Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prajAnAmadhipaH prabhAte jAyApratigrAhitagandhamAlyAm / vanAya pItapratibaddhavatsAM yazodhano dhenumRSermumoca // 1 // atheti / atha kulapatinirdiSTaparNazAlAyAM nizAnayanAnantaram / kulapatisvarUpaM cedaM purANe 1. AcArya zrIvijayanemisUriviracitA raghuvaMza dvitIyasargaTIkA || 3. - * prakarSeNa bhAtIti prabhAtaM, yadi vA bhAtuM pravRttaM prabhAtam / 'bhAMk-dIptau' iti dhAto: 'Arambhe' (si. 5|1|10|) iti 'kta' pratyaye siddham / 'pANini' mate tu 'bhA- dIptau' dhAto: ' AdikarmaNi (1) kartari ca ' ( 3|4|71 || ) iti sUtreNa 'kta' pratyaye prabhAtam / " prabhAtaM syAdaharmukham, vyuSTaM vibhAtaM pratyUSaM kalyapratyU (tyu)SasI uSaH, kAlyam // iti haima:' / tasmin prabhAte- prAta: kAle / yaza eva dhanaM yasya sa yazodhanaH / prakarSeNa jAyanta iti, prajAtA iti vA prajA: / prapUrvAt 'janaici - prAdurbhAve' iti dhAto: 'kvacit' (5|1|171||) iti 'hama' sUtreNa 'Da' pratyaye 'DityantyasvarAde: ' (2|1|114||) iti 'hema' sUtreNA'ntyasvarAdilope 'At' (si0 (2|4|18|| ) iti sUtreNa / 'Da' pratyaye 'Te:' (pA0 6 |4|143 || ) iti sUtreNa Tilope ! 'ajAdyataSTAp' (pA0 4|1|4|| ) iti sUtreNa TApi prajA: / "loko janaH prajA" iti haima: 2 / "prajA syAtsantatau jane" (ityamara: ) / tAsAM prajAnAm / adhi pAti, adhi samantAt pAtItyadhipaH prajezvaraH / adhipUrvAt 'pA(pAM)k- 2- rakSaNe' iti dhAto: 'upasargAdAto Do'zyaH ' [ si0 ] ( 5 | 1|56 ||) iti sUtreNa 'Da' pratyaye 'DityantyasvarAde: ' [ si0 ] ( 2|1|114 || ) ityantya saM. munidharmakIrtivijaya " munInAM dazasAhastramannadAnAdipoSataH (SaNAt) / adhyApayati viprarSirasau kulapatiH smRtaH // zA" abhidhAnacintAmaNikoze dvitIyakANDe 138-139 / abhidhAnacintAmaNikoze tRtIyakANDe - 501 / amarakoze tRtIyakANDe nAnArthavarge 2398 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 svarAdilope adhipaH / 'pANinimate tu 'pA-rakSaNe' dhAtoH 'Atacopasarge' (3 / 1 / 136 / / ) iti sUtreNa 'ka' pratyaye 'Ato lopa iTi ca' (646[4]1) iti sUtreNA''kAralope'dhipaH / adhipa IzvaraH / "adhipastvIzo, netA parivRDho'dhibhUH, patIndrasvAminAthAryAH, prabhurbhatezvaro vibhuH, Iziteno nAyakazca" iti haim:'| jAyate'syAM veti jAyA / pratigrAhyete smeti pratigrAhite / mAlA eva mAlyam, athavA mAlAyai hitaM mAlyam / gandhazca mAlyaM ca gandhamAlye / jAyayA -sudakSiNayA pratigrAhite-svIkArite gandhamAlye yayA sA jAyApratigrAhitagandhamAlyA, tAM jAyApratigrAhitagandhamAlyAm / tathoktAm / 'siddha ddha hema'mate 'gatyarthA'karmaka-pibabhujeH (5 / 1 / 11 // ) iti sUtreNa sUtroktadhAtvatiriktadhAtubhyaH kartari ktapratyayasya vidhAnAbhAvAt na tu kartari ktaH / ata eva bhASyakAra: "pItA gAvo bhuktA brAhmaNA ityAdAvakAro matvarthIyaH" ityuktavAn / bhAve 'kta' pratyaye pItaM pAnaM tadasyA'stIti pItaH pItavAnityarthaH / 'abhrAdibhyaH' (712 / 46 / / ) iti 'zrI sivheza' sUtreNa 'a' pratyayaH / 'arzAdi (Adi)bhyo'c' [5 / 3 / 127 // ] iti 'pA0' sUtreNa 'ac' pratyayaH / athavA vinA'pi pratyayaM pUrvottarapadayorvA lopo vaktavya iti 'vArtikakAra' mate uttarapadasya payaso lopo'tra draSTavyaH / atra saMjJAyAmeva pUrvottarapadayorlopa iti vArtikakArAzayaH / tatsaMvAdisaMjJAyAmeva pUrvottarapadalopavidhAyi siddhahemazabdAnuzAsanasthaM 'te lugvA' (3 / 2 / 108||) iti sUtram / imamevA''zayaM buddhvA kaiyaTo lopazabdArthamAha- 'gamyArthaprayoga eva lopo'bhimataH / ' payaso yatpItatvaM tad goSvAropyate / etanmate pItaM payo yena sa pItaH / pratibaddhayate smeti pratibaddhaH / pItazcAsau pratibaddhazca pItapratibaddhaH / arthAt pUrvaM pItaH pazcAt pratibaddhaH pItapratibaddhaH / pItapratibaddho vatso yasyAH sA prItapratibaddhavatsA, tAM pItapratibaddhavatsAm / 'siddhahe0za0' mate 'RSait-gatau 'pANinIya' mate ca 'RSI gatA' viti dhAtoH RSatIti RSiH / RSiH 'mantradraSTari munau vede anuSTheyajJApakasUtrakRdAcArya gotrapravarapravartake munau ca' vartate / tasya RSeH / 'zrI si0he.' mate 1. abhi0 ci0 tR0 358-359 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 'Tdhe-pAne' 'pANi0' mate ca 'dheT-pAne' iti dhAtoH dhayati tAmiti dhenuH / yadvA'ntarbhAvitaNyarthatve dhayati sutAniti dhenurityapi saMbhavati / dhenuH navaprasUtAyAM gavi / tAM dhenum / vanAya gantuM 'gamyasyA''pye' (2 / 2 / 62 / / ) iti 'zrI sivhe.' sUtreNa 'kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH' [2 / 3 / 14 // ] iti ca 'pANi0' sUtreNa caturthI / mumoca-muktavAn / atra jAyApadasAmarthyAtsudakSiNAyAH putrajananayogyatvamanusandheyam / tathA hi "patirjAyAM pravizati, garbho bhUtveha mAtaram / tasyAM punarnavo bhUtvA, dazame mAsi jAyate / / tajjAyA jAyA bhavati, yadasyAM jAyate punaH // " iti / yazodhana ityanena putravattAkIrtilobhAd rAjAnarhe gorakSaNe pravRtta iti gamyate / ___ asmin sarge vRttamupajAtiH / "anantarodIritalakSmabhAjau pAdau yadIyAvupajAtayastAH" iti tallakSaNam / vAcyaparivartanaM tvevam atha prabhAte yazodhanena prajAnAmadhipena jAyApratigrAhitagandhamAlyA pItapratibaddhavatsA RSerdhenurvanAya mumuce / / prabhAtasamaye nRpamahiSI sudakSiNA mAlAcandanAdibhirnandinIM samyaktayA'rcayAmAsa / vatsaM ca prathamaM stanyaM pAyayitvA pazcAd babandha / tato yazaHparAyaNaH sa dilIpo vane svacchandagamanAya tAM nandinIM muktavAn, iti saralArthaH / atha sargArambhe'thazabdaprayogapUrvakasargaprArambhayitrA granthakAreNa 'oMkArAthakArau' ityAdizuklayajurvedaprAtizAkhyIyakAH(ka) 17 sUtrasya 'bhASyakArovaTTAcAryeNA'rtho'kAri yat, maGgalArthAvetAvityarthakaraNAdapi sargaprArambhe athazabdena maGgalapUrvikA dvitIyasargasya pravRttiriti darzitam / "maGgalA-nantarArambhapraznakAtsnryeSvatho'tha" iti [armaraH] kozavAkyAdanantarArtho'pyathazabdaH tena nizAnayanAnantaramityapyAveditam / evamevA"'thA'to brahmajijJAsA" ityuttaramImAMsAgranthe'nantarArtho'thazabdaH / ArambhArthastu "atha yogAnuzAsanam" ityatra pAtaJjalayogadarzanazAstre / praznArtha-kAtsyArthayostu prasiddha eva / atra tu 1. ama0 tR0 nAnArthavarge- 2829 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 maGgalArtho'nantarArtho vA, yadA tu maGgalArthastadA maGgalapUvikA dvitIyasargapravRttirityAvedyate yadA tvanantarArthastadA kulapatinirdiSTaparNazAlAyAM nizAnayanAnantaramityAveditam / kecidArambhArthaM na manyante / kutracidadhikArArtho'pi / yogazAstrabhASyakAreNa 'athe'tyayamadhikArArtha iti bhASyavyAkhyAnAdadhikArArtho'pi // 1 // tasyAH khuranyAsapavitrapAMsu-mapAMsulAnAM dhuri kIrtanIyA / mArga manuSyezvaradharmapatnI zruterivA'rthaM smRtiranvagacchat // 2 // tasyA iti / pAMsavo doSA pApAni vA santyAsAmiti pAMsulA:svairiNyaH / 'svairiNI pAMsulA' ityamaraH / 'sidhmAdikSudrajanturugbhyaH' (7 / 2 / 21 / / ) iti 'zrI si0' sUtreNa 'sidhmAdibhyazca' (5 / 2 / 97) iti 'pANi0' sUtreNa ca pAMsuzabdAt lacpratyayaH / na pAMsulA: apAMsulAH / tAsAmapAMsulAnAM-pativratAnAm / dhurygre| kIrtiyatuM yogyA kIrtanIyA-parigaNanIyA / ISTa IzituM zIlamasya veti IzvaraH / manuSyANAmIzvaraH manuSyezvaraH / 'hitAdibhiH' (3 / 171 // ) iti 'zrI si0' sUtreNa hitAderAkRtigaNatvAttAdarthyacaturthyantasyA'pi samAsabhavanAt dharmAya dharmArtha vA patnI dharmapatnI / evamazvaghAsAdau sarvatra / 'yatra prakRtivikRtibhAvastatraiva tAdarthyacaturthyantasya samAsa' iti 'pANinIya'mate tu azvaghAsAdivat dharmapatnItyatrA'pi tAdarthya SaSThIsamAsaH prakRtivikAra- bhAvAbhAvAt / tanmate dharmasya patnI dharmapatnI / yathA- "pati dharmarataM patnI sAdhvI zuzru(zrU)Sate tu yA / nityaM tvananyahadayA dharmapatnI tu tAM viduH // 1 // " manuSyezvarasya dharmapatnI manuSyezvaradharmapatnI / nyasanAni nyAsAH / pUyate ebhiriti pavitrAH / khurANAM nyAsAH khuranyAsA: / khuranyAsaiH pavitrA: pAMsavo yasya sa khuranyAsapavitrapAMsuH, taM khuranyAsapavitrapAMsum-zaphanikSepapUtareNum / "zarpha klIbe khuraH pumAn" ityamaraH / "reNudvayoH striyo(yAM) dhUliH pAMsu(zugernA na dvayo rajaH" ityamaraH / tasyAH dhenoH / mAryate'nviSyate'neneti mArgaH / taM maargm| 1. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1059 / 2. ama0 dvi0 kSatriyavarge - 1566 / 3. ama0 dvi0 kSatriyavarge - 1664 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 smaryate dharmo'nayeti smRtiH, manvAdivAkyam / zrUyate dharmo'nayeti zrutiH, tasyAH zruteH vedavAkyasya / aryate iti arthaH, taM arthamabhidheyam / iva anvagacchat-anusRtavatIva / yathA smRtiH zrutikSuNNamevA'rthamanusarati tathA sA'pi gokSurakSuNNameva mArgamanusasAretyarthaH / pAMsulapathapravRttAvapi apAMsulAnAmiti 'virodhAlaGkAro' dhvanyate / tallakSaNaM cedaM kuvalayAnande 'AbhAsatve virodhasya, virodhAbhAsa iSyate / ' vAcyaparivartanaM tvevam - apAMsulAnAM dhuri kIrtanIyayA manuSyezvaradharmapalyA khuranyAsapavitrapAMsuH tasyAH mArgaH zruteH arthaH smRtyA ivA'nvagamyata // pAvanaiH khurakSepaiH nandinI mArgarajo nirmalIkurvANA jagAma / yathA hi smRtiH vedArthameva sarvadA'nugacchati tathA pativratA'gragaNyA dilIpapatnI sudakSiNA taM nandinImArgamanusasAra, iti saralArthaH // 2 // nivartya rAjA dayitAM dayAlustAM saurabheyI surabhiryazobhiH / payodharIbhUtacatuHsamudrAM jugopa gorUpadharAmivomI(vI )m // 3 // nivatyeti / dayate ityevaM zIlaH dayate ityevaM dharmA(rmo) vA, yadvA sAdhu dayate iti 'zIG-zraddhA-nidrA-tandrA-dayi-pati-gRhi-spRherAluH' (5 / 26371) iti 'zrI si0' sUtreNa 'dayi-dAnagatihiMsAdahaneSu ca' iti dhAtoH Aluc / lajjAluIAlu-zalAluprabhRtayastvauNAdikAH / kRpAluhRdayAlU matvarthIyAntAviti pUjyAH / dayAlu:-kAruNikaH / "syAddayAluH kAruNika: kRpAluH" ityamaraH / yazobhiH-kIrtibhiH / "yazaH kIrtiH samajJA ce"tyamaraH / surabhirmanojJaH / 'surabhiH syAnmanojJe'pI'ti vizvaH / rAjate dAnadAkSiNyazauryamAdhuryaprajApAlanAdiguNaiH zobhate'sAviti rAjA / tAm / dayyate rakSyate smeti dayitA, tAM dyitaaNpriyaam| "dayitaM vallabhaM priyam" ityamaraH / atra rakSaNakarmAzrayavAcakadayitAzabdaprayogeNaivaM dyotayati yaduta 'na strI svAtantryamarhati' / tathA cA''ha manuH - pitA rakSati kaumare bhartA rakSati yauvane / rakSanti sthAvire putrA na strI svAtantryamarhati // 1 // 1. ama0 tR0 vizeSyanighnavarge - 2054 / 2. ama0 pra0 zabdAdivarge - 333 / 3. ama0 tR0 vizeSyanighnavarge - 2131 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 atra viSaye jainazAstre'pi tathaiva vyavasthA / nivartya / surabhergotrApatyaM strI saurabheyI, tAM saurabheyIM- kAmadhenusutAM nandinIm / 'AyudhAdibhyo dhRgo'daNDAdeH' (5/1/94 | | ) iti zrI si0 he0 za0 ' sUtre Adizabdena payaso'pi grahaNAt / payAMsi dharantIti payodharAH / jaladharaviSadhara - zazadhara - vidyAdhara- zrIdhara-gaGgAdhara- jaTAdharaprabhRtiSvapyevameva / 'pANinIya' mate tu 'karmaNo'N (karmaNyaN ) [ 3|2|1||] iti sUtrasya bAdhakatvAt tathA na / tanmate tu dharantIti dharA: / pacAdyac / payasAM dharAH payodharAH stanAH / "strIstanAbdau payodharau" ityamaraH / na payodharA apayodharAH / 'zrIsi0he0za0' mate apayodharAH payodharAH bhUtAH (bhavanti sma ) payodharIbhUtAH / 'pANinIya' mate tu apayodharAH payodharAH yathA sampadyamAnA (bhUtAH) payodharIbhUtAH / 'kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattatve cvi:' ( 72 126|| ) iti 'zrIsi0 he0 za0' sUtreNa 'cvi:' / 'kRbhvastiyoge saMpadyakartari cvi:' [pA0 5|4|50 // ] / 'ccividhAvabhUtatadbhAvagrahaNaM' iti vArttiko'rthe cviH / 'zrI si0he0za0' mate 'aprayogIt ' (1|1|37|| ) iti sUtreNa cverluk / 'pANinIya' mate tu 'cuTu ( TU ) ' [1|3|7|] iti cvipratyayagatacakArasyetsaMjJA / verikArasya ca itsaMjJAyAM 'verapRktasya' [6|1|67 // ] iti sUtreNa vakArasya ca lopa: / 'pratyayalope pratyayalakSaNam' [pA0 11262 // ] ityanena vyantattvaM kalpanIyam / tatazca 'IzcvAvarNasyA'navyayasya' (4 / 3 / 127 (111) |) iti 'zrIsi0he0 za0' sUtreNa 'asya cvai (cvau)' [ 17|4|32||] iti 'pA0' sUtreNa ca payodharaghaTakAkArasya I: / 'UryAdyanukaraNacviDAcazca gatiH' (3|1|2||) iti 'zrIsi0he0za0' sUtreNa 'UryAdicciDAcazca' [ | 114161 // ] iti 'pA0' sUtreNa ca cvyantasya gatisaMjJA / tatazca 'gatikvanyastatpuruSaH' (3|1|42 // ) iti 'zrIsi0 he0 za0' sUtreNa 'kugatiprAdaya:' [22|18|| ] iti pA0' sUtreNa ca samAsaH / samIcInA udrA- jalajantuvizeSAdayo yatra, saha mudrayA velayA vartate iti vA samudraH / payodharIbhUtAzcatvAraH samudrAH yasyAH sA payodharIbhUtacatuH samudrA, tAM payodharIbhUtacatuH samudrAm UdhIbhUtacatuH sAgarAm / 'ekArthaM cAnekaM ca' (31122 ) iti 'zrIsi0 he0za0' sUtreNa tripado bahuvrIhiH / 'anekamanyapadArthe' [22|24|| ] iti pA0' sUtreNA'nekapadagrahaNasAmarthyAt tripado bahuvrIhiH / 1. ama0 tR0 nAnArthavarge TI 2662 / 13
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna- 26 goH rUpaM gorUpam | 'zrI si0he0 zabda0' mate gorUpaM dharatIti gorUpadharA / 'pANinIya' mate tu dharatIti dharA, gorUpasya dharA gorUpadharA, tAM goruupdhraam| UrvI vasundharAm / "vasudharo (sudho) va vasundharA" ityamaraH / iva / jugopa- rarakSa / bhUrakSaNaprayaleneva rarakSeti bhAvaH / 14 dhenupakSe na adharA anadharA, anadharA adharA bhUtAH adharIbhUtA iti 'zrIsivhe0za0' matena / 'pANinIya' matena tu anadharA adharAH sampadyamAnA adharIbhUtAH / payasA'dharIbhUtAH catvAraH samudrAH yasyAH sA payodharIbhUtacatuH samudrA, tAM payodharIbhUtacatuH samudrAm / dugdhatiraskRtasAgarAmityarthaH // vAcyaparivartanaM tvevam - nivartya rAjJA dayitA dayAlunA sA saurabheyI surabhiNA yazobhiH payodharIbhUtacatuHsamudrA jugupe gorUpadharevorvI // paramadayAlU rAjA priyatamAM sudakSiNAM sudUragamanAnnivartayAmAsa, svayaM ca tAM nandinIM sarvabhAvena gosumArebhe / manye nandinIrUpeNa prAptAM caturbhiH stanairiva catubhirjaladhibhiryuktAM sAkSAdUrvI pRthvImiva sa jugopa, iti saralArthaH // 3 // vratAya tenA'nucareNa dhenornyaSedhi zeSo'pyanuyAyivargaH / na cA'nyatastasya zarIrarakSA svavIryaguptA hi manoH prasUtiH // 4 // vratAyeti / vratAya na tu jIvanAyeti bhAvaH / dhayati tAmiti dhenuH / antarbhAvitaNyarthatve dhayati sutAniti vA dhenuH / tasyAH dhenoH / anu pazcAccaratItyanucarastenA'nucareNa / tena dilIpena / ziSyate iti zeSa avaziSTa: / 'zeSaH avazeSe anante sarparAje sarpabhede baladeve gaje viSNumUrtibhede guNIbhUte ca' / ziSdhAtorghaJi zeSaH / atra tvavazeSArthe / anuyAntItyevaM zIlA anuyAyinaH, teSAmanuyAyinAM vargaH anuyAyivargaH anucaravargaH / nyaSedhi - nivartitaH / zeSatvaM sudakSiNApekSayA / - kathaM tarhyAtmarakSaNaM tasyA'ta Aha, na ceti / tasya dilIpasya / zRNAti zIryate vA taccharIraM dehaH / " gAtraM vapuH saMhananaM, zarIraM varSmavigrahaH / kAyo dehaH" ityarmaraH / rakSaNaM rakSA / zarIrasya rakSA zarIrarakSA - deharakSaNam / ca / anyasmAditi anyataH - puruSAntarAt / na / kuta: ? hi yasmAtkAraNAt / manoH / 1. ama0 dvi0 bhUmivarge 562 / 2. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1214-15 / -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 15 prasUyata iti prasUti:-santatiH / svasya vIryaM svavIryam / gupyate smeti guptA / svavIryeNa guptA svavIryaguptA, svavIryeNaiva rakSitA / na hi svanirvAhasya parApekSeti bhAvaH / vAcyaparivartanaM tvevam - vratAya dhenoranucaraH sa zeSamapyanuyAyivarga nyaSedhIt / tasya zarIrarakSayA(rakSA) cA'nyato na sUyate / hi manoH prasUtyA svavIrye(4)guptayA bhUyate // vratapAlanArthamevA'raNye gAmanugacchanRpatiH prAgmahiSI nivartayAmAsa / pazcAdanyAnapi sevakAnanucalanAnnivAritavAn / ekAkino'pi tasya dilIpasya nijarakSaNavidhau kA'pi cintA na babhUva / yato manoH kuladharAH nRpAH svabAhubalenaiva sarvatra nijarakSAM kurvanti, iti saralArthaH // 4|| AsvAdavadbhiH kavalaistRNAnAM kaNDUyanairdazanivAraNaizca / avyAhataiH svairagataiH sa tasyAH samrAT samArAdhanatatparo'bhUt // 5 // AsvAdavadbhiriti / samyag rAjate'sau samrATa-maNDalezvaraH / "yeneSTaM rAjasUyena maNDalasyezvarazca yaH / zAsti yazcAjJayA rAjJaH sa samrAT" ityamaraH / sa rAjA / AsvAdanamAsvAdaH / AsvAdo vidyate eSAM AsvAdavantaH, taiH AsvAdavadbhiH- rasavadbhiH svAdayuktairityarthaH / tRNAnAM ghAsAnAm / "zaSpaM bAlatRNaM ghAsa:" ityamaraH / kena-mukhena valanta iti kavalAH / 'kai (ka) zabde, kaca-dIptau' vA, 'De' kaH / 'ko brahmaNi, vAyau, Atmani, yame, dakSaprajApatau, sUrye, agnau, viSNau, kAle, kAmagranthau, rAjani, mayUre, dehe, manasi, dhane, prakAze, zabde ca puM0 / mukhe, zirasi, jale, roge ca napuM0' / taiH kavalaiHgrAsaiH / "grAsastu kavalaH pumAn" ityamaraH / kaNDUyanAnIti kaNDUyanAni / taiH kaNDUyanaiH / dazantIti daMzAH / daMzAnAM-vanamakSikANAM nivAraNAni daMzanivAraNAni, taiH daMzanivAraNaiH / "daMzastu vanamakSikA" ityamaraH / vizeSeNa A samantAt hanyante smeti vyAhatAni / na vyAhatAni avyAhatAni, taiH avyAhataiH, apratihataiH / svairaM gamanAni svairagatAni / athavA IraNaM IraH, svasya IraH yeSu tAni svairANi / athavA svena svAtantryeNa Irate iti vA svairANi / svairANi ca tAni gatAni ca 1. ama0 dvi0 kSatriyavarge - 1474 / 2. ama0 dvi0 vanauSadhivarge - 983 / 3. ama0 dvi0 vaizyavarge - 1815 / 4. ama0 dvi0 siMhAdivarge - 1041 /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 svairagatAni, taiH svairagataiH-svacchandagamanaizca / tasyAH dhenvAH / samyag ArAdhanaM samArAdhanam / tadeva paraM-pradhAnaM yasya sa tatparaH / samArAdhane tatparaH samArAdhanatatparaH-zuzrUSAsakto'bhUt / samArAdhanatatparasya vidheyavizeSaNatvAt vizeSyAtparaprayogaH / 'uddezyavacanaM pUrvaM vidheyavacanaM para' miti nyAyAt / "tatpare prasitAsaktau" ityamaraH / ___vAcyaparivartanaM tvevam- tena samrAjA AsvAdavadbhistRNAnAM kavalaiH kaNDUyanairdazanivAraNairavyAhataiH svairagataizca tasyAH (nandinyAH) samArAdhanatatpareNA''bhAvi // ___ tasyAH o(bho)janArthaM sughAsamuSTiM prayacchan gAtrakharjanamapanayan duHkhakarAndaMzamazakAdIn nivArayan svecchAvihAraM cA'nuvartamAnaH san saH (dilIpaH) sarvaprakAreNa nandinI siSeve, iti saralArthaH // 5 // sthitaH sthitAmuccalitaH prayAtAM niSeduSImAsanabandhavIraH / jalAbhilASI jalamAdadAnAM chAyeva tAM bhUpatiranvagacchat // 6 // sthita iti / pAtIti patiH / bhuvaH patiH bhUpatiH / tAM-gAM, sthitAm / gatyarthAdakarmakAcca dhAtoH kartari ktapratyayavidhAnAt asthAditi sthitA, tAMsatIm / sthitaH-san / sthitirUvA'vasthAnam / prAyAsIditi prayAtA, tAma [prayAtAm] / prasthitAM satImudacAlIditi uccalitaH, prasthitaH san niSasAdeti niSeduSI / siddhahemamate niupasargapUrvAt saddhAto: 'tatra vasukAnau tadvat (5 / 2 / 2 // ) iti sUtreNa 'vasu'-pratyaye tasya ca nAmasaMjJAyAM 'adhAtUdRditaH' (2 / 4 / 2 / / ) ityanena striyAM 'GIp'-pratyaye 'kvasuSmatau ca' (2 / 16105 / / ) iti kvasa uSAdeze niSeduSI / pANinIya mate tu 'bhASAyAM sada-vasa-zruvaH' [3 / 2 / 108 / / ] iti vasupratyaye 'ugitazca' [4 / 2 / 6 / / ] iti Gi(GI)pi niSeduSI / tAM niSeduSIniSaNNAM-upaviSTAmityarthaH / satIm / Asyate'sminnityAsanamiti prAyaH sarvatra vyutpattirdRzyate / tathA cA''sanasya bhUmyAdiroM labhyate / tathA sati yogasatkASTAGgAntargata-tRtIyAGgarUpAsanapadavAcyacaturazItyAsanamadhyavartinaH kasyA'pyAsanasya grahaNaM na syAt / atra dhIrazabdabalAttadeva yogAGgarUpamAsanamiti gamyate / tathA sati Aste'nenetyAsatamiti vyutpattiH samIcInA / iyameva vyutpattirvAcaspatimitraiH 1. ama0 tR0 vizeSyanighnavarge - 2042 /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ December 2003 17 pAtaJjalayogadarzanavRttau kRtA / bandhanaM bandhaH / Asanasya bandhaH AsanabandhaH / dhiyA rAjate, dhiyaM rAti dadAti gRhNAti vA Irayati Irati vA prerayati gamayati vA dhIraH / na ca 'zaMk- dAne' ityeva sarvatra dhAtupAThe darzanAtkathaM grahaNarUpo'rthaH iti vAcyam / 'rAtuM vAraNamAgataH' iti prayogadarzanena kasyacinmate AdAnarUpArthasyA'pi sattvAt / tathoktaM hemacandrasUrikRte dhAtupArAyaNe kriyAratnasamuccaye ca AdAne iti kazcit iti / 'IraN-kSepe', kSepa: preraNam / 'gatyAdAvapIti kecit' ityasya curAderayaM prayogaH / na tu 'IraM (rika) - gatikampanayo 'rityasyA'dAde: i (I) rayati i (I) rati iti prayogakaraNAt / adAdestu Irte iti prayogaH | - Asanabandhe dhIraH AsanabandhadhIraH / padmAsanAdibandhe'thavA yogapaTTakasadRze vinItaH balayutaH paNDitazceti bhAvaH / Asanabandhe - upavezane dhIraH-sthitaupaviSTaH sannityarthaH iti kecit / sat jalamAdatte'sAvAdadAnA, tAM jalaM pibantIM satIm / hemacandrasUrimate dIkSitamate cA'bhilaSatItyevaM zIlaH abhilASI / jalasyA'bhilASI jalAbhilASI / vRttikAraharadattamAdhavAdimate tu jalasyA'bhilASo jalAbhilASaH, so'syA'stIti jalAbhilASI san / chAyA iva- pratibimbamiva / "chAyA sUryapriyA kAntiH, pratibimbamanAtapaH" ityamaraH / anvagacchat anusRtavAn / vAcyaparivartane tu- bhUpatinA sthitA sthitena prayAtoccalitena niSeduSI AsanabandhadhIreNa jalamAdadAnA jalAbhilASiNA satA chAyayeva sA'nvagamyata // nandinI yadA calanAdvirarAma tadA nRpo'pi virarAma, yadA calitumArebhe tadA nRpo'pi tathA / yadA niSasAda tadA nRpo'pi tathA, yadA jalaM papau tadA nRpo'pi jalamapibat / kiM bahunA ? sa bhUpatiH sadA chAyeva tAmanujagAma, iti saralArthaH ||6|| sa nyastacihnAmapi rAjalakSmI tejovizeSAnumitAM dadhAnaH / AsIdanAviSkRtadAnarAjirantarmadAvastha iva dvipendraH // 7 // sa iti / nyasyante smeti nyastAni parihRtAni cihnAni chatracAmarAdIni 1. ama0 tR0 nAnArthavarge 2650 /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 yasyAH sA nyastacihnA, tAM tathAbhUtAmapi / vizeSyate iti vizeSaH / tejaso vizeSa: tejovizeSaH / anumIyate smeti anumitA / tejovizeSeNa-prabhAvAtizayena anumitA tejovizeSAnumitA, tAM tejovizeSAnumitAm - pratApAtizayatarkitAm / sarvathA rAjA ivA'yaM bhavedityUhitAm / rAjJaH lakSmIH rAjalakSmI:, tAM rAjalakSmIm / dhatte'sau dadhAnaH / sa rAjA / AviSkriyate smeti AviSkRtA, na AviSkRtA anAviSkRtA / dAnasya rAjiH dAnarAjiH / anAviSkRtA dAnarAjiryena sa anAviSkRtadAnarAji:-bahiraprakaTitamadarekhaH / "gaNDaH kaTo mado dAnam" ityamaraH / madasya avasthA madAvasthA / antargatA madAvasthA yasya sa antarmadAvasthaH / tathAbhUto'bhyantaradAnadazaH / dvAbhyAM zuNDatuNDAbhyAM pibantIti dvipAH / indatIti indraH / dvipAnAmindraH dvipendraH / iva yathA ! samadabhadrajAtIyo gajapatirivetyarthaH / "dvirado'nekapo dvipaH, mataGgajo gajo nAgaH" ityamaraH / vAcyaparivartanaM tvevam - tena (rAjJA) nyastacihnAmapi tejovizeSAnumitAM rAjalakSmIM dadhAnena (satA) anAviSkRtadAnarAjinA antarmadAvasthena dvipendreNevA'bhUyata // samadabhadrajAtIyo gajapatiryadyapi madavAribhirantargatAM nijAM madAvasthAM na prakaTIkaroti, tathA'pi tasya tejaHzAlinA mUtivi(tivi)zeSeNa yathA manuSyastAM madAvasthAM nizcetuM samartho bhavati; tathA sa dilIpo vratabandhAdyadyapi chatracAmarAlaGkArAdibhiH nijAM rAjalakSmI nA'dhatta, tathA'pi tasya prabhAvazAlinA mUrtivizeSeNaiva janastasya rAjyazriyamanumAtuM zazAka, iti saralArthaH / / 7 / / latApratAnodgrathitaiH sa kezairadhijyadhanvA vicacAra dAvam / rakSApadezAnmunihomadhenorvanyAnvineSyanniva duSTasattvAn // 8 // lateti / atra pratAnazabdasya bhAvaghajantatvAbhAvAnna puMstvameva / 'vedAH pramANa'mitivatsAmAnyavivakSAyAM pratanyate ebhiriti karaNe napuMsakatvamapi / athavA 'vizeSyaliGgAnusAritvA'datra puMstvamapi / pratanyate iti pratAnA iti vyutpattI puMstvamapi / latAnAM-vallInAM pratAna:(nAH) pratAnAni vA latApratAnAH latApratAnAni 1. ama0 dvi0 kSatriyavarge - 1541 / 2. ama0 dvi0 kSatriyavarge - 1535-36 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 vA / udgrathyante smeti udgrathitAH / latApratAnaiH latAsambandhikuTilatantubhiH udgrathitA-unnamayya grathitA latApratAnodgrathitAH, taiH latApratAnodgrathitaiH / kezaiH kacaiH / siddhahemamate 'hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe' (2 / 2 / 44) iti tRtiiyaa| "cikuraH kuntalo vAlaH kacaH kezaH ziroruhaH" ityamaraH / pANinIyamate tu 'itthambhUtalakSaNe' [2 / 3 / 21 // ] iti tRtIyA / "vallI tu vratatirlatA" ityamaraH / upalakSitassa rAjA / jyAmadhirUDhaM adhijyaM - AropitamaurvIkaM, adhijyaM dhanuryasya sa adhijyadhanvA san / siddhahemamate 'dhanuSo dhanvan' (7 / 3 / 158) iti bahuvrIhau 'dhanvan' AdezaH / pANinIyamate tu 'dhanuSazca' [15 / 4 / 132 // ] iti 'anaG'AdezaH / homAya dhenuH homadhenuH / 'siddhahema'mate hitAderAkRtigaNatvAt 'hitAdibhiH' (3 / 1171 // ) anena tAdarthyacaturthyantasyA'pi samAsaH / evaM azvaghAsAdAvapi jJeyam / yatra prakRtivikRtibhAvastatraiva tAdarthyacaturthyantasya samAsa iti / 'pANinIya' mate tu homasya dhenuH homadhenuH / atrA'zvaghAsAdiva tAdarthya SaSThIsamAsaH / muneH homadhenuH munihomadhenuH, tasyAH munihomadhenoH / rakSaNaM rakSA / apadizyate'padizanaM vA ityapadezaH ! rakSAyAH apadezaH rakSApadezaH, tasmAt rakSApadezAt-rakSaNavyAjAt / vane bhavA vanyAH, tAn vanyAnkAnanotpannAn / "aTavyaraNyaM vipinaM gahanaM kAnanaM vanam" ityamaraH / duSTAzca te sattvAzca duSTasattvAstAn- duSTajantUnH hiMsrajantUn / "dravyAsuvyavasAyeSu sattvamastrI tu jantuSu" ityamaraH / sato bhAvaH sattvaM 'sAGkhyasiddhe, prakAzAdisAdhane, prakRtyavayave, padArthe / tatra 'sattvaM nirmalatvAtprakAzakamanAmayam' / / iti gItA / "sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // " iti ca sAGkhyakArikA [ // 13 // ] ayaM dvitakAraH pRSodarAditvAdekatakAraH / 'svabhAve, dravye, bale, pizAcAdau, prANeSu, vyavasAye, rase, Atmani, citte, AyuSi, dhane ca nyAyo(vaiziSiko)kte sattArUpe, jAtibhede, vidyamAnatAyAM ca' / 'jantuSu tu puMsttve 1. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1264 / 2. ama0 dvi0 vanauSadhivarge - 666 / 3. ama0 dvi0 vanauSadhivarge - 650 / 4. ama0 tR0 nAnArthavarga-2761
