Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે નમ: श्री शत्रुजय तीर्थराजाय नमः ।
પરમાત્મા કે પામરાત્મા
IL.
[.
\\\\
લેખક : પૂજ્ય તપસ્વી પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભક્તિવિજયજી
ગણિવરના શિષ્યરત્ન પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી લલિતવિજયજી મહારાજ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
* છો
:
It
ગામમા
.
where...
''
.
વિMD/D.
પૂજ્ય સ્વ. આચાર્યશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પ્રશિષ્ય તારવી શાંતમૂર્તિ શ્રી હરખવિજયજી
મહારાજ સાહેબના
ચાલુ વષિતપ નિમિત્તે સા દર સ મ પ ણ ભેટ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऐं नमः
શ્રી શાંતિનાથાય નમઃ શ્રી ગૌતમસ્વામિને નમઃ
પરમાત્મા કે પામરાત્મા
લેખક :
સચ્ચારિત્ર ચૂડામણિ સ્વ॰ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી અમીવિજયજી મહારાજ સાહેબના વિદ્વાન વૈયાવચ્ચી શિષ્યરત્ન પૂજ્ય આચાય દેવ શ્રીમદ્વિજય ક્ષમાભદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના ગુરૂભ્રાતા પરવિનયી ભક્તિસ પન્ન તપસ્વી પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી શક્તિવિજયજી ગણિવરના શિષ્યરત્ન
પૂ. મુનિરાજ શ્રી લલિતવિજયજી મહારાજ સાહેબ
વીર સંવત ૨૪Ó વિક્રમ સંવત ૨૦૨૬ મૌન એકાદશી
ara
આને પહેલી
નકલ ૧૦૦૦
123320
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક :
શ્રુતજ્ઞાન અમીધારા જ્ઞાન મંદિર વ્ય. સંધવી વાડીલાલ ધુરાભાઇ રાંધેજા ( જી. અમદાવાદ )
ઃ દ્રવ્ય સહાયક ઃ
અ. સૌ. ચંપાબહેન ચંદુલાલ રાંધેજાવાળાના સ્મરણાર્થ તેમનાં સુપુત્ર શાહ કાન્તીલાલ ચંદુલાલ તરફથી પૂ. માણુવિજયજી મહારાજના વિનયી શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી હિરવિજયજીની પ્રેરણાથી સપ્રેમ ભેટ
મુક્ત ઃ શાહ ગીરધરલાલ ફુલચંદ સાધના મુદ્રણાલય, દાણાપીઠે–ભાવનગર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
પૂ. સ્વ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્વિજય ક્ષમાભદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્ય પૂ. શ્રી માણેકવિજયજી મહારાજના શિષ્ય પૂ. શ્રી હિરવિજયજી મહારાજ
જેઓશ્રીને કેટલાંક વર્ષોંથી કાયમ માટે મિષ્ટાન્નના ત્યાગ છે તથા જેએ મહિનામાં દશથી બાર આયંબીલ અને ત્રણેક કલાક સ્વાધ્યાયમાં રત થઇ સંયમી જીવન જીવી રહ્યા છે.
દીક્ષા : સ. ૨૦૦૩ વૈશાખ વદ ૨
મુ. દુજાણા (રાજસ્થાન)
વડી દીક્ષા : સ. ૨૦૦૪ મહા સુદ ૫
પા તે ણે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
મull
સમર્પણ
:
: :
જેઓશ્રીએ આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના ત્રિવિધ તાપથી ત્રાસ પામેલા એવા " મને બચાવી તીર્થકરો, ચક્રવતીઓ
અને રાજા મહારાજાઓએ સ્વીકારેલી ભાગવતી પ્રવજ્યાનું પ્રદાન કર્યું
:
પૂજ્ય ગુરુદેવ પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભક્તિવિજયજી ગણિવર્યશ્રીને સાદર-સમર્પણ.
ચરણકિંકર લલિતવિજયજીના 8 કોટિ કોટિ વંદન.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે નિવેદન છે
લગભગ પાંચેક વર્ષ પૂર્વે મારા જેવા મહાઅજ્ઞાની અને જેનધર્મના આચારવિચારોથી અપરિચિત, એવા મને જૈનધર્માભિમુખ કરનાર સ્વર્ગસ્થ પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના સમુદાયના સાધુઓને પરિચય થયો, અને હું કુળ જૈન હેવા છતાં, જૈનધર્મના સંસ્કાર મારામાં નહોતા, જે કે મારા પૂજ્ય પિતાશ્રી સ્વ. ચંદુલાલ લલુભાઈ, તથા સ્વ. મારા પૂજ્ય માતુશ્રી ચંપાબહેન, તથા મારાથી નાના બંધુઓમાં જૈનધર્મના સંસ્કાર હતા, તે જોતો હતો. તેમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ સાધુભગવંતોને પરિચય થયે અને દુઘમાં સાકર, સેનામાં સુગંધની જેમ મારા પૂજ્ય કાકાશ્રી કે જેઓ હાલમાં શ્રી હિરવિજયજી મહારાજના શુભ નામથી સંયમી જીવન જીવી રહ્યા છે, જેમનો ફેટે આ પુસ્તકમાં આપેલ છે, તેઓશ્રીની સતત પ્રેરણાથી અમારા ગામના શ્રી સંધના સાડાચારસોથી પાંચસો માણસને શ્રી સિદ્ધગીરીજી મહાતીર્થની યાત્રાને લાભ મળે, ઉપરાંત તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી સત્કાર્યોમાં યતકિંચિત દ્રવ્ય વ્યય કરી શકો છું તે પૂજ્ય હિરવિજ્યજી મ. સા. ના ચરણ કમલમાં કોટી કોટી વંદન કરી વિરમું છું.
શ્રી સંધ સેવક કાંતીલાલ ચંદુલાલ
ના સવિનય પ્રણેમ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસંગિક એ માલ ~:
:
આ અગાઉ આ ત્યાગ ’'તુ- નાનુ શું પુસ્તક મારે હાથે લખાયુ હતુ. ત્યાર બાદ ત્રણુ વર્ષના ગાળા પછી આ પરમાત્મા કે પાસમાં નામનું પુસ્તક પ્રગટ કરતાં મને આનંદું એટલા માટે ચાય છે કે જેમની વાણી મને મુંબઈમાં સ. ૧૯૮૫-૮૬ ખે વ સુધી લાલ બાગમાં સાંભળવા મળી, જિનાજ્ઞાગતિ એ વાણીનુ અમૃતપાન કરાવી, અમરપંથે જવામાં પ્રેરણા આપનાર પ્રખવતા, જ્ઞાાનપ્રભાવક, પૂજ્ય ગચાચા દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબને કદી ભૂલી શકું એમ નથી જ. આ પુસ્તક હાવવામા ઉદાર દીલે દ્રવ્ય સહાય કરનાર સુશ્રાવક કાંતીલાલ ચંદુલાલ (સંધેજા) હાલ અમદાવાદ નિવાસીએ હમણાં ત્રણ ચાર વર્ષના ગાળામાં ઘણી સારી રકમ ધર્મ કાર્યમાં ખચેલી છે, જેની નોંધ એ મહાશય પાસે માગેલી, પરંતુ એ ત્રણ વાર પત્ર વ્યવહાર કરતાં સ્પષ્ટ ના પાડી છતાં રાંધેજાથી રેલ્વે મારફત લગભગ પાંચસા શ્રાવક-શ્રાવિકાને પાલીતાણા લાવી શ્રી સિદ્ધગીરીજી મહાતીર્થીની યાત્રા કરી, કરાવી પાંચ દિવસ સુધી રેાકાઇ યાત્રાળુઓને જોતી સગવડ પુરી પાડી, એ મેં પ્રત્યક્ષ અનુભવેલુ યાદ હાઇ બીન ભાવિકાને અનુમાદના કરવાના લાભને દૃષ્ટિમાં રાખી, એમને પણ એટલા માટે યાદ કરૂ છુ. કે તેઓશ્રી પેાતાના જીવનમાં-ઉત્તરાત્તર ધ કાય કરતા રહે અને
આ અસાર સંસાર તરી પાર કરવાનું, એમના જીવનનુ ધ્યેય રહે એજ અભિલાષા સાથે ઉપરોકત યાત્રાના પ્રસંગેા એમના ભા
""
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
રમણલાલ, શાંતીલાલ, રસીકલાલ, ચીનુભાઈ, અને જયંતીલાલ અને એ સૌના વૃદ્ધ કાકા મોહનશેઠે, સંધની ખડે પગે ભક્તિ કરી એ અનુમોદનીય છે. સોનામાં સુગંધની જેમ શ્રીયુત કાંતીભાઈએ શ્રી સિદ્ધગીરી ઉપર પૂર્વે વર્ણવ્યા મુજબ મારા પરમ ઉપકારી પૂજ્ય શ્રી રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના વરદ હસ્તે મારા પૂજ્ય ગુરૂદેવ શ્રીમદ્દ પંન્યાસજી શ્રી ભક્તિવિજયજીની હાજરીમાં તીર્થમાળ પહેરી મનુષ્યજન્મ અને શ્રાવક કુળ પામ્યાને પરમ લ્હાવો લીધે એજ સૌનું કલ્યાણ થાઓ એ અભિલાષાપૂર્વક અંતે એટલું જ કે આ પુસ્તક પ્રગટ કરવાનો આ મારે બાલીશ પ્રયાસ છે, તેમાં ત્રુટીઓ અશુદ્ધિ જે કાંઈ રહી જવા પામી હોય અને જિનેશ્વર ભગવંતોના આશય વિરુદ્ધ –અજ્ઞાનતાથી કાંઈ લખાયું હોય તે બદલ ત્રીવિષે ત્રીવિધે મિચ્છામી દુક્કડ આપી વિરમું છું.
