Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ
છે.
પુણ્યશ્લોક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ
શિલાલેખે તથા પ્રશસ્તિ લેખો [તીથાધિરાજ શત્રુજ્ય ઉપરથી મળેલ બે શિલાલેખો તથા દસ ગ્રંથસ્થ પ્રશસ્તિલેખ.]
આ લેખમાં ગૂર્જરેશ્વર મહામાત્ય વસ્તુપાલ અને તેજપાલ સંબંધી અદ્યાવધિ અપ્રસિદ્ધ બે શિલાલેખો અને દસ પ્રશસ્તિ લેખો આપવામાં આવ્યા છે.
ઉપર જણાવેલા બન્ને શિલાલેખો એક જ દિવસે લખાયેલા છે અને એક જ સ્થાનમાંથી મળી આવ્યા છે, તેથી આ બે શિલાલેખો વસ્તુપાલ-તેજપાલે તીર્થાધિરાજ શત્રુંજયગિરિ ઉપર કરાવેલી પળના જ છે તે નિશ્ચિત થાય છે. બીજા શિલાલેખમાં શત્રુંજય ઉપર શ્રી આદીશ્વર ભગવાનના મંદિરની સામે પોળ કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે તેથી એમ લાગે છે કે આજે જેને વાઘણપોળ કહે છે તે પિળના રથાને વસ્તુપાલ-તેજપાલની કરાવેલી પિળ હોવી જોઈએ. પ્રસ્તુત શિલાલેખો પણ વાઘણપોળના સમારકામમાંથી મળી આવ્યા છે તેથી પણ આ હકીકત વધારે સ્પષ્ટ થાય છે. વસ્તુપાલ-તેજપાલે કરાવેલી પોળ ક્યારે કર્ણ-શીર્ણ થઈ હશે ? તેનો જીર્ણોદ્ધાર કે તેના સ્થાને નવીન પોળ ક્યારે થઈ? અને નવી થયેલી પોળનું “વાઘણપોળ’ નામ કેમ થયું?—આ હકીકત હવે શોધવી રહી. અસ્તુ.
પહેલા શિલાલેખ સંસ્કૃત પદ્યમય છે. બીજા શિલાલેખની રચના સંસ્કૃત ગદ્ય-પદ્યમય છે. બને શિલાલેખોમાં આવતાં કેટલાંક પદ્યો ગૂર્જરેશ્વરપુરહિત સોમેશ્વરદેવવિરચિત લૂણુસહી-(આબૂ)-પ્રશસ્તિલેખ, શ્રી ઉદયપ્રભસૂરિવિરચિત સુકૃતકીર્તિ કલ્લોલિની, શ્રી અરસિંહ ઠકકરવિરચિત સુકૃતસંકીર્તન, અને શ્રી નરેન્દ્રપ્રભસૂરિકૃત વસ્તુપાલપ્રશસ્તિ આદિમાં મળે છે, તેથી આ શિલાલેખોનો પઘવિભાગ વસ્તુપાલસંબંધિત સાહિત્યમાંથી લેવાય છે તે નિશ્ચિત થાય છે.
પહેલા શિલાલેખમાં વસ્તુપાલ-તેજપાલની સંક્ષિપ્ત યશોગાથા છે, અને તે બીજા શિલાલેખની પૂર્વભૂમિકારૂપ છે. આથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે વસ્તુપાલ-તેજપાલે અવિરતપણે લક્ષ્મીને સદ્વ્યય કરવામાં પાછી પાની નહોતી કરી; તેમ જ તેઓ યુદ્ધભૂમિમાં જયવંતા યોદ્ધા હોવા ઉપરાંત ઉત્તમ કોટિના રાજનીતિજ્ઞ હતા.
બીજા શિલાલેખની મુખ્ય ચાર હકીકતો આ પ્રમાણે છે : જ્ઞાનાં. ૩૮
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮ ]
જ્ઞાનાંજલિ ૧. વરતુપાલ-તેજપાલે શત્રુંજય ઉપર ઉજજયંતાવતાર, રતંભનક તીથવતાર, સત્યપુર તીથવતાર, નંદીશ્વરાવતાર અને શકુનિકાવિહારાવતારના નામે પાંચ તીર્થસ્મારક મંદિરે કરાવ્યાં હતાં, ઇન્દ્રમંડપ કરાવ્યો હતો, કપર્દિયક્ષના મંદિરને જર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો, તેજપાલની પત્ની અનુપમાન નામનું અનુપમા સરોવર બંધાવ્યું હતું, અને મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વરભગવાનના મંદિર સામે પૂર્વ-પશ્ચિમ ભાગમાં પોતાની અને પોતાના ભાઈ એની મૂર્તિઓ સહિત એક પળ કરાવી હતી.
૨. વસ્તુપાલનાં માતા-પિતા અને ભાઈઓનાં નામોને ઉલેખ. ૩. વરતુપાલ-તેજપાલને શ્રીસંધ પ્રત્યે અનન્ય બહુમાનવાળે ભક્તિભાવ.
૪. વતુપાલ, ગૂર્જરેશ્વર મહારાજા વિરધવલ, લાવણ્યાંગ-ણિગ (વસ્તુપાલના મોટા ભાઈ), મલ્ટદેવ-માલદેવ (વસ્તુપાલના મોટા ભાઈ), તેજપાલ (વરતુપાલના નાના ભાઈ), જૈત્રસિંહ (વસ્તુપાલના પુત્ર), અને લૂણસિંહ (તેજપાલના પુત્ર)ની ગુણાનુવાદપૂર્વક યશોગાથા.
બને શિલાલેખોને શિલા ઉપર લખનાર ખંભાતનિવાસી વાજડને પુત્ર ધ્રુવક અટકવાળે જયતસિંહ છે. ગિરનારના શિલાલેખોના આધારે આ જયસિંહનું અપરનામ જૈત્રસિંહ હતું અને તે કાયસ્થ વંશીય વાલિગના પુત્ર સહજિગના પુત્ર વાજડને પુત્ર હતો એ હકીક્ત જાણી શકાય છે.
પહેલા શિલાલેખને કેતરનાર બકુલસ્વામી નામના શિલ્પીને પુત્ર ધ્રુવક અટકવાળે પુરુષોત્તમ છે. ગિરનારના શિલાલેખોના આધારે આ પુરુષોત્તમ વસ્તુપાલ શત્રુંજય ઉપર બાંધેલા ઇદ્રમંડપ અને નંદીશ્વરાવતારના મુખ્ય શિલ્પી સોમદેવના પુત્ર બકુલસ્વામીને પુત્ર હતો એ જાણી શકાય છે.
બીજા શિલાલેખન કરનાર કુમારસિંહ નામને સૂત્રધાર છે. આ કુમારસિંહ સૂત્રધાર વાહડને પુત્ર હતો તે હકીકત ગિરનારના શિલાલેખ ઉપરથી જાણી શકાય છે. ૩
આજ સુધીમાં ઉપલબ્ધ થયેલા વસ્તુપાલના શિલાલેખોની લિપિ અને ઉકીર્ણન સુંદર છે. પિતાના શિલાલેખનું લિપિસૌષ્ઠવ બરાબર જળવાય તે માટે લેખનકળામાં સિદ્ધહરત લેખકની અને તદનુસાર તે લેખને સુંદર રીતે કેતરનાર સૂત્રધારની વસ્તુપાલ ખાસ પસંદગી કરતા હતા. આજે ઉપલબ્ધ થતા વસ્તુપાલના શિલાલેખમાં લેખક અને ઉત્કીર્ણક કલાકારોના નામવાળા જે લેખો શત્રુજ્ય, ગિરનાર અને ખંભાતમાંથી મળ્યા છે, તેમાં લેખક અને ઉકીર્ણક ઉપર જણાવેલા જ છે. લૂણવસહી(આબૂ) ના શિલાલેખમાં લેખકનું નામ નથી તેથી તેમાં જણાવેલ ઉકીર્ણક સૂત્રધાર કેહણના પુત્ર ધાંધલનો પુત્ર ચંડેશ્વર લિપિમાં અને કોતરવામાં સિદ્ધહસ્ત હશે એમ લાગે છે. આવી, કોઈના પણ કાર્ય સાથે તેના નામને અમર કરવાની વસ્તુપાલ જેવી મહાનુભાવતા વિરલ વ્યક્તિઓમાં જ હોય છે.
બીજા શિલાલેખમાં આવતી શત્રુંજય ઉપર પોળ કરાવ્યાની હકીક્ત સિવાયની બન્ને શિલાલેખોની હકીકતો વસ્તુપાલના સંબંધમાં રચાયેલા સાહિત્યમાં અને પ્રશસ્તિ લેખોમાં મળી આવે છે, એટલું જ નહિ, પણ આ શિલાલેખોમાં જેને ઉલ્લેખ નથી તેવી વસ્તુપાલ સંબંધી હકીકતો આજે મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. તેને સંક્ષિપ્ત નિર્દેશ કરતાં પહેલાં પ્રસ્તુત બને શિલાલેખોનો ભાવાર્થ સહિત અક્ષરશઃ પાઠ અને વસ્તુપાલને લગતા અદ્યાવધિ અપ્રસિદ્ધ દસ પ્રશસ્તિલેખો અને તેને ટૂંક પરિચય આપ ઉચિત લાગે છે.
૧. જુઓ ગિરનાર ઈસ્ક્રિપ્શન્સ, નં. ૨, ૨૧ ૨૯. ૨. જુઓ ગિરનાર ઈસ્ક્રિપશન્સ, નં. ૨, ૨૩-૨૪, ૨૪-૨૫, ૨૬-૨૭, ૨૮–૨૯. ૩. જુઓ ગિરનાર ઈન્ઝિશન્સ, નં. ૨, ૨૧-૨૩, ૨૭૨૮,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યશ્લેાક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખા તથા પ્રશસ્તિલેખા [ tee
शिलालेखाङ्क १
[१] ॥ ६० ॥ ॐ नमः श्रीसर्वज्ञाय ॥ विश्वस्थितिप्रथमनाटकसूत्रधारो
ब्राह्मं महो धृतम... .नम्रकिरीटकोटि
शक्र. .. सुरा स युगा [२] दिदेवः ॥ १ ॥ स्वैरं भ्राम्यतु नाम वीरधवलक्षोणींदुकीत्तिदिवं
पातालं च महीतलं च जलधेरन्तश्च नक्तंदिवं । धीसिद्धांजन निर्मलं विजयते श्रीवस्तुपालाख्यया
तेजःपाल [३] समाह्वयाभवदिदं यस्था द्वयं नेत्रयोः ॥ २ ॥ देव स्वर्नाथ ! कष्टुं, ननु क इव भवान् ? नंदनोद्यानपालः,
खेदस्तत्कोऽद्य ? केनाप्यहह ! हृत इतः काननात् कल्पवृक्षः । हुं मा वा [४] दीस्तदेतत्किमपि करुणया मानवानां मयैव
प्रीत्यादिष्टोऽयमुर्व्यास्तिलकयति तलं वस्तुपालच्छलेन ॥ ३ ॥ विश्वेऽस्मिन् कस्य चेतो दस्य विश्वासमुच्चैः प्रौढ - [५] श्वेतांशुरोचिः प्रचयसहचरी वस्तुपालस्य कीर्तिः । मन्ये तेनेयमारोहति गिरिषु..... ..यते गह्वरेषु
सर्वोत्संगा....
.. जल (?). याति पातालमूलम् ॥ ४ ॥
स एष निः- [६] शेषविपक्षकालः
श्रीवस्तुपालः [ पदमद्भुतानाम् ] । यः शंकरोषि प्रणयिव्रजस्य विभाति लक्ष्मीपरिरम्भरम्यः ॥ ५ ॥ किं ब्रू. ..ह...... .. नीरनि......... मुष्य श्रीवस्तुपालसचिवस्य [७] गुणप्ररोहम् । दैन्या गिरो... नेक...
प्रीतिस्पृशः किमपिः यत्र दृशः पतन्ति ॥ ६ ॥ लायोन वीरधवलः क्षितिपावतंसः
कैर्नाम विक्रम- नयाविव मूर्तिमंतौ । श्री [4] [वस्तुपाल] इति वीरललामतेज :
पालश्च बुद्धिनिलयः सचिवौः यदीयौ ॥ ७ ॥ अनंतप्रागल्भ्यः [स] जयति बली वीरधवलः
शैल सांभधि भुवमनिशमुद्धर्त्तमनसः ।
[९] [ष्ठौ ] मठपति-कोला [धिप] कलामदां विभ्राणौ मुदमुदयिनीं यस्य तनुतः ॥ ८ ॥
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3001 જ્ઞાનાંજલિ ......नंदतु यावदिंदु-तपनौ सत्कर्मनिष्णाततां पुष्णातु प्रयतो जगन्निजगुणैः प्रीणातु [10] [लोकपृणैः / श्रेयांसि श्रयतां यशांसि चिनुतामेनांसि विध्वंसतां स्वामिन्य......विवासनां (1) च तनुतां श्रीवस्तुपालश्चिरं // 9 // दुःस्थत्वेन कदीमानमखिलं भूलॊकमालोक[११ य नाविर्भूतकृपारसेन सहसा व्यापारितश्चेतसा / पातालाद् बलिरागतः स्वयमयं श्रीवस्तुपालच्छला त्तेजःपालमिषान्महीमनिमिषावासाच्च कर्णः पुनः // 10 // तेन भ्रातृयु[१२]गेन या प्रतिपुरग्रामाध्वशैलस्थल वापीकूपनिपानकाननसरप्रासादसत्रादिका / धर्मस्थानपरंपरा नवतरा चक्रेऽथ जीर्णोद्धता तत्संख्यापि न बुध्यते यदि प[१३]रं तद्वेदिनी मेदिनी // 11 // क्षोणीपीठमियद्रजःकणमियत्पानीयबिन्दुः पतिः सिंधूनामियदंगुलं वियदियत्ताला च कालस्थितिः / इत्थं तथ्यमवैति यत्रिभूवने श्रीव[१४]स्तुपालस्य तां धर्मस्थानपरंपरां गणयितुं शंके स एव क्षमः // 12 // यावद्दिवींदुनार्को वासुकिना वसुमतीतले शेषः / इह सहचरितस्तावत्तेजःपालेन वस्तुपालोऽस्तु // [15] 13 // श्रीविक्रमसंवत् 1288 वर्षे पौष शुदि 15 शुक्रे प्रशस्तिनिष्पन्ना // एतामलिखत् वाजडतनुजन्मा ध्रुवकजयतसिंहाख्यः / उदकिरदपि बकुलस्वामिसुतः पुरुषोत्तमो विमलां // शिलालेखाङ्क-२ [1] // 0 // ॐ नमः श्रीसर्वज्ञाय // देवः स वः शतमखप्रमुखामरौघालतप्रथः प्रथमतीर्थपतिः पुनातु / धर्मक्रमोऽपि किल केवल एव लोके नीतिक्रमोऽपि यदुपक्रममेष भाति // 1 // श्रीविक्रमसंवत् 1288 [2] वर्षे पौष सुदि 15 शुके श्रीमदणहिलपुरवास्तव्यप्राग्वाटवंशालंकरण ठ० श्रीचण्डपात्मज ठ० श्रीचण्डप्रसादांगज ठ० श्रीसोमतनुज ठ० श्रीआशाराजनन्दनेन ठ० श्री कुमारदेवीकुक्षिसंभूतेन ठ० श्रीलूणि [३]ग महं० श्रीमालदेवयोरनुजेन महं० श्रीतेजःपालाग्रजन्मना चौलुक्यकुलनभस्तलप्रकाशनकमार्सण्डमहाराजाधिराजश्रीभुवनप्रसाददेवसुतमहाराजश्रीवीरधवलदेवप्रीतिप्रतिपन्नराज्यसर्वैश्व[४]र्येण सं[0] 77 वर्षे श्रीशत्रुजयोजयंतप्रभृतिमहातीर्थयात्रोत्सवप्रभावाविर्भूतश्रीमद्देवाधिदेवप्रसादासादित............त्येन श्रीशारदाप्रतिपन्नापत्येन महामात्यश्रीवस्तुपालेन अनुज महं० श्रीतेजःपा 5 लेन च इह स्वकारितसौवर्णदंडकलशविराजितसञ्चारुतोरणालंकृतश्रीमदुज्जयंतस्तंभनकतीर्थयावतारर.......
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લોક મહામાત્ય વસ્તુપાલના પ્રસિદ્ધ શિલાલેખે તથા પ્રશસ્તિ લેખો ( 301 .........हतमं...........नन्दीश्वरसत्यपुरशकुनिकाविहारकपर्दियक्षायतनोद्धार अनुपमाभिधा[६]नमहासरोवरप्रभृतिप्रधानधर्मस्थानपरंपराविराजितस्य श्रीशधुंजयमहातीर्थमौलिमुकुटायमानस्य श्री[ ? युगादि तीर्थकर ग्रीऋषभदेवभवनस्याग्र...............प्रतोली कारिता [7] भूयाद्भवलयस्य वीरधवलः स्वामी समुद्रावधेः श्रीमुद्राधिकृतः कृतः सुकृतिना येनाश्वराजात्मजः / यस्मा ... ...................विश्वोपकारव्रती // 1 // ध[८]न्यात्मा खलु वस्तुपालसचिवः सर्वोऽपि सम्पद्यते यसंपर्कवशेन मेदुरमदोद्रेको विवेकी जनः / तजन्मा............कौतुकमहो (?)............ ..................क्तिनुते नैवान्तरं किंच[९]न // 2 // त्यागाराधिनि राधेये ह्यककर्णैव भूरभूत् / / उदिते वस्तुपाले तु द्विकपर्णा वर्ण्यतेऽधुना // 3 // श्रीवस्तुपालते[जापालौ जगतीजनस्य चक्षुष्यौ / / पुरुषोत्तमाक्षिगतयोः स्यातां सदृशौ न रवि-शशिनोः // 4 // [10] ताभ्यामेव च श्रीगुर्जरेन्द्रसचिवाभ्यामिहैव प्रतोल्याः पश्चिमभागभित्तिद्वये श्रीआदिनाथदेवयात्रायातश्री: ............हस्नात्रोत्सवानिमित्तं पूर्णकलशोपशोभितकरकमलयु गलं स्वबृहद्वान्धवयोः ठ० [11) श्रीलूणिग महं० श्रीमालदेवयोः श्रीमदेवाधिदेवाभिमुख मूर्तिद्वयमिद कारितं // छ॥ . लावण्यांगः शिशुरपि.........कस्य नासीत्प्रशस्यः __ श्लाघापात्रं दधदपिकलामात्रमिदुर्विशेषात् / दत्ते चिंतामणिरणुर 12 पि प्रार्थितानि प्रजानां तापक्लान्ति विधुवति सुधाबिंदुरप्यंगलग्नः // 1 // मंत्रीश्वरः स खलु कस्य न मल्लदेवः स्थानं............निजान्वयनामधेयः। निम्पिष्य निर्दयमधर्ममयं यदंगं येनोदमूल्यत कलिप्रतिम[१३]ल्लदर्पः // 2 // मल्लदेव इति देवताधिपश्रीरभूत्रिभुवने विभूतिभूः / / धर्मकर्मधिषणावशो यशोराशिदासितसितद्युतिद्युतिः // 3 // तथा श्री शधुंजयमहातीर्थयात्रामहोत्सवे समागच्छदतुच्छश्रीश्रमणसंघा १४]य कृतांजलिबंधबंधुरं प्रतोल्याः पूर्वभागभित्तिद्वये स्वकारितमेतयोरेव श्रीमहामात्ययोः पूर्वाभिमुख [मूति] युगलं स्वागतं पृछ(च्छ)ति / उक्तं च एतदर्थसंवादि अनेनैव श्रीशारदाप्रतिपन्नपुत्रेण महा 15 कविना महामात्यश्रीवस्तुपालेन संघपतिना अध मे फलवती पितुराशा मातुराशिषि शिखांऽकुरिताद्य / श्रीयुगादिजिनयात्रिकलोकं प्रीणयाम्यहमशेषमखिन्नः // 1 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] જ્ઞાનાંજલિ पुण्यलोकद्वयस्यास्य तेजःपा[१६]लस्य मंत्रिणः / / देवश्च मर( ? रु)देवश्च श्रीवीरः सर्वदा हृदि // 2 // तेजःपालः सचिवतरणिनंदताद्भाग्यभूमि यंत्र प्राप्तो गुणविटपिभिनिर्व्यपोहः प्ररोहः / यच्छायासु त्रिभुवनवनखिणीषु प्रगल्भं प्रक्रीडति प्रर[१७] मरमुदः कीर्तयः श्रीसभायाः // 3 // यः शैशवे विनयवैरिणि बोधवंध्ये धत्ते नय च विनयं च गुणोदयं च / सोयं मनोभवपराभवजागरूकरूपो न के मनसि चुंबति जैत्रसिंहः॥४॥ श्रीवस्तुगल चिरका[१८]ल................. .........भवत्वधिकाधि कश्रीः / यस्तावकीनधनवृष्टिहृतावशिष्टं शिष्टेषु दौस्थ्य............पावकमुच्छिनत्ति / / 5 // श्रीतेजपालतनयस्य गुणानतुल्यान् श्रीलूणसिंहकृतिनः कति न स्तुवन्ति ? / [19] श्रीबंधनोद्धरतरैरपि यैः समंता दुद्दामता त्रिजगति क्रियतेऽस्य कीर्तेः // 6 // प्रसादादादिनाथस्य यक्षस्य च कपर्दिनः / वस्तुपालान्वयस्यास्तु प्रशस्तिः स्वस्तिशालिनी // 7 // __ स्तम्मतीर्थध्रुवजयतसिंहेन लिखिता // [20] उत्कोणा च सूत्र०कुमारसिंहेन महामात्यश्रीवस्तुपालस्य प्रशस्तिरियं // शुभमस्तु // छ // પહેલા શિલાલેખનો ભાવાર્થ વિશ્વસ્થિતિરૂપ નાટકના પ્રથમ સૂત્રધાર, બ્રહ્મતેજને ધારણ કરનાર, કરોડ ઈદ્રો અને સુરાસુરે જેમને વંદન કરે છે તે શ્રીયુગાદિદેવ જયવંતા વર્તે. (1) બુદ્ધિરૂપી સિદ્ધાંજનથી નિર્મળ થયેલું વસ્તુપાલ-તેજપાલરૂપી જેનું નેત્રયુગલ છે તે વિરધવલની કીર્તિ સ્વર્ગ, પાતાળ, પૃથ્વી અને સમુદ્ર પર્યન્ત અહોનિશ પ્રસરે. (2) ઇદના નંદનવનનો રખેવાળ અને કહે છેઃ હે દેવકના સ્વામી! ઉપાધિ થઈ છે. ઇદ્ર કહે છે: શી ઉપાધિ છે? ઉદ્યાનપાલ કહે છે : આપણું નંદનવનમાંથી કલ્પવૃક્ષ ચોરાયું છે. ઈંદ્ર કહે છે. આવું બેલ મા, મનુષ્યો ઉપર કરુણું ઊપજવાથી મેં કલ્પવૃક્ષને વસ્તુપાલરૂપે પૃથ્વીતળને શોભાવવા કહ્યું છે. (3) ચોથો શ્લોક ખંડિત છે તેથી તેને ભાવાર્થ લખ્યો નથી. સમસ્ત શત્રુઓને પરાજિત કરનાર અને આશ્ચર્યકારી જીવન જીવનાર આ વસ્તુપાલ સ્નેહીજનોને સુખ આપવાથી શંકર સમાન હોવા છતાંય લક્ષ્મીના આલિંગનથી શોભાયમાન થઈને પ્રકાશે છે; मेटले वि समान छे. (5).
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વરતુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખો તથા પ્રશસ્તિલેખો [ 303 છ પદ ખંડિત છે તેથી તેને ભાવાર્થ નથી લખે. મૂર્તિમંત શૌર્ય અને નીતિ જેવા અનુક્રમે વીરશિરોમણિ વસ્તુપાલ અને બુદ્ધિમાન તેજપાલ જેવા જેના મંત્રી છે તેવા મહારાજા વિરધવલની કોણ પ્રશંસા નથી કરતું? (7) કછપાવતાર અને વરાહાવતારની કળાને ધારણ કરનારા આ બે શ્રેષ્ઠ મંત્રીઓ જેના ઉદયકારી અતીવ આનંદને ફેલાવે છે તે અનંતશૌર્યવાળો બળવાન વરધવલ જય પામે છે. અહીં વિરધવલને પર્વત અને સમુદ્ર સહિત પૃથ્વીને નિરંતર ઉદ્ધાર ઈચ્છનાર જણવ્યું છે. (8) પવિત્ર જીવન જીવનાર શ્રી વરતુપાલ દીર્ઘ કાળ પર્યત સદાચારી જનોનું પોષણ કરો, પોતાના જગવ્યાપી ગુણથી જગતને ખુશ કરે, કલ્યાણને વર, યશ મેળો અને પાપોનો નાશ કરો. (9) દારિદ્રથી પીડાતા માનવીઓને જોઈને અંતરમાં કરુણું ઊપજવાથી પાતાળમાંથી બલિરાજા વસ્તુપાલરૂપે અને સ્વર્ગમાંથી કર્ણ તેજપાલરૂપે આવ્યા છે. (10) તે બાંધવબેલડીએ (વસ્તુપાલ-તેજપાલે) પ્રત્યેક નગર, ગામ, પ્રવાસમાર્ગ અને પર્વત ઉપર વા, કૂવા, નવાણ, પરબ, ઉદ્યાન, સરોવર, મંદિર અને સદાવ્રતો રૂપી ધર્મસ્થાનની જે શ્રેણિ બનાવી છે તથા જેનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો છે તેની સંખ્યા પણ જાણી શકાતી નથી–કદાચ પૃથ્વી તે જાણતી હોય તે ! (11) પૃથ્વીતલનાં રજકણોની સંખ્યા, સમુદ્રનાં બિંદુઓની સંખ્યા, આકાશની અંગુલસંખ્યા અને કાળસ્થિતિની માત્રાઓની સંખ્યા જાણનાર ત્રણે લેકમાં જે કંઈ હોય તે ભલે હોય, પણ વસ્તુપાલે કરેલાં ધર્મસ્થાનોની ગણતરી કરવા માટે પોતે વસ્તુપાલ પણ સમર્થ હશે કે કેમ, તેની શંકા થાય છે. (12) જ્યાં સુધી આકાશમાં ચંદ્રની સાથે સૂર્ય છે, પતાળમાં વાસુકી નાગના સાથે શેષનાગ છે, ત્યાં સુધી આ લેકમાં વસ્તુપાલ ને તેજપાલનું સાહચર્ય હો. (13) શ્રી વિક્રમ સંવત ૧૨૮૮ના વર્ષમાં પિષ સુદ 15 શુક્રવારે આ પ્રશસ્તિ તૈયાર થઈ આ સુંદર પ્રશસ્તિને વાજડના પુત્ર ધ્રુવક અટકવાળા જયસિંહે શિલા ઉપર લખી અને બકુલસ્વામીના પુત્ર પુરુષોત્તમે કોતરી. બીજા શિલાલેખનો ભાવાર્થ પ્રારંભમાં સર્વપ્નને નમસ્કાર કર્યા છે અને પ્રથમ તીર્થકર શ્રી યુગાદિજિનની સ્તુતિ કરી છે. શ્રી શત્રુંજય અને ગિરનારની યાત્રાના ઉત્સવથી પ્રભાવિત થઈને સંવત ૧૨૭૭માં સરસ્વતીના દત્તકપુત્ર મહામાત્ય શ્રી વરતુપાલ અને તેજપાલે શત્રુંજયતીર્થ ઉપર સુંદર તોરણથી અલંકૃત ઉજજયંતાવતાર, સ્તંભનક(ખંભાત તીર્થાવતાર, નંદીશ્વરાવતાર, સત્યપુર(સાર)તીર્વાવતાર અને શકુનિકાવિહારવતાર એમ પાંચ તીર્થોનાં પ્રતીકરૂપે મંદિર બનાવ્યાં હતાં તથા અનુપભાના નામનું સરોવર કરાવ્યું હતું તેમ જ કપદિયક્ષના મંદિરનું પુનરુદ્ધાર કર્યો હતો. પોતે કરાવેલાં આ ધર્મસ્થાનોથી શોભાયમાન શત્રુજ્ય મહાતીર્થના મુકુટ સમાન શ્રી યુગાદિતીર્થંકરભગવાનના મંદિરની સામે વિક્રમ સંવત ૧૨૮૮ના વર્ષમાં પોષ સુદિ 15 શુક્રવારે અણહિલપુરના રહેવાસી પ્રાગ્વાટ(પોરવાડ)વંશમાં અલંકારસમાન ઠક્કર શ્રી ચંડપ્રસાદના પુત્ર ઠક્કુર શ્રી સોમ ના પુત્ર ઠક્કુર શ્રી આશારાજના પુત્ર અને શ્રી કુમારદેવીના પુત્ર .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ] જ્ઞાનાંજલિ તેમ જ ઠકકર શ્રી ભૂણિગ અને મહાન શ્રી માલદેવના નાના ભાઈ તેમ જ તેજપાલના મોટા ભાઈ ચૌલુક્યવંશમાં સૂર્ય સમાન મહારાજાધિરાજ શ્રી ભુવનપ્રસાદદેવના પુત્ર મહારાજા શ્રી વિરધવલની પ્રીતિથી સમગ્ર રાજ્યના ઐશ્વર્યને પામેલા વરતુપાલે તથા તેના નાના ભાઈ તેજપાલે પિળ કરાવી, જેણે અશ્વરાજના પુત્ર(વરતુપાલ)ને શ્રી મુદ્રાધિકારી બનાવ્યો તે વીરધવલ રાજા સમુદ્ર પર્યન્ત પૃથ્વીને સ્વામી થાઓ. (1). જેના પરિચયથી કોઈ પણ માણસ નિર્મદ અને વિવેકી થાય છે તે વસ્તુપાલ ખરેખર ધન્યાત્મા છે. (2) ત્યાગશીલ કર્ણના સમયમાં પૃથ્વી એક કર્ણવાળી હતી, તે વરતુપાલના ઉદય પછી બે કર્ણવાળી થઈ. (3) શ્રી વસ્તુપાલ અને તેજપાલ જગતના માણસોની આંખરૂપ છે, તેથી વિષ્ણુભગવાનની આંખરૂપ સૂર્યચંદ્રની ઉપમા તેમના માટે ઉચિત ગણવી ન જોઈએ. (4) અને તે જ બે ભાઈઓએ ઉપર જણાવેલી પિોળના પશ્ચિમભાગની બે ભીતો ઉપર શ્રી આદિનાથદેવની યાત્રા માટે આવેલા......... નાસવનિમિત્તે પૂર્ણકલશથી શોભાયમાન હતયુગલવાળી પિતાના વડીલ ઠ. શ્રી ભૂણિગ અને મહાન શ્રી માલદેવની મૂર્તિઓ શ્રી દેવાધિદેવના સન્મુખ બનાવી. ' જેમ માત્ર એક જ કળાને ધારણ કરનાર ચંદ્ર વખણાય છે પૂજાય છે, અતિ નાને ચિંતામણિ લોકોને ઇછિત આપે છે અને અંગ ઉપર લગાડેલું અમૃતનું બિંદ તાપને દર કે બાળક હોવા છતાં લૂણસિંહ (વસ્તુપાલને મોટો ભાઈ) સર્વ જનોમાં પ્રશંસાપાત્ર છે. (1) કળિયુગનું અધર્મમય અંગ પીસીને જેણે કલિકાલરૂપી શત્રુનો ગર્વ હોય છે તેવા દિવ્યરૂપવાળા ધાર્મિક અને યશસ્વી મંત્રીશ્વર મલદેવ(વસ્તુપાલના મોટાભાઈની પ્રશંસા કોણ નથી કરતું ? (2-3) તથા પ્રસ્તુત પિોળના પૂર્વ ભાગની બે ભી ઉપર બનાવેલી હાથ જોડીને ઊભેલી પિતાની (શ્રી વરતુપાલ અને તેજસ્વીની) મૂર્તિઓ શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થયાત્રા મહોત્સવનિમિત્તે આવતા મહાન શ્રીશ્રમણુસંઘ પ્રતિ સ્વાગત પૂછે છે. અહીં મહાકવિ સંઘપતિ શ્રી વસ્તુપાલની અંતરર્મિ જણાવી છે તે આ પ્રમાણે - હું (વસ્તુપાલ) આજે શ્રી યુગાદિજિનની યાત્રાએ આવેલા સમસ્ત યાત્રિકોને અગ્રાન્તપણે ખુશ કરું છું—એટલે કે યાત્રિકોની ભક્તિ કરું છું—આથી જ મારા પિતાજીની આશા ફળી છે અને માતાજીની આશીષમાં આજે અંકુર ફૂટયા છે. (1) જેના બને લોક પવિત્ર છે, તેવા શ્રી તેજપાલના હૃદયમાં સદા શ્રી યુગાદિજિન અને શ્રી વીરજિન છે. (2) જેની સભાની વિસ્તૃત પ્રમોદવાળી કાતિઓ ત્રણે ભુવનમાં ક્રીડા કરે છે તેવા ગુણવાન, ભાગ્યવાન અને મંત્રીઓમાં સૂર્ય સમાન તેજપાલ આનંદ પામે. (3) | વિજયનું જેમાં ભાન ન હોય એવી અબોધ બાલ્યાવરથામાં પણ જે ન્ય, વિનય અને ગુણોદયને ધારણ કરે છે તે આ જૈત્રસિંહ (વસ્તુપાલનો પુત્ર) સર્વ કેઈનાં મનને ચુંબે છે–સ્પર્શ છે. (4) જેના આપેલા દાનને અંશમાત્ર પણ લોકેનું દારિદ્રય હણે છે એવા શ્રી વસ્તુપાલ અધિકાધિક લક્ષ્મીવાન થાઓ. (5)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખ તથા પ્રશસ્તિલેખ [ 35 જેના ગુણોએ જેની કીર્તિને ત્રણ જગતમાં વ્યાપ્ત કરી છે તે આ તેજપાલના પુત્ર લૂણસિંહના अशनी स प्रशसा 42 छे. (6) ભગવાન શ્રી આદિનાથ અને કપર્દિયક્ષની કૃપાથી આ પ્રશસ્તિ વસ્તુપાલના વંશનું કલ્યાણ કરનારી यासा. (7) મહામાત્ય શ્રી વસ્તુપાલની આ પ્રશસ્તિ સ્તંભતીર્થ (ખંભાત)નિવાસી ધ્રુવ જગતસિંહે લખી અને સૂત્રધાર કુમારસિંહે કોતરી. કલ્યાણ હો! * હવે મહામાત્ય શ્રી વસ્તુપાલ સંબંધિત અદ્યાવધિ અપ્રસિદ્ધ દશ પ્રશસ્તિ લેખોને અક્ષરશઃ પાઠ અને તે લેખોનો ટૂંક પરિચય આપવામાં આવે છે: प्रशस्तिलेखाङ्क-१ स्वस्ति श्रीवलिशालायां वस्तुपालाय मन्त्रिणे / यद्यशःशशिनः शत्रुदुष्कील् शरीयितम् // 1 // शौण्डीरोऽपि विवेकवानपि जगत्त्राताऽपि दाताऽपि वा, सर्पः कोऽपि पथीह मन्थरगतिः श्रीवस्तुपालथिते / स्वज्योतिर्दहनाहुतीकृततमस्तोमस्य तिग्मातेः, कः शीतांशुपुरःसरोऽपि पदवीमन्वेतुमुत्कन्धरः ? // 2 // श्रीवस्तुपालसचिवस्य यशःप्रकाशे, विश्वं तिरोदधति धूर्जटिहासभासि / मन्ये समीपगतमप्यविभाव्य हंस, देवः स पद्मवसतिश्चलितः समाधेः // 3 // वास्तवं वस्तुपालस्य वेत्ति कश्चरितामृतम् ? / यस्य दानमविश्रान्तमर्थिष्वपि रिपुष्वपि // 4 // शून्येषु द्विषतां पुरेषु विपुलज्वालाकरालोदयाः, खेलन्ति स्म दवानलच्छलभृतो यस्य प्रतापाग्नयः / जग्भन्ते स्म च पर्वगतिसितज्जोतिःसमुत्सेकित ज्योत्स्नाकन्दलकोमलाः शरवणव्याजेन यत्कीर्तयः // 5 // कुन्द मन्दप्रतापं, गिरिशगिरिरपाहंकृतिः, साबिन्दुः पूर्णेन्दुः, सिद्धसिन्धुर्विधृतविधुरिमा, पञ्चजन्यः समन्युः / शेषाहिनिर्विशेषः, कुमुदमपमद, कौमुदी निष्प्रसादा, क्षीरोदः सापनोदः, क्षतमहिम हिमं यस्य कीर्तेः पुरस्तात् // 6 // यस्यो/तिलकस्य किन्नरगणोद्गीतैर्यशोभिर्मुहुः स्मेरद्विस्मयलोलमौलिविगलच्चन्द्रामृतोजीविनाम् / स्पृष्टि भवदीशी मम न मे नो मेऽप्यवाप्येति गां मुण्डनक्परिणद्धधातृशिरसां शम्भुः परं पिप्रिये // 7 // सान. 3k
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306] જ્ઞાનાંજલિ राकाताण्डवितेन्दुमण्डलमहःसन्दोहसंवादिभिः ___ यत्कीर्तिप्रकरैर्जगत्त्रयतिरस्कारैकहेवाकिभिः / अन्योन्यानवलोकनाकुलितयोः शैलात्मजा-शूलिनोः क्व त्वं क्व त्वमिति प्रगल्भरभसं वाचो विचेरुमिथः // 8 // बाढं प्रोढयति प्रतापशिखिनं कामं यशःकौमुदी सामोदां तनुते सतां विकचयत्यास्यारविन्दाकरान् / शत्रुस्त्रीकुचपत्रवल्लिविपिनं निःशेषतः शोषय त्यन्यः कोऽप्युदितो रणाम्बरतले यस्यासिधाराधरः // 9 // तत्सत्यं कृतिभिर्यदेष भुवनोद्धारैकधौरेयतां बिभ्राणो भृशमच्युतस्थितिरतिप्रीत्युत्तरं गीयते / यत्र प्रेम निरर्गलं कमलया सर्वाङ्गमालिङ्गिते केषां नाम न जज्ञिरे सुमनसामौर्जित्यवत्यो मुदः ? // 10 // न यस्य लक्ष्मीपतिरप्युपैति जनार्दनत्वात् समतां मुकुन्दः / वृषप्रियोऽप्युग्र इति प्रसिद्धि दधत् त्रिनेत्रोऽपि न चास्य तुल्यः // 11 // स्वस्ति श्रीबलये नमोऽस्तु नितरां कर्णाय दाने ययो रस्पष्टेऽपि दृशां यशः कियदिदं वन्द्यास्तदेताः प्रजाः / दृष्टे सम्प्रति वस्तुपालसचिवत्यागे करिष्यन्ति ताः कीर्ति काञ्चन वा पुनः स्फुटमिय विश्वेऽपि नो मास्यति // 12 // यस्मिन् विश्वजनीनवैभवभरे विश्वम्भरां निर्भर श्रीसम्भारविभाव्यमानपरमप्रेमोत्तरां तन्वति / प्राणिप्रत्ययकारिकेवलमभूदु देहीति सङ्कीर्तन लोकानां न कदापि दानविषयं न प्रार्थनागोचरम् // 13 // दृश्यन्ते मणि-मौक्तिकस्तवकिता यद्विद्वदेणीशो यजीवन्त्यनुजीविनोऽपि जगतश्चिन्ताश्मविस्मारिणः / यच्च ध्यानमुचः स्मरन्ति गुरवोऽप्यश्रान्तमाशीगिरः प्रादुःषन्त्यमला यशःपरिमलाः श्रीवस्तुपालस्य ते // 14 // कोटीरैः कटकाऽङ्गलीय-तिलकैः केयूर-हारादिभिः कौशेयैश्च विभूष्यमाणवपुषो यत्पाणिविश्राणितैः / विद्वांसो गृहमागताः प्रणयिनीरप्रत्यभिशाभृत स्तैस्तैः स्वं शपथैः कथं कथमपि प्रत्याययाश्चक्रिरे // 15 // तैस्तैर्येन जनाय काञ्जनचौरश्रान्तविश्राणितै रानिन्ये भुवनं तदेतदभितोऽप्यैश्वर्यकाष्ठां तथा / दानेकव्यसनी स एव समभूदत्यन्तमन्तर्यथा बाम याचक पसम्भावयन् // 16 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખ તથા પ્રસસિતલેખો [ 307 त्यागो यद्वसुवसुवारितजगद्दारिद्रयदावानल श्वतः कण्टककुट्टनैकरसिकं वर्णाश्रमेष्वन्वहम् / .. सङ्ग्रामश्च समग्रवैरिविपदामद्वैतवैतण्डिक स्तन्मन्ये वसति त्रिधाऽपि सचिवोत्तंसेऽत्र वीरो रसः // 17 // आश्चर्य वसुवृष्टिभिः कृतमनःकौतूहलाकृष्टिभि यस्मिन् दानघनाघने तत इतो वर्षत्यपि प्रत्यहम् / दूरे दुर्दिनसंकथाऽपि सुदिन तत् किञ्चिदासीत् पुन येनोविलयेऽत्र कोऽपि कमलोल्लासः परं निर्मितः // 18 // साक्षाद् ब्रह्मपरम्परां गतमिव श्रेयोविवत्तः सतां तेजःपाल इति प्रतीतमहिमा तस्यानुजन्मा जयी / यो धत्ते न दशां कदापि कलितावद्यामविद्यामयीं य चोपास्य परिस्पृशन्ति कृतिनः सद्यः परां निव॒तिम् // 19 // सङ्ग्रामः क्रतुभूमिरत्र सततोहीप्रः प्रतापानलः श्रूयन्ते स्म समन्ततः श्रुतिसुखोङ्गारा द्विजानां गिरः। मन्त्रीशोऽयमशेषकर्मनिपुणः कर्मोपदेष्टा द्विषो होतव्याः फलवांस्तु वीरधवलो यज्वा यशोराशिभिः॥ 20 // प्रलाध्यो न वीरधवलः क्षितिपावतंसः कैर्नाम विक्रम-नयाविव मूर्तिमन्तौ। श्रीवस्तुपाल इति वीरललामतेजःपालश्च बुद्धिनिलयः सचिवौ यदीयौ / / 21 // अनन्तप्रागल्भ्यः स जयति बली वीरधवलः सशैलां साम्भोधिं भुवमनिशमुद्धर्तुमनसः। इमौ मन्त्रिप्रष्ठौ कमठपति-कोलाधिपकलामदभ्रां बिभ्राणौ मुदमुदयिनी यस्य तनुतः / / 22 // युद्धं वारिधिरेष वीरधवलक्ष्माशक्रदोविक्रमः पोतस्तत्र महान् यशःसितपटाटोपेन पीनद्युतिः। सोऽयं सारमरुद्भिरश्चतु परं पारं कथं न क्षणाद् यात्राऽऽश्रान्तमरित्रतां कलयतस्तावेव मन्त्रीश्वरौ ? // 23 // रौरं भ्राम्यतु नाम वीरधवलक्षोणीन्दुकीतिर्दिवं . पाताल च महीतल च जलधेरन्तश्च नक्तन्दिवम् / धीसिद्धाञ्जननिर्मल विजयते श्रीवस्तुपालाख्यया तेजःपालसमाह्वया च तदिदं यस्या द्वय नेत्रयोः॥ 24 // श्रीमन्त्रीश्वरवस्तुपालयशसामुच्चावचैर्वीचिभिः सर्वस्मिन्नपि लम्भिते धवलतां कल्लोलिनीमण्डले / गङ्गवेयमिति प्रतीतिविकलास्ताम्यन्ति कामं भुवि भ्राम्यन्तस्तनुसादमन्दितमुदो मन्दाकिनीधार्मिकाः // 25 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] જ્ઞાનાંજલિ हहो रोहण ! रोहित त्वयि मुहुः किं पीनतेय ? श्रुणु भ्रातः! सम्प्रति वस्तुपालसचिवत्यागैर्जगत् प्रीयते / तेनास्तैव ममार्थिकुट्टनकथाप्रीतिर्दरी किन्नरी गीतैस्तस्य यशोऽमृतैश्च तदियं मेदस्विता मेऽधिकम् // 26 // देव ! स्वर्नाथ ! कष्ट, ननु क इव भवान् ! नन्दनोद्यानपालः, खेदस्तत्कोऽद्य ? केनाप्यहह ! तव हृतः काननात् कल्पवृक्षः। हुँ मा वादीस्तदेतत् किमपि करुणया मानवानां मयैव प्रीत्यादिष्टोऽयमुास्तिलकयति तल वस्तुपालच्छलेन // 27 // कर्णायास्तु नमो नमोऽस्तु बलये त्यागैकहेवाकिनौ यौ द्वावप्युपमानसम्पदमियत्काल गतौ त्यागिनाम् / भाग्याम्भोधिरतः परं पुनरयं श्रीवस्तुपालश्चिरं मन्ये धास्यति दानकर्मणि परामौपम्यधौरेयताम् // 28 // व्योमोत्सङ्गरुधः सुधाधवलिताः कक्षागवाक्षाकिताः ___ स्तम्भश्रेणिविजृम्भमाणमणयो मुक्तावचूलोज्ज्वलाः / दिव्याः कल्पमृगीदृशश्च विदुषां यत्त्यागलीलायितं व्याकुर्वन्ति गृहाः स कस्य न मुदे श्रीवस्तुपालः कृती ? // 29 // यद् दूरीक्रियते स्म नीतिरतिना श्रीवस्तुपालेन तत् __काञ्चित् संवननौषधीमिव वशीकाराय तस्येक्षितुम् / कीर्तिः कौञ्जनिकुञ्जमानगिरिं प्राशैलमस्ताचलं विन्ध्योऽधर-शर्वपर्वत-महामेरूनपि भ्राम्यति // 30 // देवः पङ्कजभूविभाव्यभुवनं श्रीवस्तुपालोद्भवैः शुभ्रांशुद्युतिभिर्यशोभिरभितोऽलक्ष्यैर्विलक्षीकृतम् / कल्पान्तोद्धतदुग्धनीरधिपयःसन्तापशङ्काकुलः शङ्के वत्सर-मास-वासरगणं संख्याति सर्गस्थितेः // 31 // चित्रं चित्रं समुद्रात् किमपि निरगमद् वस्तुपालस्य पाणे यो दानाम्बुप्रवाहः स खलु समभवत् कोर्तिसिद्धस्रवन्ती / साऽपि स्वच्छन्दमारोहति गगनतलं खेलति क्ष्माधराणां शृङ्गोत्सङ्गेषु रङ्गत्यमरभुवि मुहुर्गाहते खेचरोर्वीम् // 32 // पुण्यारामः सकलसुमनःसंस्तुतो वस्तुपाल स्तत्र स्मेरा गुणगणमयी केतकीगुल्मपङ्क्तिः / तस्यामासीत् किमपि तदिदं सौरभ कोतिदम्भाद् येन प्रौढप्रसरसुहृदा वासिता दिग्विभागाः // 33 // सेचं सेचं स खलु विपुलैर्वासनावारिपूरैः स्फीतां स्फाति वितरणतरुवस्तुपालेन नीतः।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખો તથા પ્રસસ્તિલેખે ( 300 तच्छायायां भुवनमखिल हन्त ! विश्रान्तमेतद दोलाकेलिं श्रयति परितः कीतिकन्या च तस्मिन् // 34 // श्रीवस्तुपालयशसा विशदेन दूरादन्योन्यदर्शनदरिद्रदृशि त्रिलोक्याम् / नाभौ स्वयम्भुवि वसत्यपि निर्विशङ्क शङ्के स चुम्बति हरिः कमलामुखेन्दुम् // 35 // स एष निःशेषविपक्षकालः श्रीवस्तुपालः पदमभुतानाम् / यः शङ्करोऽपि प्रणयिवजस्य विभाति लक्ष्मीपरिरम्भरम्यः // 36 // चीत्कारैः शकटवजस्य विकटैरश्वीयहेषारवै रारावै रवणोत्करस्य बहलैबन्दीन्द्रकोलाहलैः / नारीणामथ चच्चरीभिरशुभप्रेतस्य वित्रस्तये मन्त्रोच्चारमिवाऽऽचचार चतुरो यस्तीर्थयात्रामहम् // 37 // // एते मलधारिनरेन्द्र प्रभसूरीणाम् // श्रीरैवताचलस्थश्रीशत्रुञ्जयावतारप्रवेशे वामभित्तिगा प्रशस्तिरेषा ॥छ / प्रशस्तिलेखाङ्क--२ श्रेयः पुष्यतु शाश्वतं यदुकुलक्षीरार्णवेन्दुर्जिनो ___ यत्पादाब्जपवित्रमौलिरसमश्रीरुजयन्तोऽप्ययम् / धत्ते मूनि निजप्रभुप्रसृमरोद्दामप्रभामण्डलै विश्वक्षोणिभृदाधिपत्यपदवीं नीलातपत्रोज्ज्वलाम् // 1 // प्रीति पल्लवयन्तु वो यदुपतेर्देवस्य देहातो भृङ्गाभाः शशिकुन्दसुन्दररदज्योतिश्छटालङ्कृताः / यः(? याः) सम्मोहपराजयैकपिशुनप्रोत्कीर्णवर्णस्फुरत्पूर्वापट्टसनाभयः शुशुभिरे धर्मोपदेशक्षणे // 2 // आनन्दाय प्रसवतु सदा कुम्भिकुम्भोपमानं नामेयस्य स्फुरितचिकुरोत्तंसमंसद्वयं वः। श्रेयः सम्पत्कलशयुगलं श्रृङ्खलानद्धमुच्चै__ यन्मन्यते विपुलमतयः पुण्यलक्ष्मीनिधानम् // 3 // यत्कल्पद्रम कामधेनु-मणिभिर्यच्छद्भिरिष्ट फलं श्रेयः किश्चिदुपाजि तत्परिणतिः श्रीवस्तुपालः किल / यत् त्वेतस्य गतस्पृहानपि जनानिच्छाधिकं धिन्वतः पुण्यं तत्परिपाकमाकलयितुं सर्वज्ञ एव प्रभुः // 4 // घद्धिष्णुपुण्यभयसन्ततिरद्भुतश्रीः श्रीवस्तुपालसचिवः स चिरायुरस्तु / संक्लप्तसङ्घपतिना कृततीर्थयात्राः खेलन्ति यस्य शिशवोऽपि गृहाङ्गणेषु // 5 // // श्रीनागेन्द्रगच्छे श्रीविजयसेनसूरिशिष्यश्रीउदयप्रभसूरीणाम् // छ॥
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30) शानाrle प्रशस्तिलेखाङ्क-३ पाणिप्रभापिहितकल्पतरुप्रवालश्चौलुक्यभूपतिसभानलिनीमरालः / दिक्चक्रवालविनिवेशितकीर्तिमालः सोऽयं चिरायुरुदियादिह वस्तुपालः // 1 // एकस्त्वं भुवनोपकारक इति श्रुत्वा सतां जल्पितं लजानम्रशिराः स्थिरातलमिदं यद् वीक्षसे वेद्मि तत् / वाग्देवीवदनारविन्दतिलक ! श्रीवस्तुपाल ! ध्रुवं. पातालाद् बलिमुद्दिधीर्घरसन्मार्ग भवान् मार्गति // 2 // न जातु विश्राम्यति तावकीना दीनातिनिर्वासक ! वस्तुपाल ! / जिह्वा परेषां गुणमाददाना करद्वयी च द्रविणं ददाना // 3 // कर्णेऽभ्यर्णमुपागते सुरपतेर्वैरोचने रोचय___त्युच्चैरात्मरुचा भुजङ्गभुवनं प्राप्ते शिवत्वं शिबौ / / / जातः कालवशेन यः किल खिलस्त्यागस्य मार्गः पुनः सोऽयं सम्प्रति वस्तुपाल ! भवता श्रेयस्कृता वाह्यते // 4 // वस्तुपालः कथं नाम नाऽयं जीमूतवाहनः ? / उपक्रियामहीनां यः करोति द्विषतामपि // 5 // उल्लासितपल्लवकः कल्पतरुः कल्पते न संवदितुम् / सुमनःसमृद्धिमधिकां पालयता वस्तुपालेन // 6 // . करोऽयं कल्पद्रुस्तव कमलवासा च दृगसौ सुधासूक्तिः सैषा शिशिरकरबिम्ब मुखमिदम् / तदित्थं पाथोधेर्मथनहतरत्नस्य भवता समुद्रेणौपम्यं भवति सचिवेन्दो ! किमुचितम् ? // 7 // प्रायः सन्ति नराः परापकृतये नित्यं कृतोपक्रमाः / कस्तान दुस्तरदुष्कृतोत्करदुरालोकान् समालोकते ? / द्रष्टव्यस्तु स वस्तुपालसचिवः षाड्गुण्यवाचस्पति र्वाचा सिञ्चति यः सुधामधुरया दुर्दैवदग्धं जगत् // 8 // वैरोचने चरितवत्यमरेशमैत्रीमेकत्र नागनगरं च गते द्वितीये / दीनाननं भुवनमूर्द्धमधश्च पश्यदाश्वासितं पुनरुदारकरेण येन // 9 // कुत्रापि नोपसर्गो वर्णविकारो निपाततो वाऽपि / सचिवोत्तमेन रचिता न व्याकरणस्थिति]न // 10 // ते तिष्ठन्त्यपरे नरेन्द्रकरणव्यापारिणः पारणां ये नित्यं पवनाशना इव परप्राणानिलैः कुर्वते / स्तोतव्यः पुनरश्वराजतनुजो यः सारसारस्वता धारः कारणमन्तरेण कुरुते पथ्यं पृथिव्या अपि // 11 //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખો તથા પ્રસારિતલેખ [ 31 भवति विभवे पुंसां चक्षुस्तृतीयमिति श्रुति ने तु कुमतयस्ते वीक्षन्ते सति त्रितये दृशाम् / अयमिह परं मन्त्री नेत्रद्वयेऽपि करस्थिता मलकफलकप्रायां लोकद्वयीमवलोकते // 12 // वस्तुपाल ! सदा हस्ते सत्यप्यमृतवर्षिणि / वैरिवर्गः 'सदाहस्ते यत् तदेत दिहाद्भुतम् // 13 // आकर्षनसिदण्डमेव न पुनः पादं विमुञ्चन्निषु श्रेणीमेव न मानितां विनमयन् धन्वैव नोच्चः शिरः। कम्पं दन्तपिधानमेव न मनः संख्ये दधानश्चम कारं कस्य चकार नैव सचिवस्तोमैकवास्तोष्पतिः ? // 14 // प्रासादास्तव वस्तुपाल ! त इमे तन्वन्ति चेतः सतां / सानन्द शशिशेखरादिशिखरनामाभिरामश्रियः। येषां काञ्चनकुम्भसम्भवमहःसन्दोहसन्तपिताः / सन्त्युच्चैस्तुहिनोच्चयेऽप्युपचयं पुष्णन्ति पूष्णः कराः // 15 // परिपीडिता समन्ताज्जडसमयेनामुना गिरा देवी। श्रीवस्तुपालसचिवं निबिडगुणं पटमिवाश्रयति // 16 // उद्धृत्य बाहुमहमेष मुहुर्वदामि ब्रूतां स मद्वचसि विप्रतिपद्यते यः। यद्यस्ति कश्चिदपरः परमार्थवेदी श्रीवस्तुपालसचिवेन समः क्षमायाम् // 17 // श्रीवस्तुपाल! चिरकालमयं जयन्तसिंहः सुतस्तव भवत्वधिकाधिकधीः / यस्तावकीनधनवृष्टिहृतावशिष्टं शिष्टेषु दौस्थ्यदवपावकमुच्छिनत्ति // 18 // यथा यथाऽयं तव वस्तुपाल ! गोत्रं गुणैः सूनुरलङ्करोति / तथा तथा मत्सरिणां नराणाममि चित्तेष्वनलं करोति // 19 / / पुरा पादेन दैत्यारे वनोपरिवतिना। अधुना वस्तुपालस्य हस्तेनाधाकृतो बलिः // 20 // मध्यस्थ कथयन्ति केचिदिह ये त्वां साधुवृत्त्या बुधाः श्रीमन्त्रीश्वर ! वस्तुपाल! न मृषा तेषामपि व्याहृतम् / कर्णोऽभूदुपरि क्षितेबलिरधस्त्वं चात्र मध्ये तयोः स्थातेत्यर्थसमन्वये ननु वयं मध्यस्थमाचक्ष्महे // 21 // कम्पाकुलमवलोक्य प्रतिवीराणां रणाङ्गणे हृदयम् / अनुकम्पाकुलमयमपि सचिवश्चक्रे निजं चेतः // 22 // नरेन्द्रश्रीमद्रा सपदि मरिरेवापहरते हताशा चैतन्यं परिचरितमालिन्यमनसाम् / 1 दाहेन सहितः सदाहः।
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 ] જ્ઞાનાંજલિ इहाऽमात्ये भ्रान्त्याऽप्यकलितकलङ्के पुनरसौ विवेकाविष्कारं रचयति परं गीरिव गुरोः॥ 23 // लोकेऽस्मिन्नयमेव मन्त्रितिलकः श्रेयानिति व्याहृतं सत्य मानय माऽपमानय सखे ! मान्य तदन्यैर्जनैः। एतस्मिन् सुकृतामयेऽपि समये सौम्येन यः कर्मणा धर्म संचिनुते करोति च महाजैनो निजैनोव्ययम् // 24 // के वा स्खलन्ति न नरेन्द्र नियोगमुद्रां हस्तस्थितां मधुघटीमिव धारयन्तः ? / तां दीपिकामिव करे पुनरेष कृत्वा सन्मार्गमञ्चति निरस्ततमःसमूहः // 25 // कार्पण्यातिशयेन कश्चन धनं यः स्वं निधत्ते स तद् भोक्तु नात्र न वाऽप्यमुत्र लभते हस्तादधस्ताद् गतम् / यः पात्रप्रतिपादनेन सफलीभूतां विभूतिं पुन (क्तेऽस्मिन् विदितागमोऽनुगमयत्यन्यत्र जन्मन्यपि // 26 // मया मोहं नीताः कति न मतिमन्तोऽपि किमहं निकृष्ट श्लिष्टा विपणिषु पणस्त्रीगणनया? / विषादं कृत्वा श्रीरिति किल गता तीर्थ मिव तं ततः सन्मार्गेण प्रतिदिवसमेनां नयति यः // 27 // गुणैः परेषां गणशो गृहीतैर्गुणीति युक्ता किल कीर्तिरस्य / अप्यर्थिसार्थप्रतिपादितश्रीः, श्रीमानिति ख्यातिरिदं तु चित्रम् // 28 // आलोकनादपि विनाशितसज्जनातिः, श्रीवस्तुपालसचिवः स चिरायुरस्तु। यत्कीर्तयस्त्रिदिवसिन्धुपयःसपक्षाः प्रक्षालयन्ति कलिना मलिनां धरित्रीम् // 29 // केचित् कवीन्द्रमपरे पुरुषप्रधान, जानन्ति संयति सुदुःसहमन्युमन्ये / मन्येऽहमेनमिह कर्णमिवावतीर्ण', श्रीवस्तुपालवपुषा विदुषां तपोभिः // 30 // नेत्रोत्सवं सुवति तापमपाकरोति, दत्ते सदा सुमनसाममृतैः प्रमोदम्।। सल्लक्षणप्रणयिनीं च बित्ति मूत्ति, किं रोहिणीपतिरहो ! ननु वस्तुपालः ? // 31 // लोकानां वदनानि दीनवदनः कस्मात् समालोकसे, भ्रातः ! सम्प्रति कोऽपि कुत्रचिदपि त्राता न जातापदाम् / अस्त्येकः परमत्र मन्त्रितिलकः श्रीवस्तुपालः सतां, दैवादापतितं छिनत्ति सुकृती यः कण्ठपाश हठात् // 32 // मत्तारिद्विपसिंहसिंहनचमूचक्रेण विक्रामतो यस्यासिस्फुरितानि तानि ददृशुः के वा न रेवातटे ? / तस्यापि प्रसभं बमा भुजयोः संरम्भम-भोनिधि प्रान्ते सैष सरीषदृष्टिघटनामात्रेण मन्त्रीश्वरः // 33 // विक्रामद्वैरिचक्रप्रहितशितशरासारदुरवीर व्यापारे यस्य नाऽऽसीदतिपरुषपरुषः सङ्गरे भङ्गरेखा /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખે તથા પ્રશરિતલેખે [ કાલે तेन श्रीवस्तुपालाद् विलसदसिलताभीमवृत्तादमात्या दत्याकारावतारः प्रथममधिगतः सिन्धुराजात्मजेन // 34 // ये नारिनागदमनीं दधतासिलताममोघमन्त्रेण / उत्तारितरोषविषप्रसरः समरे कृतः शङ्खः // 35 // अमात्यतरणे ! शृणु क्षणमिदं मदीयं वचः, स्वचक्र-परचक्रयोरपि पुरः प्रमोदात् सदा / तवोपकृतिमर्थिनः प्रकृतिमप्रमत्तेन्द्रियाः, कृतिं च कृतिपुङ्गवा युवतयः स्तुवन्त्याकृतिम् // 36 // सा कालिदासस्य कवित्वलक्ष्मीः, स्फुटं प्रविष्टा त्वयि वस्तुपाल ! / आसादिताऽस्माभिरवेक्षमाणैः, साक्षादियं तत्पदपद्धतिर्यत् // 37 // धरणे! धरः स्थितोऽसौ नागः शेषः करोति धृतिमतुलाम् / पुन्नागः पुनरुपरि स्थितोऽश्वराजात्मजः सततम् // 38 // श्रीवस्तुपालः स चिरायुरस्तु यन्मन्त्रसंत्रस्तसमस्तशत्रोः / चौलुक्यभर्नुस्तदसेश्च तिष्ठत्यलब्धसिद्धिः परमारणेच्छा // 39 // तिस्रः स्पृशन्नपि तिथीरिव जगतीरेष ते यशोवारः / श्रीवस्तुपाल ! कलयति नावमतां मे तदाश्चर्यम् // 40 // कल्पायुर्भवतु द्विषोऽभिभवतु श्रीवस्तुपालः क्षितौ दुर्दैवानलदग्धसाधुजनतानिर्वापणैकापणः / अम्भोधेः सविधे विधेरपि मनस्यातन्वता विस्मयं येन क्रोधकरालभालभ्रकुटिर्भग्ना भटानां घटा // 41 // मन्ये धुरि स्थितमिम सचिवं शुचीनां मध्यस्थमेव मुनयः पुनरामनन्ति / मातः! सरस्वति ! विवादपदं तदेतन्निीयतां सह महद्भिरुपागतं मे // 43 / / आलोकतेऽस्य न खलोऽपि किमप्यवद्यं विद्याभिभूतपुरुहूतपुरोहितस्य / यस्यायमाहतभुजार्गलया व्यधायि श्रीवीरवेश्मनि कलिः स्खलितप्रवेशः // 43 // विरचयति वस्तुपालश्शुलुक्यसचिवेषु कविषु च प्रवरः / न कदाचिदर्थहरणं श्रीकरणे कान्यकरणे वा // 44 // प्रचारं चौराणां प्रचुरतुरगश्रीः प्रशमयन्नमेयं पाथेयं पथि पथिकसार्थाय वितरन् / दिगन्तादाहूतैर्विहितबहुमानैः प्रियजनैः समं मन्त्रीयात्रामयमकृतशत्रुञ्जयगिरौ // 45 // यो मान्ये मानमुच्चैः सुहृदि सुहृदयः स्नेहमल्पे प्रसाद भीते रक्षां दरिद्रे द्रविणवितरणं यानहीने च यानम् / मागे गेऽपि कुर्वन्नपर इव सुरक्ष्मारुहः मापमन्त्री यात्रां कृत्वोजयन्ते विजितकलिमलः प्राप सङ्घप्रभुत्वम् // 46 // अनुजन्मना समेतस्तेजःपालेन वस्तुपालोऽयम् / मदयति कस्य न हृदयं मधुमासो माधवेनेव // 47 // शान. 40
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] જ્ઞાનાંજલિ स श्रीतेजःपालः सचिवश्चिरकालमस्तु तेजस्वी / लवणप्रसादपुत्रश्रीकरणे लवणसिंहजनकोऽसौ।। मन्त्रित्वमत्र कुरुतां कल्पशतं कल्पतरुकल्पः // 49 // श्रीवस्तुपालतेजःपालौ जगतीजनस्य चक्षुप्यो / पुरुषोत्तमाक्षिगतयोः स्यातां सदृशौ न रवि-शशिनोः // 50 // तत्त्वप्रकाशकत्वेन तयोः स्वच्छस्वभावयोः / परस्परोपमेयत्वमासील्लोचनयोरिव // 51 // पन्थानमेको न कदापि गच्छेदिति स्मृतिप्रोक्तमिव स्मरन्तौ / सहोदरौ दुर्द्धरमोहचौरे सम्भूय धर्माऽध्वनि तौ प्रवृत्तौ // 12 // तेन भ्रातृयुगेन या प्रतिपुर-ग्रामाऽध्व-शैलस्थलं / __ वापी-कूप-निपान-कानन-सरः प्रासाद-सत्रादिका / धर्मस्थानपरम्परा नवतरा चक्रेऽथ जीर्णोद्धता तत्संख्याऽपि न बुध्यते यदि परं तद्वेदिनी मेदिनी // 53 // यावद् दिवीन्दुनाऽर्को वासुकिना वसुमतीतले शेषः / इह सहचरितस्तावत् तेजःपालेन वस्तुपालोऽस्तु // 54 // // एते गूर्जरेश्वरपुरोहित ठ० सोमेश्वरदेवस्य // छ / प्रशस्तिलेखाङ्क-४ भूयांसः पदवाक्यसङ्गतिगुणालङ्कारसंवर्गण प्रक्षीणप्रतिभाः सभासु कवयः क्रीडन्तु किं तादृशैः ? / द्राक्षापानकचर्वणप्रणयिभिर्गुम्फैगिरामुगिरन् निःसीम रसमेक एय जयति श्रीवस्तुपालः कविः // 1 // गुणगणमवलम्व्य यस्य कीर्तिः प्रथयति नर्त्तनचातुरी विचित्राम् परिकलितविशालवंशकोटिः पटुतरदिकरिकोटिकर्णतालैः // 2 // जगदुपकृतिव्यापारैकप्रवीणमतेरितः, कथमिदमभूदेवं विश्वापकारपरं यशः / द्विजपरिवृढम्लानिं धत्ते तुषारगिरेः कलां, दलयति सुरस्रोतस्विन्यास्तनोति पराभवम् // 3 // यदीयप्राधान्यादनुपदमवाप्योदयदशां, प्रशास्ति क्षमापीठं जलधिवलयं वीरधवलः / अपास्ते यन्मन्त्रैरपि च रिपुचक्रे रणकलाविलासानेवोच्चैः कलयति मनोराज्यविषयान् // 4 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 325 પુણ્ય લોક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખ તથા પ્રશસ્તિલેખ परीहासप्रौढाः शिवशिखरिभासां विदधतो मराली मालिन्यं मुषितमहिमानो हिमगिरेः / त्रियामाजीवातोः कवलितकलङ्काः प्रतिदिशं दिशन्ति प्रागल्भी यदसमयशःपूरविसराः // 5 // यस्य स्तस्भपुरे पराक्रमचमत्कारेण पारे गिरामुद्ग्रोवोऽपि नमन्नमन्दसमराहकारकारस्करात् / सामापसृतप्रधावितहयप्रस्वेदविन्दूत्करैरनाक्षीदयशःप्रशस्तिमसितैः सङ्ग्रामसिंहः पथि // 6 // क्षीरं क्षारममोदिनी कुमुदिनी राका वराकी हता श्रीहीनास्तुहिनावनीवरभुवो मन्दैव मन्दाकिनी / निःसाराणि सरोरुहाणि न च ते हसाः प्रशंसास्पदं यत्कीर्तिप्रसरे सुरेभदशनच्छाये दिशश्चुम्वति // 7 // यस्यान्धङ्करणेऽपि भूयसि धने निःशेषशास्त्रागम ज्ञानज्योतिरपास्तमोहतमसो नाऽभून्मदप्रश्रयः। नोन्मीलन्ति च धर्मवर्मिततनोरुदामकामभ्रम चापप्रेरितमार्गणव्यतिकरव्यापिव्यथावीचयः // 8 // वप्राभः कनकाचलः स परिखामात्र निधिः पाथसां द्वीपान्यङ्गणवेदिका परिसरो विन्ध्याटीनिष्कुटः / यस्याऽचुम्बितचित्रबुद्धिविलसञ्चाणक्यसाक्षात्कृते. रुद्योगे करगर्तनतितजगत्यव्याजमुन्मीलति // 9 // तीर्थयात्रामिपाद् येन तवन्ता दिग्जयोत्सवम् / / पराभवो विपक्षस्य बलिनोऽपि कलेः कृतः // 10 // दिग्धैर्दुग्धमहोदधौ हिमगिरौ स्मेरैः शिवे सादरैः सास्फोटैः स्फटिकाचले समुदयत्तोषैस्तुषारविषि / रेजे यस्य विकस्वराऽम्बुजवनस्तोमेषु रोमाञ्चितै रुन्मीलन्मदराजहंसरमणीरम्यैर्यशोराशिभिः // 11 // यहान यदसीमशौर्यविभवं यद्वैभवं यद्यशो यवृत्तं भणदोष्ठकण्ठमभजत् कुण्ठत्वमेतस्य यत् / आजन्मास्खलितैर्वचोभिरभजद् भङ्गप्रसङ्गैः कथं साम्य यातु वसन्तपालकृतिना तस्माद् गिरामीश्वरः ? // 12 // ते नीहारविहारिणः, कवचितास्ते चन्दनैः स्यन्दिभिः, ते पीयूषमयूषमनवपुषः, ते पद्मसन्माश्रिताः। माकन्दाङ्करमञ्जरीनिगडिताः क्रीडन्ति ते सन्ततं. सिक्ताः सूक्तिसुधारसेन सुकवेः श्रीवस्तुपालस्य ये // 13 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] જ્ઞાનાંજલિ यस्य साहित्यपाथोधिपदवीपारदृश्वनः / श्रयन्ति वाग्वहित्राणि विचित्राणि कवीश्वरोः // 14 // आमोदं सुमनःसु संविधती पुंस्कोकिलप्रेयसी नादश्रीसुहृदां मुहुः कविगिरामुन्मुद्रयन्ती पथः। माकन्दाकुरमञ्जरीमिव गुणश्रेणि समातन्वती सेयं हन्त ! वसन्तपाल ! भवतः कीर्तिर्वसन्तायते // 15 // आजन्माऽपि शये कृताय सुकृतस्तोमाय यत्नान्मया / ___यद्यासाद्यत कोऽपि दूषणकणः श्रीवस्तुपाल ! त्वयि / यत्कल्पद्रुमपल्लवद्युतिमवष्टभ्यैव कल्पद्रुमं पाणिधिक कुरुते तवैष मनुते कोऽमुं न दोषाश्रितम् // 16 // // एते कविसार्वभौमश्रीहरिहरस्य // छ / प्रशस्तिलेखाङ्क-५ मुखमुद्रया सहान्ये दधति करे सचिवमन्त्रिणो मुद्राम् / श्रीवस्तुपाल ! भवतो वदान्य ! तद् द्वितयमुन्मुद्रम् // 1 // कीतिः कन्दलितेन्दुकान्तिविभवा, धत्ते प्रतापः पुनः प्रौढिं कामपि तिग्मरश्मिमहसां, बुद्धिर्बुधाराधनी / प्रत्युजीवयतीह दानमसमं कर्णादिभूमीभुजः, तत् किञ्चिन्न तवास्ति यन्न जगतः श्रीवस्तुपाल! प्रियम् // 2 // गीतं न स्वदते, धिनोति न विधुः, प्रीणाति वीणा न सा, ___ काम्यः सोऽपि न कोकिलाकलवरः(? रवः), श्रव्यो न हंसस्वनः / वाग्देवीपदपद्मनूपुर ! यदि श्रीमल्लदेवानुज ! श्रूयन्ते सचिवावतंस! भवता संकीर्तिताः सूक्तयः॥३॥ तिष्ठन्तोऽपि सुदूरतस्त्रिभुवनव्याप्तिप्रगल्भात्मना तेन त्वद्यशला वयं सुमनसो निर्वासिताः सद्मनः / तैरेतैरिहि तद्विरोधिरभसाद् वद्धा स्थितिस्ते हृदि क्षन्तव्यं कविबान्धवेन तदिदं श्रीवस्तुपाल ! त्वया // 4 // // एते महामात्यश्रीवस्तुपालपरममित्रमन्त्रिश्रीयशोवीरस्य // छ / प्रशस्तिलेखाङ्क-६ स्वस्ति श्रीवस्तुपालाय शालन्ते यस्य कीर्तयः / व्योम्नि यन्माति गौराङ्गीधम्मिल्ल इव मल्लिकाः // 1 // श्रीरामः सुकृतसुतो वसन्तपालः किं वाच्यः शुचिचरितानि यद्यशांसि / आधत्ते विसविशदोपवीततन्तुव्याजेनोरसि रसिकः स्वयं स्वयंभूः // 2 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખે તથા પ્રશસિતલેખે [ 37 तत्तादृग्नवधर्मकर्मरचनासंवर्मितानां मुहु र्माहात्म्यं किल वस्तुपालयशसां कः प्रस्तुतं न स्तुते / वन्द्योऽपि द्युसदा सदा कलयति श्वेतांशु-साधिप स्वःस्रोतांसि जटातटे यदुपमापूतानि भूताधिपः // 3 // ईदृक्किञ्चनदानविक्रमधरोद्धारैश्चिराय॑ते / शुद्धं साधु च वस्तुपालसचिवेनेवेति देवो हरिः। श्रीकान्तोऽपि जितासुरोऽपि जगतां धुर्योऽप्ययं वर्णिकां त्वत्कीर्तेरिव दर्शयत्यभिसभं हस्तात्तकम्बुच्छलात् // 4 // श्रीमन्त्रीश ! वसन्तवत् तव यशो लक्ष्मीसखीषु स्वयं गायन्तीषु जगन्निधेरुदरभूः पातालपाता स्मितः / श्रोतुं नाभिपथे विभर्ति निभृतं देवः सहस्रस्फट शङ्के शुक्लसहस्रपत्रमिषतो मूर्धा तमक्षिश्रवाः // 5 // त्वत्कीर्तिच्छन्नमूोगिरिश-गिरिजयोोगभाजोः करान स्पर्श भूयोवियोगव्यसनचकितयोरर्द्धनारीशभावः / जज्ञे श्रीवस्तुपाल ! ध्रुवमयमनयोस्त्वत्प्रतापाग्निकीला लीलाभिस्तारकार्तस्वरवरवपुषोः सन्धिबन्धाभिरामः // 6 // सुरस्त्रीणां वक्त्रैः शुचिभिरभिभूतोऽपि महसा महङ्काराद्वैतं यदकृत कलङ्की हिमकरः / मुदा तेजःपालाग्रज ! तदपि माष्टुं स्मयमयै__ रमीभिर्गायद्भिर्दिशि विदिशि तेने तव यशः // 7 // यदि विदितचरित्रैरस्ति साम्यस्तुतिस्ते कृतयुगकृतिभिस्तैरस्तु तद् वस्तुपाल ! / चतुर ! चतुरुदन्वद्वन्धुरायां धरायां त्वमिव पुनरिदानी कोविदः को विदग्धः ? // 8 // मय्येवं जागरूके शरणमुपगतो मत्प्रभुप्रौढकीति स्पर्धाबद्धापराधस्त्रिभुवनविभुना हुँ किमेतेन पाल्यः / इत्याक्रम्यातितीव्र प्रथमममुमुमाकान्तचिष्मदक्षि च्छद्मा संशोप्य दीनं शशिनमनमयद् वस्तुपालप्रतापः // 9 // पाताले त्वदरातिभूपतिवधूनेत्राम्बुपूरः पतन् पाथोनाथपथैः कदर्थयतु मा पीयूषकुण्डानि नः / इत्यब्धेरमुमुद्धरन्ति विबुधाः श्यामेन सोमायने कुम्भेनेव सकजलं जलमिदं तल्लक्ष्मलक्ष्यादिह // 10 // अस्मत्प्रभुप्रभवतीव्रतरप्रतापस्पोद्धतः कथमनेन धृतोऽयमौर्वः / यात्रोत्सवे तब वसन्त ! महीरजोभिरित्थं क्रुधेव पिदधुर्जलराशिमश्वाः // 11 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] જ્ઞાનાંજલિ श्रीमन्त्रीशवतंस ! नूतनभवत्कीर्तिप्रवन्धावली नित्यव्यालिखनेन तालतरुषु च्छिन्नच्छदथेणिषु / कः स्यादस्य निसर्गदुर्गतकवित्रीमण्डलस्य श्रुते राकल्पः क्षितिकल्पवृक्ष ! न यदि स्वर्णानि दद्याः सदा // 12 // // एते ठ० लूणसीह सुत ठकर अरसिंहस्य // छ / प्रशस्तिलेखाङ्क-७ अमन्दपदनिस्यन्दपदप्रेमपचेलिमाः / वाचः श्रीवस्तुपालस्य वन्द्या वाचस्पतेरपि // 1 // सिद्धे सिद्धनृपे, शनैरवसिते राज्यप्रतापो दृढो ( ? पे दृढे ) ___ जाता गूर्जरनिर्जरेन्द्रमहिषी गोपोपभोग्यैव भूः / कारुण्यादुपकारिणो भगवतस्तद्वस्तुपालच्छलात् सर्गोऽयं सुकृतैः सतां परिणतः श्री-वाङ्मयो वेधसः // 2 // लक्ष्मी नन्दयता, रति कलयता, विश्वं वशीकुर्वता, अक्षं तोषयता, मुनीन् मुदयता, चित्ते सतां जाग्रता / संख्येऽसङ्ख्यशरावली विकिरता, रूपश्रियं मुष्णता, नैकध्यं मकरध्वजस्य विहितो येनेह दर्पव्ययः // 3 // शेषाहिः सह शङ्करेण, शशिना राका, सरो मानसं हंसः, कैरविणीकुलानि शरदा, गङ्गा तुषाराद्रिणा / सम्भूयापि न यस्य विश्रुतगुणग्रामस्य जेतुं क्षमाः स्नानोत्तीर्णसुरेन्द्रदन्तिरदनच्छायावदातं यशः // 4 // कस्तूरिकापङ्ककलङ्कितानि वक्त्राम्बुजानि द्विषदङ्गनानाम् / प्रक्षालयामास चिराय चारु यत्खड्गधारामलिनप्रवाहः // 5 // नैवान्यः स्पर्द्धमानोऽपि ववृधे यस्य कीर्तिभिः / ऋते वियुक्तवैरिस्त्रीगण्डमण्डलपाण्डुताम् // 6 // असावाद्यः सर्गः शिवि वलि-दधीचिप्रभृतयो _ विधातुासेन व्यवसितवतो दातृविधये / कलौ संक्षिप्तैतत्प्रकृतिपरमाणूच्चयमयः समासेनेदानी स्फुटमयममात्यैक तिलकः // 7 // सौभ्रानं पितृभक्तिरत्र निबिडा मैत्रीति रामायणी येनाश्रावि नृशंसभार्गवभुजोपाख्यानवज कथा / किञ्चान्यत् तपसः सुतो नरपतीनाक्रम्य योष्टवान् पर्वाऽऽसीदधिकं तदेव रतये यस्यानिशं भारतम् // 8 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લેક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખો તથા પ્રશરિતલેખ [319 मुअ-भोजमुखाम्भोजवियोगविधुरं मनः / श्रीवस्तुपालवक्त्रेन्दौ विनोदयति भारती // 9 // देवे स्वर्गिण्युदयनसुते वर्तमानप्रभूणां __दूरादर्थी विरमति बत! द्वारतो वारितः सन् / दिष्टयै तस्मिन्नपि कुसमये जातमालम्बनेन स्वच्छे वाञ्छा फलति महतां वस्तुपाले विशाला // 10 // उत्कर्षोऽयमथापकर्षविषयः सद्भ्यो न शकामहे ये चाऽरोचकिनः सदा कृतधियस्तेभ्यस्तु बद्धोऽञ्जलिः। पतस्थानुगुणोपमानरसिका दाने दमे पौरुषे किं कुर्मो मतिरन्यमेति न समुत्कम्पाऽपि चम्पाधिपे // 11 // अन्ये वाचि परे क्रियासु सचिवाः सन्त्येव राजाङ्गणे शङ्के यैरनुशीलितं गुरुकुलं मा साहसाः पक्षिणः / आशाराजसुतस्तु स स्तुतिपदं श्रीवस्तुपालः सता मेकः कर्मणि वाचि चेतसि समुजागतिं यः कार्यिषु // 12 // पालने राजलक्ष्मीणां लालने च मनीषिणाम् / अस्तु श्रीवस्तुपालस्य निरालस्यरतिर्मतिः // 13 // // एतानी पण्डितआमभ्रातृपण्डितदोदरस्य // छ // प्रशस्तिलेखाङ्क-८ स्वस्ति श्रीभूमिसीमाविपिनपरिसरात् क्षीरनीराब्धिनाध[ :] पृथ्व्यां श्रीवस्तुपालं क्षितिधवसचिवं वोधयत्यादरेण / अस्यामास्माकपच्यां कुपुरुषजनितः कोऽपि चापल्यदोषो निःशेषः सैष लोकम्पृण] गुण ! भवता मूलतो मार्जनीयः // 1 // -पं० जगसीहस्य // प्रशस्तिलेखाङ्क-९ कलिकवलनजाग्रत्पाणिखेलत्प्रतापधुतिलहरिनिपीतप्रत्यनीकप्रतापः / जयति समरतत्त्वारम्भनिर्दम्भकेलिप्रमुदितजयलक्ष्मीकामुको वस्तुपालः // 1 // त्वं जानीहि मयाऽस्ति चेतसि धृतः सर्वोपकारवती, किं नामा? सविता, न, शीतकिरणो, न स्वर्गिवृक्षो, न हि / पर्जन्यो, न हि, चन्दनो, न हि, ननु श्रीवस्तुपालः, त्वया ज्ञातं सम्प्रति, शैलपुत्रि-शिवयोरित्युक्तयः पातु वः // 2 // सारस्वताऽम्भोनिधिपार्वणेन्दुः श्रीवस्तुपालः सचिवाधिराजः। चिरं जयत्वेष सहाऽनुजन्मा सपुत्रपौत्रः सपरिच्छदश्च // 3 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] જ્ઞાનાંજલિ // भृगुकच्छीय ध्रुव ठ० वीकलसुत ठ० वैरसिंहस्यैते // छ / शुभं भवतु श्रीसङ्घस्य इति ॥छ // भद्रम् // छ / પ્રશસ્તિપ-૨૦ पूर्व दीपस्पर्धिपारेऽन्धकारे यं पश्यन्ति ज्योतिरन्तर्मुनोन्द्राः। વિશ્વમાનં વેવમાદ્ય તમારે ચૂલારત્ન થ યાત્રા સારા છે ? नेन्दोः कला न गिरिजा न कपालशुक्ति।क्षा न भस्म न जटा न भुजङ्गहारः। यात्रास्ति नान्यदपि किञ्चिदुपास्महे तद्रूपं पुराणमुनिशीलितमीश्वरस्य // // 2 // एकस्त्रिधा हदि सदा वसति स्म चित्र यो विद्विषां च विदुषां च मृगीदृशां च / तापं च सम्मदभरं च रतिं च सिञ्चन् ફૂ(?) મr = વિના 2 સ્ટીસ્ટાર છે રૂ विच्छायतां झगिति निःश्वसितेन निन्युर्यस्यारिवारिजशस्त्रयमायतेन / भर्तुर्यशश्च वदनं च कलङ्कशून्यशीतांशुबिम्बसदृशं मणिदर्पणं च // 4 // शीलेति शीलरुचिराभरणा कलत्र यस्याभवज्जलनिधेरिव जहनुकन्या / व्योमेन्द्रनीलमुकुरान्तरु(? र)रुन्धतीयं यस्या जनेन कृतिना प्रतिमेति मेने // 5 // | તિ માથાતૃનામાવતિવાન આ જી. शुभं भवतु श्रीसङ्घस्य इति भद्रम् // छ / ઉપર જણાવેલા દશ પ્રશસ્તિલેખોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય આ પ્રમાણે છે: પ્રશસ્તિ લેખાંક 1 : આ પ્રશસ્તિના કર્તા આચાર્ય શ્રી નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ છે. અહીં વસ્તુપાલને વીર, વિકી, જનરક્ષક, વિરોધી-અવિધિ જનોને દાન આપનાર, સર્વતોમુખીકીર્તિવાળો અને ભાગ્યવાન જણાવ્યો છે. ઉપરાંત અહીં એ પણ જણાવ્યું છે કે, તેના વિદ્વાનોની પત્નીઓ મણિમોતીઓનાં આભૂષણે પહેરતી અને તેના સેવકો પણ દાનશીલ હતા. પ્રશસ્તિલેખાંક 2: આ પ્રશતિના કર્તા વરતુપાલના ગુરુ નાગેન્દ્રગીય શ્રી વિજયસેનસૂરિના શિષ્ય આચાર્ય શ્રી ઉદયપ્રભસૂરિ છે. અહીં ગિરનાર, શ્રી નેમિનાથ અને શ્રી આદીશ્વર ભગવાન પ્રતિ ભક્તિભાવ વ્યક્ત કરીને વસ્તુપાલની દાનશીલતા અને ધાર્મિકતા જણાવી તેને દીર્ધાયુ થવાની આશિષ આપી છે. પ્રશસ્તિ લેખાંક 3H આ પ્રશસ્તિ ગૂર્જરેધર પુરોહિત સેમેશ્વરદેવે રચેલી છે. આનાં કેટલાંક પદ્યો સોમેશ્વરદેવરચિત કીર્તિકૌમુદી તથા લૂણવસહી( આબૂ)ની પ્રશસ્તિમાં મળે છે. વસ્તુપાલના દીઘાયુની આશિષ આપવા ઉપરાંત પાંડિત્ય, દાનશીલતા અપકારક ઉપર ઉપકારીપણું, આ ભવ-પરભવની સ્થિતિનું ચિંતન, યુદ્ધમાં હતાશ શત્રુઓ પ્રત્યે અનુકંપા, વિવેકીપણું, ધાર્મિકતા, અધિકારનો સદુપયોગ, સદાચારીપણું, યુદ્ધ વગેરે વસ્તુપાળને લગતી હકીકતોનું હૃદયંગમ વર્ણન આ પ્રશસ્તિમાં છે. ઉપરાંત, તેજપાલ અને જયંતસિંહની દાનશીલતા તથા વસ્તુપાલના પ્રત્યેક કાર્યમાં તેજપાલના સાહચર્યને ઉલેખ પણ આ પ્રશસ્તિમાં છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુણ્યશ્લોક મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખ તથા પ્રશસ્તિલેખ [ 321 : પ્રશસ્તિલેખાંક 4: આના રચયિતા કવિ સાર્વભૌમ હરિહર પંડિત છે. આ પ્રશસ્તિમાં વસ્તુપાલની દાનશીલતા અને યશસ્વિતાને સુંદર રીતે વર્ણવીને તેની કીર્તિની વ્યાપકતા જણાવી છે. વરતુપાલે સંગ્રામસિંહને પરાજિત કર્યાનો ઉલ્લેખ પણ અહીં છે. વસ્તુપાલે કરેલા શંખનુપપરાભવના પ્રસંગને વર્ણવતું શંખપરાભવ નાટક આ હરિહર પંડિતે રચ્યું છે. પ્રશસ્તિ લેખાંક 5: માત્ર ચાર કાવ્યાત્મક આ પ્રશસ્તિના રચયિતા મહામાત્ય વરતુપાલના પરમ મિત્ર યશવીર મંત્રી છે. આમાં વસ્તુપાલને ગુણવાન મિત્રો પ્રત્યેનો આંતરભક્તિયુક્ત સ્નેહ અને વસ્તુપાલમાં એવી કોઈ વસ્તુ નથી જે જગતમાં કોઈને પણ અપ્રિય હોય, આ બે હકીકત મુખ્યતયા જણાવી છે. ઉપરાંત વસ્તુપાલની સૂકિતઓ (સુભાષિતો) શ્રેષ્ઠતમ હતી તેનો પણ નિર્દેશ અહીં જાણી શકાય છે. પ્રશસ્તિ લેખાંક 6H આ પ્રશસ્તિ ઠ૦ લૂણસિંહના પુત્ર ઠકર અસિહ–ઠાકુર અરિસિંહે–રચેલી છે. અહીં વસ્તુપાલની સચ્ચરિત્રતા, ધર્મભાવના અને દાનશીલતા વર્ણવીને તેની કીર્તિની વ્યાપકતા તથા વીરતા જણાવી છે. પ્રશસ્તિલેખાંક 7: આમ નામના પંડિતના ભાઈ દેદર નામના પંડિતે આ પ્રશસ્તિ રચી છે. અહીં વસ્તુપાલમાં લક્ષ્મી-સરસ્વતીનું ઐક્ય બતાવ્યું છે. ઉપરાંત તેની સુક્તિઓ, રાવંતે મુખી કાર્યદક્ષતા, વીરતા, દાનશીલતા અને વિદ્વત્તાનો અહીં નિર્દેશ કર્યો છે તેમ જ તેના યશને સર્વદિશવ્યાપી જણાવ્યું છે. - પ્રશસ્તિલેખાંક 8H માત્ર એક જ પદ્યમય આ પ્રશસ્તિ જગસિંહ પંડિતે રચી છે. અહીં વસ્તુપાલને આલંકારિક રીતે પુરુષ જણાવેલ છે. પ્રશસ્તિ લેખાંક 9 : આ પ્રશરિતના કર્તા ભૃગુકચ્છ(ભરૂચ)નિવાસી ધ્રુવ અટકવાળા ઠક્કર વીકલના પુત્ર ઠક્કર વૈરસિંહ છે. અહીં વસ્તુપાલને મહાન યુદ્ધો, શ્રેટ પરોપકારી અને વિદ્વાન જણાવેલ છે. પ્રશસ્તિલેખાંક 10 ? આ પ્રશસ્તિમાં એના રચનારનું નામ આપ્યું નથી. અંતની પુપિકા ઉપરથી જાણી શકાય છે કે માંધાતૃનગરમાં આવેલા મડેશ્વર નામના શિવાલયના શિલાલેખની આ પ્રશસ્તિ છે. આનાં પહેલાં બે પદ્ય શંકરની પૂજા-ભક્તિરૂપે છે અને બાકીનાં ત્રણ પદ્ય વસ્તુપાલની વે છે. આમાં વસ્તુપાલનું નામ નથી તેમ જ અંતિમ પાંચમે પદ્યમાં પ્રશસ્તિના મુખ્ય નાયકને શીલા નામની પત્ની જણાવી છે તેથી આ પ્રશસ્તિ વરતુપાલની હશે કે કેમ, તેવી શંકા થાય તે વાભાવિક છે. સંભવ છે કે શિલાલેખ ઉપરથી પરંપરાએ ઉતારા થતાં મૂળ પ્રશસ્તિને કેટલેક ભાગ લેખકેના દોષે ભુલાઈ જવાથી લુપ્ત થયું હોય. બાકી જે પોથીમાં વસ્તુપાલની પ્રશસ્તિઓનો જ સંગ્રહ Sત આવતી આ પ્રશસ્તિ વસ્તુપાલની જ હોવી જોઈએ એમ માની શકાય. ઉપરાંત, વસ્તુપાલે રિના પુનરુદ્ધાર તેમ જ શિવનાં પૂજા-દર્શન કર્યાના ઉલ્લેખો તો તેના સમયની જ કૃતિઓમાં , તેથી પ્રસ્તુત પ્રશસ્તિ વતુપાલની ન હોય તેમ માનવાને કોઈ કારણ નથી. આ પ્રતિપાદન જે સાચું હોય તો વસ્તુપાલની પત્ની સંખના નામને સુસંસ્કૃત કરી કદાચ શીલા તરીકે અહીં નિર્દિષ્ટ કર્યું હોય તેવું અનુમાન થઈ શકે. આ પ્રશસ્તિઓના કર્તાઓ પછી આચાર્યશ્રી નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ, આચાર્યશ્રી ઉદયપ્રભસૂરિ, ગુર્જરેશ્વરપુરોહિત શ્રી મેશ્વરદેવ, કવિ સાર્વભૌમ હરિહર પંડિત, મંત્રી યશવીર અને કફકર અરિસિંહના સંબંધમાં જ્ઞો. 41 * ત
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ વરર] જ્ઞાનાંજલિ છે. ભોગીલાલ સાંડેસરાએ પોતાના “મહામાત્ય વસ્તુપાલનું સાહિત્ય મંડળ અને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તેનો ફાળો” નામના પુસ્તકમાં સવિસ્તર લખ્યું છે. સાતમાં પ્રશસ્તિલેખના કર્તા દેદર પંડિત, આઠમા પ્રશસ્તિલેખન કર્તા જગસિંહ અને નવમા પ્રશસ્તિલેખના કર્તા ઠક્કર વૈરિસિંહ–આ ત્રણ વિદ્વાનોનાં નામ પ્રાયઃ અન્યત્ર અનુપલભ્ય છે. આથી વસ્તુપાલના વિદdલમાં આ ત્રણ નામ ઉમેરાય છે. અહીં જણાવેલા દશ પ્રશસ્તિલેખોના સંગ્રહની હસ્તલિખિત પ્રતિ અને શ્રી લાવણ્યવિજયજી જૈન જ્ઞાનભંડાર(રાધનપુર)માંથી મળી છે. પ્રસ્તુત પ્રતિ વિક્રમના પંદરમા શતકને અંતભાગમાં લખાયેલી છે. પ્રસ્તુત દશ પ્રશસ્તિ લેખો પૈકી પહેલા પ્રશસ્તિલેખ સિવાયના નવ લે અદ્યાધિ અપ્રસિદ્ધ છે. પહેલા પ્રશસ્તિલેખનું મુદ્રણ સિંઘી જૈન ગ્રંથમાલામાં સંથાંક 5 તરીકે “મહામાત્ય-વસ્તુપાલ-કીર્તિકીર્તનસ્વરૂપ સુકૃતકીર્તિકર્લોલિન્યાદિ વસ્તુપાલપ્રશસ્તિસંગ્રહ' નામે પ્રસિદ્ધ થયેલા ગ્રંથમાં થયેલું છે. છતાં અહીં આપેલા આ પહેલા પ્રશસ્તિલેખમાં વરતુપાલે ગિરનાર ઉપર કરાવેલા શત્રુંજયાવતાર તીર્થની ડાબી બાજુની ભીંત ઉપરના શિલાલેખની નકલરૂપે પ્રસ્તુત પહેલો પ્રશસ્તિલેખ છે તે હકીકત વિશેષ હોવાથી જિજ્ઞાસુઓને અને સંશોધકને ઉપયોગી સમજીને અહીં આવે છે. વસ્તુપાલને લગતા અન્યોન્ય સાહિત્યની તથા આ પ્રશસ્તિઓની ગંભીર પાંડિત્યપૂર્ણ રચના જોતાં વરતુપાલ ઉચ્ચ કોટિનો કાવ્ય પરીક્ષક હતો તે હકીકત સ્પષ્ટ થાય છે. દશમો પ્રશસ્તિલેખ, પહેલાં જણાવ્યું તેમ, શિવાલયના શિલાલેખની ઉત્તરોત્તર થતી આવેલી નકલરૂપે છે. એટલે પહેલા અને દેશમાં પ્રશસ્તિ લેખ સિવાયના આઠ પ્રશસ્તિલે વસ્તુપાલની પરિચાયક રસ્તુતિ-પ્રશસ્તિરૂપે છે. અલબત્ત, આ પ્રશસ્તિઓ વસ્તુપાલના કઈ પણ શિલાલેખના ગદ્યભાગ સાથે મૂકવા માટે બરાબર સંગત થાય તેવી છે. આમ છતાં આઠમો પ્રશસ્તિલેખ માત્ર એક પદ્યરૂપે છે તેથી આ પ્રશસ્તિ તો કેવળ રસ્તુતિપ્રશંસારૂપે જ ગણાય. આ ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે, જેમાં પ્રાચીન કાળમાં મહારાજા ભોજ આદિ વિદ્યાપ્રિય અને દાનશીલ રાજાઓ સમક્ષ કુશળ કવિઓ પિતાની ઉત્તમોત્તમ કૃતિઓ રજૂ કરીને સુયોગ્ય પરીક્ષક પાસેથી પુરસ્કાર લઈને ગર્વ અનુભવતા તેમ વસ્તુપાલ સમક્ષ પણ અનેક વિધાનો આવતા હશે જ અને તે તેમની કૃતિઓની પૂરેપૂરી મહત્તા સમજીને સમુચિત પુરસ્કારથી તેમને સન્માનતા હશે એમાં જરાય શંકા નથી. સંભવ છે કે આઠમો પ્રશસ્તિલેખ આવા જ કોઈ પ્રસંગનો હોય. પ્રારંભમાં આપેલા બીજા શિલાલેખમાં વસ્તુપાલ માટે વપરાયેલું વિશેષણ વાપ્રતિપHTTR(સરસ્વતીને દત્તક પુત્ર) પણ વસ્તુપાલમાં ઉત્તમ પાંડિત્ય અને પાંડિત્યપરીક્ષણ હતું તે વસ્તુનું સૂચક છે. વસ્તુપાલનું આ વિશેષણ જરાય અતિશયોક્તિ કે વિચારુતારૂપે નથી પણ એ એક હકીકતનું સૂચક છે, કારણ કે, વસ્તુપાલે પોતે રચેલા નરનારાયણનન્દ મહાકાવ્ય અને રૈવતકાદ્રિમંડનનેમિનિસ્તવના અંતમાં પિતાને વાવી ધર્મમૂન અને શારાઘમંજૂનું એટલે કે સરરવતીના ધર્મપુત્રરૂપે જણાવે છે. તે ટૂંકમાં, વસ્તુપાલનો પરિચય આપનાર લભ્ય સર્વ સાધનેમાં તેનું પાંડિત્ય ડગલે ને પ . ખાયેલું હોવાથી વિધાનને એના પ્રત્યે અનન્ય આકર્ષણ હતું તે નિર્વિવાદ હકીકત છે. સાપ સી. અહીં એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે, વસ્તુપાલના સંબંધમાં ઉપલબ્ધ થતી નાની મોટી રચનાઓની એ વિશેષતા છે કે તેના રચનારા ઉચ્ચ કોટિના વિશિષ્ટ વિદ્વાન હતા. આવા વિદ્વાને વિદ્યા પ્રત્યેના સમુચિત આંતરિક આદર સિવાય કેવળ ધનકુબેરના ધનથી આકર્ષાય તેવા યાચકત્તિવાળા હોઈ શકે જ નહિ, અને હોય તો તેમની રચનાઓ આવી પ્રાસાદિક બની શકે નહિ. આ ઉપરથી વસ્તુપાળમાં વિદ્યા પ્રત્યે તેમ જ વિદ્વાનો પ્રત્યે બહુમાનયુક્ત ભક્તિ હતી તે હકીકત સ્પષ્ટ થાય છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ પુજ્ય મહામાત્ય વસ્તુપાલના અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખ તથા પ્રશરિતલેખ [ 323 આજે પ્રચુર માત્રામાં ઉપલબ્ધ થતી પુણ્યક મહામાત્ય વસ્તુપાલસંબંધિત સમગ્ર સામગ્રીને જોતાં તે વીરગાથા, દાનગીથા, ધર્મગાથા અને વિદ્યાગાથાનો સાચો અધિકારી હતા એમ સ્પષ્ટ જણાય છે. આ હકીક્તને ટૂંકમાં પરિચય આ પ્રમાણે છે : : : : - અન્યાન્ય યુદ્ધમાં સફળ યોદ્ધા તરીકેની કામગીરી, શંખપ આદિ રાજાઓનો પરાજય કરે તેમ જ બુદ્ધિ-શક્તિથી રાજ્યવહીવટનું સંચાલન: આ વસ્તુને વસ્તુપાલની વીરગાથા કહી શકાય. દીન-હીન-દુઃખી જનોને અનુકંપાદાન આપવું, સાર્વજનિક ઉપયોગ થાય-લાભ લેવાય—તેવાં સ્થાને દા.ત., કૂવા, વાવ, તળાવો, પરબ, સત્રાગારસદાવ્રતો વગેરે બંધાવવા અને વિદ્યાના બહુમાનરૂપે વિદ્વાનોને પુરસ્કારરૂપે ભક્તિભાવપૂર્વક દાન આપવું–આ વસ્તુને વરતુપાલ દાનધર્મ કહી શકાય. આબુ–દેલવાડાનાં વિશ્વવિખ્યાત મંદિરનું નિર્માણ; શત્રુંજય ઉપર ઇન્દ્રમંડપ, નંદીશ્વરાવતાર, રતંભ નકતાવતાર, શકુનિકાવિહારાવતાર, સત્યપુરતીથવતાર, ઉજયંતાવતાર, અવકન સાંબ-પ્રદ્યુમ્નઅંબાનામગિરનારશિખચતુષ્કાવતારનાં પ્રતીકરૂપે તે તે તીર્થાદિનું નિર્માણ, ગિરનાર ઉપર અષ્ટાપદાવતાર, સમેતશિખરાવતાર, શત્રુજયાવતાર, સ્તંભન તીર્વાવતારના પ્રતીકરૂપે તે તે તીર્થનું નિર્માણ; ધોળકા વગેરે સ્થળોમાં નવીન જિનમંદિરનું નિર્માણ; શ્રીપંચાસર પાર્શ્વજિનમંદિર (પાટણ), શ્રી પાર્શ્વજિનમંદિર તથા શ્રીયુગાદિજિનમંદિર (ખંભાત); વ્યાધ્રપલ્લી–વાઘેલનું જિનમંદિર, શ્રી આદીશ્વરજિનમંદિર તથા અંબિકા મંદિર (કાસહદતીર્થ); વલભી(વળા)નું શ્રીયુગાદિજિનમંદિર આદિ અનેક જિનમંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર; અનેક જિનમંદિરમાં વિવિધ જિનબિંબોનું પ્રતિષ્ઠાન, ધોળકા, ખંભાત વગેરે સ્થળોમાં નવા ઉપાશ્રયોનું નિર્માણ ભરૂચ વગેરે રથળોનાં મંદિરોમાં સુવર્ણદંડાદિ ચડાવવા; શત્રુંજય, ઉજજયંતાદિ અનેક તીર્થોની અનેકશઃ યાત્રા કરવી; સાત ગ્રંથભંડારે લખાવવા—આ બધી હકીકતોને વસ્તુપાલની ધર્મગાથા કહી શકાય. ભાળવાને સુભટવર્મા નામનો રાજા ડભોઈના વૈદ્યનાથના શિવાલયના સુવર્ણ કળશો લઈ ગયો હતો તેના સ્થાનમાં વસ્તુપાલે નવા સુવર્ણ કળશ સ્થાપ્યા હતા; ખંભાતમાં ભીમનાથના શિવાલયમાં સુવર્ણ દંડ અને સુવર્ણકલશ ચઢાવ્યા; ભટ્ટાદિત્ય-સૂર્યની પ્રતિમાને સુવર્ણમુકુટ કરાવ્યો અને તે જ ભટ્ટાદિત્યની પૂજા માટે વહક નામના વનમાં કૂવો કરાવ્યો; સ્વયંભૂ વૈદ્યનાથનું અખંડમંડપવાળું શિવાલય બંધાવ્યું," બકુલાદિત્ય-સૂર્યના મંદિરમાં ઊંચો મંડપ કરા; ધોળકામાં રાણકભદ્વારકના મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો છે પ્રભાસમાં સોમનાથની ભક્તિપૂર્વક પૂજા કરી;૮ નગરા ગામમાં સંવત ૯૦૩ની સાલમાં અતિવને લીધે પડી ગયેલા સૂર્યમંદિરમાં સૂર્યપત્ની રન્નાદેવીની મૂર્તિ તૂટી ગઈ તેથી તેના સ્થાને પોતાની પત્ની લલિતાદેવીના પુણ્યસૌભાગ્યનિમિત્તે સંવત ૧૨૯૨માં રન્નાદેવીની ર્તિ બનાવી, જે સંબંધી શિલાલેખ આજે પણ સુરક્ષિત છે, તેમ જ વસ્તુપાલ તરફથી રોજ 1--0, આ સાત ટિપ્પણીઓવાળી હકીકતો હકકર અરસિંહકૃત સુકૃતસંકીર્તન, આચાર્યશ્રી ઉદયપ્રભસૂરિરચિત કીતિ કલ્લોલિની, શ્રી નરેન્દ્રપ્રભસૂરિચિત વતુપાલપ્રશસ્તિ આદિ વરતુપાલના સમયની જ રચનાઓમાં સવિસ્તર વર્ણવેલી છે. 8. આ હકીકત ગૂર્જરેશ્વરપુરાહિત સેમેશ્વરદેવરચિત કીર્તિકૌમુદીમાં મળે છે. પૃ૪ 180, લેખ 2. .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324] જ્ઞાનાંજલિ પાંચસો બ્રાહ્મણો વેદપાઠ કરતા તેવી હકીક્ત પ્રબંધામાં મળે છે–આ બધી હકીકતો ઉપરથી વસ્તુપાલમાં પરસંપ્રદાય પ્રત્યે તે તે સંપ્રદાયની પરંપરાને અનુરૂપ નિછ આદર હતો તે સ્પષ્ટ થાય છે. રાજ્ય કે દેશના મુખ્ય રાજપુરુષોએ કેમ વર્તવું જોઈએ, તે માટે વસ્તુપાલ ખરેખર દાખલારૂપ એટલે કે આદર્શ સમાન છે. સ્વધર્મસ્થાનની સાથે સાથે પરધર્મસ્થાનના નિર્માણ આદિ હકીકતોને પણ સમદ્રષ્ટા વસ્તુપાલની ઉચ્ચ પ્રકારની ધર્મગાથા કહી શકાય. - આ લેખમાં પ્રસંગે પ્રસંગે આવતી તથા અન્યત્ર પણ મોટા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ થતી વસ્તુપાલસંબધિત વિદ્યા પ્રત્યેની અને વિદ્વાન પ્રત્યેની ભક્તિ વગેરે હકીકત તેમ જ નરનારાયણનન્દમહાકાવ્ય જેવા પ્રાસાદિક ગ્રંથની રચના કરવી વગેરે બાબતોને વસ્તુપાલની વિદ્યાગાથા કહી શકાય. આજે વરતુપાલના સંબંધમાં જેટલી વિવિધ સામગ્રી ઉપલબ્ધ છે તેટલી ભાગ્યે જ ગુજરાતના કઈ બીજા ઐતિહાસિક પુરુષની મળતી હશે. યત્ર તત્ર પ્રસિદ્ધ થયેલી વિપુલ સામગ્રીના આધારે આવા વિધવિરલ પુણ્યશ્લોક મહામાત્યના જીવનનાં વિવિધ પાસાંને ચોમેરથી ચચીને એક ગ્રંથ લખાય તે તે એક ઉધ્યોગી, પ્રેરક અને મહત્ત્વનું કાર્ય ગણાશે. આ લેખમાં આપેલા બે શિલાલેખોની ફોટોકોપી આપવા બદલ શેઠ શ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના વહીવટકર્તાઓને તથા દશ પ્રશસ્તિલેખવાળી હસ્તલિખિત પ્રતિનો ઉપયોગ કરવા આપવા બદલ શ્રી લાવણ્યવિજયજી જૈન જ્ઞાનભંડાર(રાધનપુર)ના વહીવટકર્તાઓને ધન્યવાદ આપીને પ્રસ્તુત લેખ પૂર્ણ કરું છું. ઇતિ. [‘શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સુવર્ણ મહોત્સવ ગ્રંથ, સને 1968 ]