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 napuMsakatve ca dvitakAra eva' / vineSyatIti vineSyan-zikSayiSyanniva / dAvaM vanam / "vane ca vanavahnau ca davo dAva iheSyate" iti yAdavaH / "davadAvau vanAraNye(Nya)vahrI' ityamaraH / vicacAra-vane ca (vA) cacAretyarthaH / 'siddhahema'mate 'kAlAdhvabhAvadezaM [vA] karma cA'karmaNAm (2 / 2 / 23 / / ) iti, 'pANinIya'mate tu "dezakAlAdhva-gantavyA karmasaMjJA hyakarmaNAm" iti dAvasya karmatvam / / ___ vAcyaparivartanaM tu- latApratAnodgrathitaiH kezaiH (upalakSitena) adhijyadhanvanA tena (dilIpena) munihomadhenoH rakSApadezAt vanyAn duSTasattvAn vineSyateva dAvo vicere // sa dilIpo lambAyamAnaM svakezakalApaM vallarItantubhiH unnamayya baddhvA cApe jyAmAropya tAM munihomadhenuM rarakSa / atrotprekSyate - manye khalAntako'sau dilIpo dhenurakSaNavyAjenA''gatya tatra vane siMhAdIn duSTajantUn vinAzituM(zayituM) tathA sajjIbhUto vicacAra, iti saralArthaH // 8 // visRSTetyAdibhiH SaDbhiH zlokaistasya mahAmahimatayA drumAdayo'pi rAjopacAraM cakrurityAha visRSTapAzrvAnucarasya tasya pArzvadrumAH pAzabhRtA samasya / udIrayAmAsurivonmadAnAmAlokazabdaM vayasAM virAvaiH // 9 // visRSTeti / visRjyante smeti visRSTAH / anucarantIti anucarAH / pArzvayoranucarAH pAzrvAnucarAH / visRSTAH pArkhAnucarAH pArzvavartino janA yena sa visRSTapAzrvAnucaraH, tasya visRSTapAzrvAnucarasya / pAzaM bibhartIti pAzabhRt, tena pAzabhRtA-varuNena / samasya-tulyasya / "pracetA varuNaH pAzI" ityamaraH / atra dilIpasya varuNatulyatApratipAdanena, varuNasya jalAdhiSThAtRdevatvena prasiddhiH, taM dRSTvA yathA drumAdayaH puSyante tathA taM nRpaM dRSTvA sarve'pi puSyante iti dyotyti| anubhAvo'nena sUcitaH / tasya rAjJaH / pArzvayoH drumAH pArzvadrumAH / dravati UrdhvaM gacchatIti duH, dravaH zAkhAH santyeSAmiti drumAH / ut utkaTo mado yeSAM te unmadAH, teSAmunmadAnAmutkaTamadAnAm / vayasAM khagAdInAm / 1. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2747 / 2. ama0 pra0 svargavarge - 121 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 21 "khagabAlyAdinorvayaH' ityamaraH / viravaNAnIti vA vi-upasargapUrvAt 'ha' dhAtorghaji virAvaH pu0 / virUyante iti virAvAH, taiH virAvaiH - zabdaiH / Alokyate iti AlokaH, AG-upasargapUrvAt 'lokR' dhAtorghatri AlokaH / 'Aloko darzane, udyote, bandinAmAlokayetyAdistutivAkye" / AlokanaM vA''lokaH / Alokasya zabda:-vAcaka: AlokazabdaH, tamAlokazabdam; athavA''lokazcA'sau zabdazcA''lokazabdaH, tam aalokshbdm| Alokayeti zabdaM rAjocitaM jayazabdamityarthaH / "Aloko jayazabdaH syAt" iti vizvaH / udIrayAmAsurivA'vadanivetyutprekSA / tallakSaNaM cedaM 'kuvalayAnande' saMbhAvanA syAdutprekSA vastuhetuphalAtmanAm / uktAnuktAspadA'dyAtra siddhAsiddhAspade pare / / 1 / / anyadharmasambandhanimittenA'nyatAdAtmyasambhAvanamiti bhAvaH / vAcyaparivartanaM tvevam- pArzvadrumaiH unmadAnAM vayasAM virAvaiH visRSTapArkhAnucarasya pAzabhRtA samasya tasyA''lokazabda udIrayAmAse iva / / yathA rAjamandire catuSpathAdau ca sevakAH prajAjanAzca maGgaladhvanibhiH taM saMvardhayanti sma tathA'raNye'pi tannikaTavartinastaravaH pArzvacaravihInaM varuNavatprabhAvazAlinaM taM nRpaM mattakhagakulakUjitarUpeNa jayazabdena saMvardhayAmAsuH, iti saralArthaH // 9 // dvAbhyAM yugmaM, tribhivizeSakaM, caturAdibhiH kalApakaM, paJcAdibhiH kulakamiti kRtvA'taH prabhRti SaDbhiH zlokaiH kulakenA''ha / pUrvazloke pArzvadrumAH satkAraM cakrurasmiMzca bAlalatA, iti tatsatkArasamuccayArthazca zabdaH / marutprayuktAzca marutsakhAbhaM tamaya'mArAdabhivartamAnam / avAkiran bAlalatAH prasUnai-rAcAralAjairiva paurakanyAH // 10 // marutprayuktAzceti / prayujyante smeti prayuktAH / marutA prayuktA marutprayuktAH vAyunA preritAH / bAlAzca tA latAzca bAlalatA:-komalavallayaH / ArAtsamIpe 1. ama0 tR. nAnArthavarge - 2796 /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anusaMdhAna-26 "ArAt dUrasamIpayoH" irtyamaraH / abhivartate'sau abhivartamAnastam abhivrtmaanm| maruto-vAyoH sakhA marutsakhaH / atra 'rAjansakheH' (7 / 3 / 106 / / ) iti 'zrIsivheza0' sUtreNa sakhizabdAd 'aT samAsAntaH / 'rAjAhaH sakhibhyaSTaca' [5 / 4 / 91 / / ] iti pANinIyasUtreNa ca Taci / 'avarNevarNasya' (7 / 4 / 38 / / ) iti 'zrIsi0he0za0' sUtreNa ikAraluki marutsakhaH / 'yasyeti ce(ca) [pA0 6 / 4 / 148] sUtreNa ikAralope marutsakhaH / AbhAnamiti AbhA / marutsakhasyA''bheva AbhA yasya sa marutsakhAbhaH, taM marutsakhAbham / 'upasargAdAta:' (5 / 3 / 110 // ) iti zrI sivhe0za0' sUtreNa Gi(aGi) aabhaa| 'Atazcopasarge' [3 / 3 / 106 / / ] iti 'pA0' sUtreNApratyaye AbhA ! arcayituM yogya: arghya:, tam ardhya-pUjyam / taM dilIpam / prasUyante smeti prasUnAni, taiH prasUnaiH / 'ghUGauc-prANiprasave' iti 'zrI sivhe0za0' dhAtupAThapaThitasya divAdidhAtoH ktapratyaye, ktasya ca 'sUyatyAdyoditaH' (4 / 2 / 70) iti 'zrI si0he0za0' sUtreNa natve prasUnAnikusumAni / pANinIyamate tu 'dhuMg-prANiprasave' takarmaNi (tRtIyA karmaNi) [6 / 2 / 48 // ] iti 'ka' pratyaye 'svAdaya odita' 'ityuktatvAt 'oditazca' [8 / 2 / 45 // ] iti niSThAntasya natve 'yasya vibhASA' [7 / 2 / 15 // ] iti iDabhAve bhisi prasUnaiH / ata evA'nye'yama-prANiprasave itIcchantIti pUjyAH / adAdigaNapaThitasya 'ghUGauk-prANigarbhavimocane' ityasya nedaM rUpaM, tadarthAsambhavAt / tudAdipaThitasya 'ghUt-preraNe' ityasyA'pi na, tadarthAsambhavAta uditatvAbhAvena nAdezAbhAvAcca / 'pANinIya' mate'pi 'pUD' iti divAdidhAtorevedaM rUpam / tanmate 'svAdaya odita' ityoditatvAt 'oditazceti sUtreNa tasya nAdezaH / adAdi-tudAdyoroditatvAbhAvena tasya natvAbhAvAt tadarthAsambhavAcca na tayo ruupm| pure bhavAH paurAH / kananti kanyante vA iti kanyAH / paurAzca tAH kanyAzca paurakanyAH, athavA paurANAM kanyAH paurakanyAH / zrIsi0heza0' mate "hitAdibhiH' (3171 // ) iti sUtreNa tAdarthyacaturthyantasamAse, AcaraNam AcAraH, AcArAya lAjA: AcAralAjA: tai: AcAralAjaiH / lajjyante bhRjjyanta iti lAjAH / lAjAzabdo nityaM bahuvacanAnta: / pANinIyamate tu azvaghAsAdivat 1. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2820 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 December - 2003 SaSThIsamAse AcArasya lAjA: AcAralAjAH, taiH AcArArthaiH lAjaiH AcAralAjaiH / iva / avaakirn| tasyopari nikSiptavatya vavRSuH ityarthaH / sakhA hi sakhAyamAgatamupacarati, iti bhAvaH / atra hi pUrvazloke pAzabhRtA samasyeti kathanena pAzabhRto varuNasya jalAdhiSThAtRtvena pAzabhRtprayuktajaladharAgame drumANAM harSAtirekaH saMjAyate / tathA ca harSAtireke drumANAM pakSiNAmapyutkaTamadatvaM jAyate, tatazca te svasvadhvanibhirmadhurArAvA: tanvate ityutprekSitam / pArzvadrumAstasyA''lokazabdamudIrayAmAsuriti / jaladharAgamena latAdInAM harSAtirekajJApakamudgamatvaM jAyate, kusumor3hedAdistu jaladharAnantaramAtapanipAteneti sambhAvyate / ityasmin zloke marutsakhAbhamiti rAjJo vizeSaNena, yathA''tapanipAtaH kusumor3hedAdihetuH, tathA'tra dAve rAjJa AgamanamasmAkaM kusumitatve hetviveti tAH prabhUtaharSAtirekavatyaH kusumarUpairAcAralAjairvardhApitavatya ivetyutprekSA dhvanitetyAbhAti || vAcyaparivartanaM tvevam- marutprayuktAbhiH bAlalatAbhizca marutsakhAbho'rthya ArAdabhivartamAnaH sa (nRpaH) AcAralAjaiH paurakanyAbhiriva prasUnairavAkIryata // yathA hi tasya nagarapraveze paurakanyakAH tasyopari maGgalArthAn nirmalAna lAjAn varSanti tathA vane vallayo mArutAndolitaiH zAkhAkaraiH pAvakavat tejasastasyopari nirmalAni puSpANi samantAt kiranti sma, iti saralArthaH // 10 // dhanurbhRto'pyasya dayAbhAvamAkhyAtamantaHkaraNairvizaGkaH / vilokayantyo vapurApurakSNAM prakAmavistAraphalaM hariNyaH // 11 // dhanurbhUta iti / dhanatIti dhanuH / dhanurbibhartIti dhanurbhuta, tasya dhanurbhRta:kodaNDadhAriNaH / api / asya rAjJaH / etena bhayasambhAvanA darzitA / tathA'pi vigatA zaGkA ebhyastAni vizaGkAni, taiH vizaGka:-nirbhIkaiH / antaHkaraNaiH kartRbhiH / dayayA kRpArasena Az2e bhAvo'bhiprAyo yasya tad dayAbhAvam / tad AkhyAyate smeti AkhyAtam - kathitam / (dayArdrabhAvametadityAkhyAtamityarthaH) / "bhAvaH sattAsvabhAvAbhiprAyaceSTAtmajanmasu" ityamaraH / tathAvidhaM vapuH-zarIram / "gAtraM vapuH saMhananaM zarIraM varSa vigrahaH" ityamaraH / vilokayantIti vilokayantyaH - sAdaraM pazyantyaH / hariNyaH mRgyaH / akSNAM netrANAm / "locanaM nayanaM 1. ama0 ta0 nAnArthavarge - 2750 / 2. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1214 /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 netramIkSaNaM cakSurakSiNI" ityamaraH / vistaraNaM vistAraH / prakAmaM vistAraH prakAmavistAraH / prakAmavistArasyA'tyantavizAlatAyAH phalaM- prayojanaM prakAmavistAraphalam / ApuH-lebhire // vAcyaparivartanam - dhanurbhRto'pyasya dayAbhAvaM (hariNInAM) vizaGkaranta:karaNaiH AkhyAtaM (asya) vapurvilokayantIbhirhariNIbhirakSNAM prakAmavistAraphalamApe // dhanurdhAriNamapi tamAyAntaM vilokya hariNInAM bhayakSAntisambhAvanAyAmapi bhayAbhAvaprayuktanirmalairantaHkaraNaiH rAjJo dilIpasyA'ntarAtmA hiMsAlezarahitasarvajIvaviSayadayAdravIbhUta iti jJAtam / tena ca nRpasya dayAbhAvaM paramamanoharaM vapuH nirbhayAt bahukAlaM nirbharaM dadRzuH, tena ca svanetrANAmatyantavizAlatAyAH phalamApuH / "vimalaM kaluSIbhavacca cetaH kathayatyeva hitaiSiNaM ripuJce"ti nyAyena svAntaHkaraNavRttiprAmANyAdeva vizrabdhA dadRzuH, iti saralArthaH // 11 // sa kIcakairmArutapUrNarandhaiH kUjadbhirApAditavaMzakRtyam / zuzrAva kuJjeSu yazaH svamuccairudgIyamAnaM vanadevatAbhiH // 12 // sa kIcakairiti / saH dilIpaH / mArutena pUrNAni randhrANi yeSAM te mArutapUrNarandhrAH, taiH mArutapUrNarandhaiH-vAyupUritachiTTaiH / "chidraM nirvyathanaM rokaM randhaM zvabhraM vapA zuSiH" ityamaraH / ata eva kUjantIti kUjantaH, (taiH) kUjadbhiHsvanadbhiH / kIcakaiH veNuvizeSaiH / "veNava: kIcakAste syurye svanantyaniloddhatAH" ityamaravacanAt kIcakazabdenaiva mArutapUrNarandhratvasya siddhau mArutapUrNarandhairiti vizeSaNaM kimarthamiti cet, viziSTavAcakAnAM padAnAM sati vizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyamAtraparatvam iti jJApanArtham / vaMza: zuSiravAdyavizeSaH / "vaMzAdikaM tu zuSiram" ityamaraH / vaMzasya kRtyaM vaMzakRtyam / ApAdyate smeti ApAditam / ApAditaM vaMzakRtyaM yasmin karmaNi yathA syAttathA''pAditavaMzakRtyam-saMpAditazudhirakAryam / kuleSu latAgRheSu / "nikuJjakuJjau vA klIbe latAdipihitodare" ityamaraH / vanasya 1. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1259 / 2. ama0 pra0 pAtAlabhogivarge - 441 / 3. ama0 dvi0 vanauSadhivarge - 971 / 4. ama0 pra0 nATyavarge - 370 / 5. ama0 dvi0 zailavarga - 649 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 December - 2003 devatA vanadevatAH, tAbhiH vanadevatAbhiH-vipinadevatAbhiH / "aTavyaraNyaM vipI(pi)naM gahanaM kAnanaM vanam "ityamaraH / uccaiH uccasvareNa / udgIyate ityudgIyamAnam / svaM-nijam / yaza:- "ekadiggAminI kIrtiH sarvadiggAmukaM yazaH" / "yaza: kIrtiH samajJA ca" ityamaravacanAttu kIrtim / shushraavshrutvaan|| vAcyaparivartanaM tvevam- tena mArutapUrNarandhaiH kUjadbhiH kIcakairApAditavaMzakRtyaM kuJjeSu vanadevatAbhiruccairudgIyamAnaM svaM yazaH zuzruve // tasmin vane ekAntazItaleSu vallarIkuJjeSu sukhAsInA vanadevatAH maGgalagAyikA iva manohareNa gAndhArasvareNa tasya nRpaterAzcaryakarmANi gAyantyaH tasya karNasukhaM cakrire / vanajAtaiH kIcakaizca (sacchidravaMzaizca) pavanapUrNarandhratayA madhuraM dhvanibhistAsAM gAnasyA'nuraJjakaM vaMzIvAdyakArya sampAditam, iti saralArthaH // 12 // pRktstussaaraigirinirjhraannaamnokhaakmpitpusspgndhii| tamAtapaklAntamanAtapatramAcArapUtaM pavanaH siSeve // 13 // pRkta iti / giriSu nirjharAH girinirjharAH, teSAM girinirjharANAmparvataniHsRtavAripravAhANAm / "vAripravAho nirjharo jharaH" ityamaraH / tussaaraiHsiikraiH| 'dantya: sIkarazabdaH puMsi, tAlavyaH zIkarazabdastu napuMsake' iti vizeSaH / "tuSAro himadezayoH zIkare himabhede ca" iti pUjyazrIhemacandrasUrikRto'nekArthasaMgrahaH / "tuSArau himasIkarau" zAzvata: "tuSAraH hime kapUre zIte ca" / pRcyate smeti pRktaH-sampRktaH / anasaH - zakaTasya aka: - gatiH anokaH, anokaM mantIti anokahAH, kampyante smeti kampitAni, A-ISat kampitAni AkampitAni, AkampitAni ca tAni puSpANi ca AkampitapuSpANi, anokahAkampitapuSpANAM gandhaH anokahAkampitapuSpagandhaH, anokahAkampitapuSpagandhA(ndho)'syA'stIti anokahAkampitapuSpagandhI-ISatkampitapuSpagandhavAn / evaM zIto mandaH surabhiH punAtIti pavana:vAtaH / 1. ama0 dvi0 vanauSadhivarge - 650 / 2. ama0 pra0 zabdAdivarge - 333 / 3. ama0 dvi0 zailavarge- 643 / 4. anekArthasaMgrahe tR0 554-55 /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 14 zvasanaH sparzano vAyurmAtarizvA sadAgatiH / pRSadazvo gandhavaho gandhavAhAnilAzugAH || . samIra mArutamarujjagatprANasamIraNAH / nabhasvadvAtapavanapavamAnaprabhaJjanAH " // ityamaraH / Atapat trAyate ityAtapatram / na vidyate AtapatraM yasya sa anAtapatraH, tam anAtapatram - vratArthaM parihRtachatram / ata eva klAmyate smeti klAntaH / Atapena klAntaH AtapaklAntaH, tam AtapaklAntam / pUyate smeti pUtaH / AcAreNa pUtaH AcArapUtaH tam AcArapUtam - AcArazuddham / taM nRpam / siSeve - sevitavAn / anena 'AcAraH prathamo dharma:' iti jJApitam / yadyapi jJAnapUrNaH syAttathA'pi sAmAnyadRSTyA AcArabhraSTaH ( na sevanArhaH syAt ) / tathA cA''ha zIlavihInastu tathA zrutavAnapi nopajIvyate sadbhiH / zItalajalaparipUrNaH kulajaizcANDAlakUpa iva // 1 // tathA cA''huH pUjyA: guNasuTThiyassa ghayamahusittuvva pAvao bhAi / guNahINassa na sohai nehavihINo jaha paIvo ||1|| tathA cA'nyenA'pyuktam kSIraM bhAjanasaMsthaM na tathA vatsasya puSTimAvahati / AvalgamAnaziraso yathA hi mAtRstanAtpibataH // 1 // tadvatsubhASitamayaM kSIraM duHzIlabhAjanagataM tu na / tathA puSTiM janayati yathA hi guNavanmukhAt patitam // 2 // zIte'pyayatnalabdho na sevyate'gniryathA smazAnasthaH / zIlavipannasya vacaH pathyamapi na gRhyate tadvat // 3 // anusaMdhAna - 26 1. ama0 pra0 svargavarge 122-23-24-25 / 2. guNasusthitasya ghRtamadhusikta iva pAvako bhAti / guNahInasya na zobhate sa snehavihIno yathA pradIpaH || ( chAyArthaH ) || -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 cAritreNa vihInaH zrutavAnapi nopajIvyate sadbhiH / zItalajalaparipUrNaH kulajaizcANDalakUpa iva // 4 // AcArapUtatvAt sa rAjA jagatpAvanasyA'pi sevya AsIditi bhAvaH // vAcyaparivartanaM tvevam- girinirjharANAM tuSAraiH pRktenA'nokahAkampitapuSpagandhinA pavanenA'nAtapatra AtapaklAnta AcArapUtaH sa siSeve // parvatasaritpravAhANAM zItalAn vArikaNAn vahan ISatkampitAnAM tarupuSpANAM gandhaM vahanmandaH zItalaH sugandhaH jagatpAvayangandhavahaH tasmin vane chatrarahitaM AtapatApitaM sadAcArapavitraM taM dilIpaM sevitavAn, iti saralArthaH // 13 // zazAma vRSTyA'pi vinA davAgnirAsIdvizeSA phalapuSpavRddhiH / UnaM na sattveSvadhiko babAdhe tasmin vanaM goptari gAhamAne // 14 // zazAmeti / gopAyatIti goptA, tasmin goptari-rakSayitari / tasmin dilIpe rAjJi / vanam-araNyam / gAhate'sau gAhamAnaH, tasmin gAhamAne pravizati sati / vRSTyA vinA'pi-varSANAmabhAve'pi / dunotIti davaH / davasya agniH davAgni:-vanAgniH / "davadAvau vanAnale" iti haima:' / "davadAvau vanAraNyavahIM" ityamaraH / anyatra tu davanaM dava iti bhAve 'du'dhAtorapi bhavati upatApe / zazAma zAnto babhUva / phalAni ca puSpANi ca phalapuSpANi, phalapuSpANAM vRddhiH phalapuSpavRddhiH - sasyakusumavRddhiH / "vRkSAdInAM phalaM sasyam" ityamaraH / viziSyata iti vizeSA; 'bhAvA'koM' (5 / 3 / 18 / / ) iti 'zrIsi0heza0' sUtreNa, pANinIyamate tu bAhulakAt karmaNi 'gha'-atizayitA / AsIt-abhUt / sattveSu jantuSu madhye 'saptamI cA'vibhAge nirdhAraNe' (2 / 3 / 109 / / ) iti 'zrIsi0he0za0' sUtreNa, 'yatazca nirdhAraNam' [2 / 3 / 416] iti pANinIyasUtreNa ca saptamI / "sattvamastrI tu jantuSu" ityamaraH / adhika:-prabalaH (sabala:) siMhAdirityarthaH / 1. abhi0 ci0 anekAryasaGgrahe dvi0 512 / 2. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2747 / 3. ama0 dvi0 vanauSadhivarge - 678 / 4. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2761 /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 UnaM-durbalam hariNAdikam / na babAdhe-na pIDayAmAsa // vAcyaparivartanaM tvevam- goptari tasmin (sati) vanaM gAhamAne (sati) davAgninA vRSTyA vinA'pi zeme / phalapuSpavRddhyA vizeSayA abhUyata / sattveSu adhikena UnaM na babAdhe / / __ aho ! alaukika: prabhAvastasya rAjarSeryasmin praviSTamAtra eva tasmin mahAvane vRSTyA vinA'pi vanAgniH zazAma, vRkSalatAdayo'pi prabhUtayA phalapuSpalakSmyA cakAsire, prabalAzca jIvA nirbalahiMsanAt viremuH / sabalo vanyajanturdurbalaM na bAdhate sma, iti saralArthaH / / 14 / / saJcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / pracakrame pallavarAgatAmrA prabhA pataGgasya munezca dhenuH // 15 // saJcAreti / palyate sampadA iti 'pal(lla)-gatA'viti bhvAdigaNadhAtoH kvipi pala, lUyate iti 'lU[gaz] chedane' iti kyAdigaNadhAtoH karmaNi api lavaH, pal cA'sau lavazca pallavaH / "pallavo'strI kisalayam" ityamaraH / abhinava: patravistAraH / "rAgo'nuraktau mAtsarye klezAdau lohitAdiSu" iti zAzvataH / atra rajyate'neneti karaNe 'ghani' / 'ghaji bhAvakaraNe' (4 / 2 / 52 // ) iti 'zrIsivheza0' sUtreNa 'ghaJca (ghaji ca) bhAvakaraNayoH' [6 / 4 / 27||] iti 'pANinIya' sUtreNa ca na lupi rAga:-varNavizeSaH / AdhyAtmikavicAre tu viSayeSu ime zobhanA ityadhyAsena 'raJjanasvarUpA'bhinivezAtmikA yA cittavRttiH / sA rAgaH' pallavasya rAga: pallavarAgaH / tAmyatIti icchArthakadivAdigaNIya'tam'dhAtoH aki dIrgha tAmrA / pallavarAga iva tAmrA pallavarAgatAmrA / ___patan san gacchatIti pataGgaH, athavA patatau iti bhvAdikSurAdizca patR aizye ca divAdiH / atra patatIti bhvAdipatdhAtoH aGgaci pataGgaH , tasya pataGgasya-sUryasya / "pataGgaH pakSisUryayoH" iti zAzvataH / "pataGgaH sUrye zalabhe khage zAlibhede madhUkavRkSe ca" / prakarSeNa bhAtIti prabhA-kAnti: / manyate jagatastrikAlAvasthAmiti, mananazIlo vA muniH, tasya muneH dhenuH / ca / dizAmantarANitAni digantarANi-digavakAzAn / "antaramavakAzAvadhi1. ama0 dvi0 banauSadhivarge - 677 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 paridhAnAntadhibhedatAdarthye" irtyamaraH / saJcaraNaM saJcAraH / pUyante smeti bhUtAni - zuddhAni / saJcAreNa pUtAni saJcArapUtAni / kRtvA - vidhAya / dyati tama: dodhAtornaki dinam / dIvyati raviratra dyati tama iti vA "dinanagnaM" [phena cihna- bradhna- dhena stena - cyauknAdaya: ] // 268|| auNAdi0 sUtreNa nAnte nipAtane dinaM puMklIbaliGgaH / " tatrAhardivaso dinam divaM dyurvAsaro ghasraH" iti haima: ra / dinasya anto dinAnta:, tasmin dinAnte sAyaMkAle / nilIyate'treti nipUrvAt 'lI' dhAto: aci nilayaH "gRhe, AvAsasthAne ca" / tasmai nilayAya-astamayAya / dhenupakSe AlayAde (yai) va gantuM pracakrame upakrAntavatI / 'propAdArambhe ( 3 | 3|51 || ) iti 'zrIsi0 he0 za0' sUtreNa 'propAbhyAM samarthAbhyAm' [1|3|42 || ] iti pANinIyasUtreNa cA''tmanepadam // December - 2003 vAcyaparivartanaM tvevam - pallavarAgatAmrayA pataGgasya prabhayA munerdhenvA ca digantarANi saJcArapUtAni kRtvA dinAnte nilayAya gantuM pracakrame // abhinavakisalayarAgaraktA sUryakAntirvaziSThanandinI ca sarvaM dinaM vane nikhilAni diganta bhAgAn nijasaJcaraNena pavitrIkurvANA sandhyAsamaye'stamayAbhimukhI nijasthAnAbhimukhI ca jAtA, iti saralArthaH // 15 // tAM devatApitratithikriyArthAmanvagyayau madhyamalokapAlaH / babhau ca sA tena satAM matena zraddheva sAkSAdvidhinopapannA // 16 // 1. ama0 tR0 nAnArthavarge 2. abhi0 ci0 dvi0 tAmiti / madhye bhavaH madhyamaH / lokyate'sAviti lokRdhAtoH karmaNi ghaJi lokaH / madhyamazcA'sau lokaJca madhyamalokaH / madhyamalokaM pAlayatIti madhyamalokapAlaH- martyalokAdhipaH / devante iti devAH devA eva devadhAtoH svArthe tali devatAH / " kvacit svArthikA api pratyayAH prakRtito liGgavacanAnyativartante" iti bhASyokteH strItvam / 'devatA indrAdau sure' / pAntIti pAdhAtoH tRci pitaraH / atanti satataM gacchanti na tiSThanti ekatreti atdhAtoH ithini atithayaH / " atithiH adhvayogena Agantuke, gRhAgate, viSaye ca " / tasya indriyeSu saMsargamAtrakAla eva cetasi sthitirnottarakAlamiti - - - 2709 / 138 / " -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anusaMdhAna- 26 gati: anumIyate / "syurAvezika AganturatithirnA gRhAgate" ityamaraH / athavA nA'sti tithiryeSAM te'tithayaH / tathA cA''ha - tithiparvotsavAH sarve tyaktA yena mahAtmanA / atithi taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM viduH ||1|| iti kArikoktyA tu sarvatyAgavAn samabhAvabhAvitAtmA'nagAra eva gRhyate / gRhAgataH prAghUrNakAdistu abhyAgatazabdenocyate' atra tu na tathA / devatAzca pitarazca atithayazca devatApitratithayaH / kriyate iti kRdhAtorbhAve zapratyaye TApi ca kriyA / "kriyA Arambhe, ceSTAyAM, indriyavyApAre, pAkAdizabdapravRttinimitte, phalavyApArarUpe, dhAtorarthe, niSkRtau pUjAyAM zikSAyAM, cikitsAyAM karaNe, garbhadhAnAdisaMskAre, vyavahArapAdavizeSe ca " / devatApitratithInAM kriyAH yAgazrAddhadAnAdikA: / jainamate tu stavanabhaktisatkArAdikAH devatApitratithikriyA: / aryate gamyate - prApyate ityarthaH, athavA ardhyate'sAviti arthadhAtoraci arthaH / devatApitratithikriyA eva artha:prayojanaM yasyAH sA devatApitratithikriyArthI, tAM devatApitratithikriyArthAm / tAM dhenum / anu aJcatIti anupUrvAt aJcdhAtoH kvipi anvakanupadam / yayau - jagAma / satAm uttamAnAm / keSAJcinmate 'manaN- pUjAyAM' yujAdiH / 'maniN stambhe' stambho garvaH, curAdirAtmanepadI, pakSe manatIti candraH / anyatra 'marnic - jJAne' divAdiH / 'manUyi-bodhane tanAdi: / atra tu garvArtho na saMbhavati, tena manyate'sAviti 'jJAnecchArcArthaJIcchIlyAdibhyaH ktaH ' ( 5/2/92 || ) iti 'zrIsi0 he0 za0 ' sUtreNa 'matibuddhipUjArthebhyazca [3 / 2 / 188 / / ] iti 'pANinIya' sUtreNa ca vartamAne 'te' mata:, tena matena - mAnyena / satAmityatra 'karmaNi kRta:' ( 222083||) iti 'zrI si0he0za0' sUtreNa 'ktasya ca vartamAne' [2|3|67|| ] iti 'pANinIya' sUtreNa ca SaSThI / tena satAM matena sadbhiH mAnyena tena rAjJA / upapadyate smeti upapannAyuktA / sA dhenuH / satAM matena vidhIyate iti vidhi:, tena vidhinA - anuSThAnena upapannA-yuktA / sAkSAt - pratyakSA, zraddhA-Astikyabuddhiriva / babhau - zuzubhe / 'saddhirmAnyena vidhinA yuktA zraddhopapanneti' kathanena jJAnakriyAbhyAM mokSaH iti jainasUtraM satyApayati / zraddhAM vinA vyavahAro'pi nopapadyate / yathA'syA'yaM 1. ama0 dvi0 brahmavarge - 1420 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 31 putra iti vyavahAro'pi zraddhayaiva, tahi atIndriyasUkSmapadArthAvabodhe jJAnivacanasya zraddhAM vinA na nirvAho bhavati / kevalA zraddhA'pi nA'rthavatI, na kevalA prajJA'pi / anyathA kevalayA zraddhayA zAktAnAM paJcamakArAsevanAdeva muktirityAdonAmapi sArthakyaM syAt / kevalayA ca prajJayA kasyA'haM putra ityapi nirNayo na syAt / ata evA'tra zraddhAzabdena prajJAviziSTA zraddhA grAhyA / tathA ca tasya paryAya: Astikyabuddhiriti prajJAviziSTA kevalA zraddhA zobhanA'pi sadanuSThAnaM vinA na zobhatetarAm / evaM dhenurapi tena rAjJA yuktA zobhate / jJAnakriyAnayayoH zAstre upAlambhavacanAni tu arthavAdaparANi iti nyAyAcArya-nyAyavizAradabirudaiH pUjyaiH zrIyazovijayavAcakaiH 'khaNDanakhaNDakhAdye' samarthitam // ____ ata eva satAM matena vidhinopapannetyuktam / etena sadvidherapi prAbalyaM yajjainazAstrakAraiH pratipAditaM tatsamarthitam / tathA cA''ha AsannasiddhiyANaM vihipariNAmo ya hoi sayakAlaM / vihicAo avihibhattI abhavvajiadUrabhavvANaM // 1 // dhannANaM vihijogo vihipakkhArAhagA sayA dhannA / vihibahumANI dhannA vihipakkha-adUsagA dhannA // 2 // vihikaraNaM guNirAo avihiccAo ya pavayaNujjoo / arihaMtasugurusevA imAiM sammattaliMgAI // 3 / / kiJca vyavahAralopakAnAM caraNakaraNanAzakatvaM tIrthanAzakatvaM ca jainazAstra uktam / yadAhuH- nicchayamavalaMbaMtA nicchayao nicchayaM ayANaMtA / nAsaMti caraNakaraNaM bAhirakiriyAlasA keI // 1 // ityoghaniryuktau / "vavahAranaucchee titthuccheo jaovassa" iti vyvhaarbhaassye| vAcyaparivartanaM tvevam- sA devatApitratithikriyArthA anvag yaye madhyamalokapAlena babhe ca tayA tena satAM matena zraddhayeva sAkSAt vidhinopapannayA // 16 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 sa palvalottIrNavarAhayUthAnyAvAsavRkSonmukhabahiNAni / yayau mRgAdhyAsitazAdvalAni zyAmAyamAnAni vanAni pazyan // 17 // sa palvaleti / yadyapi nAnAzakyatAvacchedakadharmatve zaktau sandehaH, tathA'pi zakyatAvacchedakatAvacchedakaikye na zaktau sandehaH iti naiyAyika- niSkarSaH / evaM ca tacchabdasya buddhisthatvopalakSitatattaddharmAvacchinne zaktatvena zakyatAvacchedakatAvacchedakarUpasya upalakSaNIbhUtabuddhisthatvadharmasyaikatvena tatpadazaktau na sandehaH / atra tacchabdena dilIpatvasya buddhisthatvAt tacchabdena dilIpa eva grAhyaH / sa dilIpaH / uttIryante smeti uttIrNAni / varAyA'bhISTAya mustAdilAbhAyA''hantikhananti bhUmim iti varAhaH, ApUrvAt(han) dhAto: 'Da:' / "zUkare striyAM GIpa, yajJavarAhAkhye, viSNoravatArabhede puM0 parvatabhede, mastake, zizumAre, vArAhIkande, bhAnabhede, dvIpabhede ca" / varAhANAM yUthAni varAhayUthAni / palyate'sAviti 'palgatau' paldhAto: 'zamikamipalibhyo valaH' // 499 // iti auNAdike bale palvala: puMklIba: / "vezantaH palvalo'lpam" iti haimaH' / alpaM-saraH / palvalebhyo'lpajalAzayebhyaH uttIrNAni-nirgatAni varAhayUthAni yeSu tAni palvalottIrNavarAhayUthAni / barhANi santi yeSAM barhiNa: / "mayUro barhiNo bahI ityamaraH / phalabarhAbhyAminac pratyayo vaktavya: / A samantAd vasanti lokA yeSu te AvAsA: / AvAsAnAM vRkSAH AvAsavRkSAH / ut-UrdhvaM mukhaM yeSAM te unmukhAH / AvAsavRkSANAM unmukhA bahiNo yeSu tAni AvAsavRkSonmukhabarhiNAni / nizAdAH bAlatRNAni zaSpANi vidyante eSu te zAdvalAH / 'naDazAdAdvalaH' (6 / 2 / 75 // ) iti 'zrIsiheza' sUtreNa GitvalapratyayaH 'naDazAdAda va(Dva)lac [4 / 2188 // ] iti 'pANinIya' sUtreNa Dvalaci [zAdvalaH / ] "zAdvala: zAdaharite zAdaH kardamazaSpayoH" iti vizvaH / "zaSpakardamayo: zAdaH" iti zAzvata: / adhyAsyante smeti adhyAsitAH / mRgyante vyAdhairiti mRgAH / mRgaiH adhyAsitAH zAdvalAH yeSu tAni mRgAdhyAsitazAdvalAni / ___varAhabarhiNazaSpAdipalinimnA'zyAmAni zyAmAni bhavantIti-zyAmAya1. abhi0 ci0 catu0 1095 / 2. ama0 dvi0 siMhAdivarge - 1047 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 mAnAni 'DAclohitAdibhyaH Sit (3 / 4 / 30 // ) iti 'zrIsivheza0' sUtreNa Sit kyaG / 'lohitAdiDAjabhya: kyaS' [3 / 1 / 13 / / ] iti 'yANinIya' sUtreNa ca kyam / 'kya kSo na vA' (3 / 3 / 43 / / ) iti 'zrI sivhe0za0' sUtreNa 'vA kyaSaH' [1 / 3 / 90 // ] iti 'pANinIya' sUtreNa cA'tmanepade zAnac / athavA zyAmAnIvA''carantIti zyAmAyamAnAni, Atmanepadam, tata Anaz, iti vyutpattau 'zrIsi0he0za0' 'kyaG' (3 / 4 / 26 / / ) iti sUtreNa kyaG, tata AnazaH, 'kartuH kyaG salopazca' [3 / 1 / 11 // ] iti 'pANinIya' sUtreNa kyaJ tataH zAnac / vanAni / pazyatIti pazyan" zatRzAnau tisevat' iti parasmaipade zatRpratyaya: / san / yayau-jagAma // vAcyaparivartanaM tvevam - tena palvalottIrNavarAhayUthAnyAvA]savRkSonmukhabahiNAni mRgAdhyAsitazAdvalAni zyAmAyamAnAni vanAni pazyatA (satA) yaye // sa dilIpaH pratyAvartamAnaH sandhyAgame palvalebhyo nirgatAni zUkarayUthAni nizAyApanArthaM cA''vAsavRkSonmukhaM ca gacchanto barhiNo(NA)zca zaSpasAmyeSu sukhaM sthitvA vizrAmyamANAn mRgAn ca pazyan san dRSTvA eteSAM malinimnA pradoSAndhakAreNa zyAmAyamAnAni vanAni pazyan vaziSThA zramaM prati jagAma, iti saralArthaH // 17 // ApInabhArodvahanaprayatnAd gRSTigurutvAdvapuSo narendraH / ubhAvalaJcakraturaJcitAbhyAM tapovanAvRttipathaM gatAbhyAm // 18 // ApIneti / girati iti 'gRt-nigaraNe'itidhAtoH 'go gRS ca' 'uNAdi' // 649 // iti 'zrIsi0he0za0sUtreNa gRSAdeze tipratyaye ca gRSTiH / gRhNAti sakRta garbhamiti vA gradhAtoH ticpratyaye pRSodarAditvA tyANinIya' mate gRSTiH / sakRtprasUtikA gauH / "gRSTiH sakRtprasUtikA" iti haima: / 'sakRtprasUtA gau: gRSTi'riti halAyudhaH / indatIti indraH, narANAmindraH narendraH / ubhau-yathAkramam / ApyAyate smetyApInam, AyUrvAt 'opyAyaiG-vRddhau'dhAtoH kte pyAya: pItve tasya natve cA''pInam / 'AGo'nthUdhaso:' (4.1193 / / ) iti 'zrIsivhe0za0' sUtreNa 'pyAyaH pI' [6 / 1 / 28 // ] iti 'pANinIya' sUtreNa ca pyAdezaH / 'DIyazvyaiditaH ktayoH' (4|4.61 // ) iti 'zrIsivheza0' sUtreNa 'zvIdito 1. abhi0 ci0 catu0 1268 / /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 niSThAyAm' [7 / 2 / 14 / / ] iti 'pANinIya' sUtreNa ca igniSedhe 'sUyatyAdyodita:' (4 / 2 / 70||) iti 'zrIsi0he0za0' sUtreNa 'oditazca' [8 / 2 / 45 // ] iti 'pANinIya' sUtreNa ca tasya natvam / ApInaH puMklIbaliGgaH / ApInam UdhaH / "Udhastu klIbamApInam" ityamaraH / "ApInamUdhaH" iti haima:2 ApInasya bhAraH ApInabhAraH / ut-UrdhvaM vahanaM udvahanam / ApInabhArasya udvahanama ApInabhArodvahanam / ApInabhArodvahanasya prayatna: ApInabhArodvahanaprayataH, tasmAt ApInabhArodvahanaprayatnAt / vapuSaH upyante, dehAntarabhogasAdhanabIjabhUtAni karmANyatreti vapdhAto: usi vapus / "vapuH zarIre, prazastAkAre ca" / tasya vapuSaH-zarIrasya / guroH bhAvaH gurutvam, tasmAd gurutvAt-sthaulyAt / aJcyete iti pUjArthaka aJcU' dhAtoH karmaNi vartamAne kte tAbhyAm aJcitAbhyAm / mandamandagamanena prazastAbhyAm / gamane iti gate, tAbhyAM gatAbhyAm / tapasaH vanaM tapovanam / tapovanAdAvRttiH tapovanAvRttiH / tapovanAvRtteH panthAH tapovanAvRttipathaH, taM tapovanAvRttipatham / 'RkpU: pathyapo't (7 / 3 / 76 / / ) iti 'zrIsihe0za0' sUtreNa samAsAnto't ! RkpUrabdhaHpathAmAnakSe [54/74||] iti 'pANinIya' sUtreNa ca samAsAnto 'a'pratyayaH / alaJcakratuH- bhUSayAmAsatuH / / vAcyaparivartanaM tvevam - gRSTyA narendreNa ca ubhAbhyAM ApInabhArodvahanaprayatnAd vapuSo gurutvAt aJcitAbhyAM gatAbhyAM tapovanAvRttipathaH alaJcakre / / sA nandinI mahodhobhArAt dilIpazca nRpaH zarIrabhArAd dvAvapi mandaM mandaM gamanena tapovanAvRttimArgamalaJcakratuH, iti saralArthaH // 18 // vasiSThadhenoranuyAyinaM tamAvartamAnaM vanitA banAntAt / papau nimeSAlasapakSmapaGktirupoSitAbhyAmiva locanAbhyAm // 19 // vasiSThadhenoriti / atizayena vasumAn vasiSThaH / 'guNAGgAd [veSTheyasU]' (7 / 3 / 9 / / ) [si0] iti iSThe 'vin-matoni(rNI)SThe [yasau lup]' (7 / 4 / 32 // ) [si0] iti matolRpi 'trantyasvarA''deH' (74 / 43 // ) [si0] ityantyasvarAdilope vasiSThaH / arundhatI jAyA'syeti 'jAyAyA jAniH' (7 / 3 / 164 // ) iti 1. ama0 dvi0 vaizyavarge - 1852 / 2. abhi0 ci0 catu0 1272 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 [si0] sUtreNa jAnyAdeze arundhatIjAniH / "vaziSTho'rundhatIjAniH" iti haimaH / vasiSThasya dhenuH vasiSThadhenuH, tasyAH vasiSThadhenoH / anuyAtIti anuyAyI, tam anuyAyinam-anucaram / vanasyA'ntaH vanAntaH, tasmAd vanAntAt / Avartate'sau AvartamAnaH, tam AvartamAnaM-pratyAgatam / taM-dilIpam / vanyate-bhajyate sma vanitA-sudakSiNA / "strI nArI vanitA vadhUH, vazA sImantinI vAmA, varNinI mahilA'balA, yoSA yoSit' iti haima: / 'pacyate vistIryate sAtmanAtman // 996 / / iti 'auNAdizrIsi0' sUtreNa mani nipAtane, pakSma puMklIbaliGgaH / "pakSma syAd netraromaNi" iti haima: / paJcyate iti paGktiH / "rAjirlekhA tatirvIthI, mAlAlyAvalipaGktayaH, dhoraNI zreNI" iti haima:' / pakSmaNAM paGkiH pakSmapaGki / nimeSeSu / nimeSaNAni nimeSAH / "nimeSastu nimIlanam" iti haima: / na lasatItyalasa: alatIti vA tapyaNipanyalyapi-radhi-nabhi-namyami-cami-tami-caTyati-paterasaH / / 569 / iti 'auNAdizrIsi0'sUtreNA'si alsH| "athA''lasyaH zItako'lasaH, mandastundaparimajo'nuSNaH" iti haima:6 / alasA pakSmapaGktiryasyAH sA nimeSAlasapakSmapaGktiH -nirnimeSA satItyarthaH / locyate AbhyAm locane / "cakSurakSIkSaNaM netraM, nayanaM dRSTirambakam, locanaM darzanaM dRk ca" iti haimaH / locanAbhyAM-karaNAbhyAm / upavasata: smeti upoSite, tAbhyAm upoSitAbhyAMbubhukSitAbhyAm / vasateH kartari ktaH / upavAsa:-bhojananivRttiH / iva / papaupItavatI / yathopoSito'titRSNayA jalamadhikaM pibati, tadvadatitRSNayA'dhikaM vyalokayadityarthaH / anenA'rthakaraNenA'sya vRttikAro mallinAthaH caturvidhAhAratyAgarUpa eva vAstava upavAsaH, na tu phalAhArarUpaH iti jJApayati / upavAso bhojananivRttiriti vyAkhyAnena ca vidhAhAratyAgarUpasyA'pyupavAsatvaM saGgacchata eva / anena jainamate yat tridhAhAratyAgarUpaM caturvidhAhAratyAgarUpaM vopavAsarUpaM (tat) saGgatimiyati / caturvidhAhAratyAgarUpa utkRSTaH, tridhAhAratyAgarUpo jaghanyaH / phalAhArakaraNe tu 1. abhi0 ci0 ta0 849 / 2. abhi0 ci0 tR0 503-4 / 3. abhi0 ci0 tR0 580 / 4. abhi0 ci0 10 1423 / 5. abhi0 ci0 tR0 578 / 6. abhi0 ci0 tR0 383-84 / 7. abhi0 ci0 tR0 575 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anusaMdhAna-26 upavAsabhaGgaH pracuradoSasambhavazca / . vAcyaparivartanaM tvevam - vasiSThadhenoranuyAyI vanAntAdAvartamAna: sa: vanitayA nimeSAlasapakSmapaGktyA satyA locanAbhyAmupoSitAbhyAmiva pape // vallabhasyA'darzanenA'dhIrA sudakSiNA nandinyA saha vanAt pratyAgacchantaM dayitaM vilokya tRSNAvisphAritena svanetrayugalena priyaM pati nirbharaM dadarza / yathA kazcidupoSita: pipAsitaH san muhurmuhuH madhuraM jalaM pItvA'pi na zAnti prApnoti, tathA sudakSiNAyAH priyatamadarzanaviyogatApitaM netrayugalamapi sudhAvatpriyatamarUpaM muhurmuhuH dRSTvA'pi na tRpti lebhe, iti saralArthaH // 19 // puraskRtA vartmani pArthivena pratyudgatA pArthivadharmapalyA / tadantare sA virarAja dhenurdinakSapAmadhyagateva sandhyA // 20 // puraskRteti / vartante'neneti vRtdhAto: 'man' // 113 // iti 'uNAdizrIsi0' satreNa manapratyaye vartma klIbaliGgaH / "padavyekapadI padyA paddhativartmavartanI / ayanaM saraNirmArgo'dhvA panthA nigamaH sRtiH" iti haima:' / tasmin vartmani / pRthivyAH IzaH, 'pRthivIsarvabhUmerIzajJAtayozcAJ (6 / 4 / 156 / / ) iti 'zrIsi0'sUtreNa abi pArthivaH, 'tasyezvaraH' [5 / 4 / 42 // ] iti 'pANinIya' sUtreNa vA'ji pratyaye pArthivaH / "rAjA rAT pRthivIzakamadhyalokezabhUbhRtaH / mahIkSita pArthivo mUrdhAbhiSikto bhUprajAnRpaH" iti haima: / tena pArthivena / pUrve deze puraH purastAt iti 'pUrvAvarAdhare[bhyo]'sastAtau puravadhazcaiSAm (7 / 2 / 115||) iti 'zrIsi0'sUtreNa 'as-astAt' pratyayau purAdezazca / "puraH purastAt purato'gratazca (taH)" iti haima: / kRdhAtoH karmaNi kte 'siddhahema'mate Api 'pANi0 mate TApi ca kRtA / puraH kRtA puraskRtA / dharatIti dhRdhAtoH 'artIristu-su-husR-dhU--sR-kSi-yakSi-bhA-vA-vyA-dhA-pA-yA-vali-padi-nIbhyo maH // 338 / / iti 'uNAdizrIsi0'sUtreNa 'ma'pratyaye dharmaH / durgatiprasRtAJjantUnyasmAd dhArayate tataH / dhatte caitAn zubhasthAne tasmAd dharmaH iti smRtaH // "dharmaH puNyaM vRSa: zreyaH sukRte' iti haima:' / 'pANi0' mate dhRdhAtoH 1. abhi0 ci0 catu0 983 / 2. abhi0 ci0 tR0 689-90 ! 3. abhi0 ci0 10 1529 / 4. abhi0 ci0 50 1379 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 37 mani "dharmaH puMnapuMli0 zAstravihitakarmAnuSThAnajanye, bhAviphalasAdhanabhUte, zubhAdRSTe / 'yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH' / 'zrutismRtibhyAmuditaM yat sa dharma' ityukte, zraute, smAteM karmaNi, 'vihitakriyayA sAdhyo dharmaH puMsAM guNo mataH' - ityukte, karmajanye, adRSTe, Atmani, 'dehadhAraNAt' jIve, AcAre, vastraguNarUpe, svabhAve, upamAyAM, yAgAdau, ahiMsAyAM, nyAye, upaniSadi, yame, somAdhyAyini, satsaGge, dhanuSi, jyotiSokte, lagnAt navamasthAne ca; dAnAdau napuM0" / iha tu zubhAdRSTaM dharmo yamopamApuNyasvabhAvAcAradhanvasusatsaGgerhatyahiMsAdau nyAyopaniSadorapi ! "dharmaM dAnAdike" ityanekArthasaGgrahaH / pAtIti pAdhAtoH 'pAtervA' // 659 // iti 'u0 zrIsi0' sUtreNa GIpratyaye nAntAgame ca patnI / "atha sarmiNI patrI sahacarI pANigRhItI gRhiNI gRhAH dArAH kSetraM vadhUrbhAryA janI jAyA parigrahaH dvitIyoDhA kalatraM ca" iti haima: / athavA 'pANinIya'mate [patyu! yajJasaMyoge 4 / 1 / 33 / / iti] patizabdAt yajJasambandhe GIpi nuki ca patnI, patikRtayajJavatyAM vidhinoDhAyAM yoSiti / 'siddhahemamate dharmAya patnI, 'pANi 'mate ca dharmasya patnI dharmapatnI / pArthivasya dharmapatrI pArthivadharmapatnI, tayA pArthivadharmapatnyA / pratyudgamyate smeti pratyudgatA / sA / dhayati enAm dhenuH / tayordampatyorantare tadantare-madhye / antare iti saptamyantapratirUpakamavyayam / "madhyentarantareNAntare'ntarA" iti haima: / athavA 'pA0'mate antareti 'iN' dhAto: vici antare(raM) yadvA anitItyantaraM puMklIbaliGgaH / 'ani-kAbhyAM taraH" // 437 / / iti 'u0 zrIsi0' sUtreNa andhAto: 'tara' pratyaye antaram / "madhyamantare" iti haima:' / 'pANi0 mate tu antaM rAti-dadAtIti rAdhAtoH kapratyaye "antaram avakAze, avadhau paridhAnAMzuke, antardhAne, bhede, parasparavailakSaNye, vizeSe, tadarthe, chidre, AtmIye, vinArthe, bahirarthe, vyavadhAne, madhye, sadRze ca / " tayorantaraM tadantaraM, tasmin tadantare / dIvyati raviratra dyati tama iti vA dinam / kSipyate iti 'bhidAdyaG (daya:)' (5 / 3.108 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa kSipdhAtoraGi kSapA / "nizA nizIthinI rAtriH zarvarI kSaNadA kSapA triyAmA yAminI bhautI tamI 1. anekArthasaGgrahe dvi0 320 / 2. abhi0 ci0 tR0 512-13 / 3. abhi0 ci0 Sa0 1538 / 4. abhi0 ci0 Sa0 1460 /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anusaMdhAna-26 tamA vibhAvarI rajanI vasati: zyAmA vAsateyI tamasvinI uSA doSendukAntA" iti haima:' / yadvA 'pA0'mate kSapayati ceSTAmiti vaidhAtoH Nici puki ca kSapA rAtrau / dinaM ca kSapA ca dinakSape / 'ma-bandhane' mavyata iti 'zikyAsyAnyamadhya-vindhya-dhiSNayAghyaharmya-satya-nityAdayaH" // 364 / / iti 'uNAdizrIsi0'sUtreNa vasya dheyAnte (dhatve) ca nipAtane madhyam / "madhyamantare" [iti haima:2] / svarabhede'pi "te mandra-madhya-tArA syururaH kaNTha zirodbhavAH" iti haima: / dattilo'pi AhanRNAmurasi mandrastu dvAviMzatividho dhvaniH / sa eva kaNThe madhyaH syAttAraH zirasi gIyate // 1 // madhyaM layavizeSa: / "drutaM vilambitaM madhyamoghastatvaM ghanaM kramAt" iti haimaH / bhAgurirapyA''ha- "lambitadrutamadhyAni tattvaughAnugatAni tu" / iti / mavyate badhyate me svarAdyatra madhyaH / "madhyo'valagnaM vilagnaM madhyamaH" iti haima: / 'pANi0'mate tu mandhAtoH yaki nasya ghe ca nirukteH madhyaM puM0 na0 / "dehasyA'vayavabhede, nRtyAdau, mandatvazIghratvabhinne, vyApAra bhede, pUrvAparasImayorantarAle, parAya'saGkhyAto'rvAcInAyAM saGkhyAyAM, na0 tatsaGkhyAte ca" / "antyaM madhyaM parAyaM ce" ti lIlAvatI / "jyotiSokte, grahANAM gatibhede strI0, tadvati grahe pu0, nyAyye, antavartini ca trili." / "madhyaM nyAyye'valagne antar" iti anekArthasaMgraha: / iha tvanta: dinakSapayormadhyaM dinakSapAmadhyam / gamyate smeti gatA ! dinakSapAmadhyaM gatA dinakSapAmadhyagatA / ___ sandhyAyantyasyAmiti, yadvA sajyete sandhIyeta ahorAtrAvasyAmiti saGgdhAtoH 'saJje: ca' // 359 // iti 'u0 zrIsi0'sUtreNa yapratyayo dho'ntAdezazceti sandhyA / "sandhyA tu pitRsUH" iti haima: / yadvA 'pA0' mate sampUrvAta 1. abhi0 ci0 dvi0 141-42-43 / 3. abhi0 ci0 50 1402 / 5. abhi0 ci0 ta0 607 / 7. abhi0 ci0 dvi0 140 / 2. abhi0 ci0 pa0 1460 / 4. abhi0 ci0 dvi0 292 / 6. anekArthasaGgrahe dvi0 365 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 39 dhyai dhAtoraGi sandhiH / sandhizabdAt 'bhavArthe yati veti" sandhyA / / ekarUpakAlottarabhAvipararUpakAlasyA'vakAze, divArAtrasya madhyavattikAle / sa ca divAzeSadaNDasahitarAtriprathamadaNDAtmakaH kAla: / tayozcaturdaNDAtmakakAlazca / "triyAmAM rajanI prAhustyaktvA''dyantacatuSTaye / nADInAM tadubhe sandhye divasAdyantasaMjJite'' // iti smRtiH / "ahorAtrasya yaH sandhiH sUryanakSatravarjitaH / sA ca sandhyA samAkhyAtA" ! iti smRtiH / "sAyAhne sandhyAkAle upAsyadevatAbhede / tadupAsanA-yAJcA / sandhyAmupAsate ye tu, niyataM zaMsitavratAH / / " iti smRti: / "prAtaH sandhyAM tataH kRtvA saGkalpaM budha Acaret" / iti smRtiH / catvAryAhuH sahasrANi varSANAM tu kRtaM yugam / tasya tAvacchatI sandhyA sandhyAMzazca prakIrtitaH // ityukte, yugasandhikAle, nadIbhede, brahmapatnIbhede, cintAyAM, saMzrave, sImAyAM, sandhAne ca'' / atra tu divArAtrasya madhyakAlaH sandhyA / iva- 'ivi-vyAptau' dhAto: kapratyaye iva avyayaM sAdRzye utprekSAyAM ISadarthe vAkyAlaGkAre ca / iha tu utprekSAyAm / virarAja-zuzubhe / / vAcyaparivartanaM tvevam - vartmani pArthivena puraskRtayA pArthivadharmapalyA ca pratyudgatayA tayA dhenvA tadantare dinakSapAmadhyagatayA sandhyayeva vireje / / mArge mahiSI dhenoragrataH pazcAt dilIpazca yathA dinanizayoH madhye sthitA (kisalayarAgAruNA) sandhyA cakAsti tathaiva tayoH sudakSiNAdilIpayormadhye'vasthitA nandinyapi didIpe, iti saralArthaH // 20 // pradakSiNIkRtya payasvinI tAM sudakSiNA sAkSatapAtrahastA / praNamya cA''narca vizAlamasyAH zRGgAntaraM dvAramivA'rthasiddheH // 21 // pradakSiNIkRtyeti / na kSapyante ityakSatA: puMklIbaliGgaH / puMsi ayaM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 bahucanAnta: / "lAjAH syuH punarakSatAH" iti hairmaH / pAti- rakSati AdheyaM, pIyate'smAditi vA pAtraM triliGgaH / " pAtrAmatre tu bhANDam ( bhAjanaM ) " iti haima: / pibanti anena iti pAtram / 'nI- dAv - zas-yu-yuja- stu-tuda-sisica-miha-pata-pA-nahastraT (5/288 ||) iti 'zrIsi0 'sUtreNa traT, 'pA0 ' mate pAdhAtoSTran / "pAtraM sruvAdikam" iti haimaiM: / pIyate iti pAtraM pravAhaH triliGgaH / " pAtraM tadanantaram" iti haimaiM: / pAnti svabhUmikAmiti pAtrANi 'truT // 446 // iti 'uNAdizrIsi0 ' sUtreNa pAdhAtoH traT / " pAtrANi nATye'dhikRtAH" iti haimaH / pApAt trAyate iti niruktivazAt pAtram / "pAtraM jalAdyAdhAre, bhojanayogye'matre, jJAnacaraNayukte, dAnayogye, munau yajJIye, snuvAdau, tIradvayamadhyavarttini, jalAdhArasthAne, nATake'bhinaye, nAyakAdau ca napuMsakaH " / atra tu pAtramamatram / akSatAnAM pAtram akSatapAtram / akSatapAtreNa saha vartate iti sAkSatapAtrau / hasatIti hasta:- 'damyamitami mA - vA-pU-dhU - gR-j-hasi-vasyasi vitasi masINabhyastaH // 200 // iti '[3] zrIsi0 ' sUtreNa 'hase hasane' dhAtoH te hasta:-nakSatravizeSa: / "hastaH savitRdevataH " [iti hai : ] | hasatyanena hastaH puMklIbaliGgaH / hasadbhiH mukhe dIyate vA hastaH / "paJcazAkhaH zayaH zamaH hasta: pANiH karaH" iti haimaiM: / "hastaH prAmANiko madhye madhyamAGgulikarpU(kUrpa)ram" iti hairmaH / hasto'GgulaviMzatyA caturanvitayA iti tadarthaH / "caturviMzatyaGgulAnAM hastaH" iti haimaH / hasyate'nena iti hastaH / "hastinAsA karaH zuNDA hastaH" iti hai : / atra hastakriyAkAritvAt hastaH / 'pANinIya' mate tu hasdhAto: tani hasta: puM0 / "hasta: dehAvayavabhede caturviMzatyaGgulaparimANe } 40 'yavodarairaGgulamaSTasaGkhyaiH hasto'GgulaiH SaDguNitaizcaturbhiH' iti lIlAvatI / hastizuNDe ca, azvinyAdiSu trayodaze nakSatre puM0 strI0 'jAhanvI hastayoge ' iti purANam / 'puSyA hastA tathA svAtiH' iti jyotiSam / samUhe ca yathA 1. abhi0 ci0 tR0 401 / 2. abhi0 ci0 ca0 1026 | 3. abhi0 ci0 tR0 828 | 4. abhi0 ci0 ca0 1079 / 5. abhi0 ci0 dvi0 327 - 6. abhi0 ci0 dvi0 112 / 7. abhi0 ci0 tR0 591 / 8. abhi0 ci0 tR0 599 / 9. abhi0 ci0 tR0 887 / 10. abhi0 ci0 ca0 1224 |