–લલિતવિજયજી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री जिनेश्वराय नमः ॥
પરમાત્મા કે પામરાત્મા
આત્મા એ જ પરમાત્મા છે, એવું આતિક દર્શનકારે બોલે છે, માને પણ છે. તે આત્મા એ જ પરમાત્મા હોવા છતાં, એવા ક્યા કારણે અને કોણે એને પામર–આત્મા બનાવ્યા, એ વિષયને સ્પર્શતા પહેલાં પરમાત્માની વ્યાખ્યા કરીએ :–
જગતમાં પરમ એટલે શ્રેષ્ઠ ઊંચામાં ઊંચી કેટિને આત્મા, જેઓએ વિતરાગે કહેલા ધર્મના આચરણથી, ધર્મરૂપી ધનથી ધર્મને જ વ્યાપાર કરી “ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી ” પિતાની મુસાફરી ચાલુ રાખી રહ્યા છે, તે “ઊંચી કેટિના આત્મા” અને ધર્મ દ્વારા જે મેળવ્યા પછી, જેને કાંઈ જ મેળવવાનું બાકી રહ્યું નથી, અને ચારગતિ રૂપી આ સંસારની મુસાફરીનો સદાને માટે અંત લાવેલા છે, તે જ “ઊંચામાં ઊંચી કોટિના આમા” અર્થાત્ પરમાત્મા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન—વિતરાગે કહેલા ધમ કેવા હોય ?
ઉત્તર—દુર્ગતિમાં પડતા જીવાને મચાવે (આલ મન આપે) એવા ધમ વિતરાગ પરમાત્માએ ઉપદેÅ છે.
સંસારમાં દરેક જીવા સુખના અથી હાઇ, સુખની પ્રાપ્તિ માટે અનેક પ્રકારની ચેાજનાએ (સ્ક્રીમેા) ઘડે છે અને તે ભુતકાળથી આજ સુધી ચાલુ છે, ભવિષ્યમાં પણ એમ જ ચાલુ રહેવાનુ છે, એ જ ખતાવે છે કે ચેાજનાએ સફળ થઈ નથી, કારણ કે મનઃકલ્પિત અને તર્ક વિતર્કના તરંગેાથી એ ઘડાચેલી હાઈ, સફળતા તે। દૂર રહી, પરંતુ નિષ્ફળતાના પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે. એટલુ` જ નહિ, પરંતુ સુખના બદલે દુઃખાના ગંજ ખડકાય છે, અને એ દુઃખેાથી જીવા પામર, લાચાર– હતાશ અની જાય છે. પ્રશ્ન એ થાય છે કે
સુખની પ્રાપ્તિ માટે ચેાજનાએ ઘડનારાની દૃષ્ટિમાં કર્યું સુખ છે ? રહેવાને મંગલા, ફરવાને મેાટર, ઉડવા વિમાન, સુવાને પલંગ, ફેન્સી વસ્રો, અલંકારા, આધુનીક ઢબનુ ફી ચર, માગ–મગીચા, સુંવાળા સ્પર્શ વૈભવા વિગેરેનું સુખ દૃષ્ટિમાં હાય તા તે સુખનાં સાધના–સ્વાધિન છે કે પરાધિન છે? અંતરના ઊંડાણમાંથી જવાબ મેળવતાં તે સઘળું પરાધિન છે, અને પરાધિનતા એ જ દુઃખ છે એમ સ્વિકારવું જ પડશે. વળી એ સાધના હૈાવા છતાં સુખ જ આપે એવું પણ નથી.
* શેરને માથે સવા શેર' એ કહેવત મુજબ, પેાતાથી બીજા પાસે અધિક હશે તા એની ઇર્ષ્યા, અદેખાઈથી મનમાં અન્યા કરશે. વળી અધિક મેળવવાના ઉદ્યમ કરશે, અને ભાગ્યમાં નહિ હાય તા જે થાડુ' ઘણુ' હશે તે પણ ગુમાવી હતાશ-પામર બની જશે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાવણ, કૌર, ધવલ શેઠ એવા અનેક વૈભવશાળીઓ થઈ ગયા. સુખનાં સાધનોના ગંજ ખડકાયા હતાં, પણ એ સાધનેએ સુખ ન આપ્યું એ દિવા જેવી હકીકત છે.
સુખી દેખાવું અને સુખી હેવું એમાં ઘણું જ અંતર છે. છતાં પરાધિન એવાં પણ સુખનાં સાધનો કોને મળે ? જેનું પુણ્ય હેય તેને જ ને? જુઓઃ
વ્યક્તિ અને વસ્તુ બન્ને હોવા છતાં, તે એને જ મળે કે પુણ્યરૂપી કનેકશન હોય એ ભુલવા જેવું નથી. ઘેર બેઠે લાઈટને પ્રકાશ, પંખાની હવા, પાણી વગેરે દૂર હોવા છતાં સ્વીચ દબાવવાથી તુત મળી જાય છે, એનું કારણ વચમાં કનેકશન છે. એ ન્યાયે વસ્તુ કરતાં પણ કનેકશનની જરૂરીઆત પર ભાર મુકવો જોઈએ, એક બાજુ દુકાળ છે, સામી બાજુએ સુકાળ છે, વચમાં ઊંડી ગંગા નદી છે માટે એ નદી પાર કરવા માટે પુલોની જરૂરીઆત સ્વિકારાઈ છે, પુલ હોય તે દુકાળને સુકાળમાં ફેરવી શકાય છે, માટે જ યુદ્ધાદિકના પ્રસંગે પુલનું રક્ષણ પ્રથમ કરાય છે, એટલે સાબીત થાય છે કે વસ્તુ કરતાં કનેકશનની મહત્તા વધી જાય છે, અને એથી જ ઉપર કહી ગયા તેમ પુણ્યરૂપી કનેકશનને સ્વિકાર કર્યા સિવાય ચાલે એમ નથી. છતાં વર્તમાનકાળે ખૂબી તો જુઓ–મોટો વર્ગ એ છે કે જેઓને પુણ્ય અથવા ધર્મની બાબતમાં સુગ ચડી છે, ધર્મની વાત કરનારાઓને-જુનવાણ–રૂઢીચુસ્ત સમયને ન પારખનારા કહી કુર મશ્કરીપૂર્વક હસી કાઢે છે, અને પુણ્ય-પાપને માનવા તૈયાર નથી, તે પાપનો ત્યાગ કરવાની વાત જ ક્યાં રહી, કહ્યું છે કે–
“धर्मस्य फलमिच्छन्ति, धर्म नेच्छन्ति मानवा फलं पापस्य नेच्छन्ति, पापं कुर्वति सादराः"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમતુ ફળ જોઇએ છે પણ ધર્માંની જરૂર નથી, પાપનું ફળ જોઇતુ નથી પરંતુ આદરપૂર્વક હાંશથી પાપ કરાય છે. જુએ રાગીને આરાગ્ય જોઇએ છે, પરંતુ ઔષધની જરૂર નથી એવું જ થયુ ને ? વળી કેટલાક ધમ રૂપી ઔષધ, દુઃખ રૂપી રાગના નાશ માટે સેવે છે, પરંતુ કુપથ્ય પણ કરે છે, એવાએ કદી પણ આરાગ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે નહિ, વિષય સેવન–આસક્તિ એ જીવલેણ કુપ છે.
સુખની પ્રાપ્તિ માટેની ચેાજનાએ, અખતરાઓ હિંસક હાય તેા સુખી થવાય જ નહિ. પૂવકૃત પુણ્ય ચેાગે પ્રારભમાં કદાચ ઘેાડા લાલ દેખાય, પરંતુ એ લાભ કરતાં અસંખ્ય અનંતગુણી નુકશાની ભવિષ્ય માટે સજાય છે, એ ચાસ ભુલવા જેવું નથી જ.
ભારતીય સસ્કૃતિએ પેાતાના સુખ માટે બીજાના સુખના ભાગ ના લેવાય, એના પુરા ખ્યાલ રાખ્યા છે, અને કહેવાતા સુધરેલા પાશ્ચિમાત્યાએ પણ એ ગણત્રી રાખેલી છે, પણ એ ગણત્રી માનવસેવાના નામે માનવ પુરતી રાખેલી છે, એ જ મેાટા ભયંકર ગુના છે. માનવની સેવા નહિં, પણ માનવનું સત્યાનાશ વાળ્યું છે. માનવને સુખી કરવા, માનવેતર જીવાના નાશ કરવામાં એવાએ પાપ માનતા નથી-પાપ માનતા નથી એટલે એ પાપ મટી જતું નથી. જમાનાના નામે પાપને પાષવાની પ્રવૃત્તિ ખતરનાક છે. વધુમાગી સલાહ આપનારા કેટલાક સ્વાથી પેટભરૂએ અને મહાઅજ્ઞાનીએ। કહે છે કે
સમય એળખા, જમાના સાથે કદમ મીલાવા, ’વગેરે બુદ્ધિહિના ખેાલે છે. એના સામે તત્વચિંતકાના જવાબ છે કે આંધળી દોટ મૂકનારા, ઊંડા ખાડામાં પડનારા અને પાડનારા સમયજ્ઞ નથી જ, પરંતુ ભુતકાળને ( તાત્ત્વિક ષ્ટિ ધરાવનારા
6
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
એના કથનને) સ્મરણમાં રાખી, બુદ્ધિપૂર્ણાંક સોંપૂર્ણ વિચાર કરી, ભવિષ્યના જન્મને મુદ્દલ હાનિ સ્વ-પરને પહેાંચે નહિ, એવું વર્તન કરનારા અને ખીજાઓને એવા સુદર વર્તન કરવાના ઉપદેશ આપનારા એ જ સાચા અર્થમાં સમયજ્ઞ છે. લેક ડેરી અને જમાનાના પ્રવાહમાં તણાનારાઓને, મુર્ખાએ સમયજ્ઞ કહે એની કાંઈ જ કિંમત નથી. મહાપુરૂષાની ચેાજનાએ એવી ઘડાયેલી છે કે માનવ માનવેતર સૌ જીવા સુખી થાય એમાં શકાને સ્થાન નથી.
આજકાલ તો છાશવારે છાશવારે ચે ંજના બદલાય છે. આમાં ન ફાવ્યા, એટલે આ, એમ વાર વાર ચાજના મદ. લવી પડે છે. એનું કારણ ભારાભાર અજ્ઞાન છે. અજ્ઞાન હેાવા છતાં પેાતાને મહાજ્ઞાની માને છે, ફાંકા રાખે છે, અમે જ જાણીએ છીએ, તમાને શું ખબર પડે? એમ સનેપાતીઆની જેમ બકે છે. આપણી મૂળ વાત તે એ છે કે, પરમાત્મા જેવા આપણને આ સંસારના સુખના રાગે પામર બનાવ્યા છે, તે પામર આત્મા એવા આપણને પરમાત્મા બનવું હાય તા સંસારમાં રાજા-મહારાજા, ચક્રવતી, સ્વર્ગના દેવા એ બધા રાગની રામાયણથી અન્ય જન્મામાં, અરે આ જન્મમાં પણ પામર, લાચાર, દીન, હતાશ મની રીખાઈ રહ્યા છે. તે શાથી? સુખના રાગથી, માટે રાગના ત્યાગ એ જ ઉપાય છે.
ચેાજનાએ રાગની અને રાગને પેાષનારી હાય નહિ. પરંતુ ત્યાગની અને ત્યાગને પાષનારી હાય તા જ તે પામરાત્મા મટાડી, પરમાત્મા પદે લઇ જનારી છે, એમાં શંકા નથી જ.
સંસારમાં દુઃખ તે ખરાબ વસ્તુ છે, એ બધા માને છે અને દુઃખને તાળવા બધાએ લૈકા પ્રવૃત્તિ કરે પણ છે, પરંતુ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ દુઃખ અને દુઃખની પરંપરા સજનાર સુખને રાગ છે એવું વિરલા સમજે છે, અને એ સમજેલા જ સુખને લાત મારી શકે છે. જીવને શત્રુ બીજે કઈ નથી પણ સુખ એ જ માટે શત્રુ છે, આમ તે સુખ અને સુખનાં સાધને પણ આપણું કાંઈ જ બગાડી શકતા નથી, બગાડવા સમર્થ નથી, કારણ કે એ જડ છે. પરંતુ એ સુખના ઉપરના રાગે આસક્તિએ જ ચેતન એવા આત્માને જડ જેવું બનાવી દીધું છે. કહ્યું છે કે –
" यस्मिन् कृते कर्मणि सौख्य लेशो
दुःखानुं बंधस्य तथास्ति नान्त: मनोभितापो मरणं हि यावत्
मुखोऽपि कुर्यात् खलु तन्न धर्मः" જે જનાઓથી સુખનો તો અંશ, અને દુખોની પરંપરા ઢગલાબંધ ખડકાયેલી જાણવા અનુભવવા છતાં, મુખદુઃખના નાશ અને કાયમી સુખની પ્રાપ્તિ માટે અકસીર ઉપાય કહા કે પેજના કહો, તે ધર્મરૂપી જનાઓને (જિનેશ્વર ભગવંતેએ ઉપદેશેલી) સ્વિકાર કરતું નથી એ ખરેખર નવાઈ જેવું છે. માને કે ભૌતિક સુખની જનાઓ ઘડાઈ, અને સુખનાં સાધનના ઢગલા ભેગા કર્યા, પણ એથી સુખ મળી ગયું એમ માનવું એ મુર્ખાઈ છે, ભારેભાર અજ્ઞાન છે. કારણ કે એ મન્યા પછી રક્ષણ કરવાની યોજના કરવી પડે, એ પણ પહેરેગીર ચેકીદાર ગુરખા રોકવાની યોજના કરશે છતાં એ રક્ષણ કરનારા દશે તે નહિ દે ને ? એ ચિંતાની હોળી–બળતરા પાછી ઊભી જ છે.
રાવણના સમયમાં એના જે સુખી, બળવાન, સત્તાવાન બીજે કંઈ નહતો. સોનાની લંકા, બીભિષણ, કુંભકર્ણ જેવા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જખ્ખર ભાઈ, ઇંદ્રજિત મેઘવાહન જેવા બળવાન પરાક્રમી પુત્રા, દાદરી સતી પટરાણી અને અપ્સરાતુલ્ય હજારા રાણીએ હતી, રાવણ આંખ ઊંચી કરે એટલામાં ધરતીને ધ્રુજાવી મૂકે એવું સૈન્ય, છે કાંઈ ખામી આવા વૈભવશાળી પણ અધિક રૂપવતી સીતાજીના રૂપમાં પતંગીએ અન્યા, બધા વૈભવ સ્વાધિન હતા. છતાં માનસિક પિડા શાની ? વિષયસુખના રાગની ઉત્પન્ન થઈ, ચિંતાની હેાળી પ્રગટી-રાવણ પામર બની ગયા, પાગલ જેવા થઇ કરગરવા લાગ્યા, સીતાજી એના સામું પણ ના જુવે, કાળમુખા દૂર જા વિગેરે અપમાન તિરસ્કારનાં વચને સાંભળવા પડે અને બધુ સહન કરે શાથી ? વિષયસુખના રાગથી જ ને. ભવિષ્યમાં પરમાત્મા થનારે આજે પામર પાગલ જેવા બની ગયા.
“ વિષય વિલુદ્ધા પ્રાણી–કરે સંપત્ત હાણી રાવણ નમે સીતાના પાય રે............
""
કેઈને નહિ નમનારા, અભિમાનનું પુતળું, એવા રાવણુ વિષય સુખના રાગથી સ`સ્વ ગુમાવી બેઠે। માટે રાગ ખરાબ છે.
કૌશાંખીને અબજોપતિ, પાંચસે વહાણના ધણી, ધવળ શેઠ મહાત્મા શ્રીપાળકુંવરની ઋદ્ધિ અને એની અને રાણીએ ઉપરના રાગથી (ઋદ્ધિની ઇર્ષ્યા અને રાણીએના રૂપથી) સાતમી નરકે ગયેા કાણે મેાકલ્યા? અથ અને કામના રાગે જ ને ?
જગત આજે અથ અને કામની પાછળ પડ્યુ છે. ગમે તેમ કરી હિંસક ચેાજનાએથી અ મેળવવા, અને એ અ (લક્ષ્મી) મળ્યા પછી ભાગાસક્ત બની દુર્ગતિમાં જવું, દુગાઁતિનાં દુઃખા કોણે જોયાં છે? એમ બકવાટ કરવા સહેલે છે. પણ એ દુઃખે! આવી પડે ત્યારે સહન કરવાં મુશ્કેલ છે. અહિંયા પણ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
આંખા અને હૈયું હાય તા જોઇ શકાય છે. કરોડપતિને બધું જ છે, અથ અને કામના ઢગલા છે પરંતુ ક્ષણવારમાં એમડી અધ થઈ જાય છે, શરીરે અસહ્ય વેદના થાય છે, ચીસેા ઉપર ચીસે પાડે છે, પણ ખેાલી શકાતું નથી. એની મુઝવણુની કલ્પના તે કરી જુએ. તીવ્ર પાપેાય જાગે ત્યારે અકસ્માત આવું અને એમાં નવાઇ નથી,
આપણે કહી ગયા તેમ સુખના રાગે જીવા તીવ્ર પાપ કરે છે, અને એ ઉદયમાં આવે ત્યારે ધન, સ્ત્રી, નાકર, પુત્રા, વૈદ્ય, ડોકટરા મિત્રા કાંઈ જ કરી શકતા નથી. વેદના ભાગવનારા પામર બની ગયા. સ્ત્રી-પરિવાર પણ પામર બની ગયા કારણ કે વેદના શાંત કરવા એ સંબંધીએ સમ નથી લાચાર છે, માટે જ આખું જગત પામર છે.
એ પામરાત્માપણું ખટકે તેને જ પરમાત્મા બનવાની ઇચ્છા થાય, ખટકયુ એવા પુરૂષાર્થ કરી પરમાત્મા બન્યા છે.
હિંસક ચેજનાએ, કતલખાનાએ દ્વારા એ વિકાસ નહિ પણ વિનાશ સર્જાય છે. મુંગા પ્રાણીઓને વાચા હાત તે શું કહેત ? એના જવાબ કતલ કરનારા-કરાવનારા પાતે પાતાને પુછે, હૈયું હશે તેા જવાબ મળશે. માની લે કે તમા કાઇ ગુંડાઓના હાથમાં સપડાયા હૈા, સામે ખૂલ્લી છરી હાય તે તમાને શું થાય ? એવે અવસરે ભાઈ બધું લઈ લે, મને જીવતા છેાડ એ જ કહેા કે કાંઈ ખીજી કહા ? ટુકામાં સ્ત્રી કુટુ’બપરિવાર ધનદોલત ત્યાં સુધી વ્હાલું, કે જ્યાં સુધી જીવ ઉપર આપત્તિ આવી નથી, જે જીવાના આપણા સુખના માટે નાશ કરીએ, તે તે નાશ થનારા જીવા ભવિષ્યમાં આપણેા નાશ કેમ નહિ કરે ? એ જીવા આપણા નાશ નહિ કરે તે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ આપણા નાશનુ રૂપક ખીજું હશે એ ભુલવા જેવું નથી. કરેલું પાપ જ્યારે ઉદયમાં આવે ત્યારે-રેલ્વે અકસ્માતમેાટરના એકસીડંટ, વીમાન હેાનારત, પાણીની રેલ-ધરતીકંપ અણુ એમ વગે૨ે મહાભયા મેાજુદ છે. અબજોના ખર્ચે અને ભગીરથ પુરૂષાર્થ કરીને જે કાંઈ સર્જન કર્યુ હશે તેને વર્ષો લાગ્યાં હશે, એ સર્જનને એક સેકન્ડમાં વિસર્જન ( નષ્ટ ) કરવાની કાઈ અદૃશ્ય શક્તિ કામ કરતી હાય છે એ ભુલવા જેવું નથી. એ અદૃશ્ય શક્તિને કાઈ કુદરતના કાપ, તા કાઈ બીજી જ કહેશે, જ્યારે તત્ત્વજ્ઞા એને કમ સત્તા જ કહેશે, અને એ વાત તદ્દન સાચી છે. જે કમ`સત્તાએ રામને, પાંડવાને, નળરાજાને વનવાસ અપાવ્યેા, સતી સીતાજી, ક્રમયતી, અજના સતી વગેરેને મહા કષ્ટો આપ્યાં, દ્રૌપદી આદ્ધિ મહા સતીએની કેવી દશા કરી તે શાસ્ત્રામાં છે. વર્તમાનકાળે પણુ નિઝામ-ગાયકવાડ જેવા રાજવીઓને ઉઠાડી મુકથા એ કમસત્તા સૌ કાઇ ઉપર સત્તા ચલાવી રહેલી છે. અને એ ક્રમ સત્તાએ જ જીવાને પામર-લાચાર-ટ્વીન બનાવી મુકયા છે. કમના પ્રકાર મુખ્યતાએ એ છે. પૂણ્યકમ અને પાપકમ. જેને શુભાશુભ કમ આપણે કહીએ છીએ. શુભનુ ફળ વિનાશી સંસારનું વિનાશી સુખ, અશુભનું ફળ સંસારમાં દુઃખ આપે છે. કમ ના કર્તા જીવ છે, લેાક્તા પણ જીવ છે, શુભકમ થાડું સુખ આપી રાગાસક્ત બનાવી નરકાદિ દુૠતિમાં જીવને પટકે છે. પટકે છે એટલા માટે કહેવાય છે કે જાતે દુર્ગતિમાં જવું નથી, પર ંતુ ક*સત્તાથી પરતંત્ર મનેલેા જીવ લાચાર પામર હાઇ અનિચ્છાએ જવુ પડે છે. પેાતાની પસંદગીથી જન્મ લેવાના હાય તા ગર્ભમાં ઊંધા માથે લટકવા અને જ્યાં અસહ્ય દુર્ગધ છે, ત્યાં નવ નવ માસ સુધી રહેવાનું કાણુ પસંદ કરે? કાઈ જ નહિ. માટે જ જ્ઞાનીઓ કહે છે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મવું પરાધિનપણે, જીવવાનું પણ જેમ તેમ પરાધિનપણે, અને મરવાનું પણ પરાધિનપણે. શુભ કર્મના ભેગે પૂણ્યથી અહીં તમામ વાતની ફાવટ આવી જાય અને કાયમ રહેવાનું મન પણ થાય, છતાં અનિચ્છાએ મરવું જ પડે એ પામરતા જીને ખટકતી નથી પરમાત્મસ્વરૂપ એવા અમે આમ પામર રહેવાને શું સર્જાયા છીએ? હરગીઝ નહિ, આવો જ્યારે અંતઃકરણમાંથી અવાજ આવશે ત્યારે પામરામા શાથી ? એને ખ્યાલ આવશે અને એના કારણભૂત સંસાર સુખને રાગ જ પામર બનાવનાર છે, એવું ખરેખર ભાન થશે ત્યારે રાગને નાશ કરવા જીવ કમર કસશે. રાગને નાશ કરવાનું નક્કી કરશે ત્યારે રાગ કરાવનારા સાધને લક્ષમી સ્ત્રી આદિદુઃખનાં કારણેને ત્યાગ કરવાની ભાવના થશે, માન્યતા-દષ્ટિ ફરી જશે. જેને સુખનાં સાધને માનતે હવે તે સુખનાં નહિ પણ દુખના સાધને છે એવી દષ્ટિને જ્ઞાનીઓ તવદષ્ટિ કહે છે.
આગળ કહી ગયા તેમ રામચંદ્રજી, સતી સીતાજી, નળરાજા, દમયંતી સતી, અંજના, દ્રૌપદી, પાંડવે આદિ મહાપુરૂષ જગતના આભુષણ રૂપ થઈ ગયા. સવારમાં જેઓના નામ લેવાથી પણ શ્રદ્ધાળુ આત્મા પાવન બને છે. તેઓએ તે જન્મમાં ઊંચી કેટીનું જીવન જીવી જગતને આદર્શરૂપ થવાનું કારણ આપ્યું. એવા આદર્શ સત્પરૂ, સન્નારીઓને દુઃખ કેમ આવ્યા? કારણ સ્પષ્ટ છે. આ જગતમાં જીવ અનાદિકાળથી કર્મના સંજોગે પરવશ થઈ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અને અનંતકાળે મહાદુર્લભ માનવ જન્મ પામે છે. સાથે આર્યદેશાદિ ઊંચી કેટીની સામગ્રી પણ પામે છે. તેમાં સાવધ રહે તે જ ઊત્તરોત્તર ધર્મ આરાધના દ્વારા સંસારમાં પણ ગણાતા ઊત્તમ સુખ મેળવવા છતાં અંતે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પણ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખમાં આસક્ત બની ગાફેલ થાય તો પાછો એકેન્દ્રીયાદિ ગતિઓમાં ફેંકાઈ જાય છે. જેમ પવનના ઝપાટાથી રૂનું પુમડું, ઘાસનું તણખલું ઊંચે પર્વત ઉપર અથવા બહુ ઊંડા ખાડામાં ફેંકાઈ જાય છે, તેમ આપણું જીવન માટે પણ સમજવું. એટલે રામ પાંડ આદિએ ઉપર કહ્યા મુજબ પાછલા (પૂર્વના ભવોમાં) ભમાં અશુભ કર્મના ફરવર્ડ સોદા કરી છે તે અશુભ કર્મના ફળ રૂપ વનવાસાદિ દુઃખે સહન કરવાં પડ્યાં અને શુભ કાર્યો કરેલાં તેના પ્રતાપે સંસારમાં સુખની સામગ્રી પામ્યા. સુખમાં ખૂબ જાગ્રત રહ્યા, દુઃખમાં જરા પણ મુંઝાણું નહિ. નફાને માલ લે, નુકશાનીમાં ના પાડવી એ ડહાપણ નથી. પુર્યોદય લહેરથી ભોગવવું, અને પાપોદયે મોઢું બગાડવું, હડસેલવું, આનાકાની કરવી એ કર્મ સત્તા આગળ ચાલે એમ નથી જ. એટલે જ જ્ઞાનીઓ ભૂતકાળના અશુભ કર્મના વર્તમાનમાં ઉદય વખતે મુંઝાતા નથી, હર્ષથી દુઃખને વધાવે છે. જગતને વ્યવહાર પણ બતાવે છે કે લહેણદાર લહેણું વસુલ કરવા દેણનારને ત્યાં જાય છે, દેવું ન કર્યું હોય ત્યાં કઈ જતું નથી. એ ન્યાયે પાપ કરી અશુભ કર્મ ઉપાર્જન કર્યું હોય, તે ઉદયમાં આવે ત્યારે ભેગવતાં આવડે તે આવેલું દુઃખ જાય, અને નવું અશુભ બધાય નહિ, એટલું જ નહિ પણ સદ્દવિચારે, સદૂભાવનાઓ દ્વારા શુભ કર્મને બંધ થાય અને વિશિષ્ટ પ્રકારની આરાધ નાથી શુભાશુભ કમરને ક્ષય થાય, અંતે કેવળજ્ઞાન અને મુક્તિપદને પામી ભુતકાળને પામર આત્મા-પરમાત્મા થાય એમાં નવાઈ નથી.
જૈન શાસનનું રહસ્ય એ છે કે-શુભાશુભ કર્મને ક્ષમ ભાવથી જ ભેગવે અને ક્ષાવિકભાવને પામે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
મહાસતી ચંદનબાળા, બંધક મુની, મેતારજ મુની, ગજસુકમાળ આદિને અશુભ કર્મો ઉદયમાં આવ્યાં તે ભગવતાં આવડ્યાં તે તે ગયાં, સત્તામાં હતાં તે ઉદિરણાથી કાઢ્યાં અને પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરનારાં બન્યાં. તેમ પૃથ્વીચંદ્ર, ગુણસાગર, ભરત મહારાજા આદિ અનેક મહાસુખી આત્માઓને વૈભવ મળે, તે ભેગવતાં આવડ્યાં તો કર્મને ક્ષય કરી પરમાત્મા બન્યા. સુખ અને દુઃખ ભેગવતાં આવડવાની કળા જેણે પ્રાપ્ત કરી તે જ વિદ્વાન શૂરવીર જ્ઞાની કહેવાય.
માટે જ ઉપર કહ્યા મુજબ, દુઃખ તો બધાને ખરાબ લાગે છે–ભુંડુ લાગે છે, જ્યારે તત્ત્વદષ્ટિ ધરાવનારાઓને સંસારનું સુખ ભુંડુ લાગે છે, કારણ કે જીવને સુખ જ પાગલ–પામર બનાવે છે.
લક્ષમી અનર્થનું કારણ સમજી મહાપુરુષે એના ત્યાગની જનાઓ ઘડે છે. પ્રભુ ભક્તિ, ગુરૂસેવા, વૈયાવચ્ચ, સાધર્મિક ભક્તિ, અનુકંપા, શાસન પ્રભાવના આદિ શુભ કાર્યોમાં ખર્ચે છે. જીએ સુખી થવા માટે એ જ જનાઓ અપનાવવી જોઈએ. ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું કે લક્ષમી રાખી રહેતી નથી કાઢી જતી નથી. જેમ જીવ જીવવા કે મરવા સ્વાધિન નથી તેમ લક્ષ્મી મેળવવા, ટકાવવા, ભેળવવામાં પણ જીવ સ્વાધિન નથી. પુણ્યરૂપી કનેકશન હોય તે જ મેળવાય, પરંતુ ભેગવવાનું પુણ્ય ન હોય તે મળેલી ભેળવી શકાય નહિ.
“કબહી કષ્ટ ધનપતિ થાવે, અંતરાય જબ આવે; રેગી પરવશ અન્ન અરૂચી, ઉત્તમ ધાન્ય ના ભાવે.
ભુલ્યો બાજી ” આઠ કર્મો પૈકીનું એક અંતરાય કમ એવું છે કે, લાભાંતરાયના પશમે લક્ષ્મીને લાભ થાય, પરંતુ દાનાંતરાય
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
અને ભેગાંતરાય બાંધ્યું હોય, તે ન દાન આપી શકાય કે ન ભેગાવી શકાય. લાભાંતર તૂટ્યો હોય ત્યારે અણધાર્યા લાભ મળે, રાજી થાય, આનંદમાં ગરકાવ થાય, પરંતુ દાનાંતરાયના ઉદયથી દાન આપી શકાય નહિ એનું દુઃખ હોતું નથી, એવા માણસે ભવિષ્યમાં લાભાંતરાય કર્મને જોરદાર બનાવે છે. અને ભવિષ્યના જન્મમાં એ ઉદયમાં આવે ત્યારે, ભીખ માગતાં પણ પેટપુરૂં પામી શકતા નથી.
સુખ અને સત્તાને ભુપે કહ્યું પાપ ન કરે તે કહેવાય નહિ. ભુખ જ એવી છે કે સારા શ્રીમંત ગણતાને અવસરે પામર બનાવે છે. જેવા જઈએ તે આ જગતમાં લગભગ બધા ભુખ્યા હાઈ કણ કેની ભુખ ભાંગે એ પ્રશ્ન છે. ભુખના અનેક પ્રકાર છે. ધનભુખ્યા, ધાન્યભુખ્યા, માનભુખ્યા, પ્રશંસાભુખ્યા, કીર્તિભુખ્યા, સત્તાભુખ્યા વગેરે ભુખના પ્રકારે છે. એ ભુખ અવસરે રાંક પામર બનાવે છે. ધનભુખ્યા ધન મેળવવા ધનવાનને હાથ જોડે છે, ધનવાન અપમાન કરે તે સહન કરી લે છે, સાહેબ મારા સામું જુવે એમ પગે પડી પગચંપી પણ કરે છે, છતાં નિર્ભાગીને ધન મળતું નથી. જે ધનવાને છે એમને પણ ચાલ્યું ન જાય, ચેરી ન થઈ જાય, આગમાં ખલાસ ન થઈ જાય, સરકાર લુટી ના લે એવી અનેક ચિંતાઓ એના કાળજાને કેરી ખાય છે. આ તે ધનવાન અને ધનભુખ્યાની વાત થઈ. તેમ ધાન્યભુખ્યા પેટને માટે અમને ખાવા આપે, અમારા પર દયા કરે, ત્રણ દિવસથી ખાધું નથી, ભગવાન તમારું ભલું કરશે વગેરે દીનતા લાચારી દશામાં દિવસે ગુજારે છે. માનભુખ્યાને માન ન મળે તો જોયું લોકેને કદર જ નથી, આટલું ખચ્યું, અમુક સારું કામ કર્યું પરંતુ લેકે જ એવા છે કે એની કાંઈ જ કિંમત કરી શકતા નથી.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ આવું આવું માનભુખ્યાને થાય છે, તેમ સત્તાભુખ્યા મોટા ગણાતા પ્રધાને પણ ચૂંટણી વખતે અમને વેટ આપે, એમ મતદારો પાસે વેટની ભીખ માગે છે, સત્તા ટકાવવા અનેક પ્રકારની ખટપટે કાવાદાવા, કાવતરાં રચે છે. આ બધા જગતમાં ભુખ્યા લોકો બીજાને ઉદ્ધાર કરવાની વાયડી વાતે કરે છે, સેવાને સ્વાંગ સજી સ્વાર્થ સાધુઓ, મતદારનું ગમે તે થાય આપણું તે કામ થાય છે ને? એમ સમજી મલકાતા હોય છે.
આ જગતમાં એક જિનેશ્વરદે જ એવા ઉત્તમ આત્માઓ હોય છે કે એમને ધન, ધાન્ય, કીર્તિ, સત્તા, પ્રશંસા આદિની કાંઈ જ ભુખ નથી, એમના શરણે જનારને દુન્યવી ઉપર કહ્યા મુજબની તમામ ભુખ નાશ પામે છે.
પરમ આત્મા પરમાત્માને શરણે જવાથી, પામરાત્માપરમાત્મા બને છે. શરણે જવું એટલે એમણે કહેલી આજ્ઞાનું પાલન કરવું, સંપૂર્ણ પાલન શક્ય ના બને તે યશશક્તિ પાલન નિરાશંસ ભાવે કરવું, સંપૂણું પાલન કર્યા સિવાય મારો ઉદ્ધાર નથી એવું માનવું, એવી શ્રદ્ધા રાખી હે પ્રભુ! આપના જે જગતમાં બીજે કંઈપણ મહાન નથી, આપે કેવળજ્ઞાન પામી શાસન સ્થાપ્યું, તે અમારા જેવા પામરાના એકાંતે ઉદ્ધાર માટે જ છે, એ શંકા વગરની વાત છે, એવા દઢ વિશ્વાસને સમ્યગ દર્શન કહેવાય છે.
સમ્યગ દર્શન પામ્યા પછી જે પુરૂષાર્થ થાય છે, તે જ સાચે પુરૂષાર્થ છે, તે મોક્ષ સુધી સાથે રહે છે. મેક્ષ ન પમાય ત્યાં સુધી સમકિતી આત્માને ધર્મની સામગ્રીવાળ જન્મ મળે છે. માટે જ જૈન શાસનમાં સમ્યગુદર્શન વગરનું સાધુપણું કે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેશવિરતીપણું અથવા પ્રભુ પૂજા, સામાયિક આદિ સંસારમાં ભટકાવનાર છે
સમકિતી આત્માને સમ્યકત્વ થતાં જ સંસાર ખારો લાગે છે, વિષયો ભુંડા લાગે છે, કષાયે ચોર લુંટારા લાગે છે. અનાદિકાલીન આહાર, મૈથુન, પરિગ્રહ અને ભય એ ચારે સંજ્ઞાને વશ બનેલ આત્મા એમાંથી છુટવા મથે છે, છુટવા પ્રયત્ન કરતાં જે ભાનભુલે બને તો સમ્યક્ત્વ ચાલ્યું પણ જાય છે.
આહાર સંજ્ઞાને કાબુમાં રાખવા તપને ઉપદેશ કરેલ છે. પરંતુ તપનું પરિણામ પેદા થવું કઠીન છે. તપ કરાશે પરંતુ રસના ઉપર કાબુ નહિ હોય તે પારણું ઉત્તર પારણામાં ઈષ્ટ અનિષ્ટની પંચાતમાં પડી ખાયાના રાગને પિષવાનું જ કામ કરશે. પોતે માને છે કે હું તપકર્મ નિજર માટે કરું છું, પરંતુ નિજરને બદલે ચીકણું કર્મ બાંધુ છું એ ખ્યાલ નિરંતર સાવધ રહે તે જ આવે છે, પણ ખાવા બેઠે એટલે ઈષ્ટ વસ્તુ પ્રત્યે રાગ, અનિષ્ટ પ્રત્યે દ્વેષ થાય તે એ તપ કરવા છતાં કમબંધનું કારણ જરૂર થાય છે. રાગ, દ્વેષ, ઈષ્ટ, અનિષ્ટ પ્રત્યે ના થાય, એ તપકમ નિજારાનું કારણ બને છે, માટે જ તપ સહેલું નથી. બીજી સંજ્ઞા મૈથુનની છે, એના નાશ માટે શીલ કહ્યું છે. શીલના પરિણામ ન આવે અને શીલ પાળે, તે ચક્રવતીના ઘોડા પણ મરીને સ્વર્ગનાં સુખ ભેગવે છે. એ ઘેડા મૈથુન સેવતા નથી, સેવતા નથી એટલે ઈચ્છાથી નહિ, પરંતુ ચક્રવતીને બેસવાના ઘડા હોઈ એને મૈથુન સેવવા દેતા નથી, એટલે અનિચ્છાએ પણ શીલ પળાવાય છે. તેમ જી પણ શીલ પાળવાના મર્મને સમજી, શીલના પરિણામને પામે તે એને મૈથુન સેવન એ અનિષ્ટ લાગે છે. બાકી શીલ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
પાળવાથી ચક્રવતી વાસુદેવ દેવગતિમાં વિષય સેવન સુખેથી ભાગવી શકાય એ હેતુ હશે તેા મૈથુન સ`જ્ઞાને જ દૃઢ કરી ગણાશે. એ શીલ પાળવા છતાં સંસારમાં ભટકવાનુ થશે. ત્રીજી સંજ્ઞા પરિગ્રહ નામની છે. એના નાશ માટે ફ્રાન કહ્યું છે. દાન આપનારને લક્ષ્મી મળે છે. એ વાત સાચી, પરંતુ લક્ષ્મી મેળવવા દાન આપવું એ દાન ધર્મ નથી પર ંતુ સેદા છે. માટે દાનના પરિણામને પામી, મેળવવા નહિ, એ ખરામ છે માટે જોઈએ નહિ. પરિગ્રહ એ અઢાર પાપ સ્થા નકમાંનુ પાંચમું પાપ સ્થાનક છે. એ પાપના ( પરિગ્રહ સંજ્ઞાના ) નાશ માટે દાન આપવું, એ ધમ છે. બાકી તા ધમ કરવા છતાં એ અધમની કાટીમાં જાય છે. ચેાથી ભય
સંજ્ઞા કહી છે. ભયના નાશ માટે-જ્યાં સુધી મારૂં જીવન ખીજાને ભય રૂપ છે ત્યાં સુધી હું ભયમુક્ત ખની શકું જ નહિ. આવા ભાવ પેદા થાય ત્યારે જે વન થાશે તે મેાક્ષને પમાડનારૂં જરૂર હશે. માટે આહાર, મૈથુન અને પરિગ્રહની સંજ્ઞાથી જ જીવાને ભય સંસારમાં ચાલુ છે. અશાંતી છે, શાંતી નથી, સુખ નથી, દાન શીલ તપના પ્રભાવે સ્વર્ગાદિકનાં સુખા મળશે પણ પછીના ભવામાં ડાટ વળી જશે. જેટલા સુખા ભેાગળ્યાં હશે, તેનાથી અસખ્ય અનંતગુણાં દુ:ખા નરકાદિક ગતિમાં ભાગવવાં પડશે એમાં શકા નથી જ.
ધમનું કોઈ પણ અનુષ્ટાન મેાક્ષના હેતુથી થાય તેા જ માક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે, અમે મેાક્ષના હેતુથી કરીએ છીએ
એ ખેલવુ બહુજ સહેલુ છે, પણ અસ્થી મજા ( આત્મા સાથે આતપ્રાત) માક્ષ જ યાદ આવે એ સહેલું નથી, કઠીન છે, અત્યંત કઠીન છે. માઢામાં મેાક્ષ અને હૈયામાં ચારે સંજ્ઞા એને પાષવાની ભાવના હાય, થતી હોય તા મેાક્ષ કઠ્ઠી નહિ મળે એ ચાક્કસ દીવા જેવુ છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
જે વસ્તુ હૈયામાં રમી રહી હોય, તેને પ્રાપ્ત કરવા જીવ કેટલું આકરૂં સહન કરે છે, કષ્ટ ભેગવે છે. એ કષ્ટને કષ્ટ માનતા નથી, સાકર અથવા સોપારીની ગુણ ઊંચકીને મુંબઈ જેવા શહેરમાં પાંચ સાત મજલે ચડાવનાર પણ માણસ છે ને? એ કષ્ટ છે કે નહિ? હોવા છતાં હૈયામાં પૈસે રમી રહ્યો છે. બે પાંચ રૂપીઆ મળવાના છે એટલે કષ્ટ હોવા છતાં લાગતું નથી. પાલીતાણામાં રમતા હસતા ડેળીવાળાએ માણસને ઊંચકી ઉપર ચડે છે તે શું કષ્ટ નથી? છે જ. પણ હૈયામાં પૈસા મળવાના છે એવું ભાન હોવાથી કષ્ટની દરકાર નથી. ઉલટું ડોળીમાં બેસનાર ના મળે તે નિરાશ થાય છે, હતાશ થાય છે. કષ્ટ વેપારીઓ ભર ઉનાળા–શીયાળામાં પૈસા માટે ઓછું વેઠે છે? ઘણું વેઠે છે પણ હૈયામાં પૈસે હોવાથી બધું ભૂલી જવાય છે, લક્ષમી માટે અપમાન તિરસ્કાર સહન કરે છે, હડધુત થાય છે એ હકીકત છે, તે મેક્ષ હૈયામાં રમતું હોય તે એ મેળવવા ઉપસર્ગો પરિસહ સહન કરવા કેમ વાંધો આવે? પણ ખરી વસ્તુ એ છે કે મોક્ષ મોઢામાં બેલવા પૂરતું છે, હૈયામાં એને સ્પર્શ પણ નથી. કેઈ વિરલા ગણ્યા ગાંઠ્યા એ જ હસતે મોઢે મેક્ષના ધ્યેયને લક્ષમાં રાખી, સાધુજીવનમાં ખાવા-પીવા, પહેરવા-ઓઢવા, માન, સન્માન વિગેરેમાં દેથી કેમ બચાય? એવું વિચારતા હશે. બીજાને ઉપદેશ ત્યાગને આપ સહેલું છે, પરંતુ ઉપદેશક પિતે જે વર્તનમાં ન મૂકે અથવા ન મૂકવાનું હૈયામાં દુઃખ ના હોય તો સાંભળનાર એગ્ય હશે તે સાંભળનારને લાભ થશે, પરંતુ ઉપદેશકને તે ભવિષ્યમાં રેવાનું, રઝળવાનું જ રહ્યું.
આજે બોલવા અને લેખક તરીકે બહાર આવવાના મનેરથવાળા મળશે, પરંતુ વર્તનમાં મૂકનારા વિરલા હશે.
ફા. ૨ ૫. પા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંતે દીક્ષા લીધા પછી કેવળજ્ઞાન થાય ત્યાં સુધી પ્રાય મૌન રહે છે, કેવળજ્ઞાન થયા પછી જ ઉપદેશ આપે છે. કારણ કે જગતને જે કાંઈ પિતે કહેવાનું છે તે જીવનમાં ઉતારી, ખાવા-પીવા વિગેરેમાં બહુ જ સાવધ રહી, પિતાનું અંધારૂ સદંતર દૂર થયા પછી અંતર પ્રકાશ (કેવલજ્ઞાન) પામ્યા પછી જ લે છે (ઉપદેશ આપે છે).
સંપૂર્ણ જ્ઞાનને વરેલા અરિહંત ભગવંતે એ જૈન શાસનની સ્થાપના કરેલ છે. એ શાસનની છાયામાં, ચતુર્વિધ સંઘ (સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકા )ને સમાવેશ થાય છે. એ આખાએ સંઘમાં કેવળ મોક્ષના અથઓ હોય તે પ્રવેશ પામે છે, શાસનનું બંધારણ હોય છે. તે બંધારણથી વિરૂદ્ધ વર્તનાર ગમે તે વિદ્વાન હોય તે પણ એ મહાઅજ્ઞાની છે, બંધારણને માન્ય રાખી યથાશક્તિ વર્તન કરનાર અલ્પજ્ઞાની પણ મહાજ્ઞાની છે.
વ્યવહારમાં રાજ, મંત્રી, રાષ્ટ્ર અને પ્રજા હોય છે. તથા એ પ્રજાના હિતાર્થ કાયદાઓ હોય છે. તેમ જૈન શાસનરૂપી રાષ્ટ્રના અરિહંતે રાજા, ગણધર ભગવંતે મંત્રીઓ અને સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકા એ ચતુર્વિધ સંઘ પ્રજા તરીકે હાઈ આગમશાસ્ત્ર એ બંધારણ છે, અને બંધારણને માન્ય રાખનાર જ શાસનની છાયા પામી શકે છે. વ્યવહારમાં પ્રજાના હિતાર્થે ઘડાયેલા કાયદાઓથી રાષ્ટ્ર ચાલે છે, પણ કાયદાનો ભંગ કરનાર રાજ્યદ્રોહી ગણાઈ શિક્ષાને પાત્ર બને છે, તેમ શાસ્ત્રોને અપલાપ કરી શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ વર્તનાર પણ ગુનેગાર ગણાઈ શિક્ષાને પાત્ર બને એમાં શંકા નથી. હા, એક વાત છે કે પ્રજા હિતાર્થે ધડાયેલા કાયદાઓને ભંગ કરનારને જેલ ભેગ કરાય છે, જેલ નજર સામે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, એટલે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
હુ
ભંગ કરનાર બીએ છે–અચકાય છે. જ્યારે શાસ્ત્રાજ્ઞાન ભંગ કરનાર પ્રત્યક્ષ જેલ ન હોવાથી બીત નથી–અચકાતું નથી. પરંતુ સંસારની જેલ કરતાં નરક તિર્યંચાદિ ગતિ પણ જેલ નથી તે બીજું શું ? પ્રત્યક્ષ દેખાતી જેલની સજા કરતાં પરોક્ષમાં રહેલી દુર્ગતિરૂપ જેલની સજા અનંતગણું હોય છે એ ભુલવા જેવું નથી; માટે સમજદારેએ શાસ્ત્રાજ્ઞા મુજબ જ જીવન જીવવું જોઈએ, ભવિષ્યમાં દુઃખનો ત્રાસ અસહ્ય હશે ત્યારે કઈ શરણ આપી શકશે નહિ, જેને અંતરચક્ષુ હશે તેને જ ખ્યાલ આવશે, બાહ્ય દષ્ટિ ગમે એટલી તેજ હશે, પણ અંતર દષ્ટિ બંધ હશે તો, એ દેખવા છતાં આંધળે છે. અંતર દષ્ટિ શાસ્ત્રાનુસારી હોય તેને સમ્યગદષ્ટિ કહ્યો છે, માટે પ્રથમ કહી ગયા તેમ ધર્મનું મૂળ સમ્યગદર્શન છે. એ ના હોય તે ધર્મનું કેઈપણું અનુષ્ઠાન સર્વવિરતિ, દેશવિરતિ, વગેરે સંસાર વધારનારૂં બને છે. સંસાર વધે એટલે જન્મમરણ આદિ વ્યાધિ-ઉપાધિ, રોગ, શોક, નિર્ધનતાનાં દુઃખ સહન કરવો પડે છે, વચમાં થોડુ સુખ પણ મળી જાય તે તે ભવિષ્યના દુઃખ માટે જ હશે એ ભુલવું નહિ.
ભુતકાળમાં અનેક આત્માઓ સભ્ય દર્શન પામી, સમ્યગુ જ્ઞાન મેળવી, સમ્યક્ પ્રવૃત્તિ કરી, મેક્ષ સુખને પામેલા છે. એનાથી વિરૂદ્ધમાં મિયા દર્શન, મિથ્યા જ્ઞાન અને મિથ્યા પ્રવૃત્તિ કરી સંસાર સમુદ્રમાં બુડ્યા છે.
એક ફક્ત મોક્ષના હેતુથી કરેલે જિને ધર્મ જ સર્વથા દુઃખથી મુક્ત કરી સંપૂર્ણ સુખને પ્રાપ્ત કરાવનાર બને છે. જિનેક્ત ધર્મ કરનારાઓ પૈકી હજારો દષ્ટાંતે પૈકીનું એક દષ્ટાંત શ્રીકૃષ્ણની અપર માતા-અને તે શ્રીકૃષ્ણના પિતાવસુદેવની પત્નિ શ્રી કનકવતીનું દષ્ટાંત નીચે આપવામાં આવે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. તેમાં સભ્ય દર્શન પામ્યા પહેલાંની સ્થિતિ અને પામ્યા પછીના જીવનનું અ૫ દર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે.
કનકવતી (શ્રી નેમનાથ ચરિત્રમાંથી સારભૂત ઉદ્દત). આ ભારતમાં વિદ્યાધર નગર સદૃશ–પઢાલપુર નગરમાં ઈંદ્રના જેવી ઋદ્ધિવાળે હરિશ્ચંદ્ર રાજા હતે, એને સાક્ષાત લક્ષ્મી જેવી અમહિષી લક્ષમીવતી રાણી હતી. એ રાણી– શીલ, લજજા, પ્રેમ, દાક્ષિણ્ય, વિનયાદિ ગુણોથી પતિના મનને હર્ષ ઉપજાવતી હતી, સંસારિક સુખ ભેગવતી હતી. અન્યદા કેઈ ઉત્તમ આત્મા રાણીના ગર્ભમાં આવ્યા. ગર્ભમાં આવનાર જીવાત્મા ઉત્તમ હેઈ, ઉત્તમ દેહલા સવે રાજાએ પૂર્ણ કર્યા. ગર્ભકાળ પુરે થતાં, ઉત્તમ દિવસે રાણીએ પુત્રીરત્નને જન્મ આપે. જન્મ થતાં જ પૂર્વ જન્મના પતિ ધનદે (ઉત્તર દિશાને લેકપાલદેવ) મોહથી કનકવૃષ્ટિ કરી, સોનાની વૃષ્ટિ થવાથી, માતા-પિતા ઘણે જ હર્ષ પામ્યા અને કનકની વૃષ્ટિને અનુરૂપ તે કન્યાનું નામ કનકવતી પાડ્યું. રાજહંસી જેવી, એ બાલ્યકાળમાં અંતઃપુરમાં એકબીજાના ખોળામાં ઉછરવા લાગી. અસર જેવી એ રૂપવંતી કન્યાને ગ્ય સમયે કલાચાર્ય પાસે અભ્યાસ કરવા મૂકી. અ૫ સમયમાં અઢાર લિપી, નામમાલા, શબ્દશાસ્ત્ર, પ્રમાણ, દાલંકાર, કાવ્યાદિ અભ્યાસમાં પારગામી થઈ વચન ચાતુરી વખતે સાક્ષાત્ સરસ્વતી દેવી જેવી દેખાવા લાગી. કઈ પણ કલા એવી બાકી ન રહી કે તે જાણતી ન હોય, પ્રશ્નોત્તરમાં આચાર્ય તથા વિદ્વાન પંડિતેને પણ મુગ્ધ કરી દેતી અભ્યાસ પૂર્ણ થતાં અભ્યાસનું ફળ વિનય નામના મહાગુણને આત્મસાત કરી દીધો.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન એ મહાધન છે, એના ફળ સ્વરૂપ વિનય જે ન હોય તે એ જ્ઞાન એકડા વગરના હજારે મીંડા જેવું શૂન્ય છે.
કનકવતી કન્યા માતા, પિતા અને વડીલોને વિનય જરા પણ ચૂકતી નહિ. એના બોલવામાં, ચાલવામાં, વર્તનમાં જેનારને એમ થાય કે એનામાં જ્ઞાનને જરા પણ ગર્વ નથી. અનુક્રમે યૌવનાવસ્થા પામી, એના જે ગુણવાન રૂપવાન વર મેળવવા તપાસ કરતાં ન મળવાથી, સ્વયંવર મંડપ રચવાનું નક્કી કર્યું. એવામાં અંતઃપુરમાં સુખાસને બેઠેલી કનકવતીએ અકસ્માત પિતા પાસે આવતે રાજહંસ જે. એ રાજહંસ પ્રીતિને ઉપજાવનારો, અશોક વૃક્ષના રાતા પાંદડા જેવી આંખે, પગ રાતા રંગના, ચાંચ પણ મઝાની. વધારે શું? સારસાર વસ્તુના પરમાણુ લઈને એને વિધાતાએ બનાવ્યું હોય તે હતો. કંઠમાં સેનાની ઘુઘરીવાળી ચેન, મધુર સ્વર અને ધીમે પગલે નૃત્ય કરતે જોઈ રાજકન્યા અત્યંત હર્ષ પામી. અને રાજકન્યાએ મનમાં વિચાર કર્યો કે, કોઈ પણ અત્યંત પુણ્યવાન વ્યક્તિને વિનેદ કરાવનાર આ રાજહંસ હેવો જોઈએ કારણ કે એના સ્વામી સિવાય આવા અલંકારથી કેણ શણગારે? એને સ્વામી ગમે તે હોય પરંતુ મારા વિનદ માટે મારા પાસે રાખું. એને જોઈને મારું મન–મેઘને જોઈ મેરની જેમ હર્ષથી નાચી ઊઠે છે. એવું વિચારી ગવાક્ષમાં રહેલા એ રાજ હંસને પોતે પોતાના હાથમાં ગ્રહણ કર્યો, ગ્રહણ કરીને એને ધીમે ધીમે પંપાળવા લાગી અને પાસે રહેલી સખીને સુવર્ણનું પાંજરું લાવવા કહ્યું. આવા પક્ષીઓ એક સ્થાને રહી શકતા નથી, એ રાજકન્યાને મનોમન ભાવ જાણીને સખી પાંજરું લાવવા ઊભી થઈ એટલામાં હંસે મનુષ્ય ભાષાથી કહેવાનું શરૂ કર્યું.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
,,
“ હું રાજપુત્રી! તું વિવેકિની છે, મને પાંજરામાં પુરીશ નહિ, હું તને પ્રિય એવું કાંઇક કહેવા માગુ છું, મને તારા હાથ માંથી છુટા કર. આ પ્રમાણે મનુષ્ય ભાષામાં ખેલતા હંસને જોઈ વિસ્મય પામી અને આવેલા પરાણાની જેમ એનુ ગૌરવ કરતી હુંસને કહેવા લાગી, “ હું હુંસ! મને પ્રિય કહે, પ્રિય કથન કરનારને ઉપકારી માનવા જોઇએ, અડધી કહેલી વાર્તા સાકરથી પણ અધિક મીઠી હોય છે.’” તે સાંભળી હુંસ કહેવા લાગ્યા:
-
“ વૈતાઢ્ય પર્વતે કાશલાપુરી નગરી છે, કૈાશલ નામના વિદ્યાધરાના સ્વામી રાજ છે, તે રાજાને સુકાશલા નામે કન્યા છે, તે કન્યાને રૂપનિધાન યુવાન પતિ છે, એવા પતિને પામી તે સુકેાશલા રાજકુમારી પેાતાને ધન્ય માને છે. જેમ નરરત્ન શિરામણી તે કુમાર છે, તેમ હું સુદરી! તુ નારીરત્નમાં શિરામણી છે, તમારૂ બન્નેનુ રૂપ આદશમાં જ જોઈ શકાય છે, જગતમાં અન્યત્ર એવું રૂપ નથી, માટે હે માળા ! તારૂં અને કુમારનું રૂપ જોઈને તમારા અનેના પતિ-પત્નિ તરીકે સમાગમ થાય એવી મારી અભિલાષા હાઇ, તારા સ્વય`વર થવાના છે જાણી તને કહેવા આવ્યે છુ. મે તારૂ રૂપ પણ તે કુમારના આગળ વધ્યુ છે. એથી એ કુમાર સ્વયંવર સમયે અહીં આવશે. હે સુંદરી ! નક્ષત્રોમાં ચંદ્રમા સમાન, અત્યંત તેજસ્વી એ કુમારને અનેક રાજકુમાર રૂપ નસ્ત્રમાં ચંદ્ર સમાન તું એળખી તારો પતિ કરજે; એથી હવે મને છેડી દે, હે ખાળા ! તારૂ કલ્યાણ થાઓ.
,,
આ પ્રમાણે હ ંસતું કથન સાભળી નકવીએ વિચાયુ. ખરેખર ક્રિડાએ કરીને હુંસરૂપ ધારી આ કેઈ અસામાન્ય પુરