ્ન અને મસ્ત સિવાયના શરીરના અંગવાચી શબ્દ હોય અને ઉત્તરપદમાં મ સિવાયના શબ્દ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય.
દા.ત. ડેતિઃ | કરસનોમા | પરતુ મૂર્ધશિવ, મુકામ વગેરેમાં વિભક્તિનો લોપ થાય છે. IT પૂર્વપદ સપ્તમ્ય ન હોય અને ઉત્તરપદ કુદન હોય તથા બંને શબ્દ મળીને વિશેષ સંજ્ઞાવાચક શબ્દ બનતો હોય તો આ સમાસ થાય ા.ત. રુદ( કમલ). •તજ્વર (હાથી. આ શબ્દ સંજ્ઞા વાચક છે) • ન ચાડીયો) • ફેવર: આકાશમાં ફરનાર પંખી, વિદ્યાધર વગેરે) ખત્વેશ: ( માછલી) પરતુ રુંવરઃ વગેરેમાં સમાસ ન થાય. કેમ કે આ સંજ્ઞાવાચક શબ્દ નથી. v પૂર્વપદ કાલવાચક શબ્દ હોય અને ઉત્તરપદમાં ત૨, તમે, તન કે શત શબ્દ હોય તો વિકલ્પ આ સમાસ થાય છે. દા.ત. પૂર્વીષ્ણાત / પૂર્વાણતિઃ | v પ્રવૃટ, શર, વાત, હિન્ શબ્દ + = (= ઉત્પન્ન થનાર ) આવે તો અવશ્ય અલુફ સમાસ થાય. પરન્તુ સંજ્ઞા વાચકન જોઈએ. ઘ.ત. પ્રવૃષિનઃ • શનિઃ | • વિવિગઃ | • વાતેક | VM વર્ષ, ક્ષય, શર, વર + ન = ઉત્પન થનાર) = વિધે અલુક સમાસ થાય. ઘ.ત. વન / વર્ષનઃ | Vા વ્યંજનાતકે મ કારાંત શબ્દ + અય, વાસ, વાસિત, વન્ય (કાલવાચી ન હોય તો) = વિધે અલુક સમાસ
દા.ત. • વેશ / ઉશયઃ | • ગામે વાસ: / ગ્રામવાસ: |
106
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
VIII સપ્તમ્યન્ત + ર્ પ્રત્યયાંત, સિદ્ધ, વન્ય, સ્વ (વેદસિવાયમાં) શબ્દ આવે તો અલુક્ સમાસ ન થાય દા.ત. સ્થન્ડિતશાવી |
♦ સમસ્યઃ ।૰ વગેરે....
૨. નળ્ તત્પુરુષ 1. પૂર્વપઠમાં નગ્નો ઉત્તરપદમાં બીજા શબ્દ સાથે નગ્
તત્પુરુષ સમાસ થાય.
Note: + ઉત્તરપદ વ્યંજનાદિ હોય તો ર્ ના સ્થાને ગ્ કરવો અને સ્વરાદિ હોય તો શ્ ના સ્થાને અન્ કરવો.
દા.ત. .ન. બ્રાહ્મણઃ
અનુત્ત્વે ।
2. ઉત્તરપદમાં અવ્યય હોય તો પણ આ સમાસ થાય. ઘત ન ૩ઐ 3. નીચેના લખેલા સમાસોમાં ન જ કાયમ રહે છે. • નમ્રાટ્ (વાદળ) નાત્ (રક્ષા કરનાર) ૭ નવેવાઃ। - નાઃ = - સ્વર્ગ (- ૪ સુખ, ઞ = દુબ
·
અબ્રાહ્મણઃ। • ન અવઃ = અનવઃ ।
-
ન અર્વા યત્ર = જ્યાં દુ:ખ નથી તે)
૦ નાસત્ય: (ન અસત્ય
સત્ય) • ના; (=નોળિયો) નમુક્ત્તિ । ઇત્યાદિ... 4. નીચેના શબ્દોપ્રાણી ભિન્ન અર્થમાં હોય તો વિકલ્પે 7 રહે છે. ના કે અઃ (-પર્વત કે વૃક્ષ)
• वृषलः अगः
શીતેન ।
પ્રાણી હોય તો → 5. અનિયમિત ચ્ તત્પુરુષ સમાસ
દા.ત. ન પન્થાઃ
• न पुमान् न स्त्री
-
अपन्थाः, अपथम् । नपुंसकः । • ન મિત્રમ્
107
=
અમિત્રમ્ ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. કર્મ ધારય તત્પષ | * કર્મ=ક્રિયા અને ધારય= આધાર. કિયાનો આધાર કેવલ ઉત્તરપદ ન હોય પરતુ આખો સમાસ હોય તે કર્મધારય. ત. અચ્છતિ અહીં ગમન કરવાની ક્રિયાનો આધાર એક્લોસર્પનથી
પણ કાળો સર્પ છે. * આ સમાસમાં પૂર્વપદ કોઇ ગુણ દર્શક વિશેષણ કે નામ હોય છે અને ઉત્તરપદ રૂપાખ્યાન થાય તેવો કોઇ પણ શબ્દ હોય છે. અને તે બે પદોની વચ્ચે પ્રથમાં વિભક્તિ નો સંબંધ હોય છે. જેમકે * ૩ત્તમ બનઃ - ૩ત્તમગન: |
* વન્દ્ર વ ૩ષ્યતઃ = વન્દ્રોશ્વતઃ | કર્મધારયના ઠવિધાન ૧. ઉપમાન પૂર્વપદ ૨.ઉપમાનોત્તરપદ ૩. વિશેષણ પૂર્વપદ ' ૪. વિશેષણોભયપદ ૫. વિશેષણોત્તરપદ ૬. કુપૂર્વપદ ૭. સુપૂર્વપદ ૮. મયુરચંસકાદિ ૯. મધ્યમપદ લોપી ઉપમા ઉપમેય કર્મધારય • જે વસ્તુ સરખાવાય તે ઉપમેય જેની સાથે સરખાવાય તે ઉપમાન. અને બંનેમાં જે સરખાપણ તે સાધારણ ધર્મ (ઉપમેય - ઉપમા) ૧. ઉપમાન પૂપિઠ પૂર્વપદમાં ઉપમાનનો ઉત્તરપદમાં સાધારણધર્મ દર્શક પદ સાથે થાય. u.ત. યુનઃ રૂવ શ્યામ = નામ .
विद्युत् इव चपलः - विद्युच्चपलः ।। ૨. ઉપમાનોરર૫૭ પૂર્વપદમાં ઉપમેય હોય અને ઉત્તરપદમાં ઉપમાન હોય અને સાધારણ ધર્મનો ઉલ્લેખ ન હોય તો આ સમાસ થાય. દuત. પુરુષ (ઉપમેય) વ્ય (ઉપમાન) 34 - પુરુષવ્ય પુરુષ વાઘજેવો છે). મુ વન્દ્ર વ = મુન્દ્રા , નેત્ર મતે રૂવ - નેત્રમતમ્ | આ રીતે વિગ્રહ કરવાથીઉપમાઅલંકાર સમાસ કહેવાય પરતુ જ... પુરુષ પવ વ્યઃ પુરુષ વાઘ છે.) મુઉં પવ વન્દ્ર, નેત્ર પર્વ મતમ્ આ રીતે સમાસ કરીએ તો રૂપક અલંકાર,સમાસ કહેવાય છે.
108
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
નોંધ
પહેલા બે સમાસમાં વિશેષતા
પહેલા સમાસમાં સાધારણ ધર્મ નો ખાસ ઉલ્લેખ છે. બીજામાં ઉલ્લેખ નથી. જો..... સાધારણ ધર્મનો ઉલ્લેખ હોય, તો તેની સાથે પ્રથમ સમાસ જ થાય દા.ત. મનઃ રૂવ થામઃ : અહી ધનશ્યામ વૃષ્ણઃ એમ થાય પરન્તુ . કૃષન એમ બીજો સમાસ ન થાય. ૩. વિશેષણ પૂર્વપદ
વિશેષણ પૂર્વપદનો ઉત્તરપદમાં વિશેષ્ય સાથે આ સમાસ થાય.
દા.ત. • नीलं च तद् उत्पलं च • महती च सा सती च મહાસતી ।
ત્રણેય લિંગમાં ર્ ના રૂપોથી વિગ્રહ થાય છે. માત્ર પું. એકવચનમાં ગૌ થી માત્ત તે અમાશ્વ
વિગ્રહ થાય છે. દા.ત.
भक्तामराः ।
=
નીલોલમ્ ।॰ ગમીરનાઃ।
૪. વિશેષણોભયપઠ
A બન્ને પદ વિશેષણ હોય ત્યારે થાય.
દા.ત. શીત ૨.તેવું કળ = =શીતોષ્ણમ્ ।
B એક જ વ્યક્તિએ કરેલ બે કાર્ય બતાવનાર રૂપાખ્યાન થાય તેવાં બે કુદન્ત હોય, તેમાંથી પ્રથમ કૂદન્ત આગળની ક્રિયા બતાવે અને દ્વિતીય કૂદન્ત તેની પાછળ થયેલી ક્રિયા બતાવે ત્યારે થાય.
દા.ત. • आदौ स्नातः पश्चात् अनुलिप्तः
109
स्नातानुलिप्तः ।
आदौ पीतम् पश्चात् उद्गीर्णम् = पीतोद्गीर्णम् ।
.
-
.
-
તેવી રીતે ♦ગૃહીતનુ । ઈત્યાદિમા સમજવું
C તે જ પ્રમાણે એક ભૂત કૃદન્ત અને તેના પછી તેનો જ નિષેધ બતાવનાર મૈં કે અન્ થી શરુ થતું ભૂતકૃદન્ત આવે ત્યારે પણ આ સમાસ થાય. દા.ત. છ ઋતમ્ ૨ ર્ અદ્ભુતમ્ ૨
कृताकृतम् ।
D વિધ્યર્થ કૃદન્ત કે તુલ્ય અર્થવાળા શબ્દ સાથે જાતિવાચક શબ્દ સિવાયના શબ્દ આવે તો આ સમાસ થાય.
ા.ત. છ મોડ્યોળમ્ । • તુત્ય ́તઃ ।
પરન્તુ મોન્ચઃ ઓવનઃ અહીં મોઝ્યોવનઃ એમ સમાસ ન થાય
કેમકે ઓન શબ્દ જાતિવાચક છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. વિશેષણોત્તરપટ aનીચેના કર્મધારય સમાસ પૂર્વપદમાં વિશેષ અને ઉત્તરપદમાં વિશેષણ આવે ત્યારે | थाय.....इभयुवतिः (= al) गोधेनुः (= ६५ ). अग्निस्तोकः । | b मतल्लिका, मचर्चिका, प्रकाण्डम्, उद्धः, तल्लजः सापांय ०६ प्रशंसा-श्रेष्ठ અર્થમાં ઉત્તરપદમાં આવે. અને પોતાના લિંગમાં જ રહે છે. u.d. • ब्राह्मणमतल्लिका = श्रेष्ठ Guan. • गोमचर्चिका - श्रेष्ठ ॥य.
• गोतल्लजः = श्रेष्ठ ॥य. • गवोद्धः - sun. • धर्मप्रकाण्डम् - श्रेष्ठ धर्म cનિન્દનીય વસ્તુ અથવા વ્યક્તિના કર્મધારય સમાસમાં વિશેષણ ઉત્તરપદમાં આવે. u.d• वैयाकरणखसूचिः । • मीमांसकदुर्दुरूढः । almans I mi..... आणक भने किम् fier अर्थमा होतi पूर्वमा ut. • कुत्सितः राजा = किंराजा । • पापनापितः• आणककुलालः । d वृन्दारक, नाग, कुञ्जर श०६ साथे ५४य १तु पूर्वयमा आये. ud. • नृपवृन्दारकः । • तापसकुञ्जरः । e कडार, खञ्ज, खोड, खलित, काण, कुण्ठ, गौर, वृद्ध, भिक्षुक, पिंग, पिंगल, | तनु, जरठ, बधिर, बर्बर मेरे ७६५५त्त२५४भाव छ.
ut.. जैमिनिकडारः/ कडारजैमिनि ( भान मुनि तपथी पी 3eu) । | f कतर अने, कतम २० बतियाय ०६ साथे प्रश्न तरी: होय त्यारे । समास थाय अने. ते ०६ पूर्व५४मां आवेत. कतरकठः?(Quage ज्यो छ। ) ५२न्तु, • कतरः पुत्रः ही समासन याय. g एक, सर्व, जरत, पुराण, नव, केवल, पूर्व, अपर, प्रथम, चरम, जघन्य, | वीर, समान, मध्य, मध्यम, muzu A७६ साथे धारय समास थाय छे.
भने सशको पूर्वwinावे छ. ..... एकनाथः । • सर्वशैलाः । Note- अपर २०६ पछी. अर्ध श६ आये तो अपरनो पश्च शिथाय
... . अपरश्चासौ अर्धश्च = पश्चार्धः । h सत्, महत्, परम उत्तम, उत्कृष्ट १०६ + पूयतु यति आये तो
सत् परे Avो नियम पूर्वमा भार u.d. • सत्पुरुषः । . महापुरुषः ।
110
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુપૂપિઠ 1 मुसित अर्थमा भधारय समास थाय. त्यारे कुत्सित .... स्थाने कु पूर्व५४मां आवे छ... • कुत्सितः पुत्रः - कुपुत्रः । 2 कु + १ २०६ त्रि, रथ, वय, तथा तिवाय तृण २०६ आये तो कु नो कत् थाय छ.bud. • कदश्वः । कत्रयः । • कत्तृणम् । 3. कु + पथिन्, ३ अक्ष २६ होय अथवा कु ईषत् अर्थमा अभिप्रेत होय त्यारे कु नो का थाय. ... . कापथम् ।• ईषत् जलं = काजलम् । 4. कु + पुरुषः । ut. कुत्सितः पुरुषः - विल्पे का + पुरुषः
= कापुरुषः । कुपुरुषः । 5. ईषत् अर्थमा कु + उष्ण ।
- कव, का, कत् + उष्ण Jud. कवोष्णम् । कोष्णम् । कदुष्णम् । 6. ईषत् +न्त सिपाय 3 शुशान्त येतोसमास थाय.
त • ईषत्पिङ्गलः । • ईषद्रक्तम् । ૭ સુપૂર્વપદ A शोभन, साधु, सुष्ठु, सम्यग् Avatी १ पामतो खोय, मने प्रशंसा अर्थ સૂચિત થતો હોય, ત્યારે આ સમાસ થાય છે. અને ત્યારે હું પૂર્વપદમાં આવે u.. • शोभनः धर्मः - सुधर्मः । • साधु वचनम् - सुवचनम् । ૮ મયર શંકાઠિ અનિયમિત કર્મધારય સમાસ). • समासमा पदो समास मयूरव्यंसक होपाथी शोभाने मयूरव्यंसक કર્મધારય સમાસ કહે છે. આમાં વિશેષ્યનો પૂર્વનિપાત થાય.
• मयूरश्चासौ व्यंसकश्च = मयूरव्यंसकः । व्यंसकश्चासौ मयूरश्च - मयूरव्यंसकः । एवं... . छात्रव्यंसकः । • अधमः राजा. - राजाधमः . विशिष्टम् तेजः = तेजोविशेषः ।
• हतकः दुर्योधनः = दुर्योधनहतकः । • अपसदः नरः = नरापसदः • कृतकः पुत्रः = पुत्रकृतकः . अन्यः राजा = राजान्तरम् ।
एवं...नगरान्तरम् । • जन्मान्तराणि । • ग्रामान्तराणि । • उदक्च अवाक्च = उच्चावचम् । एवं उच्चनीचम् ।
• निश्चितं च प्रचितं च = निष्प्रचम् । • नास्ति किंचन अस्य = अकिंचनः ।
111
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
• नास्ति कुतो भयं अस्यअकुतोभयः । • पचतभृज्जता । • खादतमोदता । • अश्नीत पिबत इत्येवं सततं यत्र अभिधीयते सा= अश्नीतपिबता । • अहं अहं इति यस्यां क्रियायामभिधीयते सा - अहमहमिका । अहंपूर्विका । • आहोपुरुषिका । • कान्दिशीकः ।
મધ્યમપદલોપી (શાક પાર્થિવ કર્મધારય સમાસ) જેમાં પૂર્વપદ સામાસિકપદ હોય અને ઉત્તરપદ સાથે સમાસ થતી વખતે સમાસિકપૂર્વપદના છેલ્લા પદનો લોપ થાય છે. • शाकप्रियः पार्थिवः - शाकपार्थिवः । कस्तुरीप्रधानः मृगः =कस्तुरीमृगः ।
• देवपूजकः ब्राह्मणः - देवब्राह्मणः । • मेरुनामा पर्वतः - मेरुपर्वतः । . • कल्पपूरकः वृक्षः - कल्पवृक्षः । જ વિગુત્યુ જેમાં પૂર્વપદમાં સંખ્યાવાચક વિશેષણ હોય, તથા સમાસમાં સમૂહની વિવલા હોય તો આ સમાસ થાય અને નપુંસક એકવચનમાં આવે ud. • त्रयाणां भुवनानां समाहारः - त्रिभुवनम् ।
• पञ्चानां पात्राणां समाहारः = पञ्चपात्रम् । નિયા :- ૧ ઉત્તરપદમાં અંતે મ હોય તો શું થાય અને સ્ત્રીલિંગમાં આવે.
तत्रयाणां लोकानां समाहारः = त्रिलोकी । एवं ... अष्टाध्यायी । पञ्चवटी। પરનું પાત્ર અને મુવન શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો ઉપરોક્ત મુજબ જ થાય.
ut.. पञ्चपात्रम् । २ उत्त२५४मा भत. आ, अक्ष, अङ्ग होय तो पिये ई याय. त.. पञ्चानां खट्वानां समाहारः पञ्चखट्वी । खट्वम् ।
• पञ्चतक्षी / तक्षम् । • पञ्चाङ्गी । पञ्चाङ्गम् । ૩. ઉત્તરપદમાં અંતે દીર્ઘ રવર હોય તો તપુરુષના સામાન્ય નિયમથી હસ્વ થાય au.t.• सप्तानां पृथ्वीनां समाहारः इति सप्तपृथ्वि । • पञ्चगुः । નોટ-પૂર્વપદ કોઇ દિશાવાચક કે સંખ્યા વાચક શબ્દ હોય અને આખો સમાસ કોઇ વિશેષ નામ થતું હોય નો દ્વિગુ સમાસ ન થાય, કર્મધારય જ થાય.
.... सप्त च ते ऋषयश्च - सप्तर्षयः । (• पञ्च ते जनाश्च - पञ्चजनाः । • उत्तरश्चासौ ध्रुवश्च = उत्तरध्रुवः ।
112
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫ પાકિતત્પર 1 पूर्वमा प्र, अप, सम्, अनु, तिरस्, अव, वि, अति, परि, प्रति, उप, વગેરે.. ઉપસર્ગ હોય અને ઉત્તરપદ કોઇ નામ હોય ત્યારે પ્રાદિતપુરુષ સમાસ થાય અને તે વિશેષણ બને છે. 2 ઉત્તરપદ પ્રથમાન વિશેષણ હોય, ત્યારે પ્રાય: પૂર્વપદ અવ્યય રૂપ સંભવે છે. u.tअत्यन्तं तेजस्वी - अतितेजस्वी । 3 ५५४मा ईषत् अध्ययनो आ माहेश थाय ... ईषत् रक्तम् - आरक्तम् 4 ઉપસર્ગમાં વિભક્તિ વર્ગીકરણ A પૂર્વપદમાં પ્ર તથા અત્યન્ત અતિશય અર્થમાં અતિ ઉપસર્ગ હોય, તો પ્રાય: ઉત્તરપદી प्रथमान्त संलवे छ. ...प्रकृष्टः आचार्यः - प्राचार्यः । • प्रकृष्टा गतिः - प्रगतिः । . अतिशयेन मानी - अतिमानी । B ઉલ્લંઘન અર્થમાં ગતિ પૂર્વપદમાં હોય, તો પ્રાય: વિગ્રહમાં ઉત્તરપદને દ્વિતીયા वि .un.out.. अतिक्रान्तः मालाम् - अतिमालः ।
• अतिक्रान्तः मार्यादाम् - अतिमर्यादः । Cum: अव आने सम् पसर्ग होय तो
वितीयाथी थाय. t.• अवकृष्टः कोकिलया - अवकोकिलः ।
. अर्थेन संगतः। संगतः अर्थः - समर्थः । D परि, अलम् नोयतु धी वि थाय. ud पर्यध्ययनः = परिग्लानः अध्ययनाय । अलंकुमारिः= अलम् कुमार्यै । E वि, निस्, निर् , उत्, अने. अप नोपंयमाथी वि थाय. aud.. निर्वनम् - निर्गतम् वनात् ।। व्यर्थः = विगतः अर्थात् ।
• निर्मर्यादः - निष्क्रान्तः मर्यादायाः ।। જો નિસ્ ઉપસર્ગ નિશ્ચિત કે નિ:શેષ અર્થમાં હોય તો ઉત્તરપદ પ્રથમાન હોય ... निःश्रेयः - निश्चितं श्रेयः । • निःश्रेयः - निशेषेण श्रेयः । • अपसिद्धान्तः - अपक्रान्तः सिद्धान्तात् । F अधस् भने यथा मां पडीधी विशE ALL ud. • अधोजानु = अधः जानुनः । • यथार्थः - अर्थस्य योग्यः । एवं यथार्हः । 5. योगी प्रादि समास • विपरीतः पक्षः - विपक्षः । • अनुगतः कूलम् - अनुकूलः । एवं. अनुरूपः । अन्वर्थः ।
113
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯ ગતિ તત્પર પૂર્વપદઉપસર્ગકેfષ્ય પ્રત્યયાન અચય હોય, અને ઉત્તરપદધાતુસાધિત રૂપ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. દા.ત. ૦ ૩રી વી = ૩ીત્ય |
• પ્રદુ મૂત્વા = પ્રાપુણ્ય ૦ વત્તીપૂય | ૦ ગુવતીચ | ૭ ઉપયતમાં | પૂર્વપદમાં નામ અવ્યય કે ઉપસર્ગ હોય, ઉત્તરપદમાં ધાતુ સાધિત નામ હોય..
= કૃદન્ત હોય) ત્યારે આ સમાસ થાય. વિગ્રહ વખતે પ્રાય: ઉત્તરપદમાં તે ધાતુનું ક્રિયાપદનું રૂપ વપરાય છે. ઠા.ત. પૃદે તિતિ - ગૃહ ! સુન તથd = કુનમઃ |
ઉત્તરપદમાં થતા ફેરફાર A. વ્યંજનાંત ધાતુઓમાં. ૧) કયારેક કોઈ ફેરફાર ન થાય. ઘાત • નર્ત મુખ્યતીતિ = નામુ | ૨) ક્યારેક અંતે આ ઉમેરાય .ત. • શિરસિ હોતીતિ = શિરોરુઃ | ૩) મન્ નો માર્ગ, નસ્ નો , અમ્ નો , રમ્ નો ખ કે દન્ થાય. દા.ત. પુષ્ય પગતિ રતિ પુષ્યમાન્ - પુષમાન્ - પુષમા ! • પાત્ ગાયતે = પટ્ટનમ્ ૦ તુર છતિ = સુરા | • શત્રુ તિ = શત્રુહ - શત્રુઝઃ | » વૃહત્ ક વૃત્રા | B. સ્વરાંત ધાતુઓમાં 1 હસ્વ , ૩, ૪ કારાંત ધાતુમાં ક્યારેક ગુણ/વૃદ્ધિ ન થાય. પણ અંતે તુ
ઉમેરાય (વિવર્ પ્રત્યય કહેવાય છે.) a.ત. of યતીતિ = વિનિત્ | પર્વ મુખ્યત્ ઈત્યાદિ.. 11 ક્યારેક અંત્ય વરની વૃદ્ધિ પૂર્વક આ ઉમેરાય ઇ.ત.મે કરોતિ તિ . | ક્યારેક અંત્ય સ્વરનો ગુણ થાય + ગ ઉમેરાય. દા.ત. • ગુઢાય તે રૂતિ ગુણાશય | પર્વ • કાર્યઃ ઈત્યાદિ. TV ક્યારેક કોઇ જ ફેરફાર ન થાય. .ત. સ્વયે મવતીતિ સ્વયંમૂ | v અંત્ય છે કે સૌ નો A. ચારેક ગ થાય દા.ત. ધન રાતિતિ ધનવઃ || • શ્રેષ્ઠ પ્રતીતિ કચ્છપ ! • ધર્મજ્ઞ છે • તટસ્થ ! B. ક્યારેક ના થાય ા.ત. • વસું તાતીતિ વસુધા .
પર્વ : વિશ્વ ! :
114
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
VI च्यारे धातुओने, अन ३ इन् प्रत्यय . u.t. वंशं भूषयतीति वंशभूषणः । मधु पिबतीति मधुपायी । VII पूर्वप, सु, दुस् ॐ दुर् अने. उत्त२५६ ३५ होय तथा धातु, स्त होय तो शन....अने.... irrit wोय तो मेमने मेम. अ भेराय छे. a... • सुखेन तीर्यते = सुतरः ।• दुःखेन जीयते = दुर्जयः । • दुःखेन लभ्यते - दुर्लभः । एवं • दुर्गमः । दुरापः । सुलभः ।
- અનિયમિત ઉપપદ સમાસ • ललाटं तपति = ललाटंतपः • उदरं बिभर्ति = उदरभरिः । • रात्रौ चरति - रात्रचरः • कूलं कषति = कूलंकषा । • प्रियम् वदति - प्रियंवदा • आत्मानं पण्डितं मन्यते - पण्डितंमन्यः। • परं तापयति परंतपः • न सूर्यम् पश्यन्ति = असूर्यपश्याः । • उच्चैः, नीचैः, तिर्यक्, मुखतः, पोरे 32us NEनो कृत्वा कोरे
સંબંધક ભૂતકૃદન્ત સાથે ઉપપદ સમાસ થાય. Ed.. उच्चैःकृत्य • उच्चैःकृत्वा ।. मुखतोभूय ।. एकधाभूय ।
તન્દુરુષ સમાસના શબ્દમાં થતા ફેરક્ષર - 1. कुछ महत् + ब्रह्मन्
त कुब्रह्मः । कुब्रह्मा । - कुछ महत् + विस्पे ब्रह्म थाय.J महाब्रह्मः । महाब्रह्मा ।
शासीमा नित्य थाय सुराष्ट्रब्रह्मः । 2. I धारय अने प्रीही समास पूर्वमा महत्. होय तो महा महेश थाय. Ed. • महादेवः । • महाबाहुः ।।
. ५२न्तु • महत्सेवा (महतः सेवा पठीतत्पुरुष) II तत्पुरुषमा ... महत् + घास, कर, विशिष्ट २०६] • महाघासः । • महाकरः । महा + घास, कर, विशिष्ट श६ ) • महाविशिष्टः । 3. I अष्टन् + कपाल हवि । ud. अष्टाकपालः । - अष्टा + कपाल : हवि J . अष्टाहविः । II अष्टन् + गो (MEथी 3॥ २५ परे अर्थमi) - अष्टा + गो .. . अष्टागवः शकटः ।
115
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વપદમાં
તત્પષના ઉત્તરપત્રમાં થતા ફેરફારો
ઉત્તરપદમાં ફેરફાર ઉદાહરણો મૂળ શબ્દ
૧. અવ્યય કે | अङ्गुलि अङ्गुल निर्गतम् अंगुलिभ्यः = निरङ्गुलम् । સંખ્યા વાચક
द्वे अङ्गुली प्रमाणमस्य = द्वयमुलं दारुः। ૨. સંખ્યાવાચી પુણ્ય
દયો રો સમાહર = દિનાત્રમ્ ! એકદેશવાચી, અવ્યય, | રાત્રિ | રાત્રિ પુ ત્ર પૂર્વ રાત્રે = પૂર્વરાત્રઃ | કે સંખ્યાત શબ્દ
ગતિને રાત્રિમ્ = ગતિરાત્રઃ |
સંધ્યાતા ત્રિા = સંધ્યાતર/ત્ર | ૩ સંખ્યા સિવાયના | મદન ગઢ | હૂ પૂર્વ : પૂર્વાણ | સર્વાણ ! ઉપરના પૂર્વપદમાં ૪. ઉપરોક્ત સિવાયમાં મહમ્ | મ મ ર તદ્ મદ - ૩ત્તમાદઃ |
પર્વ પાહિ | સપ્તાહ ! ઈત્યાદિ. કયો કહો , તમારા પ્રયઃ | પર્વ
| ઈત્યાદિ.. | નોધ:- સમાસને અંતે તક્તિ પ્રત્યય હોય અને પૂર્વપદમાં સંખ્યાવાચી વિશેષણ | હોય તો ગહ થાય ઘતા દયો ગલ્લો મવદ = ય | યહ્મપ્રિયઃ | ૫. સામાન્ય થી કોઈ | સ | સ | Mય સવાટ = કૃસ | પણ શબ્દ હોય ૬. સામાન્ય થી કોઈ
राज મધ૨/ગ | મદ૨/ગ | પણ શબ્દ હોય ૭. ઉપસર્ગ કે પ્રાણી
| ગતિવઃ | સર્ષ વ [ભિન ઉપમેયવાચી
વ - આર્ષરવ . શબ્દ
પ્રણીહોયતો વાનરવા | ૮. ઉત્તર, પૂર્વ,મગ, સિWિ | સંવ | Jત્તરસવમ્ | અથવા પ્રાણી ભિન
પૂર્વ વચમ્ ઈત્યાદિ... ઉપમેયવાચી શબ્દ
| राजन्
116.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્પષમાં નીચેના શબ્દ અતિ હોય તો માં ઉમેરાય
૧) તપુરુષમાં ઉત્તરપદ સંખ્યાવાચી હોય તો અંત્ય સ્વરનો અથવા સ્વર સહિત અંત્ય વ્યંજનનો લોપ થાય અને ન ઉમેરાય છે.
Aત નિતનિ ત્રિશતઃ = નિશ્ચિંશનિ વક્કળ | ૨) જો તક્તિના પ્રત્યાયનો લોપ ન થયો હોય તો નો શબ્દ પછી ગ ઉમેરાય દા.ત. પાવ | ગુવવિધ પરનુદિ બેગાયથી ખરદિલ વસ્તુ અહીન થાય. ૩) ઉત્તરપદમાં રજૂ શબ્દ મુખ્ય અર્થમાં હોય તો ન લાગે છે.
ઘાત • મવાનામ્ ૩ર વ = અવોરસમ્ | ૪) જાતિવાચક કે સંજ્ઞાવાચકબે પદ મળીને સમાસ થાય ત્યારે મન, ગયણ, સર શબ્દમાં 1 ઉમેરાય અને રમન્ માં મન્ નો લોપ કરીનેમ ઉમેરાય
ા.ત.૦ ૩૫ાનમ્ | • મહાનલ • અમૃતામ |
• તાલિમ્ | • માત્ર મ્ ૫) જો તક્તિ પ્રત્યયનો લોપ ન થયો હોય તો દ્વિગુ સમાસમાં નૌ પછી આ ઉમેરાય. દા.ત. દિના વમ્ | • ત્રિનાવમ્ | પણ... પુષ્યમિક નૌમિ ત = પશ્વની | (અહીં તક્તિ પ્રત્યયનો લોપ થયો છે તેથી મ ન ઉમેરાયો). ૬)વિશે મ પ્રત્યય 1 દ્વિગુ સમાસને અંતે અથવા અર્ધ પછી વારી શબ્દ આવે તો વિકલ્પ મ ઉમેરાઇને પાર થાય ઘ.તો ઉર્યો સમાહાર = વિરમ્ દિવારી
પર્વ. અર્ધવારમું/અર્ધવારી II સમાસમાં દિ કે ત્રિ + ગતિ(તક્તિ પ્રત્યયનો લોપ ન થયો હોય ત્યારે). - દિ કે ત્રિ + ગત વ્રત યગ્નતમ્ ! યતિઃ | પરનુ કાવ્ય ગઝતી વ્યાં શ્રીd - યતિ જ થાય કેમકે તક્તિ પ્રત્યાયનો લોપ થયો છે.
(તસ્યુઅષમાં લિંગ વિધાન) ૧) સામાન્યથી ઉત્તરપદનું લિંગ લાગે. અપવાદ- 1. ગતિતપુજ્ય તેમજ પ્રત, માપન્ન શબ્દ પૂર્વપદમાં હોય તો વિશેષ્ય અનુસાર લિંગ લાગે. દા.ત. • સ્વીતઃ અર્થ • પ્રાપ્તીવિ નિરક |
• વીવૃતે નમ્ | • પ્રાપ્તીવિલા સ્ત્રી | • વીવૃત્તી સંન્ |
117
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
2. a. રાત્ર, ગદ્દ અને ગદ અંતવાળા તત્પરુ પુલિંગમાં આવે.
ત પૂર્વરાત્રઃ | » મધ્યાહ્ન I સપ્તાહ | b. સંખ્યા પછી રાત્ર અને પુષ, મુનિ શબ્દ પછી શબ્દ નપું) માં આવે. ઘ.ત. નવરાત્રમ્ | • MRIત્રમ્ | • પુરમ્ | - સુરિનામ્ | I પથિન્ શબ્દનો પણ આદેશ વિધે થાય નગ્ન તત્પ૦ તથા દ્વિગુતત્પર સમાસમાં પથ નપુંસકલિંગમાં આવે હત. • શિવજી પચા. - શિવપથ | પર્વ.. • વિપઃ વિપચાર |
• નિમ્ તત્પમાં ૦ થમ્ - અપભ્યાઃ | » ત્રિપથમ્ | Tv ઉત્તરપદમાં છાયા શબ્દ હોય અને છાયા કરનાર વસ્તુ અનેક હોય તો છીયા નું છાય થાય. અને નપું) માં આવે. ઠત • છાયા = રૂછીયમ્ | v a. પૂર્વપદમાં ગત્ સિવાયના રાજાના પર્યાયવાચી શબ્દ તથા રક્ષણ કે પિશા શબ્દ અને ઉત્તરપદમાં સમા શબ્દ... આવે તો સમન્ (નપું) થાય. શ્રત ૦રવરલમમ્ ૦ રસમમ્ | પરનુ નામ અહી ન થયું b.સમ શબ્દ સમૂહ અર્થમાં હોય તોપણ નપુંસક લિંગમાં આવે દા.ત.ત્રીસમમ્ | vi ઉત્તરપદમાં રહેલા સેના, સુરા, છાયા, શાતા, નિશા આ શબ્દો વિત્યે નપું. . માં આવે. દા.ત. • ગ્રાહણેના / બ્રાહણેનમ્ ા નોશાતા / શાસ્ત્રમ્ | •यवसुरा / यवसुरम् ।. कुड्यच्छाया /कुड्यच्छायम् । श्वनिशा/ श्वनिशम् । Note :- લિંગ વિષયક ઉપરના તમામ નિયમો માત્ર તત્પમાં જ લાગે. અન્યત્ર લાગે નહિ દા.ત. બહુવ્રીહિમા - દૃઢનો રાની | નમ્ બહુવ્રીહિમાં ક અસેના કર્મધારયમાં જ પરમસેના |
બહુવતિ સમાસું
આ સમાસ અન્ય પદ પ્રધાન છે. લાગ:- સામાન્યથી જે સમાસમાં પૂર્વપદ વિશેષણ હોય, ઉત્તરપદ વિશેષ હોય અને આખો સમાસ બીજા કોઇ પદનું વિશેષણ હોય ત્યારે આસમાસ જાણવો. બહુવ્રીહિ સમાસ વિશેષણ છે. તેથી તેના વિગ્રહમાં વિશેષ્યની જાતિ અને વચન પ્રમાણે પ્રથમા અને સંબોધન સિવાય અર્થના સંબંધને અનુસાર વત્ સર્વનામના છએ વિભક્તિ ના રૂપોનો પ્રયોગ થાય છે.
118
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્યા સ્થાને રદ્ ના રૂપોનો પ્રયોગ કરવો તે સમાસના વિશેષ્ય અર્થ ઉપરથી નકકી કરી શકાય દ્વિતીયા | પ્રાતમ્ ૩૬મ્ યમ્ સ = પ્રાપ્તો (ગ્રામ) | તૃતીયા [ ઢઃ રથ: વેન સા = રથ: (નવ) | ચતુર્થી = ૩પહૃત: પશુ યશ્ન : = ૩પહૃત પશુ (અ) . પંચમી | નિતઃ ગરિ સ્માત્ સ = નિતરિ (રેશ) | ષષ્ઠી | વહુ ઘનમ્ વચ્ચે સર = વહુનઃ (નર) | સપ્તમી 9 તમ્ વીને વસ્યામ્ સી - ૩ખવીની (પૂમિ) | ઉપરના ઉદાહરણોમાંથદ્ ની જે વિભક્તિ આવી છે તેનીજ વિભક્તિ હંમેશા આવે એવો નિયમ નથી. સમાસ એજ હોય પણ વિશેષે ફરી જાય તો પત્ની વિભક્તિ પણ ફરી શકે દા.ત. તાઃ નું વિશેષ્ય 'નર': થાય તો મઢ : યસ્ય સર એમ થાય. સ્ત્રીનું વિશેષણ બને ત્યારે તમ્ વીને યથા સા ૩Hવીના એમ થશે. માટેવિશેષ્ય જોઇ અને અર્થનો વિચાર કરીને વિગ્રહ વાક્ય સમજી અર્થ કરવો. બહુવ્રીહી સમાસ વિશેષણ હોવાથી સામાન્યત: વિશેષ પ્રમાણે તેના જાતિ/વચન થાય છે.
બહુશ્રીહિસમાસના પ્રકાર ૧ સમાનાધિકરણ ૨. વ્યધિકરણ ( દુગવિજ્ઞાન / તદુગવિજ્ઞાન ) ૩. સબહુવ્રીહિ ૪. સંખ્યાબહુવ્રીહિ પ. દિશાબહુવ્રીહિ ૬. પ્રાદિ બહુવ્રીહિ ૭. નન્ બહુવીહિ ૮. ઉપમાન બહુવ્રીહી ૧ સમાનાધિકારણે જેના વિગ્રહમાં બંને પદને સમાનવિભક્તિ (પ્રથમાવિભક્તિ) લાગે તે ut • महान्तौ बाहू यस्य सः = महाबाहुः (नलः) • श्वेतं अंबरं यस्य લ = શ્વેતવા (મુનિ) • વહિવ નો મન્ના વઘુવીર (રેશ) | ૨. થયિકાણ વિગ્રહમાં સમાસના પદોને ભિન્ન ભિન્ન વિભક્તિ લાગે છે. શ્રત ૦ વમ્ પાળી યD : = પણ (f) • હસ્તે તા: યસ્ય સ = હસ્તાર | (તકુળવિજ્ઞાન - જેના વિગ્રહમાં સમાસિક પદનો (વિશેષણનો) અર્થ વિશેષ પદાર્થની સાથે ઉપસ્થિત હોય છે. દા.ત. તેવી જ ચચ સઃ સંવર્ગ ૩ |
119
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગધેડાનું વિશેષણ છે તેથી ગધેડો હોય ત્યાં તેના લાંબા કાન પણ હોય છે. મતાવિજ્ઞાન જયા વિશેષણ પદના અર્થની વિશેષ પદાર્થની સાથે ઉપસ્થિતિ આવશ્યક ન હોય તે પ્રાત વિત્ર નવો યય : પિત્ર (પ) | જયાં જયાં ગોવાળ હોય ત્યાં ત્યાં તેની ગાયોને હોવાની જરૂર નથી.) ૩. સબહીતિ સહ અવ્યય સાથે તૃતીયાના નામનો આ સમાસ થાય. અને ત્યારે સ૬ નો સ આદેશ થાય શ્રત. સર વિદ્યતે યઃ સ. પુત્ર (રમેશ:).
મત્ર સ૬ વર્તત યા સા સમર્રા (સ્ત્રી) | નોધ:- આશીર્વાદના અર્થમાં સદ આવે ત્યારેગો, વત્સ, હસ્ત સિવાયના ઉત્તરપદમાં હોય તો સારું નો સ ન થાય. દા.ત. સ્વતિ રાણે સપુત્રાવ પરન્તુ જોરે સાવે. પર્વ સંવત્સાય | સંહિતાય | ૪. સંખ્યાબહરીહિ પૂર્વપદમાં સંખ્યાવાચક શબ્દકે ઉપસર્ગ ઉત્તરપદમાં સંખ્યાવાચક શબ્દ કે અવ્યય કે સન્ન, દૂર, ધ શબ્દ આવે તો આ સમાસ થાય છે. . નિયમ:-A. આ સમાસ થાય ત્યારે અંત્યસ્વરનો અથવા સ્વર સહિત અંત્ય વ્યંજનનો લોપ થઇ ગ ઉમેરાય છે. શ્રત કુશાનાં સમીપે સતિ છે તે = ૩૫શ | દસની આસપાસ
વા ત્રયો વા દિવ્ય = બે કે ત્રણ દિ આવૃત્તિ. રશ = દિશા (વીસ) પર્વ. ત્રિશા ઈત્યાદિ. ત્રિશતઃ દૂર = મહૂત્રિશા પર્વ ધ વેવારિશ | વગેરે અપવાદ:- ૧) સમાસના અંતે વર કેમ શબ્દ હોય તો ઉપરનો નિયમ ન લાગે. શ્રત. ૦ ૩૫ વદવઃ | » ૩૫. 1 B. વિંશતિ શબ્દમાં તિનો લોપ થાય છે. .ત. વિંશજો માસ - માલવિંશ | C. ત્રિ, ૩૫ પછી તુન્ શબ્દ આવે તો ઉપરનો નિયમ ન લાગે. માત્ર 5 ઉમેરાય ઘ.ત. • ત્રયો વા વા વા= ત્રિવતુર. | પર્વ ૩૫ તુ: ૫.દિશા બત્રીતિ જે બે દિશાની વચ્ચેના ખૂણા- વિદિશાનો બોધ કરાવે છે. સમાસમાં પૂર્વ, ક્ષિા ગેરે દિશાવાચક પદ જ જોઈએ. કૌબેરી વગેરે યૌગિક નામ ન ચાલે. ut • दक्षिणस्याः पूर्वस्याश्च दिशोऽन्तरालम् = दक्षिणपूर्वा । પર્વ પૂર્વોત્તર ઇત્યાદિ....
120
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ પ્રાપ્તિ બાહબ્રીતિ प्रादितत्पुरुषवत् नियमो . मात्र अन्यपहनुं विशेष बने मेरो ३२. u.... उद्गता कन्धरा यस्य सः = उत्कन्धरः ।. विगतं रूपम् यस्याः सा विरूपा (कन्या) । • निर्गताः जनाः यस्मात् तद् निर्जनम् वनम् ।
नील पूर्वप निषेधतात्यारे थाय. अने. अ अन् un
... अविद्यमानः पुत्रः यस्य सः = अ५॥ न पुत्रः यस्य सः - अपुत्रः । विल्पे अ अन् भने यस साये १५शये। ३५ यम रहे त. विगतजीवितः। अविद्यमानपुत्रः । 32usi न नो अ नाय... नकुलः । ૮. ઉપમાન બહુવીહિ
પૂર્વપદ કોઈ ઉપમા દર્શકનામ હોય ત્યારે ઉપમાન બહથ્રીહિ કહેવાય. ઉત્તરપદમાં સામાન્ય ધર્મ હોય તો વિગ્રહ ષષ્ઠી વિભક્તિ થી થાય છે. ... • पद्मानाम् गन्धः इव गन्धः यस्य सः = पद्मगन्धिः । अथा
• पद्मानाम् इव गन्धः यस्य सः = पद्मगन्धिः । • चन्द्रस्य कान्तिः इव कान्तिः यस्य सः = चन्द्रकान्तिः । २१॥
• चन्द्रस्य इव कान्तिः यस्य सः = चन्द्रकान्तिः । ઉત્તરપદમાં ઉપમેય હોય ત્યારે ઉભયપદ સમાનવિભક્તિક હોય u... कमले इव अक्षिणी यस्याः सा = कमलाक्षी ।
(क
नयभो) A ઉત્તરપદ દીર્ઘ-ઝ કારાંત હોય અથવા 2 કારાંત હોય, તો અવશ્ય વા લાગે छ.... बहुनदीकः देशः । कर्मकर्तृकं जगत् ।। ई-ऊ नोविमति. प्रत्ययो ५२ इय-उय् थाय तेने विल्पे को ..... सश्रीः ३ सश्रीकः । बहुस्त्रीकः (नित्य क un) B. सिराय सविस्ये क un. घ... अध्ययननिमित्तः/निमित्तकः वासः ।आ संभालक्ष्मीभार्यः, लक्ष्मीभार्याकः, लक्ष्मीभार्यकः ।(क दागे त्यारे
विस्थाय.) સમાસને અંતે વનારા હેરક્ષર u... अक्षि + अक्ष, धर्म , धर्मन् । धनुष - धन्वन, गन्ध - गन्धि । u... कमले इव अक्षिणी यस्य सः कमलाक्षः। • शोभनः धर्मः यस्य सः . सुधर्मा ।. ज्यां अधिगतं = अधिज्यं धनुः यस्य स = अधिज्यधन्वा
121
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्गतः गन्धः यस्य सः = उद्गन्धिः । पद्मस्य इव गन्धः यस्य सः पद्मगन्धिः। (૩૬ પ્રતિ, ૩, સુfમ, અથવા ઉપમાદર્શક પૂર્વપદ હોય ત્યારે અન્યનું ન્યિ થાય છે. સુવિગેરે)
इति बहुव्रीहि समास
જ. અવ્યયીભાવ સમાસ • પૂર્વપદમાં ઉપસર્ગ કે અવ્યય હોય અને ઉત્તરપદમાં કોઇ નામ હોય. • સમાસ નપું. પ્રવિ. એક વ૮ માં આવે • મ કારાંત ને કેટલીકવાર તૃતીયા કે સપ્તમી વિભક્તિ લાગે છે. • અંત્ય દીર્ધસ્વર હસ્વ થાય. ઇ નો અને મો ગૌ નો ૩ થાય. • અંત્યમ્ નો લોપ થાય પરતુ ઉત્તરપદનપું હોય તો વિકલ્પ લોપાય. અંત્ય ઝ અને ગર્ નોરમ્ થાય . જા જા અર્થમાં અવ્યયીભાવ ૧. સપ્તમી વિભક્તિનો અર્થ. • દૌધર - હરિમાં /હરિ વિષયમાં. ૨. સામીપ્યનો અર્થ. ના. સમી = ૩ નવમ્ ૩૧લમ | ૩. સમૃદ્ધિનો અર્થ. • મા સમૃદ્ધિ = સુમન્ ' ૪. ખરાબ સ્થિતિનો અર્થ. • યવનાનાં વૃદ્ધિ - સુર્યવનમ્ | ૫. અભાવનો અર્થ. • વૃક્ષામ્ નમાવઃ = નિવૃક્ષમ્ | દ. અતિશય કે અત્યયનો અર્થ. • યૌવની પ્રત્યય - તિયૌવન | ૭. અસંપ્રતિ (અયોગ્ય) કાલનો અર્થ છે નિદ્રા સંપ્રતિ 1 ગુજ્યતે તિનિદ્રમ્ | ૮. પ્રાદુર્ભાવ-પ્રસિન્નિો અર્થ. • વિષ્ણુશસ્ય પ્રવેશ - તિવિષ્ણુ ! ૯. પછીનો અર્થ ગોવિંદસ્ય પાત્ = મનોવિંદમ્ | ૧૦. યોગ્યતાનો અર્થ. • ગુનાં યોગ્યમ્ - અનુપુખમ્ | ૧૧. અનુકમનો અર્થ છે શમય આનુપૂર્વેળ = મનુમન્ - અનુજ્યેષ્ઠમ્ | ૧૨. પુનરાવૃત્તિનો અર્થ૦ વર્ષ વર્ષે= પ્રતિવર્ષમ્ ગિનિ નિ - પ્રત્યમ્ | ૧૩. અનુલ્લંઘન દર્શાવતો અર્થ ૦મતિ નતિમ યથા યાત્ તથા = યથામતિ | ૧૪. સાદૃશ્યનો અર્થ છે . શ = સરિ | ૧૫. એક વખતનો અર્થ છે પણ પુત્ - સીમ્ ૧૬. સાકલ્ય/તમામ અર્થમાં દુખ્યમરિ સપરિત્યષ્ય યથા યાત્તા=સહુખ્યમ્ |
122
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७. संपतिनो अर्थ. • क्षत्राणां संपत्तिः - सक्षत्रम् । १८.
भ 3 मिलियन अर्थमा जलधेः आसय जलधेः आरभ्य =आजलधि । १९. २६ नोआर्थ. • गंगायाः अन्वायतम् = अनुगङ्गं वाराणसी । • वनस्य समीपं - अनुवनम् ' अशनिर्निगता । २०. त२३ अर्थमा • अग्निं अभि = अभ्यग्नि । अग्निं प्रति = प्रत्यग्नि । २१. पानसर्थमi. ग्रामात बहिः बहिर्गामात = बहिामम् । २२. कान अर्थमi• अक्ष्णोः समीपम् = प्रत्यक्षम् । अक्ष्णोः परम् - परोक्षम् ।। प्रति, पर, सं भने अनु प ५२ अक्षि नो अक्ष थायसने अम् un. पर नो परो भाशयाय. समक्षम् । अन्वक्षम् । परोक्षम् ।
. उभयतिहार ૧. પૂર્વપદમાં અંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય. ૨. ઉત્તરપદમાં અંત્ય સ્વર ને બદલે રૂ મુકવો ૩ હોય તો ગુણ કરીને $ લગાડવી.૩.યુન્ના વિષયમાં બંને પક્ષ સમાન સાધન-હથીયાર વડે યુદ્ધ કરતા હોય. અથવા સમાન વસ્તુ ગ્રહણ કરવા પૂર્વકલડતા હોય ત્યારે આ સમાસ થાય. વિગ્રહ વખતે હથીયારને તૃતીયા અને જેનું ગ્રહણ કર્યું હોય તેને सप्तमी Alteun.ut • दण्डैश्च दण्डैश्च प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तं दण्डादण्डि ।
• केशेषु केशेषु गृहीत्वा इदं युद्धं प्रवृत्तम् = केशाकेशि ।
• बाहुभिश्च बाहुभिश्च प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तम् = बाहूबाहवि । ____* सायन KEITEL होय तो सासमास.न. थाय. दण्डाकेशि नाय. 46 munde&GERHd शाकस्य लेशः = शाकप्रति । गङ्गायाः पारम् = पारेगङ्गम् । गङ्गायाः मध्यम् = मध्येगङ्गम् ।
२१॥ गङ्गायाः पारात् = पारेगङ्गात् । गङ्गायाः मध्यात् = मध्येगङ्गात् ।
ઉપર જણાવેલા સમાસોમાંથી કોઇ પણ સમાસ લાગે નહિંતેવા સમાસો આમાં આવે ut पूर्व श्रुतः = श्रुतपूर्वम् । पूर्व भूतः = भूतपूर्वम् । पूर्व दृष्टः दृष्टपूर्वम् । तिष्ठन्ति गावः यस्मिन् काले स = तिष्ठद्गुः कालः । .
- पृषोदरादिसमास मां समास थयेu vaaqt. थय होय ते. पृषतः उदरं - पृषोदरम् (पवन) मनसः ईषिणः = मनीषिणः विद्वान् । मह्या रौति = मयूरः । वारीणां वाहकः - बलाहकः । शबानां शयनम् = स्मशानम् । पिशितं आचामति इति पिशाचः ।
123
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઠન પ્રત્યય
१. ऽर्भ[शिलूतङ्गुहन्त (अविारत प्रत्यय) सेट्ने इ लागे. .त. चल् चलितः । परन्तु ह्रस्व / हीर्ध उ ऋ अशंतमांन लागे. छत नुनुतः भू कीर्णः । कृकृतः ।
भूतः
कॄ
२. त नोन भवाना नियम.
A. र् अंतवाणा धातुभां थाय छत. शृ → (शीर्) -शीर्णः B. द् संतवाणा धातुभां द्नो भाग न थाय छत. भिद्
भिन्नः ।
C. 1. संयुक्त व्यंवनना, 2. जीभ वर्ग अंतस्था पर 3. आ अशंत होय तेथा,
ग्ला
ग्लानः ।
4 खेस्वरी धातुभां थाय. छ.त. ग्लै a नुद्, विद्, उन्द्, त्रै, घ्रा, ही धातुभां विल्थे न थाय छे. छत नुद् नुन्नः नुतः b ध्या, ख्या, मंद, भांन थाय छत ध्यातः । ख्यातः । मत्तः ।
3 शी, स्विद्, मिद्, क्ष्विद्, धृष्, मां तशी शयितः । धृष् → धर्षितः / ४. यम्, रम्, नम्, ं गम्, हन्, मन्, तन्, क्षण,
धृष्टः ।
क्षिण, ऋण, जने वन् अनुनासिक
लोपाय हात गम् → गतः 1 रम् → रतः ! नम् → नतः । ૫. ઉપર સિવાયના અન્ કે અન્ અંતવાળા ધાતુઓમાં રૂ ન લાગે ત્યારે સ્વર દીર્ઘ थाय. छ.तक्षम् → क्षान्तः । शम् → शान्तः ।
૬. ઉપાંત્ય અનુનાસિકવાળા ધાતુમાં રૂ ન લાગે ત્યારે અનુનાસિક લોપાય. छत. रञ् → रक्तः । अञ्ज्
अक्तः ।
इ लागे त्यारे गुण थाय
नत्वा प्रणत्य प्रणम्य
૭.a. સંબંધભૂત કૃદન્ત માં રૂ ન લાગે.ત્યારે નિયમ૪, ૫, અને ૬લાગે. પરન્તુ તુ ઉપસર્ગ वाणा धातुने नियम ४ विडये लागे. छ.. नम् b. 1. वीप्सार्थे विऽल्ये अम् प्रत्यय लागे जने त्यारे १० भां गगनो वृद्धि नियम लागे. कृत्वा कृत्वा = कारं कारं ।
पीत्वा
पीत्वा
2. आ अतने यम् प्रत्यय लागे छत 3. पशेमलून्त
(१) परोक्षर्तरि ईन्ति परस्मैप६ वस् प्रत्यय लागे.
પરોક્ષભૂતકાળ તૃતીયા પુરુષ બહુવચનના ૩૬ ના સ્થાને વક્ લગાડવાથી બને.
६. नम्
नेमिवस् ।
नेमुः
124
=
=
पायं पायं
1
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
II એકવરી (ધૃત્વ વાળુ) રૂપ હોય, અથવા આ કારાંત હોય ત્યારે વસ્ લાગતા પહેલાં લાગે. દા.ત.પર્ કે ચિવલ્ । વા કે વિસ્ ।
III શમ્, ન્, વિવું, વિષ્ણુ, વૃ, માં વત્ પૂર્વે વિકલ્પે હૈં લાગે
નષ્મિવત્ । નાવત્ ।
ઘાત મ્ બેનમુ IV વ, અશ્ નો અનુનાસિક લોપાય. દા.ત. વન્ત્ -> बबध्वस् 1 अज् કારાંત ધાતુમાં ગુણ ન થાય.
V
દા.ત. છે चकृवस्ं । તુ → તિતીર્વક્ ।
=
આત્મનેપઠ અને પ્રત્યય
I પરોક્ષભૂતકાળ તૃતીયાપુરુષ બહુવચનના રૂપમાંથી રે કાઢી આન લગાડવાથી બને.
દા.ત. અશ્ કે आनशिरे
आनशानः ।
II પરોક્ષ કર્મણિ કુદન્ત કરવા આત્મનેપદનો આન પ્રત્યય લાગે.
દા.ત. પપ્
પેવાનઃ ।
1
સ્ત્રીલિંગ પરોક્ષ ભૂતકૃદન્ત
પરોક્ષભૂતકાળના તૃતીયા પુરુષ બહુવચનના રૂપને ફ્ લગાડવાથી બને. મુવી । રૂપ નવી જેવા કરવા.
દા.ત. ગમ્ છે નમુક્ +
નપુંસક પરોક્ષભૂત કૃદન્ત
પ્રથમા/ દ્વિતીયા વિભક્તિ દ્વિવચનના રૂપ માટે ઉપરનો નિયમ લાગે. બાકીના રૂપ પું૦ જેવા થાય.
૪ સામાન્યભવિષ્ય કૃદન્ત (૧) કર્તરિ, પરઐપઠ
ત્ પ્રત્યય
તિના સ્થાને લાગે.
करिष्यति
करिष्यत्
♦ નિવત્ ।
> રૂપ છેત્ જેવા
=
આત્મનેપદ
માન
પ્રત્યય
તે ના સ્થાને લાગે
करिष्यते
करिष्यमाणः ।
કરનારો≤
સામાન્યભવિ તુ પુ૦ એક વચન
રૂપ રામ જેવા
←
125
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રીલિંગમાં સત્ ના સ્થાને થતી કે થતી
ન્ જ થયષ્યતી | થયષ્યન્તી રૂપ નહી જેવા | નj૦માં છ જેવા (૨) કર્મણિણિમાળ = કરનાર. પ ધાતુને ન્ પ્રત્યય ને આગળ કોઇ નામ ન હોય
મનુસત રૂતિ પર્વ શીતઃ અનુસારી (f)
___ तिष्ठति इति एवं शीलः स्थायी (यिन्) B આગળ કોઇનામ હોય કે तुरगं अनुसरति तुरगानुसारी । स्थण्डिले शेते स्थाण्डिलशायी । ૬ધાતુને સ્વભાવના અર્થમાં વર પ્રત્યય કૃષ્ટ તિ પર્વ શીતઃ વ: | પર્વ નિત્વ / નરવ | સ્થાવર | ઇત્યાદિ. ૭ આ જ અર્થમાં પ્રત્યય નિતિ તિ પર્વ શીતઃ હિઃ | શમતે તિ પર્વ શીતઃ સુપ્ર | પર્વ. નમ્ર . રીઝઃ | B. | ઇત્યાદિ.
: તક્તિ પ્રકરણ :
૧સાયિત ધાતુ = ધાતુ પ્રત્યયથી બનતો ધાતુ. દા.ત. અન્ + અ + ય = સમય - ઝેર ૨. કૃદન્ત =ધાતુ પ્રત્યયથી બનતું નામ દા.ત. વત્ ક વત્ + અ = વતત્ | ૩નામ ધાતુનું નામ + પ્રત્યયથી બનતો ધાતુ. દા.ત. ચિંતામળિ + =ચિંતામળીયો ! ૪. તતિ = નામ + પ્રત્યયથી બનતું નામ. .ત. ધન + વ = ધનવત્ (વાન) NOTEા અનેકવિધ અર્થોમાં અનેકવિધ તક્તિ પ્રત્યય લાગતા હોય છે. તેથી પ્રકરણ 'સંગતિ વિચારી અર્થ કરવો અહીં તો દિગ્દર્શન માત્ર જ છે. nતક્તિમાં પ્રત્યય લાગતા કયારેક સ્વર વૃદ્ધિ થાય. કયારેક ન થાય. જયારે થાય, ત્યારે આદ્યસ્વરની વૃદ્ધિ સમજવી. મુખ્ય પ્રત્યયો - ગ, ગ, રૂ, પય, , , ,
પ્રત્યય કે મુખ્યતયા નીચેના અર્થોમાં આવે.
126
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाथी ॥येj d.- हरिद्रया रक्तम् - हारिद्रं वस्त्रम् । ___ मोनो समय u..+ भिक्षाणां समूहः - भैक्षम् । BAis अक - राजकम् । suis ता - ग्रामता। जनता । Im तसर्थ ..... जिनः अस्य देवता - जैनः । शैवः । IV 43 रायुं ut+ मक्षिकाभिः कृतं = माक्षिकं मधु ।
Bइक प्रत्यय भुभ्यतयनीय अर्थमां आये. .I तेनाथी संस्कृत. u... दना संस्कृतं = दाधिकं औदनम् ।
तेनाथात२ju...+ नावा तरति = नाविकः । in तेनाथी.. u...+हस्तिना चरति = हास्तिकः । IVते. साय ... धर्म आचरति इति धार्मिकः । v nिu.... वेतनेन जीवति = वैतनिकः ।
VIEugand.+ पक्षिणं हन्ति - पाक्षिकः । VII शस्त्र..+ असिः प्रहरणमस्य - आसिकः । VII II माथी प्रसंग... अष्टाह्निकः उत्सवः ।
IX मान ( = १०४.) .... द्रौणिकः । C मुख्यतया अपने इक प्रत्यय १. arg/een अर्थमi ut.- मुहूर्त वेत्ति अधीते वा = मौहूर्तः । (अ)
. न्यायं वेत्ति अधीते वा = नैयायिकः । २. स्वार्थे (अर्थमा ३२२ न. थाय)... प्रज्ञः एव . = प्राज्ञः (अ) । ॥ विनयः एव = वैनयिकः (इक) । D ईय प्रत्यय १. तेनुं समर्थमा ut+ तव इदं - त्वदीयम् । एवं ... मदीयम् । मदीया । मदीयः ... ज्यis १ अर्थमा अ प्रत्यय ... दशरथस्यायं = दाशरथः रामः । २. तेनाथी पाये त. पाणीनिना प्रोक्तम् । पाणीनीयं व्याकरणम् ।
एवं हरिभद्रीया टीका । त्याह... BU अप्रत्ययभाद्रबाहवः ग्रन्थः । E क प्रत्यय १. संध्यापायी. २०४थी प्रमuuर्थ
ut.+ शतश्लोकप्रमाणं = शतकं स्तोत्रम् ।
127
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(भूट्य, ल, हेय वगेरे अर्थमi) शतकम् (सो भूस्या सोनो un) २. भुण्यता सूयमi au.d.. देवदत्तमुख्यः - देवदत्तकः सङ्घः । 3. रोशनत्यर्थ. ... शीतहेतुकः = शीतकः ज्वरः । ४. dिial, Hel, a अनु अर्थ. ... दुष्टः अश्वः = अश्वकः ।
एवं बालकः । वत्सकः । F य प्रत्यय अनपेत. (सहित) अर्थम.. - न्यायादनपेतः - न्याय्यः साधु (5) अर्थमia.d.पथि साधु - पाथेयः । . .. योग्य अर्थमi ut.+ दण्डमर्हति - दण्ड्यः । ज्य: इक प्रत्यय m. u - विषं . अर्हति. - वैषिकः । અને પ્રત્યય લેતા અ:Iअत्यामा १. सामान्यथी अ प्रत्यय. .... उपगोःअपत्यं - औपगवः ।। २. प्राय: अ संतने इ प्रत्यय. ... दक्षस्य अपत्यं = दाक्षिः । 3. आ-इ-ई-ऊ iतथी एय ... वामायाः अपत्यं = वामेयः । (नाभि) नाभेयः । (सुपर्णी) सौपर्णेयः । (कमण्डलू ) कामण्डलेयः । I વિકાર અર્થમાં ४. भुण्यतया अ आने मय प्रत्यय ut.+ अश्मनः विकारः आश्मनः । भस्मनः विकारः भस्ममयः । Im ल१-nawi (૧) સામાન્યથી તથા નક્ષત્રવાચી શબ્દથી મ પ્રત્યય au.t. + पुष्ये भवः पौषः । मथुरायां भवः माथुरः । (२) असायी तथा अन्य 32 थी. इक प्रत्यय. u... अध्यात्मनि भवः आध्यात्मिकः । एवं वार्षिकः । (3) 320 अयायाधी तन प्रत्यय ... चिरंतनः । अद्यतनः ।. (४) न्ति थीईय प्रत्यय... + कवर्गे भवः कवर्गीयः । (५) शरी२॥ पायी थी य प्रत्यय. u..कण्ठयः । मूर्धन्यः । IVeयमा + अश्वतुल्यः - अश्वकः (क प्रत्यय) शर्करातुल्यम् = शार्करम् दधि (अ)। मुखतुल्यः = मुख्यः ('य' प्रत्यय)
128
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
v કેટલાક મહત્વના તતિ પ્રત્યયો. A त्यांची सापेj अंग (qिधयोनि संoiwi) अक प्रत्यय. u.d. + पितुरागतं = पैतृकम् ऋणम् । यis अ दोपाय. B १५ अर्थमा अ प्रत्यय. d.द्विवर्षों बालः (ले. नो MB) cuun अर्थमा मात्र प्रत्यय. घत.. रेखा प्रमाणमस्य रेखामात्रम् । D सिमर्थमा चञ्चु, चण प्रत्यय. ut.- विद्यया वित्तः = विद्याचञ्चुः । विद्याचणः। E संत समय इत प्रत्यय - तारकाणि संजातानि अस्य इति तारकितम् नभः । एवं + मण्डितः । त्याह.... F HARI समानत अर्थ जातीय प्रत्यय ht.. पटुजातीयः । II संध्याथी था, विध प्रत्यय. ... सर्वेण प्रकारेण सर्वथा । सर्वविधः । II सर्वमयी धा प्रत्यय. ut.एकेन प्रकारेण = एकधा । G विप्सा अति अर्थमा शस् प्रत्यय. ud.. बहुशः । कोटीशः । H प्रयु२/ प्रधान अर्थमा मय प्रत्यय...+ शाकमयं भोजनम् । Ifairwi पाश प्रत्यय... निन्द्यः छान्दसः = छान्दसपाशः । J प्रशंसा गर्थे ध्या५४थी रूप प्रत्यय...सुष्ठु पचति = पचतिरूपम् । Ki न्यूनत अर्थमi. कल्प देश्य देशीय प्रत्यय.
d.पटुकल्पः । आचार्यदेशीयः । विद्वद्देश्यः । ६. लाभां त्व, ता प्रत्यय 1नो ॥१४ तेनुंभ (AI) अर्थमा २ शहने त्व, ता un.
u... घटस्य भावः = घटत्वम् । घटता । 2 ઘણા આ કારાંત શબ્દમાં પ્રત્યય પણ લાગે.
ut.+ शुक्लस्य भावः = शुक्लता । शौक्ल्यम् । 3 स्थणे अप्रत्यय पो .... शिशोः भावः = शैशवम् । -
સ્વામિતા દર્શકના બીજા પ્રત્યયો १) अ प्रत्यय..d.. जटा अस्य अस्ति इति जटः । २)र प्रत्यय ... मधु अस्ति अस्मिन् इति मधुरः । एवं खरः ।
3) इक प्रत्यय ... माया अस्ति अस्मिन् = मायिकः । ४) इन प्रत्यय - बर्हाणि सन्ति अस्य = बर्हिणः ।
129
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫) આતુ પ્રત્યય ાત કે વ્યં અસ્તિવૃતિ યાત્તુઃ ।
કદાચિત અન્ય અર્થમાં આવે. દા.ત. જે શીત ન સહતે કૃતિ શીતાનુંઃ । સપ્તમી અર્થમાં
૧. સર્વનામથીત્ર પ્રત્યય દા.ત. જે અસ્મિન્ કૃતિ અત્ર । વં તંત્ર । સર્વત્ર । ૨. કાલ અર્થમાં પ્રત્યય દા.ત. જે સ્મિન્ જાતે રૂતિ વા પૂર્વ. સવા । તા ઇત્યાદિ..
પંચમી વિભક્તિના અર્થમાં
૧ શબ્દથી ત ્ પ્રત્યય ઘાત +àવાત્ તિ રેવતઃ । વં તતઃ। માત્રાતઃ। વત્ પ્રત્યય ક્રિયાસંબંધી સમાનતા કે સર્દશતા બતાવતા અર્થમાં. દા.ત. જે ચૈત્રણ વ = ચૈત્રવત્ । વિધિવત્ વગેરે
સાત્ પ્રત્યય વસ્તુમાં પૂર્ણ પરિવર્તન થઇ જાય અથવા તેની સાથે એકમેક થઇ જાય ત્યારે લાગે. દા.ત. જે પ્નું શસ્ત્ર અગ્નિઃ સંપદ્યતે કૃતિ અગ્નિસાત્ મતિ । एवं आत्मसात् । भस्मसात् करोति । राजसात् । નામધાતુ :- કેટલીકવાર ‘તુલ્ય આચરણ’ આદિ અર્થમાં નામને
ન્ય’ પ્રત્યય લાગી નામધાતુ બને છે. અને આત્મનેપદમાં રૂપ થાય છે. દા.ત. કે ચિંતાગિરિવર આપતિ चिंतामणीयते । ક્યારેક ય લાગ્યા વિના જ પરઐપદના પ્રત્યય લાગે.
દા.ત. જે નમિવાપતિ નતતિ ।
130
=
=
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
_