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 41 kezahastaH / atra tu dehAvayavabhedo hastaH / sAkSAtapAtrau hastau yasyAH sA sAkSatapAtrahastA / athavA akSataiH saha vartamAnaM sAkSatam / sAkSataM pAtraM hastayoH yasyAH sA sAkSatapAtrahastA / yadi vA sA iti vyastaM, akSatapAtraM hastayoH yasyAH sA akSatapAtrahastA / sA sudakSiNA / prazastaM payo'styasyAH sA, payaHzabdAt prazaste vini GIpi ca payasvinI, tAM payasvinIm-prazastakSIrAm / tAM dhenum / pradakSiNIkRtya-parikramya / praNamya ca / asyAH dhenvA: 'vevistRte zAlazaGkaTau (71 / 123 / / ) iti 'zrIsi0 sUtreNa vizAlaM vizaGkaTaM sAdhU / "vizAlaM tu vizaGkaTam, pRthUru pRthulaM vyUDhaM vikaTaM vipulaM bRhat / sphAraM variSThaM vistIrNaM tataM bahu mahad guru" iti haim:| "vizaGkaTaM pRthu bRhat vizAlaM pRthulaM mahat" ityamaraH / zRNAtIti zRGgam- 'zRGgazAAdayaH / / 96 // iti 'uNAdizrIsi0'sUtreNa zRdhAtorgAnto nipAtaH / "viSANaM kUNikA zRGgam" iti haim:| zIryate nirghAteneti vA zRGgam-zikharam / "zRGgaM tu zikharaM kUTam" iti haimH| athavA zRdhAtorgAne pRSodarAditvAnmumAgame isve ca "zRGgaM na0 parvatoparibhAge, prAdhAnye, cihne, jalakrIDArthayantrabhede, 'pIcakArI'ti lokaprasiddhe, kAmodreke, pazvAdeviSANe, mahiSazRGganirmitavAdyabhede, utkarSe, Uce, tIkSNe, padme ca; kUrcazIrSakavRkSe ca puM0" / atra tu zRGgaM viSANam / zRGgayorantaraM zRGgAntaram, zRGgamadhyadezaM lalATapaTTamiti yAvat / aryate'sau arthaH / 'kami-pra-gArtibhyasthaH' // 225 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa RdhAtoH thaH / athavA arthyate iti arthaH / "kAryaM syAdarthaH kRtyaM prayojanam" iti haimaH / athavA 'artha-yAcane' adAdiH curAdiH Atma0 dvi0 seT, arthayate Atithat matAntare arthApayate ArtathApata iti "arthaH puMbhAvakarmAdau, yathAyathaM acviSaye, abhidheye, dhane, vastuni, prayojane, nivRttau, hetau, prakAre, abhilASe, uddezye tu" / atra tu prayojanamuddezyamityAdi yathAyogam / 1. abhi0 ci0 10 1429-30 / 2. ana0 tR0 vizeSyanighnavarge - 2145 / 4. abhi0 ci0 ca0 1032 / 3. abhi0 ci0 ca0 1264 / 5. abhi0 ci0 10 1514 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 siddhyati asyAmiti siddhiH iti haima: / athavA sedhanaM siddhiriti sidhdhAto: ktini (ktau) "siddhiH RddhinAmauSadhe, (durvAyAm) yogebhede 'ntardhAne, niSpattau pAke, pAdukAyAM, mokSe, vRddhau, sampattau aNimAdyaSTavidhaizvarye, buddhau, sAdhyavattayA nizcaye, dakSakanyAbhede ca / " atra tuH niSpattiH / arthasya siddhiH arthasiddhiH, tasyAH arthasiddheH kAryaniSpatteH / 42 ubhyate pUryate iti dvAram / 'dvAra-zRGgAra- bhRGgAra- kalhAra- kAntAra- kedArakhAraDAdayaH || 411|| iti 'uNAdizrIsi0 ' sUtreNa 'umbhat pUraNe' itidhAto: dvAdeze Arapratyaye ca dvAram / dvArayatIti vA tatra dvAram / "valajaM pratIhAro dvAdvari" iti hairma: / 'pANi0 'mate tu dvAraM na0 / dUdhAtorNici aci ca "dvAraM gRhAdinirgamanasthAne, pratIhAre, upAye, mukhe ca" / atra tu dvAraM pravezamArgam / iv| AnarcaarcayAmAsa - pUjayAmAsa iti yAvat / arcate: bhauvAdikAt parokSA, 'pANi0 ' mate liT // -- vAcyaparivartanaM tvevam - sAkSatapAtrahastayA sudakSiNayA tAM payasvinIM pradakSiNIkRtya praNamya cA'syA vizAlaM zRGgAntaramarthasiddheH dvAramivA''narthe // tataH sudakSiNA tandulAdisahitamarghabhAjanamAdAya zubhrakSIrAM tAM gAM prathamaM pradakSiNakriyayA sanmAnitAM cakAra; pazcAcca tAM praNamyA'rthasiddheH pravezamArgamiva tasyAH zRGgayo: madhyasthAnamarghyadAnena pUjitavatI, iti saralArthaH // 21 // vatsotsukA'pi stimitA saparyAM pratyagrahItseti nanandatustau / bhaktyopapanneSu hi tadvidhAnAM prasAdacihnAni puraH phalAni // 22 // 21 7 vatseti / sA dhenu: - vadati mAtaraM dRSTveti vatsaH / 'mA-vA- vadyamikami-hAni-mAni-kaSyazi-paci-muci-yaji-vR-tRbhyaH saH // 564 // ii 'uNAdizrIsi0 ' sUtreNa vadidhAtoH se vatsaH / "vatsaH zakRt karistarNaH" iti haima: : / vadatyanenetyapi vatsaH puMklIbaliGga: / "kroDoro hRdayasthAnaM vakSo vatso bhujAntaram iti haima: / utsumadgataM mano asya utsukaH / ' udutsorunmanasi ' 1. abhi0 ci0 ca0 1004 | 2. abhi0 ci0 ca0 1260 / 3. abhi0 ci0 tR0 602 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 (7 / 1 / 192 // ) iti 'zrIsi0 sUtreNa utsuzabdAt asyetyunmanasyabhidheye kapratyaye utsukaH / "utkastUtsuka: unmanAH utkaNThitaH" iti haimaH / "pANinIya' mate tu utsukaritraliGgaH / utpUrvAt sUdhAtoH vipkani hrasve utsukaH / "iSTArthasaMpAdanAyodyukte, abhISTo gamiSyatIti utkaNThAnvite ca / " vatse utsukA vatsotsukA / api avyayaM-na pIyati gacchatIti 'pi-gatau' dhAto: kvip na tuk / "azakyakaraNAyodyamarUpAyAM, zaktyutkarSamAviSkartumatyuktirUpAyAM vA, saMbhAvanAyAM, snehe, nindAyAM, prazne, samuccaye, alpapadArthe, kAmacArAnujJAyAm, avadhAraNe, punararthe ca" / atra tu punararthe / svavatsadarzanotkaNThitA'pi / stimyati smeti stimitA / "timite stimitaklinnasAAonnAM samuttavat" iti haimaH / 'pANi0' mate tu "stimita' napuMliGgAH / stimdhAtoH bhAve ktaH / "ArdratAyAm, acAJcalye ca" / kartari ktaH, "acaJcale Arde ca triliGgaH" atra tvacaJcalArthaH / stimitA nizcalA stii| __'sapar-pUjAyAm' iti kaNDvAdidhAto: 'dhAtoH kaNDvAderyak' (3 / 4 / 8 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa yaki 'zaMsipratyayAt' (5 / 3 / 105 // ) iti 'zrIsio' sUtreNa 'a'pratyaye Api saparyA / "pUjArhaNA saparyA'rcA" iti haimaH / "pUjA tvapacitiH" iti haimazeSaH / "pUjA namasyA'pacitiH saparyA'rcAhaNAH samAH" ityamaraH / 'pA0' mate tu saparadhAto: yaki apratyaye TApi ca saparyA puujaayaam|' so'haM saparyAvidhibhAjanene"ti agre raghau / tAm saparyAm-pUjAm / pratyagrahItsvIcakAra / iNdhAtoH ktici / itIti avyayaM, "hetI, prakAzane, nidarzane, prakAre, anukarSe, samAptau, prakaraNe, svarUpe, sAnnidhye, vivakSAniyame, mate, pratyakSe, avadhAraNe, vyavasthAyAM, parAmarze, mAne, itthamarthe, prakarSe, upakrame ca / " atra tu heturarthaH / iti-hetoH / vatsAvalokanautsukye'pi nizcalabhAvena pUjAsvIkArAt hetoH iti bhAvaH / 1. abhi0 ci0 tR0 436 / 2. abhi0 ci0 10 1492 / 3. abhi0 ci0 tR0 447 / 4. abhi0 ci0 haimazeSe - 105 / 5. ama0 dvi0 brahmavarge - 1421 /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 anusaMdhAna-26 tau-dampatI / nanandataH - AnandaM prApatuH / pUjAsvIkArasya AnandahetutvamAha- "hi vardhane gatau ca' svAdiH para0 saka0 aniT / hinoti ahaiSIt / hAdhAtoH hidhAtorvA apratyaye hi, avyayaM, hetau, avadhAraNe, vizeSa, prazre, saMbhrame, hetUpadeze, zoke, asUyAyAM, pAdapUraNe, ca" / atra tu hetau hetUpadezArthe vA hi / bhajanaM bhaktiH / "atha sevA bhakti: paricaryA prasAdanA zuzrUSA''rAdhanopAstivarivasyAparISTayaH upacAraH" iti haimaH / "paryeSaNA parISTizca" (zrAddhe dvijazuzrUSA) ityamaraH / pUjyeSu anurAgo bhaktiH / 'pANi0' mate bhajdhAtoH ktini "bhaktiH strIliGgaH, "sevAyAM, ArAdhanAyAM, tadekAgracittavRttibhede, vibhAge, gauNyAM vRttau, upacAre, avayave, bhaGgyAM, zraddhAyAM, svanAyAM ca" | "bhavati viralabhaktiH" ityagre raghau, bhaktizabdasambandhena bhaktireva yoga: bhaktiyogaH / tadekAgratArUpacittavRttirUpe yoge evameva bhaktireva rasaH bhaktirasa AsvAdyaH bhaktirUpe, dhyeyAnubhavAtmake, ratibhede / atra bhaktizabdaprastAvAt prAsaGgikaM jinazAsanapratipAditaM bhaktisvarUpaM kathyate- tatrA'rhadviSayA bhaktiH katrabhiprAyabhedena sAttvikI rAjasI tAmasIti bhedAt trividhocyate / tatsva rUpaM cedam sAttvikI rAjasI bhaktistAmasIti tridhA'thavA / jantostattadabhiprAyavizeSAdarhato bhavet / / 1 / / arhatsamyagguNazreNI-parijJAnaikapUrvakam / amuJcatA manoraGgamupasarge'pi bhUyasi // 2 // arhatsambandhikAryArthaM sarvasvamapi ditsunA / bhavyAGginA mahotsAhAt kriyate yA nirantaram // 3|| bhaktiH zaktyanusAreNa niHspRhAzayavRttinA / sA sAttvikI bhaved bhaktirlokadvayaphalAvahA // 4|| (tribhirvizeSakam) 1. abhi0 ci0 tR0 496-97 / 2. ama0 dvi0 brahmavarge - 1416 /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 yadaihikaphalaprAptihetave kRtanizcayA / lokaraJjanavRttyarthaM rAjasI bhaktirucyate ||5|| dviSatAM tatpratIkArabhide yA kRtamatsaram / dRDhAzayaM vidhIyeta sA bhaktistAmasI bhavet ||6|| rajastamomayI bhakti: suprApA sarvadehinAm / durlabhA sAttvikI bhaktiH zivAvadhi phalAvahA / / 7 / / uttamA sAttvikI bhaktirmadhyamA rAjasI punaH / jaghanyA tAmasI jJeyA nA''dRtA tattvavedibhiH / / 8 / / (iti vicArAmRtasaGgrahe) arhadbhaktiphalamevam bhattIe jiNavarANaM khijjati puvvasaMcitA kammA / AyariyanamukkAreNa vijjAmaMtAi sajhaMti // 1 // iti sAdhvI arhadbhaktiH / vastuto'bhilaSitArthasAdhakatvAt, ArogyabodhilAbhAderapi tanirvartyatvAt / tathA cA''ha bhattIi jiNavarANaM paramAi khINapijjadosANaM / AruggabohilAbhaM samAhimaraNaM ca pAvaMti // 1|| (ityAvazyakacaturviMzatistavAdhyayananiryuktau) atra tAmasyA eva bhakteranAdaraNIyatvoktyA tathAvidhAvasthAkAle paramparayA sAttvikIhetutayA mokSaprayojakatvena jinoktamiti sadbuddhyA kriyamANA kiJcitphalodezavatyapi rAjasI bhaktiH / zrIpAlAdInAmiva vidheyatvenaiva dhvanitA uttamA'nusAtvikyeva saiva moksspraapikaa| bhaktiH sevAyAm / , 'bhaktiH vinayaH seve'ti nvmssoddshkvivrnne| 'bhaktirabhimukhagamanAsanapradAnaparyupAstyaJjalibandhAnuvrajAnAdilakSaNe'ti pravacanasAroddhAraikazatASTacatvAriMzadvAravRttau /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anusaMdhAna-26 "abbhuTThANadaMDaggahaNapAyapuMchaNAsaNapayANagahaNAdIhi sevA jA sA bhattI bhavaitti" nizIthacUrNau / 'bhaktiH ucitapravRttyA vinayakaraNe' iti aavshykprthmaadhyynmlygirivRttau| 'vinayavaiyAvRttyAdirUpA pratipattirbhakti'riti dharmasaGgraha dvitIyAdhikAre / 'yathocitabAhyapratipattau' AvazyakaprathamAdhyayanamalayagirivRttau gacchAcAravRttau dharmaratnavRttau ca / 'bhaktirucitopacAraH' iti dshvaikaaliknvmaadhyynprthmoddeshkvRttau| ___ 'abhyutthAnAdirUpe bahumAne' ityuttarAdhyayanaprathamAdhyayanapAiyaTIkAyAm / 'bhattI AyarakaraNaM jahociyaM jiNavariMdasAhUNaM' iti sNstaarkprkiirnnke| 'anurAge bhaktiH' iti dharmasaMgrahaprathamAdhikAre / 'antaHkaraNAdipraNidhAne bhaktiH' iti AvazyakadvitIyAdhyayane darzanazuddhau ca / 'bhaktiH syAgurudevAdau' iti vacanAttu gurudevAdiviSayiNI icchA bhaktiH / anuSThAnacatuSTaye prItibhaktivacanAsaGgAtmake tu bhaktivizeSitAnuSThAnasvarUpamidam gauravavizeSayogAcchuddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam // 1 // itaratulyamapIti prItyanuSThAnasadRzamapi, tatsvarUpaM ca yathA yatrA''daro'sti paramaH prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti yacca tatprItyanuSThAnam // 1 // prItibhaktyoriyAn vizeSo dRSTAntadvAreNa atyantavallabhA khala patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayorjJAnaM sthAtprItibhaktigatam // 1 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 47 evaM pAtrAtmikAyAM saptakSetryAM dhanaM vapan / dayayA cA'tidIneSu mahAzrAvaka ucyate // (iti yogazAstre - 3-119) evaM ca vAcakavaryA api dAnabhedayoranukampA-bhaktivizeSitayoH svarUpamevA''cakhyuH - aindrazarmapradaM dAnamanukampAsamanvitam / bhaktyA supAtradAnaM tu mokSadaM dezitaM jinaiH // 1 // anukampA'nukampye syAdbhaktiH pAtre tu saGgatA / anyathAdhIstu dAtRRNAmaticAraprasaJjikA // 2 // bhaktistu bhavanistAravAJchA svasya supAtrataH / tayA dattaM supAtrAya bahukarmakSayakSamam / / 1 / / zuddhaM dattvA supAtrAya sAnubandhazubhArjanAt / sAnubandhaM na baghnAti pApaM baddhaM ca muJcati // 2 / / bhavetpAtravizeSe vA kAraNe vA tathAvidhe / azuddhasyA'pi dAnaM hi dvayorlAbhAya nA'nyathA // 3 // athavA yo gRhI mugdho lubdhakajJAtabhAvita: / tasya tatsvalpabandhAya bahunirjaraNAya ca // 4|| itthamAzayavaicitryAdatrA'lpAyuSkahetutA / yuktA cA'zubhadIrghAyurhetutA sUtradarzitA / / 5 / / yastUttaraguNAzuddhaM prajJaptiviSayaM vadet / tenA'tra bhajanAsUtraM dRSTaM sUtrakRte katham // 6|| zuddhaM vA yadazuddhaM vA'saMyatAya pradIyate / gurutvabuddhyA tatkarmabandhakRnnA'nukampayA // 7 // ataH pAtraM parIkSeta dAnazauNDaH svayaM dhiyA / tatridhA syAnmuniH zrAddhaH samyagdRSTistathA paraH // 8 // 1. "evaM vratasthitau bhaktyA" /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 eteSAM dAnametatsthaguNAnAmanumodanAt / aucityAnativRttyA ca sarvasampatkaraM matam // 9 // zubhayoge'pi yo doSo dravyataH ko'pi jAyate / kUpajJAtena sa punarnA'niSTo yatanAvataH // 10 // dharmAGgatvaM sphuTIkartuM dAnasya bhagavAnapi / ata eva vrataM gRhNan dadau saMvatsaraM vasu // 11 // itthaM dAnavidhijJAtA dhIraH puNyaprabhAvakaH / yathAzakti dadaddAnaM paramAnandabhAgbhavet // 12 // (dvAtriMzad dvAtriMzikAyAM dAnadvAtriMzikA) evaM bhaktidAnAdisvarUpaM sarvajJazAsanAtirikte nopalabhyate / punazca devaviSayiNyA bhakteH paJcavidhatvaM upadezataraGgiNyAM pratipAditam puSpAdyarcA tadAjJA ca tadravyaparirakSaNam / utsavAstIrthayAtrA ca bhaktiH paJcavidhA jine / / bhaktiH zrIvItarAge paJcaprakArA bhavati / prathamA puSpAdipUjA, AdizabdAnmuktAphalahArakanakamayachatrAdyAbharaNAni caTApyante / AbharaNapUjA hi zAzvatI / yaduktam mlAyanti puSpanicayAH praharArdhakena vaigandhyameti divasena kRto'GgarAgaH / jIryanti ramyavasanAnyapi bhUrivarSe noM jIryate yugazatairjinaratnapUjA // 1 // saptalakSamanuSyakalite zrIvastupAlasaGke zrIanupamadevyA zrIgiranAre nIraprakSAlitasvamalaiH dvAtriMzadrammalakSAbharaNaiH zrInemIzvaraH pUjitaH, tdnukottipusspaiH| yaduktam dvAtriMzatA drammalakSairekadA raivatAcale / nemIzvarasyA'nupamA pUjAM cakre pramodataH // 1 // jinabhaktihRSTacetasA tejaHpAlena dvAtriMzallakSaTaGkakaistAni punarnavyAni
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ December . 2003 49 kAritAni / punarapi zatruJjaye tairAbharaNaiH mantritejaHpAladharmapatnyA'nupamadevyA zrIRSabhadevapratimA pUjitA, tadA devarapatnIkRtAbharaNapUjAM vilokya mantrivastupAladharmapantyA lalitAdevyA'pi dvAtriMzallakSaTaGkakAbharaNaiH pUjitA, zobhanAdAsyA lakSaTaGkamUlyasvAbharaNaiH pUjitA / vastupAlamantriNA sarvAsAmadhikamUlyAni (AbharaNAni) kAritAni / evaM devagirIyasaGghapatidhAidevena muktAphalapravAlacunnIsuvarNapuSpAdibhiH zrIRSabhadevapratimAyA AGgI kRtA, tadanu navalakSacampakAeM / tathA 'jinAjJA' samyagmanasA pAlanIyA / tathA 'devadravyarakSAvRddhikaraNaM" jinapUjaiva / yaduktam vaDdato jiNadavvaM titthayarattaM lahai jIvo / bhakkhaMto jiNadavvaM aNaMtasaMsArio bhaNio // 1 // bhakkhaNe devadavvassa paratthIgamaNeNa yA / sattamaM narakaM jaMti sattavArAo goyamA // 2 // ceiyadavvaviNAse isighAe pavayaNassa uDDAhe / saMjaicautthabhaMge mUlaggI bohilAbhassa // 3 // tathA'STAhrikAsnAtrotsavazrIparyuSaNAkalpacaritrapustakavAcanaprabhAvanotsavAH kriyante, sA'pi jinazAsanonnatihetutvAjjinabhaktireva / yataH - prakAreNA'dhikAM manye bhAvanAtaH prabhAvanAm / bhAvanA svasya lAbhAya svAnyayostu prabhAvanA // 1 // evaM tIrthayAtrotsavAdiH / ityAdiprakAraiH puNyavatA jinabhakti: kAryA / " iti upadezataraGgiNITIkAyAm / AbharaNapUjAyA vizeSanirjarAhetutvaM vyavahArabhASye - pAsAIyA paDimA lakkhaNajuttA samattalaMkArA / jaha jaha palhAyai maNaM taha taha Nijjamo viyANAhi // 1 // sUtre'pi 'AbharaNAruhaNaMti' / ataH sAlaGkArA mUrtiH vizeSanirjarAheturiti tu niSkarSaH / nyAyAcAryairapi pramANanayatattvAlokAlaGkAre 'pazya puraH sphuratkiraNa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 maNikhaNDamaNDitAbharaNabhAriNI jinapatipratimA' mityuktamiti / _ 'maNimottiyadAmaehi' ityAdyAptoktezca jambUdvIpaprajJaptau nirvRtabhagavaccharIrasya pUjAkAlInAvasthAtrikabhAvanAsvarUpapratipAdena stavAnulepanAbharaNAdividhAnena rAtrAvapi gautamAderbhagavatsamIpAvasthAnopadezaH taccaityAvasthAnaniSedhAdisUcitabhAvakalpabimbakalpabhinnatayA ca kathaM vItarAmAvasthe vicarati bhAvArhati na vihitaM bhUSaNaropaNAdikaM tadvimbe kAryamityArekAkaNo'pi na vidheyaH / digambaranirAsaprastAve AbharaNaviSayakacarcAvistarastu sammateravaseyaH / devaguruviSayiNI bhaktistu samyaktvaM bhUSayatIti samyaktvabhUSaNapaJcake bhaktinAmA'pi tRtIyaM bhUSaNam / pUjyapAdairapi yathArthabhaktisvarUpaM pratipAdayadbhirevaM dvAtriMzikAyAM varNitam - "samyagdRSTiparigRhItAni mithyAdRkzrutAnyapi samyaktvena pariNamantI"ti / sattvAnurUpA sarvasya zraddhA bhavati bhArata ! / zraddhAmayo'yaM puruSaH yo yacchraddhaH sa eva saH // 1 // iti gItAvacanatAtparyavicAraNayA arhadupAsaka evA'rhan bhavitumarhati, nA'nyaH, ata eva 'vAlmIkIpraNIte yogavAsiSThe' 'pi zrIrAmacandreNa sudhyAte yat nA'haM rAmo na me vAJchA bhAveSu na ca me manaH / zAnta AsitumicchAmi svAtmanyeva jino yathA // 1 // padArthamAtrarasikastato'nupakRtopakRt / amUDhalakSo bhagavAn mahAnityeSa me matiH // 1 // arhamityakSaraM yasya citte sphurati sarvadA / / paraM brahma tataH zabdabrahmaNaH so'dhigacchati // 2 // paraHsahasrAH zaradAM pare yogamupAsatAm / hantA'rhantamanAsevya gantAro na paraM padam // 3|| AtmA'yamahato dhyAnAt paramAtvatvamaznute / rasaviddhaM yathA tAnaM svarNatvamadhigacchati // 4 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 pUjyo'yaM smaraNIyo'yaM sevanIyo'yamAdarAt / / asyaiva zAsane bhaktiH kAryA ceccetanA'sti vaH // 5 // sArametanmayA labdhaM zrutAbdheravagAhanAt / bhaktirbhAgavatI bIjaM paramAnandasampadAm // 6 // zramaNAnAmiyaM pUrNA sUtroktAcArapAlanAt / dravyastavAdRhasthAnAM dezatastadvidhistvayam // 7 // nyAyArjitadhano dhIraH sadAcAraH zubhAzayaH / bhavanaM kArayejjainaM gRhI gurvAdisammata: // 8 // tatra zuddhAM mahImAdau gRhNIyAt zAstranItitaH / paropatAparahitAM bhaviSyadbhadrasantatim / / 9 / / aprIti va kasyA'pi kAryA dharmodyatena vai / itthaM zubhAnubandhaH syAdatrodAharaNaM prabhuH // 10 // Asanno'pi janastatra mAnyo dAnAdinA yataH / itthaM zubhAzayasphAtyA bodhivRddhiM zarIriNAm // 11|| iSTakAdidalaM cAru dAru vA sAravatravam / gavAdyapIDayA grAhyaM mUlyaucityena yatnataH // 12 / / bhRtakA api santoSyAH svayaM prakRtisAdhavaH / dharmo bhAvena na vyAjAddharmamitreSu teSu tu / / 13 / / jinagehaM vidhAyaivaM zuddhamavyayanIvi ca / drAk tatra kArayedvimbaM sAdhiSThAnaM hi vRddhimat // 14 // vibhavocitamUlyena kartuH pUjApura:saram / deyaM tadanaghasyaiva yathA cittaM na nazyati // 15 // lokottaramidaM jJeya-mitthaM yadvimbakAraNam / mokSadaM laukikaM cA'nyat kuryAdabhyudayaM phalam // 16 / / itthaM niSpannabimbasya pratiSThA''saistridhoditA / dinebhyo'rvAk dezIyastu vyaktikSetramahAhvayA // 17||
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 anyatrA''rambhavAn yastu tasyA'trA''rambhazaGkinaH / abodhireva paramA vivekaudAryanAzataH // 18 // taduktam annatthAraMbhao dhammeNAraMbhao aNAbhogo / loe pavayaNakhisA abohibIyaMti dosAya // 1 // ityAdi bahu vaktavyaM, tattu tata evA'vaseyam / pitAmahagurvAdibahujanakSayahetukasaGgrAmaparAGmukhAyA'rjunAya yuddhapravartanodezenopadiSTAyAM gItAyAmapi pUrvapratipAditasAttvikyAdibhaktitrayasvarUpasaMvAditrividhakarmasvarUpamidam niyataM saGgarahitamarAgadveSataH kRtam / aphalaprepsunA karma yattatsAttvikamucyate // 1 // yattu kAmepsunA karma sAhaGkAreNa vA punaH / kriyate bahulAyAsaM tadrAjasamudAhRtam // 2 // anubandhaM kSayaM hiMsAmanapekSya ca pauruSam / mohAdArabhyate karma tattAmasamudAhRtam // 3 // trividhakartRsvarUpamapi tatra muktasaGgo'nahaM vAdI dhRtyutsAhasamanvitaH / siddhyasiddho nirvikAraH kartA sAttvika ucyate / / 1 / / rAgI karmaphalaprepsurlabdho hiMsAtmako'zuciH / harSazokAnvitaH kartA rAjasaH parikIrtitaH // 2 // ayuktaH prAkRta: stabdhaH zaTho naiSkRtiko'lasa: / viSAdI dIrghasUtrI ca kartA tAmasa ucyate // 3 // evaM ca buddhidhRtidAnatapojJAnazraddhAdInAmapi trividhatvaM tatra pratipAditam, tattata evA'vaseyam / atra tu paryupAsanArUpA bhaktiH / 'pUjyeSvanurAgo bhakti' riti mallinAthaH / tayA / upapadyante smeti upaupasargapUrvAt paddhAtoH kte upapannAH yuktiyuktAH,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 teSu upapanneSu / "upapannaM nanu ziva" miti raghuH / vidhIyate iti 'upasargAdAta: ( / 5 / 3 / 110 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa vipUrvAt dhAdhAtoH aGividhA / "karma kriyA vidhA" iti haimaH / 'pANinIya' mate tu 'vidh-vidAne chidrakaraNe chedane ca' tudAdiH para0 saka0 seT / vidhatIti vidhA / vidhadhAtoH kaH acceti vidhaH puMstrIliGgaH / "vidhAne, gajabhakSyAne, prakAre, vedhe, vRddhau, vetane, vedhane, karmaNi ca" strI0 / atra tu prakArArthaH / tasyA vidhA iva vidhA-prakAro yeSAM te tadvidhAH, teSAM tadvidhAnAm-mahatAmityarthaH / prasadanamiti prapUrvAt saddhAto ve ghatri prasAdaH / "nairmalye, anugrahe, kAvyaguNabhede, svAsthye, prasakte, devanaivedye, gurujanabhuktAvaziSTe ca" / atra tvanugrahaH / cAhayatIti cihnAni / 'dina-nagna-phena-cihna-adhna-dhenastena-cyoknAdayaH' // 268 / / iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa caherdhAtoridupAntyo nAnto nipAtaH / "cihUM, lakSaNaM lakSma lAJchanam; aGka: kalaGko'bhijJAnam" iti haima: / 'pANi0' mate 'cihna-lakSaNe' adAdizcurAdizca ubha0 saka0 seTdhAtoraci, yadvA cahadhAtornapratyaye upadhAyA vikalpena itve cihnayantIti cAhayantIti vA cihnAni / "cihna na0 lAJchane lakSaNe ca" / prasAdasya cihnAni-liGgAnipUjAsvIkArAdIni prasAdacihnAni / phalantIti phalam / "lAbho'dhikaM phalam" iti haimaH / phalaM hetukRte jAtIphale phalakasasyayoH / triphalAyAM ca kakkole zastrAse vyuSTilAbhayoH / / ___iti anekArthasaGgrahaH / 'pANi.' mate tu 'phal-niSpattau' bhvAdiH para0 a0 seT, 'phalbhedane gatau ca' bhvAdiH para0 sa0 seT / atra tu niSpattyarthaH / phalatIti phaladhAtoraci phalam / "phalaM vRkSAdInAM sasye, lAbhe, kArye uddezye, prayojane, jAtIphale, triphalAyAM, kakkole, bANAgre, phAle, dAne, muSke ca; kuTajavRkSe" puMliGgAH / svArthAdau kani phalakaH (DhAla iti khyAte) carmamaye'strapratighAtanivArake padArthe, asthikhaNDe, nAgakezare, kASThAdipaTTake ca puMliGgAH" / puraphalAnipurogatAni pratyAsannAni phalAni yeSAM tAni puraHphalAni / avilambitaphalasUcaka1. abhi0 ci0 50 1497 / 3. abhi0 ci0 tR0 869 / 2. abhi0 ci0 dvi0 106 / 4. anekArthasaGgrahe tR0 487 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anusaMdhAna-26 liGgadarzanAdAnando yujyata ityarthaH / / / vAcyaparivartanaM tvevam- tayA vatsotsukayA'pi stimitayA (satyA) saparyA pratyagrAhi iti tAbhyAM nanande / hi bhaktyopapanneSu tadvidhAnAM prasAdacihnaH puraHphalaiH bhUyate // dhenuH yadyapi sAyaMkAle nijavatsAlokanArthamatyantaM vihvalA AsIt / tathA'pi sA rAjJA vihitAM pUjAM nizcalabhAvena svIcakAra / tattasyAM prasannatAcihna vilokya sudakSiNAdilIpau nirbharamAnandatuH / yato bhaktajanAn prati mahAtmanAM prasAdaH acireNaiva bhaktAnAmiSTasiddhiM kathayati, iti saralArthaH // 22 // guroH sadArasya nipIDya pAdau samApya sAndhyaM ca vidhiM dilIpaH / dohAvasAne punareva drogdhrIM bheje bhujocchinnaripurniSaNNAm // 23 // guroriti / bhujyete AbhyAmiti bhujau / 'bhujanyubjaM pANiroge (4 / 1 / 120 // ) iti zrI si0' sUtreNa ghaJ nipAtyate puMstrIliGgaH / "bhujo bAhuH praveSTo dorbAhA" iti haimaH / "bhujabAhU praveSTo doH' ityamaraH / 'pANi0' mate bhujadhAtorghabarthe karaNe kaH ni0 katvAbhAva: / "bAhau, kare, trikoNacatuSkoNAdikSetrasya rekhAvizeSe, lIlAvatyAdiprasiddhe-"tathAyate, tadbhujakoTighAtaH" / ucchidyante sma iti ucchinnAH / iyartIti ripuH / 'kasyanisyAmipuk // 798 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa puki ripuH / zatrau / "pratipakSaH paro ripuH zAtravaH pratyavasthAtA pratyanIko'bhiyAtyarI dasyuH sapano'sahano vipakSo dveSI dviSan vairyahito jighAMsuH durhat pareH panthakapanthinau dviT pratyarthyamitrAvabhiyAtyarAtI" iti haimaH / 'pANinIya mate tu rapdhAtoH kupratyaye pRSodarAditvAt "ripuH zatrau coranAmagandhadravye, jyotiSokte lagnApekSayA SaSThasthAne, kAmakrodhAdiSu ca" / atra tu zaJcarthaH / bhujAbhyA: ucchinnAH ripavo yena sa bhujocchinnaripuH bAhuvidhvaMsitAriH / dilIpaH / dArayanti dIryante vA ebhiriti vA dArAH / 'puMliGgo dAraprANA suvalvajA 1. abhi0 ci0 tR0 589 / 2. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1233 / 3. abhi0 ci0 tR0 728-29 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 55 iti liGgAnuzAsanavacanAt bahuvacanAntazca' / 'ekavacanAnto'pi dRzyate yallakSyaM (yathAlakSyaM ?) "dharmaprajAsampanne dAre, nA'nyaM kurvIta" iti / 'nyAyAvAyA(dhyAyodyAvasaMhArAvahArAdhAradArajAram) (5|3|134 | | ) iti 'zrI si0 ' sUtreNa ghaTAdidRdhAtoH Nici ghanipAtane dArAH / " atha sadharmiNI patnI sahacarI pANigRhItI gRhiNI gRhA dArAH kSetraM vadhUrbhAryA janI jAyA parigrahaH dvitIyoDhA kalatraM ca" iti hairmaH / "bhAryA jAyA'tha puMbhUmni dArAH" ityemara: / 'pANinIya' mate tu dArayanti bhAtRsneham iti dRdhAtoH Nici aci ca "dArAH puM0 bahuvacanaM palyAm" / sA hi patyurbhrAtRsnehaM bhinattIti lokaprasiddham / dAraiH saha vartamAna: sadAraH, tasya sadArasya sabhAryasya / 'gRNAti dharma' miti guruH / 'kR-gR Rta ur ca' ||734|| 'uNAdizrI0 si0 ' sUtreNa 'gRz-zabde' iti dhAtoH kidupratyaye RkArasya cA'ri guruH / guru: AcArya: laghupratipakSaH pUjyazca janaH / "gururdharmopadezakaH" iti haimaH / 'niSekAdikaro guruH' ityanye / 'giratI 'ti guruH iti tu mahadarthe / 'gRNAti upadizatI 'ti guruH / "bRhaspatiH surAcAryo jIvazcitrazikhaNDijaH vAcaspatidvAdazAcirdhiSaNa: phalgunIbhavaH gIrbRhatyoH patirutathyAnujAGgirasau guruH" iti haimaiM: / 'pANinIya' mate tu giratyajJAnamiti gRNAtyupadizati vA dharmamiti gRdhAtoH kupratyaye uci ca" guru: niSekAdIni karmANi yaH karoti yathAvidhi / sambhAvayati cA'nyena sa vipro gururucyate // 1 // iti manUkte niSekAdikartari pitrAdau / " sa gururyaH kriyAM kRtvA, vedamasmai prayacchati " ityukte AcArye, zAstropadeSTari, sampradAyapravartake, upAdhyAye, tAntrikamantrIpadeSTari, bRhaspatau tadadhidaive puSye, dvimAtre, dIrghe, svaravarNe, binduvisargayukte ekamAtre, saMyuktavarNAtpUrvasthite ekamAtre'pi varNe, droNAcArye kapikacchAyAJca, 1. abhi0 ci0 tR0 512-13 / 2. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1085 | 3. abhi0 ci0 pra0 77 / 4. abhi0 ci0 dvi0 118-19 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anusaMdhAna-26 balavati, mahati, pUjye / gururagnirdvijAtInAM varNAnAM brAhmaNo guruH / patireko guruH strINAM sarvatrA'bhyAgato guruH / iti purANam / dujare, gurutvavati ca triliGge / atra tu pUjyAdiryathAyatham / jainadarzane tu guravo'neke pratipAditAstathA'pi upadezakamunirUpagurustu mahAvratadharatvAdiguNagaNopeta eva / yadAha mahAvratadharA dhIrA bhaikSamArgopajIvinaH / sAmAyikasthA dharmopadezakA guravo matAH // 1 // dharmajJo dharmakartA ca sadA dharmaparAyaNaH / satvebhyo dharmazAstrArthadezako gururucyate // 2 // 'svayaM parihAraH' iti zrIharibhadrasUrivacanAt yaH sarvArambhAdityAgavAna sa evopadezadAnAdhikArajJa netara iti jJeyam / yogapUrvasevAdhikAre tu evaMvidho'pi guruvargaH pratipAditastathA cA''ha pUrvasevA tu yogasya gurudevAdipUjanam / sadAcArastapo muktyadveSazceti prakIrtitAH // 1 // mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH // 2 // pUjanaM cA'sya namanaM trisandhyaM paryupAsanam / avarNAzravaNaM nAma zlAghotthAnAsanArpaNe // 3 // sarvadA tadaniSTeSTatyAgopAdAnaniSThatA / svapumarthA(rtha)manAbAdhya sArANAM ca nivedanam // 4 // (dvAtriMzadvAtriMzikA) 'atra svapumarthamanAbAdhyetyanena yadi tadaniSTebhyo nivRttau iSTeSu ca pravRttau dharmAdayaH puruSArthA bAdhante tadA na tadanuvRttipareNa bhAvyam' iti taTTIkAyAm / tadvittayojanaM tIrthe tanmRtyanumaterbhayAt / tadAsanAdyabhogazca tadvimbasthApanArcane // 5 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 57 akhAnAmnA jainetarabhaktenA'pi gurjarabhASAyAmuktam "guru guru nAma dharAve sahu, gurune ghera beTA ne vahu / gurune ghera DhAMDhAM ne Dhora, akho kahe Ape valAvA ne Ape cora // " iti / 'gRNAti yathAvasthitaM zAstrArthamiti guruH - dharmopadezAdidAtari' AvazyakamalayagirIyavRttau / samyagjJAnakriyAyukte samyagdharmazAstrArthadezake, dharmasaGgrahadvitIyAdhikAre, aSTake, paJcAzake ca / gauravAhe, uttarAdhyayane / dharmAcArya, paJcA0 vivaraNe, pravacanasAroddhAravRttau, uttarAdhyayane, nizIthacUrNau ca / samyaggurucaraNaparyupAsanA'vikalatayA yathAvasthitatattvaveditari, yata: gurvAyattA yasmAcchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAdvArAdhanapareNa hitakAGkSiNA bhAvyam // (prazamaratiprakaraNam-69) AvazyakavRttau, anuyogadvAravRttau, dharmaratnavRttau ca / 'gRNAti pravacanArthatattva'miti guruH - pravacanArthapratipAdakatayA pUjye, nandIvRttau, kalyANamitre, paJcasUtracaturthasUtre ca / gurucittaprasattyadhInatvAtsakalazAstrArthasya gurucittaprasAdane yatitavyaM gurukulavAsazca vidheyaH / yaduktam gurucittAyattAI vakkhANaMgAi jeNa savvAiM / to jeNa suppasannaM hoi tayaM taM tahA kajjaM // 1 // tadupAyAzceme jo jeNa pagAreNa tussai karaNaviNayANuvattIhi / ArAhaNAe maggo so cciya avvAhao tassa // 1 // AyAreMgiyakusalaM jai seyaM vAyasaM vade pujjA / taha viya siM na vi kUDe virahami ya kAraNaM pucche / / 2 / / nivapucchieNa guruNA gaMgA kaomuhI vahai / saMpAiyavaM sIso jaha taha savvattha kAyavvaM // 3 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 NANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe caritte a| dhatrA AvakahAe gurukulavAsaM na muMcaMti // 4 // savvaguNamUlabhUo bhaNio AyArapaDhamasutte jaM / gurukulavAso'vassaM vasijja. to tattha caraNatthaM // 5 // ityAdi / tasya guro:-vasiSThasya / jainamate tu RSimunirUpasya tyAginaH sadAragurorabhAvAdetadvarNanamayuktamevetyavaseyam / patsyate apAda pedevA pAdaH / 'vadarujavizaspRzo ghaJ' (5 / 3 / 16 / / ) iti 'zrIsi0' sUtreNa padadhAtorghaji pAdaH / "caraNa: kramaNaH pAdaH padoM'hizcalanaH kramaH iti haimaH / 'pA0' mate tu padyate gamyate'neneti karaNe ghaji pAdaH / "ijyasya caraNe, caturthAMze, vRkSAdermUle, pUjye, kiraNe ca" / atra tu caraNArthaH / pAdau-caraNau / na(ni)pIDya saMvAhya / atra strIpAdasaMvAhanamayuktaM puruSasyetyabhisandhAyA ''bhivandye 'ti [vivRtavAn] mallinAtha ityanumIyate / sandhyAyAM vihita: sAndhyaH, taM sAndhyaM sAyaMkAlikam / vidhIyate'neneti vidhiH / "kalpe vidhikramau" iti haimaH / 'pANiH' mate tu vidhiH vipUrvAt dhAdhAtoH kipratyaye inapratyaye vA vidhiH "jagatsraSTari, brahmaNi, bhAgye, krame, 'cikIrSA kRtisAndhya(dhyAtvahetudhIviSayo vidhiH' ityukte pravartanArUpe, niyoge, tajjanake vAkye, viSNau, karmaNi, gajabhakSyAnne, vaidye, aprAptaprApakarUpe, vAkyabhede, 'saMjJA ca paribhASA ca, vidhiniyama eva ca / atidezo'dhikArazca SaDvidhaM sUtramucyate // iti vyAkaraNokte sUtrabhede / vidhiratyantamaprAptau niyama: pAkSike sati / tatra cA'nya[tra] ca prAptau parisaGkhyeti gIyate / / ' atra tu kramArthaH / taM vidhim-anuSThAnam / samApya pUrNIkRtya / 1. abhi0 ci0 tR0 616 / 2. abhi0 ci0 tR0 839 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 dudhAto ve ghaJi dohanaM [vA] dohaH / avasIyate'neneti avsaanm| "AghATastu ghaTo'vadhiH anto'vasAnaM sImA ca maryAdA'pi ca sImani" iti haimaH / 'pANi0' mate tu avasAya: avasAnaM napuM0, avapUrvAt sAdhAto ve lyuT- "virAme, samAptau, sImAyAM, mRtyau ca" / atra tu samAptyarthaH virAmArtho vA / dohasyA'vasAnaM dohAvasAnam, tasmin dohAvasAne / niSIdati smeti niSaNNA, tAM niSaNNAm-AsInAm / dohanazIlAM dogdhrIm / atra dudhAtostRnpratyaye ca striyAM Gopi dogdhrI / dogdhrImiti nirupapadaprayogAt kAmadhenutvaM gamyate / punAtIti pu(pU)sanyamibhyaH punasanutAntAzca // 947 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa apratyaye punAdeze ca dvitve ca punaH punaH / "bhUyo'bhIkSNaM punaH punaH asakRnmuhuH" iti haimaH / "pANi." mate tu paNadhAtorarupratyaye pRSodarAditvAt punaH / avyayam / "avadhAraNe, bhede, adhikAre, pakSAntare, dvitIyavAre ca" / atra tu dvitIyavArArthaH / iNdhAtorvati pratyaye evA'vyayam, "sAdRzye, anuyoge, avadhAraNe, cAraniyoge, vinigrahe, paribhave ISadarthe ca / vizeSyasaGgato'nyayogavyavacchede yathA- 'pArtha eva dhanurdhara' ityAdau, pArthAnyapadArthe prazastadhanurdharatvaM vyavacchidyate / vizeSaNasaGgato'yogavyavacchede yathA- 'zaGkha pANDura eve' tyAdau, zaGke pANDuratvAyogo vyavacchidyate / kriyAsaGgato'tyantAyogavyavacchede yathA'nIlaM sarojaM bhavatyeve'tyAdau, saroje nIlatvAtyantAyogo vyavacchidyate / gantari trili0 / " atra tu avadhAraNe / bheje-siSeve // vAcyaparivartanaM tvevam - bhujocchinnaripuNA dilIpena sadArasya guroH pAdau nipIDya sAndhyaM vidhiM ca samApya dohAvasAne niSaNNA dogdhrI punareva bheje / / arikSayakartA dilIpa: AzramaM samAgatya dampatyoH vasiSThArundhatyoH pAdau bhaktyA saMvAhya, mallinAthamate tu pUrva vasiSThamarundhatI ca bhaktyA vavande / tato nijaM sAyaMkAlikamanuSThAnaM samApya doho(hA)vasAne sukhAsInAM tAM nandinImeva punaH sevitavAn, iti saralArthaH // 23 // 1. abhi0 ci0 ca0 962 / 2. abhi0 ci0 Sa0 1531 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anusaMdhAna-26 tAmantikanyastabalipradIpAmanvAsya goptA gRhiNIsahAyaH / krameNa suptAmanusaMviveza suptotthitAM prAtaranUdatiSThat // 24 // tAmiti / gopAyatIti 'gupau-rakSaNe' dhAtoH kartari tRcpratyaye gopA(mA) rakSako dilIpa: / gRhamastyasyAM, gRhazabdAt astyarthe ini tato GyAM ca gRhiNI / "atha sarmiNI patnI sahacarI pANigRhItI gRhiNI gRhAH dArAH kSetraM vadhUrbhAryA janI jAyA parigrahaH dvitIyoDhA kalatraM ca" iti haimaH / gahinItyapi / gRhiNI bhAryAyAM, gehakarmakuzalAyAm / "gRhiNI sacivaH sakhImithaH" iti raghuH / saha ayate-gacchatIti sahAyaH / "sahAyo'bhicaro'nozca jIvi-gAmi-cara-plavAH sevakaH" iti haimaH / "sahAyaH sahacare'nukUle ca asAvanukto'pi sahAya eva" iti kumAraH / gRhiNI sahAyo yasya saH gRhiNIsahAya: / anto'styasya ityantazabdAdikapratyaye antikam / "pAzrvaM samIpaM savidhaM sasImAbhyAzaM savezAntikasannikarSAH sadezamabhyagrasanIDasannidhAnAnyupAntaM nikaTopakaNThe sanikRSTasamaryAdAbhyarNAnyAsannasannidhI" iti haimaH / yadvA antyate sambadhyate sAmIpyeneti antadhAtoH ghaJpratyaye antaH so'syA'stIti matvarthIya Thani antikaH / 'sAmIpyavati, svArthe Thani, sAmIpye puM0 cUllyAM napuM0, auSadhibhede strI0 / nyasyante smeti niupasargAta asadhAtoH karmaNi te nyastAH trili0 / "kSise, tyakte, visRSTe, nihite ca" | balatyaneneti 'padi-paThi-paci-sthali-hali-kali bali-vali-valli-palli-kaTi-caTi-vaTi-badhi-gAdhyaci-vandi-nandhavi-vazivAzi-kAzi-chardi-tantri-mantri-khaNDi-maNDi-caNDi-yatyaJji-masyasi-- vanidhvani-sani-gami-tami-granthi-zranthi-jani-maNyAdibhyaH' // 607 / / iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa bala-prANanadhAnyAvarodhayoH' iti dhAtoH ipratyaye" baliH puMstrIliGgaH" devatopahAraH dAnavazca / "upahArabalI samau" iti haimaH / "bhUtayajJo baliH" iti vA haima: / yadvA baldhAtoH inapratyaye bali: puM0 / pUjopahAre / "dadatustau baliM caiva, nijagAtrAsRgukSitaM" iti caNDI / rAjagrAhye bhAge, upaplave, cAmaradaNDe, jainetaragRhasthakartavyapaJcayajJamadhye bhUtayajJe - 'balikarma 1. abhi0 ci0 tR0 512-13 / 2. abhi0 ci0 tR0 496 / 3. abhi. ci0 Sa0 1450-51 / 4. abhi0 ci0 40 447 / 5. abhi0 ci0 tR0 422 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 59 tataH kuryAt' iti smRti: / daityabhede, virocanaputre ca" ! ___'yena baddho balI rAjA dAnavendro mahAbalI' // iti rakSAbandhanamantraH / SaSThaH prativAsudevo vA bali: / te ca nava / yadAha haima: -- azvagrIvastArakazca merako madhureva ca / nizumbha-bali-prahlAda-laGkeza-magadhezvarAH // laGkezo rAvaNaH, magadhezvaro jarAsandhaH, iti TIkA / viSNuvadhyatrayoviMzatau dvAviMze, yadAha haima:- "madhu-dhenukacANUra-pUtanAyamalArjunA: kAlanemihayagrIvazakaTAriSTakaiTabhA: kaMsakezimurAH sAlvamaindadvividarAhavaH hiraNyakazipurbANaH kAliyo narako baliH zizupAlazcA'sya vadhyAH" iti / 'ete trayoviMzatirasya viSNorvadhyA' iti taTTIkA" / "jarayA zlathacarmaNi, strIli0 vA GIp / 'gRhasthastu yadA pazyet valIpalitamAtmanaH' / iti smRtiH / 'udArAvayave- 'balitrayaM cAru babhAra bAlA' iti kumAraH / guhyasthe aGkarAkAre mAMsapiNDe, gRhadArubhede ca strI0 / svArthe kan, tatrA'rthe iti balAyAM ca / dIpyate iti dIpaH, pra svArthe, meruH sumeruvat, pradIpaH / 'dIpaH pradIpa: kajjaladhvajaH snehapriyo gRhamaNirdazAkarSo dazendhanaH" iti haimaH / yadvA praupasargapUrvAt dIpdhAtoH kapratyaye pradIpaH, puMli0 prdiipe| balayazca pradIpAzca balipradIpA: / antike nyastAH balipradIpAH yasyAH sA antikanyastabalipradIpA, tAm antikanyastabalipradIpAm - samIpasthApitapUjopakaraNadIpAm / tAM pUrvoktAM sukhAsInAM nandinIm / / anvAsya- anuupasargapUrvAt 'As upavezane' dhAtortyapi anvAsya anUpavizya / kramaNaM-bhAve ghaji kramaH / "paryAyo'nukramaH kramaH paripATyanupUrvyAvRt" iti haima: / krAmantyaneneti krama:-pAdaH "caraNa: kramaNaH pAdaH 1. abhi0 ci0 tR0 699 / 2. abhi0 ci0 dvi0 219-20-21 / / 3. abhi0 ci0 tR0 686-87 / 4. abhi0 ci0 10 1503-4 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anusaMdhAna-26 padoM'hizcalanaH krama: " iti haimaH / yadvA 'kram-gatau vA bhvAdiH pakSe divAdiH para0 saka0 seTa, kAmati krAmyati iti kramdhAtorghaji kramaH puMli0 / "niyatapUrvAparabhAvarUpe, vidhAne, anukrame, zaktI, AkramaNe, pAde ca" / atra tvanukramArthaH / tena krameNa-paripATyA / svapiti smeti svapdhAtoH kartari te suptA, tAM suptAM-nidritAm / anu-pazcAt saMviveza-suSvApa / prakarSeNA'tatyatreti 'prAdaterar' // 945 // iti '[uNAdi0] zrIsi0'sUtreNa prapUrvAt 'at-sAtatyagamane' iti dhAtoH apratyaye prAta:-prabhAtam / "prage prAtaraharmukhe" iti haima: / 'pANi0' mate arupratyaye prAtar avyayaM prabhAte, 'prAtaHkAlo muhUrtAn trIn' iti smRtyukte sUryodayAvadhi trimuhUrtakAle ca" / prAta:-prAtaHkAle / uttiSThiti smeti-utpUrvAt sthAdhAtoH kartari kte utthitA / pUrvaM suptA pazcAdutthitA suptotthitA, tAM suptotthitAm-zayanotthitAM jAgaritAmityarthaH / anu pazcAt, udatiSThat-utthitavAn / atrA'nuzabdena dhenu-rAjavyApArayoH paurvAparyamucyate / kramazabdena dhenuvyApArANAmevetyapaunaruktyam / 'bhAgini ca pratiparyanubhiH (212 // 37 // ) iti 'zrI si0' sUtreNa anuyoge 'karmapravacanIyayukte' [2138 / / ] iti 'pA0' sUtreNa cA'nuyoge 'anurlakSaNe' [1 / 4 / 84 / / ] iti 'pA0' sUtreNa ano: karmapravacanIyasaMjJA / tato dvitIyA || vAcyaparivartanaM tvevam - gopnA gRhiNIsahAyenA'ntikanyastabalipradIpAM tAmanvAsya krameNa suptAmanusaMvivize prAta: suptotthitAmanUdasthIyata // tasyA nandinyA nikaTe balipradIpAdipUjAsAmagrI saMsthApya tasyA upavezanAnantaraM sudakSiNAdilIpau upavivizatuH / krameNa nidrAyuktAyAM tasyAM tAvapi nidrAM prAptavantau, prAtaHkAle ca suptotthitAyAM tasyAM tAvapi udatiSThatAm, iti saralArthaH // 24 // itthaM vrataM dhArayataH prajArthaM samaM mahiSyA mahanIyakIrteH / sapta vyatIyustriguNAni tasya dinAni dInoddharaNocitasya // 25 // itthamiti / anena prakAreNeti 'kathamittham' (7 / 2 / 103||) iti 1. abhi0 ci0 ta0 616 / 2. abhi0 ci0 10 1533 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 'zrIsi0' sUtreNa idamzabdAt etacchabdAcca thami idAdeze ca ittham iti nipAtyate / 'pANi0' mate tu idamzabdAt thamupratyaye ittham avyayam, "idamprakAre, anena prakAreNetyarthe ca" / prajAyate iti prapUrvAt jandhAtoH 'kvacit' (5 / 1 / 171 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa Dapratyaye prajA / "santatau, jane ca / tokApatyaprasUtayaH tuk prajobhayoH" iti / "loko janaH prajA" iti ca haima:: "prajA syAt santatau jane" ityamarazcare / prajA evA'rthaH prayojanaM yasya tat, prajAyai iti vA prajArtham / mahyate pUjyate iti 'mahyavimyAM hit' // 547 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'mahpUjAyAM' dhAtoH TidiSapratyaye mahiSaH sairibhaH rAjA ca / tato GyAM mahiSI rAjapatnI sairibhI ca ! "kRtAbhiSekA mahiSI" iti haimaH / 'nRpastrItyuttarata: sambadhyate mahAdevItve kRtAbhiSekA yathA vAsavadatteti' tadvatti: / "kRtAbhiSekA mahiSI" ityamaraH / yadvA madhAtoH TiSacipratyaye tato Di(GI)pi mahiSI / 'rAjJaH kRtAbhiSekAyAM mahiSajAtistriyAm auSadhibhede ca' / atra tu paTTarAjJI mahiSI, tayA mahiSyA / sampUrvAt 'am-gatau' dhAtoH, saGgatamamatIti samam / "sAkaM satrA samaM sArdhamamA saha" iti haima: / 'yathA'smadupajJe dvayAzrayamahAkAvye "pulinAni saha kSomaiH sarAMsi nabhasA samam" / 'jyotsnya(nyA)mAhanyAmiSanmeghAH sAkaM kailAzamunibhiH' iti tadvRttau / yadvA samdhAtoH samupratyaye samam avyayaM, "sAhitye, ekadetyarthe ca" / 'samameva samAkrAntaM dvayam' iti raghuH / atra samaM sh| viyate upavAsAdyaveti 'pRSi-raJji-siki-kA-lA-vRbhyaH kit' / / 208 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'vRgaT-varaNe' iti dhAtoH kidatapratyaye vratam - zAstravihito niyamaH / "niyamaH puNyakaM vratam" iti haima: / jainadarzane dezasarvAdibhedena vratAnAmanekavidhatvam / dezataH zrAvakANAM dvAdazavratAni, sarvato 6. abhi0 ci0 tR0 843 / 1. abhi0 ci0 tR0 501 / 2. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2398 / 3. abhi0 ci0 tR0 520 / 4. ama0 dvi0 manuSyavarge - 1083 / 5. abhi0 ci0 10 1527 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anusaMdhAna - 26 munInAM paJca mahAvratAni / anye cA'bhigrahavizeSA api vratAni gIyante / "vrataM lakSaNabhede puNyasAdhane upavAsAdi niyamabhede ca" / atra tu jainetaramatena gosevArUpo niyamo vratam, tat vratam / dhArayatIti curAdi' dhR'dhAtoH Nici zatRpratyaye [ca] dhArayan, tasya dhArayataH - anutiSThataH pAlayata ityarthaH / mahituM yogyeti 'mah-pUjAyAM' dhAtoranIyapratyaye mahanIyA - pUjyA | 'pANi0' mate ca anAyarapratyaye / kIrtyate iti 'sAti - heti - yUti - jUti - jJapti - kIrttiH' (5 3 94 // ) iti 'zrIsi0 ' sUtreNa 'kRtat-saMzabdane' dhAtoH bhAvAkartrI: ktipratyayAntanipAtane kIrttiH - yazaH / " zlokaH kIrttiryazo'bhikhyA samAjJA " iti hairma: / 'pANi0' mate curAdi 'kRt' dhAtoH karmaNi tini kIrtyate iti kIrttiH yazasi / 37 " eka diggAminI kIrtiH sarvadiggAmukaM yazaH I yadvA " dAnapuNyaphalA kIrttiH parAkramakRtaM yazaH" iti / yazaHkIrtyorarthabhedo'pyanyatra / atra tu yazasi / mahanIyA kIrttiryasya saH mahanIyakIrttiH, tasya mahanIyakIrteH prazastayazasaH / dIyate smeti 'si0 ' mate dIGc-kSaye, 'pA0' mate tu 'dI - kSaye' iti dhAtoH kartari ke tasya ca natve dInaH triliGga: / "duHkhite, bhIte ca, tagarapuSpe napuM0, mUSikAyAM strI0 " / udaharaNaM uddharaNaM veti ut-upasargapUrvAt hR-dhRdhAto 'si0 ' mate bhAve'naTi, 'pA0 'mate ca lyuTi uddharaNam / dInAnAmuddharaNam diinoddhrnnm| ucyate smeti ucitaH - yogya: / "nyAyyaM tUcitaM yuktasAMprate labhyaM prAptaM bhajamAnAbhinItaupayikAni ca' iti haimeH / ' vac-paribhASaNe' dhAtoH 'uvacsamavAye' dhAtorvA karmaNi te, 'pANi0' mate ucdhAtoH kte vacdhAto: kitacpratyaye vA ucitaH triliGga: / " nyaste, paricite, yukte" / atra tu paricitArthaH / dInoddharaNe ucitaH - paricitaH dInoddharaNocitaH, tasya dInoddharaNocitasya dInajanarakSaNaniratasya / 1. abhi0 ci0 dvi0 273 / 2. abhi0 ci0 tR0 743 / -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 65 tanoti tanute veti tandhAtoH adi Diti ca tadzabda: trili0 / "pUrvokte, buddhisthe, parAmarzayogye, viprakRSTaviSaye ca; brahmaNi napuM0" / "auM tatsat iti nirdezo brAhmaNaH" iti gItA / tasya-SaSThyekavacane tasya-dilIpasya / 'tR-plavanataraNayoH dhAtorDinpratyaye tarantIti trayo bahuvacanAntastrili0 tritvasaGkhyAviziSTe / striyAM tisrAdezaH, tisra ityAdi / guNyate iti guNaH-upasarjanam / "guNopasarjanopAgrANyapradhAne" iti haimaH / guNyate abhyasyate iti guNaH- rajjuH maurvI ca / "zulbaM(mbaM) varATako rajjuH zulvaM tantrI vahI guNaH" iti [haimaH] / "maurvI jIvo(vA) guNo gavyA ziJjA bANAsanaM druNA [ziJjinI jyA ca]" iti ca haimaH / 'pANi0' mate tu guNdhAtoraci ghatri vA guNaH / "dhanuSo mauA, dhanurAkarSaNadAmani, rajjumAtre / "saguNo'pi pUrNakumbho yathA kUpe nimajjatI'tyudbhaTaH / zauryAdidharme, rAjJAM sandhivigrahAdiSu, SaTsu sAdhaneSu / 'SADguNyamupayuJjate' iti mAghaH / 'jJAnavinayAdiSu guNAguNAnubandhitvAt' iti raghuH / sAGkhyamate 'puruSopabhogopakaraNabhUtatvAt tadbandhanopayogitvAcca sattvarajastamaAdiSu padArtheSu' / 'prakRterguNasaMmUDhA sajyante guNakarmasu' iti giitaa| apradhAne / nyAyamate rUpAdicaturviMzatibhedabhinne padArthe / vyAkaraNokte 'sattve nivizate'vaiti, pRthagjAtiSu dRzyate' / 'AdheyazcA'kriyAjazca so'sattvaprakRti: guNaH / ' ityukte dravyamAtrAzrite / dravyabhinne utpAdyAnutpAdyatAsamAnAdhikaraNe, siddhadharme, vastudharme / vyAkaraNaparibhASite 'adeG guNaH' ityukte akAre ekAre okAre ca / 'guNo'redot' ityukte ari ekAre okAre ca / alaGkArokteSu mAdhuryAdiSu / AvRttau, tantau, utkarSe, dUrvAyAM ca / jainamate sahabhAvini, paryAye 1. abhi0 ci0 Sa0 1441 / 2. abhi0 ci0 tR0 928 / 3. abhi0 ci0 tR0 776 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 ca / atra tvAvRttyarthaH / trayo guNa AvRttayo yeSAM tAni triguNAni-trirAvRttAni / sapdhAtoH kanini tuTi ca, athavA sapdhAtoH taninpratyaye vA saptan pu0 / tri0 / "saptatvaviziSTe saGkhyAvizeSe, tatsaGkhyAyAM ca" / sapta / dIvyati ravirati yadvA dyati tama iti doMcadhAtornakpratyaye dinaM "sUryakiraNopalakSite SaSTidaNDAtmake tadviziSTe avakhaNDane vA caturyAmAtmake kAle" tacca manuSyANAM SaSTidaNDAtmakam / pitRRNAM gauNacandramAsAtmakam, teSAM hi candralokoparisthiteH kRSNASTamIta eva sUryasya talloke kiraNasparzasaMbhavaH, zuklASTamyAM punarbhUvRttenA'cchAdanAcca na tatsamparkaH / devAnAmasurANAM ca sauravarSakAlAtmakam / brahmaNo divyamAnena yugasahasrakAlAtmakamiti vivekaH' / etatsarvaM jainetaramate / atra tu SaSTidaNDAtmakaM dinam / triguNAni dinaani-ekviNshtirvaasraanniityrthH| vyatIyuH-vyatikrAntAni // vAcyaparivartanaM tvevam - itthaM prajArthaM mahiSyA samaM vrataM dhArayato mahanIyakIrteH dInoddharaNocitasya tasya triguNaiH saptabhirdinaiH vyatIye / itthaM santAnAya pantyA samaM vrataM dhArayataH pUjitakIrtiH dInarakSaNocitasya tasya nRpasya ekaviMzatidinAni gatAni, iti saralArthaH // 25 // anyedhurAtmAnucarasya bhAvaM jijJAsamAnA munihomadhenuH / gaGgAprapAtAntavirUDhazaSyaM gaurIgurorgahvaramAviveza // 26 // anyedyuriti / anyasmin dine iti 'pUrvAparAdharottarAnyAnyataretarAdedhus' (7 / 2 / 97 // ) iti zrIsi0' sUtreNA'nyazabdAt anyasminnahni kAle'rthe eAspratyaye anyeyuH / 'sadyaHparutparAyaiSamaHparedyavyadyapUrvedhuranyedhuranyataredhuritaredhuraparedhura dharedhurubhayedhuruttareyuH [5 / 3 / 22 / / ] iti 'pA0' sUtreNa ca anyedhunipAtaH / anyedyuHdvAviMze dine / manyate jagatastrikAlAvasthAmasAviti 'manic-jJAne' iti dhAtoH 'manerudetau cA'sya vA' ! // 612 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'i'pratyaye'kArasyokAre ca muniH jJAtavAn puMstrIliGgaH / "atha mumukSuH zramaNo yatiH vAcaMyamo vratI sAdhuranagAra RSimuniH nirgrantho bhikSuH" iti haimaH / jainetaramate tu-'munitrayaM 1. abhi0 ci0 pra0 75-76 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 December - 2003 namaskRtye'tyasya vyAkhyAne tattvabodhinyAM mantA-vedazAstrArthatattvAvagantA, iti / 'manerudetau cAsya vA' ityauNAdikasUtreNa manerata ukAre mane: pare inpratyaye ca muniH / athavA mananazIlo muniriti / munizabdaH saptasaGkhyAyAmapi / atra vedazAstrArthatattvAvagantA munirgrAhyaH / hUyate'sAvagnAviti homaH / 'artIri-stusu-hu-sR-ghR-dhR-zR-kSi-yakSi-bhA-vA-vyA-dhA-pA-yA-vali-padi-nIbhyo maH' // 338 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'huMk-dAnAdanayoH (dAnamiha haviSprakSepa:) dhAto: 'ma' pratyaye, 'pANini' mate ca manipratyaye homaH-AhutiH / "syAda devayajJa Ahuti: homo hotraM vaSaTkAraH" iti haimaH / hUyate'sminniti homa: ityadhikaraNe'pi pu0 |"devtoddeshen vahrau, mantradvArA ghRtAdityAgarUpe havane; jainetaramate tu nityaM gRhasthakartavyeSu paJcasu yajJeSu madhye devayajJe, zrAddhIyaviprapANI, zraddhI(zrAddhIya?)yAgabhAgasya mantreNa dAne ca' / homAya homasya vA dhenuH homadhenuH / muneH homadhenuH munihomadhenuH / muneH homArthaM ghRtapayodadhyAdisAdhana(naM) nandinI, idamapi jainetaramate eva / atati, satataM gacchatIti at-sAtatyagamane' dhAto: 'sAtmannAtmanveman-roman-kloman-lalAman-nAman-pApman-pakSman-yakSmanniti' // 916 / / iti 'uNAdizrIsi0 sUtreNa manpratyayAntA, 'pANini mate ca maniSpratyayAnto nipAtaH, aterdIrghazcetyAtmA jIvaH / "kSetrajJa AtmA puruSazcetanaH" iti haimaH / athavA atatyaneneti AtmA-svabhAva: / "syAdrUpaM lakSaNaM bhAvazcA''tmaprakRtirItayaH, sahajo rUpatattvaM ca dharmaH sargo nisargavat; zIlaM satattvaM saMsiddhiH" iti haima: / "AtmA svarUpe, yatne, dehe, manasi, vRttau, buddhau, arke, vahnau, vAyau, jIve, brahmaNi ca" / "AtmamAtuH svasuH putrAM, AtmapituH svasuH sutAH / AtmamAtulaputrAzca vijJeyA hyAtmabAndhavAH // " ityuktyanusAreNA'tra AtmA svIyArthaH / anucaratIti anu-upasargapUrvAt 'car-gatibhakSaNayoH' iti dhAtoH acpratyaye, 'pA0' mate caTpratyaye anucara:1. abhi0 ci0 ta0 821 / 2. abhi0 ci0 10 1366 / 3. abhi0 ci0 10 1376-77 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 26 I anugAmI / "sahAyo'bhicaro'nozca jIvi -gAmi-cara-plavAH sevakaH" iti hairmaH anucaraH trili0 sahacare, pazcAdgAmini dAsAdau / anugatazcaraM dUtaM gatisa0 / dUtAnuge tri0 / Atmano'nucara: AtmAnucaraH, tasyA''tmAnucarasya-svasevakasya rAjJaH / 68 44 I bhAvayati vicArayatIti bhUdhAtorNici ghaJi bhAvaH / 'bhAvo vidvAn" iti haimaMH / yadvA'ntargatavAsanAtmatayA vartamAnaM ratyAkhyaM bhAvaM bhAvayatIti bhAva:aGgasyA'lpo vikAraH / " bhAvahAvahelAstrayo'GgajAH" iti haimaH / bhavatyasminniti vA bhAvaH - abhiprAya: puMklIbaliGgaH / "chando'bhiprAya AkUtaM mata bhAvAzayA api " iti haimaH / " bhAvo'bhiprAya AzayaH" iti ca yAdavaH / 'pANi0' mate tu bhAvaH puMliGgaH / bhAvayati cintayati padArthAn, curAdibhUdhAtoraci / bhauvAdikAt No vA / "nATyoktau nAnApadArthacintake paNDite / bhAvayati jJApayati hRdayagatam, bhU- Nic-ac / hRdayagatAvasthAvedake, mAnasavikAre, svedakampAdau vyabhicAribhAve, bhU bhAve ghaJ, zuddhadhAtvarthe yathA pAka ityatra viklittyanukUlavyApAraH pacdhAtvarthaH, evameva viklittyanukUlavyApAro ghaJarthaH / " sAdhyarUpe siddharUpe vA, kriyArUpe, dhAtorarthe, rAge, Azaye, prakRtijanyabodhe, prakArIbhUte, bhAve ca' / atra tu rAgArtha AzayArtho vA / taM bhAvam abhiprAyaM dRDhabhaktitvam / jJAtumicchati iti 'tumarhAdicchAyAM sannatatsana: ' ( 3 | 4|21|| ) iti 'zrIsi0 'sUtreNa jJAdhAto: icchArthe san, tata: 'zatrAnazAveSyati tu sasyau' (5|2| 20|) iti 'zrIsi0 ' sUtreNA''nazi 'ato ma Ane' (4|4|114 | | ) iti 'zrIsi0 ' sUtreNa makArAgame Api ca jijJAsamAnA | 'pANi0 ' mate ca ' dhAtoH karmaNi (Na:) samAnakartRkAdicchAyAM vA' [3|1|7|| ] iti sUtreNa san, 'jJA - zrR - smR-dRzAM sana: ' [ 1|3|57|] iti sUtreNA''tmanepadam, 'laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe' [3 / 2 / 124 // ] iti sUtreNa zAnaci, 'Ane muk ca ( muk) [7282 // ] iti sUtreNa mugAgame TApi ca jijJAsamAnA- jJAtumicchantI (satI) / 1. abhi0 ci0 tR0 496 / 2. abhi0 ci0 dvi0 332 / 3. abhi0 ci0 tR0 509 / 4. abhi0 ci0 Sa0 1383 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 69 gacchati samudramiti 'gamlaM-gatau' iti dhAtoH 'gamyami-ramyaji-gadyadicho-gaDi-khaDi-gR-bhR-vR-svRbhyo ga:' // 12 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa gapratyaye, 'pANi0' mate ca ganpratyaye gaGgA-devanadI strI0 / "gaGgA svanAmakhyAte, nadIbhede" / "gaGgA tripathagA bhAgIrathI tridazadIrghikA trisrotA jAhnavI mandAkinI bhISmakumArasUH saridvarA viSNupadI siddhasva:svargikhApagA RSikulyA haimavatI svarvApI harazekharA" iti haimaH / prapatanti asminniti 'patroM-patane' dhAto: 'vyaJjanAdaJ (d ghaJ)' (5 / 3 / 132 // ) iti zrIsi0' sUtreNa puMnAmni karaNAdhAre ghaji prapAtaH / prapatantyasmAditi vA 'bhAvAkoMrghaJ (koM:) (5 / 3 / 18 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa ghaji prapAta: / "prapAtastvataTo bhRguH" iti haima: / 'prapatyate yasmAt taTAt sa bhRguH ityeke' iti tadvattau / yadvA prapatanaM prapAtaH, bhAvi ghaji prapAta:- chalAdAkramaNamityarthaH / "prapAtastvabhyavaskando dhATyabhyAsAdanaM ca saH" iti haima: / "prapAta: puMli0 taTarahite niravalambe parvatasthAne, nirjhare, kUle, avaskande ca, bhAve ghaji patane" / atra tvadhikaraNavyutpatyA patanapradezaH / gaGgAyAH prapAta: gaGgAprapAta: / jainamate- cullahimavatparvatAdhovartI gaGgAprapAtanAmA kuNDavizeSo' pyasti / amatIti 'am-gatau' dhAtoH 'damyati-tami-vA-pU-dhUgR-ja-hasi-vasyasi-vitasi-masINbhyastaH' // 200|| iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa tapratyaye, 'pANi0' mate tanpratyaye ca "antaH-avasAnaM, dharmaH samIpaM ca "athA'ntimaM jaghanyamantyaM caramamantaH pAzcAtyapazcime" iti haimaH / yadvA amati sandehAbhAvamiti antaH-nirNayaH / "nirNayo nizcayo'ntaH" iti haimaH / amatyanena vA'ntaH - sImA / "AdhATastu ghaTo'vadhiH, anto'vasAnaM sImA ca maryAdA'pi ca sImani" iti haimaH / "antaH napuM0 svarUpe, svabhAve ca, zeSe punapuM0, nAze, prAnte, sImAyAM, nizcaye, avayave ca puM0 , nikaTe manohare ca triliGgaH" / atra tu sAmIpye / gaGgAprapAtAntaH / vizeSeNa rohanti, rohanti smeti vA; viupasargAt 1. abhi0 ci0 ca0 1081-82. 2. abhi0 ci0 ca0 1032 / 3. abhi0 ci0 tR0 800 / 4. abhi0 ci0 10 1459 / 5. abhi0 ci0 10 1374 / 6. abhi0 ci0 tR0 962 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anusaMdhAna-26 'ruh-prarohaNe' dhAtoH kartari kte virUDhAni / "virUDhazabdaH trili0 jAte aGkurite ca' / zIyata iti 'zadi-bAdhi-khani-haneH (ne) SaH ca' // 299 / / iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'zadlaM-zAtane' dhAto: 'pa'pratyaye SAntAdeze ca zaSpaMbAlatRNam / yadvA zaSatIti 'zaS-hiMsAyAM' dhAtoH 'pa pratyaye, 'pANi0' mate ca 'pak' pratyaye zaSpam / "zaSpaM tu tadanevaM (tad navam)" iti haimaH / 'tat tRNaM navodbhinnaM bAlam' iti tadvRttiH / "zaSpaM bAlatRNa(Na) ghAsaH" ityamaraH / "zaSyaM napuM0 bAlatRNaghAse; pratibhAkSaye puM0" / gaGgAprapAtAnte jAhnavIpatanapradezasamIpe virUDhAni jAtAni zaSpANi bAlatRNAni yasya taditi gaGgAprapAtAntavirUDhazaSyam / gauratvAt gaurazabdAt 'gaurAdibhyo mukhyAn GIH / 2 / 4 / 19 // iti 'zrIsi0' sUtreNa GIpratyaye, 'pA0' mate ca GIppratyaye gaurI-pArvatI / "gaurI kAlI pArvatI mAtRmAtA'rpaNA rudrANyambikA tryambakomA durgA caNDI siMhayAnA mRDAnI kAtyAyanyau dakSajA''ryA kumArI satI zivA mahAdevI zarvANI sarvamaGgalA bhavAnI kRSNamainAkasvasA menAdrijezvarA nizumbha-zumbha-mahiSa mathanI bhUtanAyikA" iti haimazeSazca gautamI kauzikI kRSNA tAmasI bAbhravI jayA / kAlarAtri: mahAmAyA bhrAmarI yAdavI varA // 1 // bahirdhvajA zUladharA paramabrahmacAriNI / amoghA vindhyanilayA SaSThI kAntAravAsinI // 2 / / jAGgalI badarIvAsA varadA kRSNapiGgalA / dRSadvatIndrabhaginI pragalbhA revatI tathA // 3 // mahAvidyA sonIbAlI skadantyekapATalA / ekaparNA bahubhujA nandaputrI mahAjayA // 4 // 1. abhi0 ci0 tR0 1191 / 2. ama0 dvi0 vanauSadhivarga - 983 / 3. abhi0 ci0 dvi0 203-4-5 4. abhi0 ci0 haimazeSe 49-61 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 December - 2003 bhadrakAlI mahAkAlI yoginI gaNanAyikA / hAsA bhImA prakuSmANDI gadinI vAruNI himA // 5 // anantA vijayA kSemA mAnastokA kuhAvatI / cAraNA ca pitRgaNA skandhamAtA ghanAJjanI // 6 // gAndharvI kadhurA gArgI sAvitrI brahmacAriNI / koTizrIH mandarAvAsA kezI malayavAsinI // 7 // kAlAyanI vizAlAkSI kirAtI gokulodbhavA / ekAnasI nArAyaNI zailA zAkambharIzvarI / / 8| prakIrNakezI kuNDA nIlavastrogracAriNI / aSTAdazabhujA pautrI zivadUtI yamasvasA // 9 // sunandA vikacA lambA jayantI nakulA kulA | vilaGkA nandinI nandA nandayantI niraJjanA // 10 // kAlaJjarI zatamukhI vikarAlA karAlikA / virajAH puralA jArI bahuputrI kulezvarI // 11 // kaiTabhI kAladamanI dardurA kuladevatA / raudrI kundrA mahAraudrI kAlaGgamA mahAnizA // 12 // baladevasvasAputrI hIrI kSemaGkarI prabhA / mArI haimavatI cA'pi golA zikharavAsinI // 13 // iti / "gauryumA nagnikorvISu" ityanekArthasaGgrahaH / SoDazasu vidyAdevISu navamI vidyAdevI / vidyAdevyastu SoDaza rohiNI prajJaptirvajrazRGkhalA kulizAGkuzA / cakrezvarI naradattA kAlyathA'sau mahAparA // 1 // gaurI gAndhArI sarvAstramahAjvAlA ca mAnavI / vairoTya'cchuptA mAnasI mahAmAnasiketi tAH // 2 // iti haimaH / 1. anekArthasaGgrahe dvi0 403-4 / 2. abhi0 ci0 dvi0 239-40 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anusaMdhAna-26 gUyate iti vA [gauraH] 'khura-kSura-dUra-gaura-vipra-kupra-zvabhrAbhra-dhUmrAndhrarandhrazilIndhrauDra-puNDra-tIvra-tIvra-zIghrogra-tugra-bhugra-nidrA-tandrA-sAndra-gundrArijrAdayaH' / / 396 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa gaura iti rAnto nipAta: / gauraHavadAtaH, tato DyAM gaurI-strIdharmarahitA / gUyate upAdeyatayA gaurI / "gaurI tu nagnikA'rajAH" iti haimaH / __'aSTavarSA bhaved gaurI dazame nagnikA bhavet'- iti ca smArto vizeSaH / gaurI strI0 / "zondukundadhavalA, tato gaurI tu sA matA // " ityuktyAM pArvatyAm, "aSTavarSA bhavedgaurI" ityuktyAmaSTavarSAyAM asaJjAtarajaskAyAM kanyAyAma, haridrAyAm, dAruharidrAyAm, gorocanAyAm, priyaGgau, bhUmau, nadIbhede, maJjiSThAyAm, zvetadUrvAyAm, mallikAyAm, tulasyAm, svarNakadalyAm, AkAzamAMsyAm, rAgiNIbhede ca" / atra tu pArvatyarthaH / gauryAH guru: gaurIguruH, tasya gaurIguro:-pArvatipituH - himAcalasyetyarthaH / __ gRhati gAhyate veti 'tIvara-dhIvara-pIvara-chitvara-chattvara-gahvaropahvarasaMyadvarodumbarAdayaH' // 444|| iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa varaTpratyayAntA(ta)nipAtane gahvaram / guheraccotaH / gahvaraM gahanaM mahAbilaM bhayAnakaM pratyantadezazca / yadvA gahvAH santyatreti vA azvAditvAd ranipAtane gahvaram / "akhAtabile tu gahvaraM guhA" iti haimaH / ruditavizeSo vA gahvaram / "tadapuSTaM tu gahvaraM(raH)" iti haimaH / tad ruditam apuSTaM gadgadsvaratvAd jAtoccapUtkAraM gAhate hRdayAntariti gahvaram / 'jaThara-krakara-makara-zaGkara-karpara-kUpara-tomara-pAmara-prAmara-prAdmara-sagara-nagaratagarodarAdara-zRdara-dRdara-kRdara-kukundara-gorvarAmbara-mukhara-khara-Dahara-kuJjarAjagarAdayaH' // 403 // iNi 'uNAdizrIsi0' sUtreNa gAdhAto: kidarapratyayAnto nipAtaH / 'pA0' mate tu gahvara pu0, gAdhAtorvaracpratyaye nipAtyate / "nikuJja, dambhe, sne, rodane, viSamasthAne, anekAnarthasaGkaTe ca napuM0 guhAyAM napuMstrI0" / Taf 1. abhi0 ci0 tR0 510 / 2. abhi0 ci0 ca0 1033 / 3. abhi0ci0 10 1402 /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 73 "gaharo biladambhayoH, kuJje'tha" ityanekArthasaGgrahaH / strItvapakSe GIp / atra tu guhArthaH / tad gahvaram-guhAm / Aviveza-praviveza / / vAcyaparivartanaM tvevam-anyedhurmunihomadhenvA AtmAnucarasya bhAvaM jijJAsamAnayA satyA gaGgAprapAtAntarvirUDhazaSpaM gaurIguroH gahvaramAviveze / / dvAviMze dine dhenuH nijasevakasyA'bhiprAyaM jJAtumicchantI dvAviMze dine nandinI kimayaM svArthasAdhanAnurodhAduta vizuddhabhaktiyogAt mAmevaM sevate, iti mAyAbalena nijasevakasya dilIpasyA'bhiprAyaM jJAtumicchantI surasaritprapAtAntarvirUDhabAlatRNAM himAlayaguhAmAviveza, iti saralArthaH // 26 // sA duSpradharSA manasA'pi hiMstrairityadrizobhAprahitekSaNena / alakSitAbhyutpatano nRpeNa prasahya siMhaH kila tAM cakarSa // 27 // seti / sA nandinI / hiMsantItyevaMzIlA iti hiMsanazIlA 'smaya-jasahiMsa-dIpa-kampa-kama-namo raH' (5 / 2 // 79 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa 'hiMshiMsane' dhAto: zIlAdAvarthe 'ra' pratyaye hiMsrA:-vyAdhAH / "hiMsra(ne) zarArudhA(ghA) tukau" iti haimaH / "hiMsraH syAddhAtuke hiMsrA mAMsI kAkAdanI vasA" ityanekArthasaGgrahaH / "pA0' mate'pi hiMsdhAtoH rapratyaye hiMsraH trilinggH| "hiMsAzIle, ghore, bhaye, hare, bhImasene ca puM0, mAMsyAm, kAkAdanyAm, elavAlukAyAm, nADyAm, jaTAmAMsyAm, gavedhukAyAm, zirAyAM ca strI0" / atra ghAtukArthaH / taiH hiMstraiH-ghAtukairvyAghrAdibhiH ityarthaH / manyate jAnAtyarthamiti 'as' // 952 / / iti 'uNAdi zrIsi0' sUtreNa 'manica-jJAne' iti dhAtoH aspratyaye manaH-noindriyam / "antaHkaraNaM mAnasaM manaH, hRcceto hRdayaM cittaM svAntaM gUDhapathoccaleH" iti haimaH / 'yadavocAmastakeM sarvArthasaMgrahaNaM manaH' iti tavRttau / 'pANi0' mate 'man-bodhe' divAdiH Atmane0 saka0 aniTdhAtoH tanAdiH Atma0 saka0 seTdhAtorvA manyate'neneti asipratyaye karaNe asunpratyaye vA manaH, sarvendriyapravartake atIndriye iti nyAyamate, 1. anekArthasaGgrahe tR0 543 / 2. abhi0ci040 369 / 3. anekArthasaGgrahe dvi0 461 / 4. abhi0 ci0 10 1369 /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anusaMdhAna-26 vedAntamate saGkalpavikalpAtmakavRttimadantaHkaraNe, tacca sukhaduHkhAdyAdhAraH, kAmaH saGkalpo vicikitsA zraddhA' zraddhA dhRtihIIIrityetatsarvaM mana eva iti zruteH / nyAyamate tajjJAnasAdhanamiti bhedaH, manaHzilAyAM ca" / iha tu sarvendriyapravartakamatIndriyam / tacca nyAyamate'NusvarUpam / tdsaamprtm| sarvatra dehAvayavAcchedena sukhaduHkhAdyupalabdheH / jainamate 'jIvavat sarvazarIrAvagAhi manastvena pariNatamanovargaNApudgalasamUhAtmakam / tena manasA / api-punaH / duHkhena dhRSyate'sau iti duSpradharSA-durdharSA-anabhibhavanIyeti yAvat / etIti iNdhAtoH kticpratyaye iti-avyayaM, "hetau, prakAzane, nidarzane, prakAre, anukarSe, samAptau, prakaraNe, svarUpe, sAnnidhye, vivakSAniyame, mate, pratyakSe, avadhAraNe, vyavasthAyAM, parAmarze, mAne, itthamarthe, prakarSe, upakrame ca" / atra hetvarthaH / iti-hetoH / adyate vajreNeti 'taGki-vakyaGki-makya-hi-zadyadi sadyazau-vapivazibhyo riH' // 692 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'adaMk-bhakSaNe' dhAtoH ripratyaye adriH-parvataH / "zailo'driH zikharI ziloccayagirI gotro'cala: sAnumAn grAvA parvatabhUdhrabhUdharadharAhAryA nagaH" iti haimaH / "girau prapAtI kuTTAraH urvaGgaH kandarAkaraH" iti haimazeSaH / adriH-vRkSaH / "vRkSo'ga: zikharI ca zAkhiphaladAvadriharidurdumo jIrNo drurviTapI kuThaH kSitiruhaH kAraskaro viSTaraH / nandyAvartakarAliko taruvasU parNI pulAkyaMhipaH sAlAnokahagacchapAdapanagA rukSAgamau puSpadaH // " iti haimaH / "vRkSe cA''rohakaH skandhI sImikaH haritacchadaH uru: jantuH vahnibhUzca" iti haimazeSaH / jainetaramatenendrazatrusatake dvitIyo dviT / tatra adantIti adrayaH / "asya tu dviSaH pAko'drayo vRtraH pulomA namucirbalaH jambhaH" iti haimaH / asyetIndrasya dviSaH zatravaH, te tu pAkAdayaH sapta / 'pA0' mate tu addhAto: 1. abhi0 ci0 ca0 1027 / 3. abhi0 ci0 ca0 1114 / 5. abhi0 ci0 dvi0 174-75 / 2. abhi0 ci0 haimazeSe - 158 / 4. abhi0 ci0 haimazeSe-173-74 /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 75 ktinpratyaye adriH puM0 / "parvate, vRkSe, sUrye, parimANabhede ca" / atra tu parvato'driH / zobhanaM bhidAditvAt aGi shobhaa| "AbhA rADhA vibhUSA zrIrabhikhyAkAnti-vibhramA: lakSmIzchAyA ca zobhAyAm" iti haimaH / zobhA alaGkAravizeSaH / "prAgalbhyaudAryamAdhuryazobhAdhIratvakAntayaH dIptizcAyanajAH" iti haimaH / zobhA rUpAyaiH puMbhogopabRMhitaiH kiJcchiAyAntarAzrayaNam iti tadvRttiH / 'pA0' mate zobhate iti zubhdhAtoH apratyaye TApi ca zobhA strI0 / "dIptau, haridrAyAM, gorocanAyAM ca" / atra tu dIptiH kAntirvA 1 adreH-parvatasya zobhA-kAnti: adizobhA / prahi(hI)yete smeti prapUrvAt 'hi-vadhane gatau ca' dhAtoH dhAdhAtorvA karmaNi kte prahitaM triliGgaH / "kSipte, niraste, prerite ca, sUpe na0" / atra tu kSiptaH prerito vA'rthaH / IkSyata AbhyAmiti IkSaNe netre / 'cakSurakSIkSaNaM netraM nayanaM dRSTirambakaM locanaM darzanaM dRk ca'iti haimaH / "akSNi rUpagraho devadIpaH" iti haimazeSaH / yadvA IkSyate iti IkSaNam-avalokanam / "IkSaNaM tu nizAmanam, nibhAlanaM, nizamanaM, nidhyAnamavalokanam, darzanaM, dyotanaM nivarNanaM ca" iti haimaH / 'pA0' mate IkSdhAtorbhAve lyuTi avalokane, karaNe lyuTi netre ca" / atra tu netrArthaH / adrizobhAyAM adrizobhAyai vA prahite IkSaNe yena sa adrizobhAprahitekSaNaH, tenA'drizobhAprahitekSaNena-parvatazobhAvalokanadattanayanena / __ nRzabdAt pAdhAtoH apratyaye, 'pA0' mate ca kapratyaye nUn pAtIti nRpo raajaa| "rAjA rAT pRthivIzakamadhyalokeza bhUbhRtaH, mahIkSit pArthivo mUrdhAbhiSikto bhU-prajA-nR-paH" iti haimaH / "nRpaH caturyojanaparyanteSvadhikArI nRpo bhavet'' ityukte, rAjavizeSe, rAjamAtre ca / atra rAjamAtraH / tena nRpeNa-rAjJA dilIpena / lakSyate smeti lakSitam / 'lakS-darzane' dhAtoH karmaNi kte lakSitaM triliGgaH / "lakSaNayA bodhite'rthe, jJAte, anumite ca / kartari kte lakSaNAzraye, lakSakazabde ca" / atra tu jJAtArthaH / na lakSitaM alakSitaM ajJAtam / na bhAtIti bhAdhAto: kipratyaye abhi avyayaM "kaJcitprakAraM prAptasya dyotane, Abhimukhye, abhilASe, vIpsAyAm, lakSaNe, samantAdarthe ca" / atrA''bhimukhyamarthaH / utpUrvAt patdhAto: 1. abhi0 ci0 Sa0 1512 / 4. abhi0 ci0 haimazeSe - 121 / 2. abhi0 ci0 tR0 509 / 5. abhi0 ci0 tR0 576-77 / 3. abhi0 ci0 tR0 575 / 6. abhi0 ci0 tR0 689-90 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 anusaMdhAna - 26 bhAve lyuTi utpatanamiti, utpatyate iti utpatanam Urdhvagamane utpattau ca / Abhimukhyena utpatanaM abhyutpatanam | alakSitaM abhyutpatanaM yasya saH alakSitAbhyutpatana:- adRSTAkramaNaH / I hinastIti siMhaH / 'hiMseH sim ca' // 588 / / iti 'uNAdizrIsi0 ' sUtreNa 'hiMsup-hiMsAyAm' ityasmAd dhaH pratyayaH asya ca simAdezaH siMhaH - mRgarAjaH / yadvA hiMsdhAtoraci pRSodarAditvAt siMhaH / " siMhaH kaNThIravo hariH, haryakSaH, kesarIbhAriH, paJcAsyo, nakharAyudhaH, mahAnAdaH, paJcazikhaH, pArindraH, patyarI, mRgAt, zvetapiGgo'pi " iti hairmaH / siMhe tu syAt " palaGkaSaH zailATo vanarAjo nabhaHkrAnto gaNezvaraH zRGgoSNISo raktajihno vyAdIrNAsyaH sugandhikaH " iti haimazeSaH / " siMhastu rAzibhede mRgAdhipe zreSThe syAduttarasthazca" ityanekArthasaGgrahaH / siMhaH caturviMzasya jinapaterlAJchanaM bhagavato varddhamAnasvAminaH / 'pA0' mate sicdhAtoH kapratyaye hiMsdhAtoraci vA pRSodarAditvAt " siMhaH puMstrI0, 'siMho varNaviparyayAt' / svanAmakhyAte pazubhede, raktazobhAJjane, meSAditaH paJcame rAzau ca, padAntasthaH zreSThArthe ca " / atra pazubhedaH mRgarAjaH / " siMho mRgendra: paJcAsya:" itrtyamaraH / prahasanaM (prasahanaM ) pUrvamati prasahya haThe / " haThe prasahya" iti haima: / yathA- 'prasahya vittAni haranti caurA:' / 'pA0' mate prapUrvAt sadhAtoH lyapi prasahya avyayaM haThAdityarthe / "prasahya tejobhirasaGkhyatAM gataiH " iti mAgha: / "prasahya tu haThArthakam" ityamaraH / kildhAtoH kapratyaye kila avyayaM, "vArtAyAm, anuzayArthe, nizcaye, sambhAvye, prasiddhapramANadyotake, satye, hetau, arucau, alIke, tiraskAre ca" / atra kiletyalIke || vAcyaparivartanaM tvevam -tayA hiMstrairmanasA'pi duSpradharSayA (bhUyate) iti adrizobhAprahitekSaNena nRpeNa alakSitAbhyutpatanena siMhena prasahya sA cakRSe // kila mahAprabhAvAmimAM kAmadhenum / siMhAdayo manasA'pyabhibhavituM na prabhavantIti nizcitya parvatazobhAvalokanadattadRSTinA bhUpenA'valokita eva siMho jhaTiti haThAt tAM kAmadhenora (numa) lIkamAyayA''krAntavAn iti saralArthaH ||27|| 1. abhi0 ci0 ca0 1283-84-85 // 4. ama0 dvi0 siMhAdivarge - 989 / 2. abhi0 ci0 haimazeSe 184-85 / 5. abhi0 ci0 Sa0 1539 / 3. anekArthasaGgrahe dvi0 590-91 / 6. ama0 tR0 avyayavarge 2869 / -
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 77 tadIyamAkranditamArtasAdhoguhAnibaddhapratizabdadIrgham / razmiSvivAdAya nagendrasaktAM nivartayAmAsa nRpasya dRSTim // 28 // tadIyamiti / guhyate'nayeti bhidAditvAt aGi guhA-gahvaram / "akhAtabile tu gahvaraM guhA" iti haimaH / "guha: skande guhA punaH, gahvare siMhapucchyAM ca" ityanekArthasaGgrahaH / 'pA0' mate guha puM0 / guddhAtoH kapratyaye "kArtikeye, azve, rAmamitre, zRGgavairAdhipe caNDAlanAthe gate viSNau ca puM0, siMhapucchIlatAyAm, akRtrime, devakhAte, parvatagarne hRdaye ca strI0" / "guhAM praviSTo" iti zrutiH, "saiSA guhA duravagAhA" iti ca zrutiH / "dari tu kandaro vA strI devakhAtabile guhA" ityamaraH / atra tu gahvarArthaH / nitarAM badhyate smeti nibaddhaH-niyantritaH / "baddho nigaDito naddhaH kIlito yantritaH sitaH, (sandAnitaH saMyatazca) iti haimaH / zapati kUToccAraNamiti 'zA-zapi-mani-kanibhyo daH' // 237 / / iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'zapI-Akoze' dhAtoH dapratyaye zabda:zrotragrAhyo'rthaH / yadvA zabdyate iti zabdaH / "zabdo ninAdo nirghopa: svAno dhvAnaH svaro dhvaniH, nirbAdo ninado hAdo niHsvAno ni:svanaH svanaH, ravo nAdaH svanirghoSa: saMvyAbhyo rAva AravaH, kvaNanaM nikvaNaH vANo nikvANazca vaNo raNaH" iti haimaH / 'zabda-zabdakaraNe' adAdiH curAdiH ubha0 saka0 seTdhAto: ghabi zapdhAtordanpratyaye vA zabdaH puM0 "dhvanyAtmake, varNAtmake ca zrotrendriyagrAhye, naiyAyikAdimate AkAzAdisthe guNabhede ca" ! AkAzaguNaH zabdaH' iti naiyAyikAH / tadasAmpratam / zabdapratighAtAderanugrahopaghAtadarzanAt phonogrAphAdiSu gRhyamANatvAcca bhASAtvapariNatabhASAvargaNApudgalaskandharUpo'yam / prathadhAtorDatipratyaye prati avyayaM, "vyAptI, lakSaNe, kaJcitprakAramApannasya kathane, bhAge, pratidAne, pratinidhIkaraNe, stoke, kSepe, nizcaye, vyAvRttau, Abhimukhye, svabhAve ca" / atra vyAptyarthaH / pratirUpa:(gata:) zabdaH pratizabdaH-pratidhvaniH / dRNAti husvabhAvamiti 1. abhi0 ci0 ca0 1033 / 2. anekArthasaGgrahe dvi0 585 / 3. ama0 dvi0 zailavarge - 644 / 4. abhi0 ci0 tR0 438-39 / 5. abhi0 ci0 Sa0 1399-1400 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna- 26 'maghA ghaDvAghadIrghAdaya:' // 110 // iti 'uNAdizrIsi0 ' sUtreNa dRNAterdIri ghapratyayAnte nipAtane dIrghaH anya (Aya) ta: uccazca / " dIrghAyate same" iti hairma: / "davIyazca daviSThaM ca sudUraM dIrghamAyatam" ityamaraH / 'pA0 ' mate tu dRdhAtoH rghA ghasya netvam (?) dIrghaH puM0 / "zAlalatAvRkSe, uSTre, dvimAtre svaravarNe ca Ayate triliGgaH" / atra tvAyatArthaH / guhAyAM nibaddhaH guhAnibaddhaH, guhAnibaddhazcA'sau pratizabdakSa guhAnibaddhapratizabdaH, guhAnibaddhapratizabdena dIrgham guhAnibaddhapratizabdadIrghamkandarapratibaddhapratidhvAnAyatam / 78 tasyAH idam tadIyam / ApdhAtoH kvipi pRSodarAditvAt palope A avyayaM, "vAkye ( vAkyasyA'nyathAtvadyotane ), "pUrvamevaM maMsthA idAnImevam" iti pratipAdanapare smRtau (A evaM manyase iti smRtasyA'nyathApAdane), anukampAyAM, samuccaye, aGgIkAre, ISadarthe, kriyAyoge, sImAyAM vyAptau ca" / vAkyasmRtibhinne'sya Gitvamicchanti yadAha ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM GitaM vidyAdvAkyasmaraNayoraGit // iti / iha vyAptyarthaH / AkrandanaM ruditam Akranditam / " ruditaM kranditaM kuSTam" iti haimaH / yadvA Akrandyate iti Akranditam / 'pA0' mate AGpUrvAt kranddhAtoH ktapratyaye Akranditam / AGpUrvAt 'RR gatau' bhvAdirjuhotyAdizca pa0 su0 (sa.) aniT 'R - hiMsAyAM ca ' kyAdiH para0 saka0 aniT / tatra gatyarthAddhAtoH ktapratyaye Rcchati sma iyati smeti vA''rtaH " pIDite, duHkhite, susthe ca " / uttamakSamAdibhirguNavizeSairbhAvitAtmA sAdhnotIti sAdhuH sAdhayati vA samyagdarzanAdibhiH paramaM padamiti 'kR-cA-pA-ji- svadi-sAdhyazau-dRstrAsani - jA - nirahIbhya uN' // 1 // iti 'uNAdizrIsi0 'sUtreNa 'sAdhaM-saMsiddhau' iti dhAto: uttamakSamAdibhistapovizeSairbhAvitAtmA sAdhnoti sAdhuH / samyagdarzanAdibhiH paramapadaM sAdhayati vA sAdhuH - saMyataH / ubhayalokaphalaM vA sAdhayatIti sAdhuH - dharmazIlaH / " atha mumukSuH zramaNo yatiH, vAcaMyamo yatI 1. abhi0 ci0 Sa0 1428 | 2. ama0 tR0 vizeSyanighnavarge 3. abhi0 ci0 Sa0 1402 / 2162 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ December 2003 79 sAdhuranagAra RSirmuniH, nigrantho bhikSuH" iti haima: / sAdhayati kAryANIti vA sAdhuH-sajjanaH / "sAdhau sabhyAryasajjanAH" iti haimaH / sAdhu- ramaNIyam / " cAru hAri ruciraM manoharaM valgu kAntamabhirAmabandhure, vAmarucyasuSamANi zobhanaM maJjumaJjulamanoramANi ca sAdhuramyamanojJAni pezalaM hRdyasundare, kAmyaM kamraM kamanIyaM saumyaM ca madhuraM priyam" iti hai : / A "sAdhujainamunau vArddhaSike sajjanaramyayoH" ityanekArthasaGgrahaH / sAdhnoti parakAryamiti vA sAdhuH, sa caivaMbhUto yadAha paNDitarAja: parArthavyAsaGgAdupajahadapi svArthaparatA mabhedaikatvaM yo vahati gurubhUteSu satatam / svabhAvAdyasyA'ntaH sphurati lalitodAttamahimA samartho yo nityaM sa jayatitarAM ko'pi puruSaH || 1 || satpu (pU)ruSaH khalu hitAcaraNairamandamAnandayatyAkhilalokamanukta eva / ArAdhitaH kathaya kena karairudArairindurvikAsayati kairaviNIkulAni // 2 // 'pANi0 ' mate sAdhdhAtoruNapratyaye sAdhuH triliGgaH "uttamakulajAte, sundare, manohare, ucite ca striyAM GIp munau, jine ca na prahRSyati sanmAne nA'pamAne ca kupyati / na kruddhaH paruSaM brUyAdetaddhi sAdhulakSaNam // ityAdyuktadharmavati jane, vArddhaSike ca puM0" / iha tUcitArtha: / ArteSu sAdhuH hitakArI ArtasAdhuH, tasyA''rtasAdhoH - dInarakSaNaparicitasya / nRRn pAtIti nRpaH, tasya nRpasya rAjJo dilIpasya / sthAvaratvAt na gacchatIti 'nago'prANini vA' ( 3 / 2 / 127|| ) iti 'zrI0 si0 ' sUtreNa 'nagaH' 1. abhi0 ci0 pra0 75-76 / 2. abhi0 ci0 tR0 379 / 3. abhi0 ci0 Sa0 1444-45 / 4. anekArthasaGgrahe dvi0 250
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 + iti nipAto vA naJo'bhAvaH / nagaH parvato'go'pi / nagAH vRkSAH | 'pA0' mate tu na - pUrvAt gamdhAtoH Dapratyaye "nagaH parvate, vRkSe ca puM0" / atra tu parvatArtha: / indatIti bhI - vRdhi - rudhi- vajyagi rami vami - vapi - japi zakisphAyi vandIndi-padi- madi- mandi- candi- dasi - ghasi-nasi-hasyasi - vAsi - dahisahibhyo raH // 287 // iti 'uNAdizrIsi0 ' sUtreNa 'idu - paramezvarye' iti dhAto: rapratyaye indraH- zakraH- pUrvadikpatizca / "indro harirduzcyavano 'cyutAgrajo vajrI biDaujA maghavAn purandaraH, prAcInabarhiH puruhUta - vAsavau saGkrandanAkhaNDalameghavAhanAH, sutrAma- - vAstoSpati- dalmi- zakrA vRSA zunAsIra-sahasranetrI, parjanyaharyazva- RbhukSi- bAhudanteya - vRddhazravasasturASAT surarSabhastapastakSo jiSNurvarazatakratuH, kauzikaH pUrvadig devApsara:- svarga - zacI-patiH, pRtanASADugradhanvA marutvAn madhavA" iti hairmaH / indre tu " khadiro nerI trAyastrizapatiH jayo gauravAskandI vandIko varANo devadundubhiH kiNAlAto harivAn yAmanemirasanmahAH zayIcirmAhiro (zapIvi: mihiro) vajradakSiNo vi (va) yuno'pi ca " iti haimazeSaH / indraH pUrvadikpatiH / 80 tiryagdizAM tu pataya indrAgniyamanairRtAH / +4 varuNo vAyukuberAvIzAnazca yathAkramam // [ iti haima : ] indrAdayo'STau dikpAlAH / indraH viSabhedaH / 'atha halAhalaH, vatsanAbhaH kAlakUTo brahmaputraH pradIpanaH, saurASTrakaH zaulkikeyaH kAkolo dArado'pi ca, ahicchatro meSa zRGgaH kuSTha - vAlUkanandanAH, kairATako haimavato markaTaH karavIrakaH, sarSapo mUlako gaurAdrakaH saktaka- kardamau, aGkollasAra: kAliGgaH, zRGgiko madhusikthakaH, indro lAGgaliko visphuliGga piGgalagautamAH, mustako dAlavazceti sthAvarA viSajAtayaH" iti haima: / 'ete sarve'pi sthAvaravanaspatibhavatvAt sthAvarA viSasya jAtayo bhedAH' iti / ete sarve'pi puMklIbaliGgAH' iti vAcaspati: ' iti taTTIkAyAm / indanAdindraH svAmI / " adhipastvIzo netA parivRDho'dhibhUH, 1. abhi0 ci0 dvi0 171-72-73-74 | 2. abhi0 ci0 haimazeSe 33 | 3. abhi0 ci0 dvi0 169 / 4. abhi0 ci0 ca0 1195-96-97-98-99 / -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 December - 2003 patIndrasvAminAthAryAH prabhurtezvaro vibhuH, Iziteno nAyakazca" iti haimaH / "indra zake'ntarAtmani / Aditye yogabhede ca syAdindrA tu phaNijjake" ityanekArthasaGgrahaH / 'pANi' mate tu ididhAtoH apratyaye "indraH puM0, "devAdhipe, paramezvare, paramaizvaryayukte (paramazobhAyukte ityarthaH), indradaivatajyeSThAnakSatre / dvAdazAzciturdaza candrAH iti tu jainetaramate; jainamate tu asaGkhyA arkAH indrAzca catuSSaSTiH iti / viSkumbhAdita: SaDvize yoge, kuTakavRkSe ca" / atra tu svAmyarthaH- paramazobhAyukto vetyarthaH / nagAnAM nageSu vendraH-parvatAdhipaH, parvateSu zobhamAno vA himAlayaH / sajyate smeti sajdhAtoH karmaNi kte saktA "Asakte, avirate ca triliGgaH" | "tatpare prasitAsaktau" ityamaraH / nagendre saktA nagendrasaktA, tAM nagendrasaktAm-parvatarAmaNIyakAvalokanagrasitAm / dRzyate'nayeti dRzdhAtoH karaNe ktipratyaye, 'pA0' mate ca tinpratyaye dRSTiH-cakSuH / "cakSurakSIkSaNaM netraM nayanaM dRSTirambakam, locanaM darzanaM dRk ca" iti haimaH / "akSNi rUpagraho dI(de)vadIpaH" iti haimazeSaH / darzanamiti bhAve ktipratyaye dRSTiH matiH / "matirmanISA buddhirdhIdhiSaNAjJapticetanAH, pratibhA pratipat prajJAprekSAcidupalabdhayaH, saMvittiH zemuSI dRSTiH" iti haima: / dRzdhAtoH "bhAve kti(ktau) nidarzane, buddhau ca, karaNe ktini netre, dvittvasaGkhyAyAm, "cakSurjanyamanovRttizcidyuktA rUpabhAsikAdRSTirityucyate" ityuktAyAM manovRttau c"| atra tu netrArthaH / jainamate ca "ogha-yogabhedena dvividhA, samyagdRSTyAdibhedena trividhA ca / tatra yogadRSTiH "mitrA tArA balA dIprA sthirA krAntA prabhA pareti bhedAdaSTadhA" / tatsvarUpaM ca yogadRSTisamuccaye dvAtriMzadvAtriMzikAyAM ca / "dRSTijJAne'kSiNa darzane" ityanekArthasaGgrahaH / tAM dRSTim / ___ aznute'nayeti 'azo razcAdiH' // 688 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'azauTi-vyAptau' dhAtoH mipratyaye dhAtorAdau rephAgame ca razmiH pragraha: mayUkhazca / 1. abhi0 ci0 tR0 358-59 / 5. abhi0 ci0 haimazeSe - 121 / 2. anekArthasaGgrahe dvi0 385 / 6. abhi0 ci0 dvi0 308-9 / 3. ama0 tR. vizeSyanighnavarge - 2042 / 7. anekArthasaGgrahe- dvi0 90 / 4. abhi0 ci0 tR0 575 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 "razmau valgA'vakSepaNI kuzA" iti haimaH / aznute dyAmiti vA razmi:-- kiraNaH / "rocirusrarucizociraMzugo jyoticirupadhRtyabhIzavaH, pragrahaH zucimarIcidIptayo dhAmaketughRNirazmipRznayaH, pAda-dIdhitikara-dyuti-dyuto rugviroka-kiraNa-tviSi-tviSaH, bhA-prabhA-vasu-gabhasti-bhAnavo bhA-mayUkhamahasI chavivibhA" iti haimaH / "razmiNipragrahayoH" ityanekArthasaGgrahaH / 'pA0' mate azdhAtoH mipratyaye dhAtorazAdeze ca, yadvA 'raz-svane' dhAtoH mipratyaye "razmiH puM0 kiraNe, azvAdidAmani ca; padme napuM0 / " "kiraNapragrahau razmI" ityamaraH / atra pragrahArthaH / teSu razmiSu / AdAyeva gRhItveva / nivartayAmAsa-parvatAvalokanAt parAvartayAmAsa / / vAcyaparivartanaM tvevam guhAnibaddhapratizabdadIrgheNa tadIyenA''kanditena ArtasAdhopasya nagendrasaktA dRSTiH razmiSvAdAyeva nivartayAmAsa nivartayAJcake / / yathA sArathi: dhAvantamazvaM razmibhirAkRSya nivartayati, tathaiva siMhAkramaNena guhAnibaddhapratizabdatvenA'tidIrghastasyAH krandanazabdo rAjJo dilIpasya parvatasaktAM dRSTiM tataH parAvartayAmAsa, iti saralArthaH / / 28|| sa pATalAyAM gavi tasthivAMsaM dhanurdharaH kesariNaM dadarza / adhityakAyAmiva dhAtumayyAM lodhradrumaM sAnumataH praphullam // 29 // [sa iti / ] dhanyate'ryate dhamati zabdAyate jyAghAtena veti 'rudyartijanitani-dhani-mani-granthi-pR-tapi-trapi-vapi-yaji-prAdi-vepibhya us' / / 997 / / iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'dhan-dhAnye' iti sautrAddhAtoH dhamdhAtorvA uspratyaye dhanuH-cApam / "dhanuzcApo'stramiSvAsaH kodaNDaM dhanva kArmukam, druNA''sau" iti haima: / dhanurukArAnto'pi bhavati, tatrA'pi 'dhan-dhAnye' iti sautrAddhAto: 'bhR-mR-tR-tsari-tani-dhanyani-mani-masji-zI-vaTi-kaTi-paTi-gaDicaJcyasi-vasi-trapi-zR-sva-snihi-klidi-kandIndi-vindya-ndhi-bandhyaNi1. abhi0 ci0 ca0 1252 / 2. abhi0 ci0 dvi0 99-100 / 3. anekArthasaGgrahe-dvi0 326 / 4. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2610 / 5. abhi0 ci0 tR0 775 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 loSTi-kunthibhya u:' 716 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa upratyaye "dhanuH astraM, dAnamAnaM ca" / atra tUspratyayAntaH / dhanurdharatIti yaugikatvAt dhanurdhara:-dhanurbhRt / 'pA0' mate dhanudhAtoH uspratyaye dhanus puM0 / "priyAlavRkSe; dhanurdhare triliGgaH; cApe, meSAdito navame rAzau ca napuM0" | dharatIti dhRdhAtoracapratyaye dharaH dhanuSo dhara: dhanurdharaH / saMjJAyAM dhanurdhArayatIti 'dhArerdharca' (5 / 1 / 113 / / ) iti 'zrIsi0' sUtreNa khapratyaye dhArerdharAdeze ca dhanurdharaH / 'pA0' mate ca saMjJAyAM dhanurdhArayatIti 'saMjJAyAM bhR-ta-vR-ji-dhAri-sahi-tapi damaH' [3 / 2 / 46 / / ] iti sUtreNa NijantadhRdhAtoH khaci 'khaci husvaH' [6 / 4.94 // ] iti sUtreNa ca hUsve dhanurdharaH dhAnuSke (tIraMdAja-nizAnatAkI-tIra pheMkanAra) / "tUNI dhanurbhRd dhAnuSkaH syAt" iti haima: / dhanurdharaH-kodaNDadhArI dhanuSmAniti yAvat / "dhanvI dhanuSmAn dhAnuSko niSaGgyastrI dhanurdharaH" ityamaraH / sa dilIpo rAjA / pATyatIti NyantAt 'paT-gatau' dhAtoH 'mRdikandi-kuNDi-maNDi-maGgi-paTi-pATi-zaki-kevR-devR-kami-yami-zalikali-pali-gudhvaJci -caJci -capi-vahi-dahi-kuhi-tR-sR-pizi-tusi-kusyAni -drameralaH' // 465 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNA'lapratyaye pATala: varNa: "guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati" [ityamaraH] iti tadvatyAm Api pATalA / pATalo vRkSavizeSo'pi / "pATaliH pATalA" iti haimH| 'tAmrapuSpatvAdvA' iti tadvRttiH / 'pA0' mate tu pATayatIti NijantapaTdhAtoH kalacpratyaye pATalaH puM0 / "zvetaraktavarNe, tadvati triliGgaH, pArula iti khyAte vRkSe strI0; tatpuSpe AzudhAnye ca napuM0" AMsu (Azu) nAmnA mithilAyAM prasiddha dhAnyaM bhAdrapade mAsi jAtamazuddhamiti kRtvA devapitRkriyAyAM na vyApAryate / hemntto jAtaM tacchuddhaM vyavahiyate tuSasahitaM tat zAlisadRzam / tasyAM pATalAyAM-ISadraktavarNAyAm / "zvetaraktastu pATalaH" ityamaraH / ___gacchantyAzrayanti devAstAmiti 'dyugamibhyAM Do:' // 867 / / iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'gamlU-gatau' dhAtoH Diti opratyaye gauH-svargaH strI-pu0 linggH| 1. abhi0 ci0 tR0 771 / 2. ama0 dvi0 kSatriyavarge - 1605 / 4. abhi0 ci0 ca0 1144 / 3. ama0 pra0 dhIvarge- 311 / 5. ama0 pra0 dhIvarge - 307 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anusaMdhAna-26 "svargastriviSTapaM dyodivau bhuvistaviSatAviSau nAkaH, gaustridivamUrdhvalokaH surAlayaH" iti haimaH / "phalodayo merupRSThaM vAsavAvAsasairikaH / didiviH dIdivi: dhuzca divaM ca svargavAcakAH" iti haimazeSaH / svazcA'vyayeSu / gacchatyasmAttama iti vA "gau:-kiraNaH puMstrI0" | "rocirusrarucizociraMzugo jyotircirupadhRtyabhIzavaH, pragrahaH zuci-marIci-dIptayo dhAma-ketu-ghRNi-razmipRznayaH, pAdadIdhiti-kara-dyuti-dyuto rugviroka-kiraNa-tviSaH; bhAH prabhA-vasu-gabhastibhAnavo bhA-mayUkha-mahasI chavivibhA" iti haimaH / gacchatIti vA gauH-vANI / "vAg brAhmI bhAratI, gaurgI- rvANI bhASA sarasvatI; zrutadevI" iti haimaH / gacchantyasyAmiti vA gauH pRthvI, gorUpadharatvAdvA gauH / "bhUrbhamiH pRthivI pRthvI vasudhorvI vasundharA, dhAtrI dharitrI dharaNI vizvA vizvambharA dharA; kSitiH kSoNI kSamA'nantA jyA kurvasumatI mahI, gaurgotrA bhUtadhAtrI kSamA gandhamAtA'calA'vaniH; sarvasahA ratnagarbhA jagatI medinI rasA, kAzyapI parvatAdhArA sthirelA ratna-bIjasUH' vipulA sAgarAccAne syurnemImekhalAmbarAH" iti haimaH / "atha pRthivI mahAkAntA kSAntA mervadrikarNikA gotrakIlA ghanazreNI madhyalokA jagadvahA dehinI kelinI maulimahAsthAlI ambarasthalI" iti haimazeSaH / gacchatIti vA gauHvRSabha: / "atha RSabho vRSabho vRSaH; vADaveya: saurabheyo bhadraH zakcara-zAkvarau, ukSA'naDvAn kakudyAn gaurbalIvardazca zAGkaraH" iti haima: / gacchatIti vA gauH -surabhiH / "gauH saurabheyI mAheyI mAhA surabhirarjunI, usrA'ghnyA rohiNI zRGgiNyanaDvAhyanaDuASA; tampA nilimpikA taMvA" iti haima: / sA surabhirvaNairanekadhA zabalA dhavalA ityAdiH / "sA tu varNairanekadhA" iti haima: 1 / garbhavatI sA praSThauhI-2 / "praSThauhI garbhiNI" iti haima: / vandhyA sA vazA-3 / "vandhyA vazA" iti haima: / vRSopagA sA vehad garbhopadhAtinI-4 / 1. abhi0 ci0 dvi0 87 / 2. abhi0 ci0 haimaroSe - 3 / 7. abhi0 ci0 ca0 1256-57 3. abhi0 ci0 dvi0 99-100 / 8. abhi0 ci0 ca0 1265-66 / 4. abhi0 ci0 dvi0 241 / 9. abhi0 ci0 ca0 1266 / 5. abhi0 ci0 ca0 935-36-37-38 / 10. abhi0 ci0 ca0 1266 / 6. abhi0 ci0 haimazeSe 157-58 / 11. abhi0 ci0 ca0 1266 /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 "vehad vRSopagA" iti haimaH / "vehad garbhopaghAtinI" ityama'zca / apaprasavavatI mRtavatsA sravadarbhA sA'vatokA-5 / "avatokA sravadgarbhA" iti haimaH / "mRtavatsA sravadgarbhA" iti nAmamAlA / / akAladugdhA vRSeNA''kAntA ca sA sandhinI grbhgrhnnvtii-6| "vRSAkAntA su sandhinI" iti haima: / "adugdhA dohakAle tu sandhinI" iti kAtya: / "sandhinyakAladugdhA gaurvRSAkrAntA ca sandhinI" iti zAzvataH / ciraprasUtA prauDhavatsA sA baSkayiNI-7 / "prauDhavatsA baSkayiNI" iti haimaH / pratyagraprasUtiko sA dhenuH-8 / "dhenustu navasUtikA" iti haimaH / bahuprasUtiH sA pareSTuM-9 / "pareSTurbahusUtiH syAt" iti haima: / ekazaH prasUtikA gRSTiH10 / "gRSTiH sakRtprasUtikA" iti haima: / prAtargarbhagrahaNavatI sA kAlyA-11 / "prajane kAlyopasaryA" iti haima: / sukhena dohanIyA sA suvratA-12 / "sukhadohyA tu suvratA iti haimaH / duHkhena dohanIyA sA karaTA-13 / "duHkhadohyA tu karaTA" iti haima: / bahudugdhavatI sA[vaJjulA] droNadudhA-14 / "droNadugdhA droNadughA" iti haima: / puSTastanavatI sA pInoghnI-15 / "pInoghnI pIvarastanI" iti haimaH / pItadugdhA sA dhenuSyA-16 / "pItadugdhA tu dhenuSyA saMsthitA dugdhabandhake" iti haimaH / sarvAsu goSUttamA sA naicikI / "naicikI tUttamA goSu" iti haimaH / bAlagarbhavatI sA paliknI / "paliknI bAlagarbhiNI" iti haimaH / prativarSa prasavavatI sA samAMsamInA / "samAMsamInA tu sA yA prativarSa vijAyate" iti haimaH / evamAdayo'neke bhedAH / 1. abhi0 ci0 ca0 1266 / 2. ama0 dvi0 vaizyavarge - 1845 / 3. abhi0 ci0 ca0 1267 / 4. abhi0 ci0 ca0 1267 / 5. abhi0 ci0 ca0 1267 / . 6. abhi0ci0ca0 1267 / 7. abhi0 ci0 ca0 1268 / 8, abhi0 ci0 ca0 1268 / 9. abhi0 ci0 ca0 1268 / 10. abhi0 ci0 ca0 1268 / 11. abhi0 ci0 ca0 1269 / 12. abhi0 ci0 ca0 1269 / 13. abhi0 ci0 ca0 1269 / 14. abhi0 ci0 ca0 1270 / 15. abhi0 ci0 ca0 1270 / 16. abhi0 ci0 ca0 1270 / 17. abhi0 ci0 ca0 1271 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 atra tu gozabdena iSadraktavarNA gRSTiH vaJjulA pInoghnI naicikItyAdirUpA gaugrahyA / "gaurudake dRzi svarge dizi pazau razmau vajre bhUmiviSau giri" ityanekArthasaGgrahaH / dazasvartheSu strIpuMsAH / anye tu "vAgAdau striyAm, svargAdau puMsi, pazau dvayorjalAkSNoH klIbe" ityAhuH / udake yathA- 'gAvo vahanti vimalAH zaradi sravantyAm' / dRzi yathA - 'gojalAdritakapolatalAstAH' / svarge yathA- 'sa gopatirvajravighaTTanena ' / dizi yathA - 'gobhyaH saMbhRtasadvitta:' / pazau yathA- 'gAvazcaranti kamalAni sakesarANi' / razmau yathA - [ 'gosvAmini sphuritatejasi dRSTamAtre, caurerivAzu pazavaH prapalAyamAnaiH // ] ( kalyANamandire) / vajre yathA - 'goghAtenaiva zailAH " / bhUmau yathA- [jugopa gorUpadharAmivorvIm ( ? ) ] ( raghau ) // iSau yathA'gobhiH saMbhinnasannAhaH' ! giri yathA - [.....] // giri-yathA 86 AviSkRtAzeSapadArthasArthA doSAnuSaktaM timiraM vidhUya / gAvaH prathante'skhalitapracArA yasyeha taM vIraraviM praNamya // 1 // iti jinezvarasUrayo'STakavRttau / atra vIrapakSe vANI ravipakSe ca kiraNaH iti / 'pA0' mate tu gacchatIti gamlU-gatau' dhAtoH Dopratyaye gau: puM0 / "vRSabhe, svarge, kiraNe, vajre, jale, pazau, candre, vAyau, sUrye, RSabhanAmauSadhau ca saurabheyyAm dRSTau, bANe, dizi, mAtari, vAci, bhUmau ca strI0" / atra tu saurabheyI I atha gozabdasya gacchatIti gauriti vyutpattyA gati - kriyAvatyeva surabhirvAcyo'rthassyAttathA ca sthitAyAmupaviSTAyAM vA gamanAbhAvavatyAM gavi gozabdapravRttirna syAditi cet / na / vyutpattimAtramevaitadgacchatIti gauriti, na tu pravRttinimittam / anyathA gamanakriyAvati puruSe'pi gozabdapravRttiH syAd, na ca sA bhavatIti pravRttinimittabalAdeva vAcye vAcakapravRttiH / pravRttinimittatvaM ca " vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvam" / tasyAM gavi - kAme (ma) dhenau / tasthau iti 'SThAM-gati-nivRttau' dhAto: 'tatra kvasukAnau tadvat (5|22|| ) 1. anekArthasaGgrahe pra0 6 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 iti 'zrIsi0'sUtreNa 'kvasuzca' [3121107 / / ] iti 'pA0' sUtreNa ca kasau 'ghasekasvarAtaH kaso:' (4 / 2 / 82 // ) iti ['zrIsi0' sUtreNa] 'vasvekAjAdaghasAm' [7 / 2 / 67 // ] iti 'pA0' sUtreNa ca AderiTi vasupratyaye tasthivAn, taM tasthivAMsam-sthitam / kesarAH skandhasaTA: santyasyeti kesarazabdAdini kesarI-siMhAH / "siMhaH kaNThIravo hariH, haryakSa: kesari(rI)bhAriH paJcAsyo nakharAyudhaH, mahAnAdaH paJcazikha: pArIndraH patyarI mRgAt; zvetapiGgo'pi" iti haima: / siMhe tu syAt "palaGkaSaH zailATo vanarAjo nabha: kAnto gaNezvaraH zRGgoSNISo raktajihvo vyAdIrNAsyaH sugandhikaH" iti haimazeSaH / "kesarI puM0 siMhe, azve, puMnAgavRkSe, nAgakesaravRkSe, bIjakapUravRkSe, hanumatpitari, vAnarabhede, ca" / taM kesariNaM -siMham / sanati mRgAdIn sanoti vA sukhamiti 'kR-vA-pA-ji-svidi-sAdhyazaudR-srA-sani-jA-nirahINabhya uNa' // 1 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'SaNabhaktau "dhaNUyI-dAne' veti dhAtoH upapratyaye, 'pA0' mate a'pratyaye sAnuparvataikadezaH / "stuH prasthaM sAnuH" iti haimaH / puMklIbaliGgaH / "parvatasthe samabhUmideze, prasthe, vane, vAtasamUhe, pathi, agre, kovide, arke, pallave ca" | atra parvatasthasamabhUmipradezArthaH / sAnUni sAnavo vA santyasyeti sAnuzabdAt tadasyA'stIti matupi sAnumAn parvata: / "zailo'driH zikharI ziloccayagirI gotro'calaH sAnumAn, grAvA parvatabhU-bhUdharadharAhAryA nagaH" iti haima: / "girau pa(pra)pAtI kuTTama(TTAra) urvaGgaH kandarAkaraH" iti haimazeSaH / tasya sAnumataH - adreH / dadhAti pItatvamiti 'kR-si-kamyami-gami-tani-mani-janyasi-masisacyavi-bhA-dhA-gA-glA-slA-hani-hA-yA-hi-kruzi-pUbhyastun' // 4(7)73|| iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'DudhAGka-dhAraNe ca' iti dhAtoH tunpratyaye dhAtuH1. abhi0 ci0 ca0 1283-84-85 / 2. abhi0 ci0 haimazeSe - 184-85 / 3. abhi0 ci0 ca 0 1035 / 4. abhi0 ci0 ca0 1027 / 5. abhi0 ci0 haimazeSe - 158 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anusaMdhAna-26 lohAdiH rasAdiH zabdaprakRtizca / "dhAtustu gairikam" iti haima: / dhAtU rasAdau zleSmAdau bhvAdigrAvavikArayoH / mahAbhUteSu loheSu zabdAdAvindriyAsthani // 171 // ityanekArthasaGgrahaH / lohAni 'svarNAdIni' yadAha |9e on H 10 39 | indriyaM 'cakSurAdi zukraM vA' / asthi paJcamo dhAtuH / rasAdau bhvAdau zleSmAdau loheSu ca yathA abhyastarUpasiddhiH suviditadhAtUpasargavinipAtaH / yogI vaiyAkaraNo jayati bhiSaklArtikendro vA (vArtikendro vA) (yys. 4) / / grAvavikAre 'ME-1021' / zabdAdau 'na dhAtUnapi gRhNIyAdunmanIbhAvamAgataH' / indriye 'dhAtupATavamavekSya tiSThataH' / asthina "yasyeha bhajyate dhAturbhavettasyaiva vedanA' / dhAtuH puM0 / 'dhAraNAddhAtavaste syurvAtapittakaphAstrayaH // ' ityukteSu vAtAdiSu, 'rasAsRgmAMsamedo'sthimajjAzukrANi dhAtavaH' || ityukteSu rasAdiSu, 'suvarNarUpyatAmrANi haritAlaM manaHzilA / gairikAJjanakAsIsasIsalohaM sahiMgulam // gandhako'bhrakamityAdyA dhAtavo girisaMbhavAH' / ityukteSu svarNAdiSu, 'hematArAranAgAzca tAmraraGge ca tIkSNakam / kAMsyakaM kAntalohaM ca dhAtavo nava kIrtitAH' // ityukteSu hemAdiSu navasu, 'hiraNyaM rajataM kAMsyaM tAnaM sIsakameva ca / raGgamAyasaM raityaM ca dhAtavo'STau prakIrtitAH' || 1. abhi0 ci0 ca0 1036 / 2. anekArthasaGgrahe dvi0 171 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 ityukteSu aSTasu, 'suvarNaM rajataM tAnaM lauhaM kupyaM ca pAradam / raGgaM ca sIsakaM caiva ityaSTau devasaMbhavAH' / / ityukteSu aSTasu vastuSu / lokeSu sarvasAdhAraNatvAtparamezvare 'sa eSa ciddhAtuH' iti zrutiH, vyAkaraNokte -gaNapaThite kriyAvAcake bhUprabhRtau, zabdabhede ca / iha tu gaurikAdyarthaH / dhAtovikAra iti dhAtuzabdAt vikArArthe mayaTi 'doraprANinaH' (6.2 // 49 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa 'pA0' mate te (tu) 'nityaM vRddhazarAdibhyaH' [4 / 3 / 144 / / ] iti sUtreNa ca 'aNameyekaNnanaTitAm' (2 / 4 / 20 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa 'TiDDhANaddhayasajdaghnamAtrantayapThakThakaJcarapaH' [4 / 1 / 15 // ] iti 'pA0' sUtreNa ca GIpi dhaatumyii| tasyAM dhaatumyyaaN-gairikaadidhaatuprcuraayaam| parvatamadhirUDhA UrzvabhUmiriti 'upatyakAdhityake' (17 / 1 / 131 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNA'dhityaketi nipAtaH / "adhityakordhvabhUmiH syAt" iti haimaH / 'pA0' mate 'upAdhibhyAM tyakannAsanArUDhayoH' [5 / 2 / 34 // ] iti sUtreNa tyakanpratyaye adhityakA / "upatyakAnerAsannA bhUmirurdhvamadhityakA" ityamaraH / praphullatIti 'phull-vikAse' bhvAdiH para0 aka0 seTdhAto: apratyaye, 'pA0' mate ca pacAdyacIti acpratyaye praphullam-vikasitam / "prabuddhojjRmbha-phullAni vyAkoza vikacaM smitam; unmiSitaM vikasitaM dalitaM sphuTitaM sphuTam, praphullotphullasamphullocchasitAni vijRmbhitam; smeraM vinidramunigavimudrahasitAni ca" iti haimaH / 'triphalA-vizaraNe' iti dhAtoH kartari te "utpasyAtaH' [74188 / / ] iti 'pA0' sUtreNa ukArAdeze praphalatIti praphullam / / ruNaddhi vraNamiti rodhaH, latve lodhraH / "lodhe tu gAlavo rodhra-tilvazAvara-mArjanAH" iti haimaH / 'pA0' mate tu rudhdhAtoH rapratyaye rasya latve ca lodhraH / hU~ zAkhA'styasyeti 'dhudrubhyAm' // 744 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'dru-gatau' dhAtoH Diti upratyaye duH-vRkSazAkhA-vRkSazca / "vRkSo'ga: zikharI ca zAkhiphaladAvadriharidrardumo, jIrNo drurviTapI kuThaH kSitiruhaH kAraskaro viSTaraH, 1. abhi0 ci0 ca0 1035 / 3. abhi0 ci0 ca0 1127-28-29 / 2. ama0 dvi0 zailavarge - 647 / 4. abhi0 ci0 ca0 1159 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 nandyAvarta-karAlikau taruvasU parNI pulAkyaMhnipaH, sAlAnokahagacchapAdapanagA rukSAgamau puSpadaH" iti hairmaH / vRkSe tu "Arohaka : skandhI sImiko haritacchadaH uruH jantuH vahnibhUzca" iti haimazeSaH / lodhra iti, yadvA 'rohaH zira' itivadabhedaSaSThyAM lodhrasya drumaH lodhradrumaH, taM lodhradrumaM lodhrAkhyaM drumamiva / dadarza - avalokayAmAsa / / 90 vAcyaparivartanaM tvevam-dhanurdhareNa tena (rAjJA) pATalAyAM gavi tasthivAn kesarI dhAtumayyAm adhityakAyAM sAnumataH praphulla: lodhradruma iva dadRze // dhanurdharaH sa dilIpa: raktavarNAyAM gavi sthitaM siMhaM gairikAdidhAturaktavarNAyAM parvatoparitanabhUmau vikasitaM lodhrAkhyaM vRkSamiva avalokayAmAsa ityarthaH, iti saralArthaH // 29 // tato mRgendrasya mRgendragAmI vadhAya vadhyasya zaraM zaraNyaH / jAtAbhiSaGgo nRpatirniSaGgAduddhartumaicchatprasabhoddhRtAriH // 30 // tata iti / tasmAditi tacchabdAtpaJcamyarthe 'kimayAdisarvAdyavaipulyabahoH pit tas' (7289 // ) iti 'zrIsi0 ' sUtreNa taspratyaye 'paJcamyAstasil' [5|3|7|| ] iti pA0' sUtreNa ca tasilpratyaye tataH / tataH siMhadarzanAnantaram / mRgyante vyAdhairiti 'mRg-anveSaNe yAcane ca' adAdi: curAdi: A0 saka0 seT asti, 'mRg-anveSaNe' divAdiH para0 saka0 seT asti ca / tataH kapratyaye mRgAH - hariNAH / " mRgaH kuraGgaH sAraGgo vAtAyurhariNAvapi " iti haima: / 'mRge tu ajinayoniH syAt' iti haimazeSaiH / mRgo gajajAtibhedaH / "bhadro mando mRgo mizrazcatastro gajajAtayaH" iti haimaiH / ' mRgo mRga iva hInasattvatvA' diti TIkA / mRgo nakSatrabhede / "mRgazIrSaM mRgaziro mArgazcAndramasaM mRgaH" iti hairmaH / SoDazajinapateH zrIzAntinAthasya bhagavato lAJchanaM mRgaH / " mRgaH pazumAtre, hariNe, gajabhede, azvinyavadhike paJcame nakSatre, mRga adAdicurAdiH bhAve ac, anveSaNe yAcane yajJabhede ca ac, mRgamade makararAzau ca puM0" / atra hariNaH pazumAtratvAt / mRgANAmindraH mRgaH indra iva vA mRgendraH / gamiSyatIti gAmI / mRgendraM gAmI mRgendragAmI / yadvA mRgendra iva gacchatIti 'karturNin' (5/1/153||) iti 'zrIsi0 ' 1. abhi0 ci0 ca0 1114 | 4. abhi0 ci0 haimazeSe - 186 / 2. abhi0 ci0 haimazeSe - 173 - 174 / 5. abhi0 ci0 ca0 1218 | 3. abhi0 ci0 ca0 1293 | 6. abhi0 ci0 dvi0 109 / I
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 91 sUtreNa, 'pA0' [mate] 'kartaryupamAne' [3 // 2 // 79 // ] iti 'pA0' sUtreNa ca Nini, mRgendre gAmI siMhagAmI / zaraNe sAdhuriti 'tatra sAdhau' (17 / 1 / 15 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa 'tatra sAdhuH' [4 / 4 / 98 // ] iti 'pA0' sUtreNa ca yatpratyaye zaraNyaH / zIryate zItAdyaneneti zRdhAto: lyuTi zaraNam-gRham / "gehaM tu gRhaM vezma niketanam; mandiraM sadanaM sadma nikAyyo bhavanaM kuTaH, Alayo nilayaH zAlA sabhodavasitaM kulam; dhiSNyamAvasathaH sthAnaM pastyaM saMstyAya AzrayaH, oko nivAsa AvAso vasatiH zaraNaM kSayaH, dhAmA'gAraM nizAntaM ca" iti haimaH / "zaraNaM gRharakSitroH" ityamaraH / "zaraNaM rakSaNe gRhe" iti yAdavaH / zaraNaM na0 / "gRhe, rakSake, rakSaNe, vadhe, ghAtake ca; prasAraNyAM strI0; Ap-TAp vA" / atra tu rakSaNam / zaraNe sAdhuriti 'tatra sAdhau' iti 'zrIsi0' sUtreNa zaraNazabdAt yapratyaye 'tatra sAdhuH' iti 'yA0' sUtreNa ca yatpratyaye zaraNyaH / za-anyazca / "zaraNAgatatrANakaraNayogye, durgAyAM strI0" / pragatA sabhA atreti prasabham-haThaH / "balAtkArastu prasabhaM haThaH" iti haima: / sabhayA hi yuktAyuktavicAro lakSyate / klIbaliGgo'yamiti vRttiH / "prasabho'strI balAtkAraH' iti vaijayantI puMsyapyAha / anye tu "prasabhaM trilinggH"| pragatA sabhA sabhAdhikAro yasmAt balAtkAre / uddhiyante smeti utpUrvAt hRdhAtoH dhRdhAtorvA karmaNi kte uddhRtA: unmIlitA: ! "unmUlitamAbarhitaM syAdutpATitamuddhRtam" iti haimaH / "uddhRtatri0 utkSipto(se), bhuktojjhito(te), kRtoddhAro(re), pRthakkRte, ucchedite ca" / atra tu utkSiptArthaH / iyartIti 'svarebhya haH' // 606 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'Rk-gatau' dhAtoH ipratyaye, 'pA0' mate itpratyaye ca ariH zatruH / "zatrau pratipakSaH paro ripuH, zAtravaH pratyavasthAtA pratyanIko'bhiyAtyarI; dasyuH sapano'sahano vipakSo dveSI dviSan vairyahito jighAMsuH, durhat pareH panthaka-panthinau dviT pratyarthyamitrAvabhimAtyarAtI" iti haima: / arAH 1. abhi0 ci0 ca0 989-90-91-92 / 2. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2440 / 3. abhi0 ci0 tR0 804 / 4. abhi0 ci0 Sa0 1480 | 5. abhi0 ci0 tR0 728-29 / .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 santyasminniti vA'riH-cakram / "rathAGga ratha(kSa)pAdo'ri cakram" iti haimaH / "ariH puM0 zatrau, rathAGge, cakre, vikhadire, SaTsu kAmakrodhAdiSu, tatsaGkhyAsAmyAt SaTsaGkhyAyAma, jyotiSprasiddhe lagnAvadhike SaSThasthAne, Izvare (zive), tantroktamantrabhede, rAjJo viSayAntarasthite nRpatau, prerake triliGgaH" / atra tu zatruH / prasabhena balAtkAreNa uddhRtA-unmUlitA arayaH zatravo yena saH prasabhoddhatAriH / nayatIti 'niyo Dit // 854 // iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'NIMgprApaNe' dhAtoH Diti Rpratyaye, 'pA0' mate ca Diti Rnpratyaye nA-puruSaH puM0 / "martyaH paJcajano bhUspRk puruSaH pUruSo naraH, manuSyo manuSo nA vid manujo mAnavaH pumAn" iti haimaH / "nR puM0 manuSye, puruSe ca, jAtau GIpi nArI" / pAtIti 'pAtervA' // 659|| iti 'uNAdizrIsi0' sUtreNa 'pAMk-rakSaNe' dhAto: kiMdati pratyaye 'pA0' mate ca Dati pratyaye "pati: bhartA, rakSitA, prabhuzca" / "adhipastvIzo netA parivRDho'dhibhUH, patIndrasvAminAthAryAH prabhurbhatrtezvaro vibhuH, Iziteno nAyakazca" iti haimaH / patiH varaH / "preyasyAdyAH puMsi patyau bhartA sektA patirvaraH, vivoDhA ramaNo bhoktA rucyo varayitA dhavaH" iti haima: / "patiH puM0' bhartari, mUle, adhipatau triliGgaH, striyAM vA GIp" nRNAM patiH "nRpatiH kubere, rAjani ca" / atra rAjArthaH / nRpatiH-rAjA, dilIpaH / / jAyate smeti jAtaH / 'jan-pradurbhAve'dhAtoH ktapratyaye "jAtaM-samUhaH na0 jAtam, triliGgaH utpannam" | "saGghAte prakaraugha-vAra-nikara-vyUhAH samUhazcayaH sandohaH samudAya-rAzi-visara-vAtAH kalApo vrajaH kUTaM maNDala-cakravAlapaTala-stomA gaNaH peTakaM vRndaM cakra-kadambake samudayaH puJjotkarau saMhatiH, samavAyo nikurambaM jAlaM nivaha-saJcayau jAtam" iti haimaH / "jAtaM jAtyoghajaniSu" ityanekArthasaGgrahaH / jAti: -sAmAnyaM yathA 'ratnaM sujAtaM 1. abhi0 ci0 tR0 755 / 2. abhi0 ci0 tR0 337 / 3. abhi0 ci0 tR0 358-59 / 4. abhi0 ci0 tR0 516-17 / 5. abhi0 ci0 10 1411-12 / 6. anekArthasaGgrahe dvi0 166 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 kanakAvadAtam' / oghe yathA 'niHzeSavizrANitakozajAtam' / janirjanma / saMpanne'pi dvayoryathA 'jAte putrasya jAte samajani vanitA vallabhA bhUmibhartuH' / putre'pIti maGkhaH / yathA-'jAtalakSmaNapavitritaM tvayA' iti tadvRttiH / "jAta napuM0 samUhe, vyakte, janmani ca; utpanne prazaste ca triliGgaH" / atra tUtpannArthaH / abhipUrvAt saJjadhAtorghaji abhisaJjanam / "abhiSaGgaH puM0 parAbhave, Akroze, zapathe, vyasane ca" / "abhiSaGga jaDaM vijajJivAn" ityagre raghuH / jAtaH abhiSaGgaH parAbhavo yasya sa jAtAbhiSaGgaH-jAtaparAbhavaH saH / "abhiSaGgaH parAbhave" ityamaraH / vadhamarhatIti 'daNDAdeyaH' / 6 / 4 / 178 // iti 'zrIsi0' sUtreNa 'daNDAdibhya(bhyo) [yat' 5166 // ] iti 'pA0' sUtreNa ca vadhazabdAt yapratyaye vadhyaH, tasya vadhyasya vadhArhasya-mRgANAmindraH mRgendraH, tasya mRgendrasya-siMhasya / hananamiti 'hano vA vadh ca' (5 / 3 / 46 // ) iti 'zrIsi0' sUtreNa handhAtoH alapratyaye vadhAdeze ca vadhaH-vyApAdanam / "vyApAdanaM vizaraNaM pramayaH pramApaNaM nirgranthanaM pramathanaM kadanaM nibarhaNam, nistahaNaM vizasanaM kSaNanaM parAsanaM projjAsanaM prazamanaM pratighAtanaM vadhaH; pravAsanodvAsanaghAtanirvAsanAni saMjJapti-nizumbhahiMsAH, nirvApaNAlambhaniSUdanAni niryAtanonmanyasamApanAni; apAsanaM varjanamArapiJjA niSkAraNakAtha vizAraNAni" iti haima: / "vadho hiMsakahiMsayoH" ityanekArthasaGgraha: / tasmai vadhAya-hiMsAyai / jainamate "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" / munInAM sA sarvato manovAkkAyaiH karaNakAraNAnumatibhiH sarvathA trasasthAvarANAM sarveSAmapi tyAjyA, ata eva teSAM viMzativiMzopakarUpA'hiMsA / gRhasthAnAM tu dezataH sA, ata eva teSAM sapAdaviMzopakalakSaNA'hiMsA / yathA hiMsAhiMsAsvarUpaM jainamate tathA na bauddhamate vedAntyAdimate ca / yathA ca te AhuH prANI prANijJAnaM ghAtakacittaM ca tadgatA ceSTA / prANaizca viprayoga: paJcabhirApadyate hiMsA // iti bauddhAH / 1. ama0 tR0 nAnArthavarge - 2382 / 2. abhi0 ci0 tR0 370-71-72 / 3. anekArthasaMgrahe dvi0 243 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 manurapyAha yajJArthaM pazavaH sRSTA svayameva svayambhuvA / yajJasya bhUtyai sarvasya tasmAdyajJe vadho'vadhaH // 1 // auSadhyaH pazavo vRkSAstiryaJcaH pakSiNastathA / yajJArthaM nidhanaM prAptAH prApnuvantyucchritIH punaH // 2 // eSvartheSu pazUn hiMsanvedatattvArthavid dvija: / AtmAnaM ca pazUMzcaiva gamayatyuttamAM gatim // 3 // sarvametadasamaJjasam ' mA hiMsyAt sarvabhUtAni' ityasyaiva sarvairapyudghoSitatvAt / mAMsasyA'pi hiMsAmantareNa nopapattiH, ato mAMsabhakSako'pi hiMsaka eva / yata uktam anumantA vizasitA nihantA krayavikrayI / saMskartA copahartA ca khAdakazceti ghAtakAH // 1 // anusaMdhAna- 26 tathA ca niyuktastu yathAnyAyaM yo mAMsaM nA'tti mAnavaH / sa pretya pazutAM yAti saMbhavAnekaviMzatim ||1|| yA vedavihitA hiMsA niyatA'smiMzcarAcare / ahiMsAmeva tAM vidyAdvedAddharmo hi nirbabhau ||2|| iti / mAMsabhakSaNasvArasikatvena yattairuktam na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA // 1 // asya zlokasya vyAkhyAnaM kecidevaM kurvanti yajJe mAMsabhakSaNakaraNena, sautrAmaNiyajJe madyapAnakaraNena, Rtusamaye dharmapatnIsamAgamanena doSo nA'sti, prANinAM pravRttirevaiSeti kRtvA, tathA'pi nivRttermahAphalavattvam / ayaM bhAvaH - yajJa - sautrAmaNiyajJaRtusamayAtirikte sarvatrA'pi sthale doSaH / kecittvevaM vyAkhyAnti yajJe ucchiSTamAMsabhakSaNena, sautrAmaNiyAge madyapAnena, RtuM vinA'pi svastriyaM prati gamanena doSo nA'sti, tathA'pi tannivRtteH
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 95 mahatpuNyam / yajJe'pi mAMsabhakSaNakaraNena sautrAmaNiyAge'pi surApAnAkaraNena RtuM vinA svastriyaM pratyapyagamanena mahatphalamiti tAtparyam / evaM bahuvidhAni tadvyAkhyAnAnyupalabhyante, na tAni samIcInAni / samyagdRSTistu mithyAvAkyamapi tat samyak pariNamayyaivaM vyAkhyAti-bhUtAnAmanAdimithyAvAsanAgrastapravRttimattvAdyadyapi pravRttirbhavati, tathA'pi akAraprazleSAt mAMsabhakSaNe'doSo na, kintu dvau nau prakRtamarthaM dRDhayataH iti doSa eva / evaM madye'doSo na, kintu doSa eva nivRttermahAphalavatvena varNitatvAtpravRtterdoSavattvaM sujJAnameveti akAraprazleSaNa vyAkhyAnaM yuktam / 'nivRttistu mahAphalA' ityasya tu yathAzrutamevA'rthaH / mAMsazabdArtho'pi mAMsabhakSaNaM niSedhayati / tathA cA''ha mAM sa bhakSayitvA'mutra yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM pravadanti manISiNaH // iti / evameva zrutivacanAnyapyasamaJjasAni / "vAyavyaM pazumAlabheta bhUtikAmaH, sthUlapRSatImAgnivAruNImanaDvAhImAlabheta" iti pataJjalipraNItamahAbhASyoddhRtazrutivAkyam / evaM bahuzo vede sarvatra sthAne sthAne hiMsApratipAdakAni vacAMsi zrUyante / nanu kathaM vedAtmake zAstre evaM prANivyApAdanasvarUpaM zrUyate iti cet / prAcInAnAmahiMsApradhAnAnAM bharatapraNItAnAmAryavedAnAM lope mAMsalubdhAdibhistatrAmnaiva tasya praNItatvAt / saMbhAvyate caitat yat ata eva 'zruti 'riti tasya nAma / zrutizabdaH zravaNazrutiriti zabdazaktibalAdeva jJApayati / pUrvamAryA ahiMsAparAyaNAstattad hiMsAsUcakaM vaco'bhigamya tAnprapacchuryaduta 'mA hiMsyAt sarvabhUtAni' iti sarvajanaviditamahAvAkyavirodhivAkyAni hiMsAtmakAni upadizyante tatra kiM pramANam ? tadA te uttaradAnAkSamA UcuH-"asmAbhiretacchrutametacchutamatastasya zrutiriti nAma saMvRttam" / kathaM tatpramANIkriyeta ? __ athA'stvetat / kintu manvAdibhistu mAMsabhakSaNabahulA prajAmupalabhya tAM niyamitumevamuktaM yad, 'mAMsaM cet bhakSayatu tadA yajJa eva niyuktIbhUya netarathA' iti niyamaM sUcayati / tadapyasAmpratam / mAMsabhakSaNAkaraNe pratyavAyasya 'niyukta'stvityAdivAkyenA'pratipAdanAnna manuvacanAni niSedhaidamparyANi kintu mAMsabhakSaNapravartakAni / tadvacanAnAmapi smRtyabhidhAtvena pramANAbhAvavantyeva
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-26 zabdazaktibalAdeva nAGgIkArArhANi ca yat, tatrA'pi pUrvavat AryANAM prazne manvAdirevamAcakhyau yad 'evaM me smRtam evaM me smRtam' iti / tataH sarvatra smRtinAmnA tatprasiddhiH / kiJca hiMsAvidhInuktvaiva na te viratAH, api tu pazumAraNaprakArAnapi adhikaraNaratnamAlAdiSUktavanto yat sadayAnAmAryANAM zravaNe'pyanarvANi tadvacanAni / 'mA hiMsyAtsarvabhUtAni' ityetanmahAvAkyamAdau yaduktam, tadapi dayAvirodhivacanazravaNAvagaNayantImAryaprajAmupalabhya tasyA vipralambhanAya, yadvayamapi 'ahiMsA prathamatayaivamanumahe' iti vipralambhavacanamiSAt bhadrasvarUpAM dayaikarasikAM karaNAnuraJjitamAnasAmAryaprajAM pravaJcayitumiva / yathA kazciduparibhAgena zubhatvenekSyamANamAdhArasvarUpaM pradarzya dhUrtayati bhadraprakRtIn / kiJca zubhamaGgalAcaraNAdho na ko'pi mRtyAdizokodantaM la(li)khati api tu vivAhAdimAGgalikaM, evaM yadIdaM vAstavaM 'mA hiMsyAt' iti maGgalAcaraNamabhaviSyat, tadA na zrutismRtiSu dAruNahiMsApracurA yajJAdivicArA AgamiSyan / ata eva pUjyapAdAH kalikAlasarvajJabirudadhAriNaH zrI hemacandrasUribhagavanto yathAtathamuktavantaH 'varaM varAkazcArvAko yo'sau prakaTanAstikaH / chatrarakSo na jaiminiH'| kiJca yadi 'yajJe hatAH pazava uttamAM gatimApnuvantI'ti ced yuSmasiddhAntastadA svapitRpitAmahamAtRmAtAmahAdIn hatvaiva yajJaM vidhatta / kiM te sadgatimApnuvIran tatte'nabhISTe na teSu te bhaktiH / api ca yajJe hatA ghAtakAzca yadi svargaM prApnuyustadA narake kaiH gamyate ! AkarNayatA'vadhAnatayA'smAkaM jainAnAmAtmaiva dayArasAnusyUta iti yeSu keSucidanyadRzAM zAstreSu dayApratipAdakavacAMsi mAMsaniSedhaparANi hiMsAmayayajJAn prati AryANAM tiraskaraNIyatA darzakAni vacanAni tAni katiciduddhiyante / mahAbhAratAnuzAsanaparvaNi na hi prANAtpriyataraM loke kiJcana vidyate / tasmAddayAM naraH kuryAt yathA''tmani tathA pare // iti /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ December - 2003 zAntaparvaNyapi ahiMsA sarvajIvAnAM sarvajJaiH paribhASitA / idaM hi mUlaM dharmasya zeSastasyA'sti vistaraH // 1 // yathA mama priyAH prANAstathA tasyA'pi dehinAm / iti matvA prayatnena tyAjya: prANivadho budhaiH / / 2 / / bhAgavatacaturthaskandhapaJcaviMzAdhyayane yathA hi pUrvaM barhirAjena svecchApUrtaye vedAnusaraNena sahasrazaH pazuvadhayutA yajJA vihitAstathA punaH sa na kuryAditi nAradastamupadideza / bho bhoH prajApate rAjan ! pazUn pazya tvayA'dhvare / saMjJA'pitAn jIvasaGghAn nighRNena sahasrazaH ||1|| ete tvAM saMpratIkSanto smaranto vaizasaM tava / samparetamaya:kUTaiH chindantyutkaTamanyavaH // 2 // zivapurANAdiSvapi evameva yajJIyAyA api hiMsAyA mAMsabhakSaNasya ca niSedho darIdRzyate / granthagauravabhayAnnA'tra likhitaH / vizeSajijJAsunA tata evA'vaseyam / yavanazAstre'pi kutra kutracijjIvahiMsAniSedhaH pratipAdyate / tathA hi jarathostidharmamAnye zAhanAmA iti vidite granthe evaM pratipAditam-'asmAkaM jarathostidharma evaM pAvanaH (neka) yatpazUn hatvA na tadbhakSaNaM vidheyam, na ca tanmRgayA kartavyA' / tathA ca tadvacAMsi tadIyazabdaiH - "nIsta jhaMda khurone jAnavarajU, canIna astadIne jharadUstaneka" / pArasikAnAM 'ijasne' nAmakadharmapustakasya dvAtriMze trayastriMze cehAnAmake vibhAge avastAbhidhayA tadIyabhASayA proktam "majadAo akAmaro daIo geoi / mareMdAna oru okhaza okhatI jIo tuma / aerIa manaz ca / nadeMnato geoz cA vAzatarAd avezatama / mana tU Iazate vIzape ma jezatema zarAzema javIyA au aMbAno" / asyA'rthaH -'ye catuSpadAnAM pazUnAM mAraNe santuSTaM jIvanaM manyante, ye
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 anusaMdhAna- 26 vA tAn chittvA bhakSaNAyA''dizati (nti) te horamajadenAmnA pArasikaparamezvareNa vadhyA ' iti kathitam / yadvA te duSTA dUrIkartavyA iti kathitam / 'ye janAH pavitra (neka) nirdezAnavagaNayya pazUn chittvA bhakSaNaM vidhAsyAma iti duSTavicAraNayA catuSpadAn tRNajalAdibhiH poSayanti te janAH kyAmata iti nAmnA vidite tadIyamAnye puNyapApanyAyadivase pApAn mocayituM azomaradonAmakaM tadIyaparamezvaraM prArthayiSyante, na tu prArthanA svIkariSyate' / I anyadapi jamIyAdayastanAmakasyA'STapaJcAze AlApe (phakaro) jarathostaprabhRtiSu tadIyadharmapustakeSu ca pazuhiMsAyA mAMsabhakSaNasya ca dRDhatayA niSedho varIvartti / kiJca te pArasikAH svakIyaM pUjyaM (paravaradIgAraM ) 'pazupAlakaH pazupremI' tyAdisaMjJayA'dyA'pi smarantaH zrUyante / phuTsa eNDa pherInezIyAnAmake pustake'pi likhitamasti yat, 'pArasikAnAM prAcInA dharmaguruvaH sadaiva phalapuSpAdIna bhakSayantau (nto) babhUvuH / plenInAmakaH prasiddhastattvavettA svakIye ekAdaze pustake likhati yat, 'jarathosta: alabarujhaparvataguhAyAM (khudAtAlA) paramezvaraprArthanAyai monAjAtaye ca viMzati varSANi lIna AsIt / zarIrapoSaNaM svanirvAhaM kevalaM panIraphaladugdhabhakSaNenA'kArSIt' ityAdi / " api ca rAvajIvorA jAtIyA ye prasiddhyA loTIyA vorA ucyante / te'pi mAMsAdanasyA'tininditatvAt kadA'pi mAMsaM nA'danti / ata eva teSAM 'nagosIyA ( na mAMsAdA:) namAMsIyA iti vA' iti prasiddhiH / tadIyadharmapustakeSvapyuktaM tadbhASayA - "phalA taja alU butUna kuma makAvarala hayavAnAta" / ayamarthaH - pazupakSikalevarAzrayatvaM tavodaraM na kuryA: / ayamAzayaH tAn hatvA nA'tsyasIti / mahammadIyAnAmapi kurAnezarIphanAmakadharmapustakasthasUrAanaAmavibhAgasya AyatanAmake ekazatadvicatvAriMze prakaraNe allAtAlA iti nAmnA tadIyezvareNa spaSTaM nirdiSTaM yat "va minala anaAme ham lataM va pharzA / kulUmimmArajakakumullaho" /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ December 2003 ayaM bhAvaH- allAnAmezvareNa catuSpadeSu katicidbhArodvahanAya sRSTAH / bhakSaNAya ca bhUmisaMgatavanaspatidhAnyAdi sRSTam, tadyUyamadyAta / api ca tasminneva sUrA -ana- AgamaprakaraNe rudhiramAMsabhakSaNaniSedha uktaH / bakarI ida iti nAmake tadIyamAnyadivase'pi ajAvadhaniSedhaH huzanagranthasya surAhajjavibhAgasya SaTtrize AyAtanAmake prakaraNe allAtAlA iti nAmnA tadIyezvareNoktaH / tena svayaM tatra pratipAditaM -mAMsaM zoNitaM vA na mAM miliSyati, api tu nivRttyA prArthanayaiva vA'haM tuSTo bhaviSyAmi / api cA'dyA'pi yadA ko'pi mahammadIyaH zAleka (kaH) zarIyatapradezAt TarapITapradezaM pravizati tadA so'pi mAMsAdanasya dUSitatvAt mAMsabhakSaNAt tvaritameva nivartate / AGglabhUmijAnAmapi bAibala nAmakadharmapustakasya viMzatitame prakaraNe kathitaM yat- "Thou shalt not kill ( Advice to Moses) | | ayaM bhAvaH - tvaM na kamapi jIvaM hanyAH | 99 punarapi tasyai [va] dvAviMze prakaraNe proktaM yat- 'And ye shall be holy-man unto me neither shall ye eat any flesh that is torn of beasts in the fiedls. ayaM bhAvaH- tvaM mAM prati pavitratayA vartethAH / vanyAn pazUn hatvA tadIyaM mAMsaM nA'dyA: / bAibalAt purAtane jenIsIsapustake'pyuktaM yat "The Primitive injunction of God to man at the creation was Behold I have given you every harb bearing Beed, which is upon the face of all the earth. and every tree in which is the fruit of a tree yeilding seed to you it shall be for meat ( Gen. 1-29) ayaM bhAvaH - paramezvareNa manujotpatterevaM khalvAdAvevA''diSTaM yat, 'avahitavyaM bhavadbhiH, yaduta mayA bhavadbhyaH pRthvItaloparyudgacchantaH sabIjA: vallyAdayaH sabIjaphalA vRkSAzcA'rpitAstadeva bhavadbhakSaNAyA'lam / bhavadbhiretadeva bhakSaNIyaM nA'nyaditi" tadAzayaH / tathaiva husIyAnAmaka pustakasyA'STamAdhyAye paJcadaze AyAtanAmake prakaraNe .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anusaMdhAna-26 And when ye spread forth your hands, I will hide my eyes from you. yes, when ye make many prayers. I will not hear. your hands are full of blood. ___ ayaM bhAvaH-(Izvaro vakti) "yadA yUyaM bhavaddhastau prArthanAyai lambayiSyatha tadA'haM netre bhavato'nyato nivAmi bhUriprArthanAyAmapi nA'hamIkSiSye / yataH prANihiMsAto bhavaddhastau zoNitaliptau vartete / ebhiH pUrvoditaistattaddharmapustakapAThaiH hiMsAyA mAMsabhakSaNasya ca niSedhaH spaSTa eva / / C/o. atula kApaDiyA amadAvAda-7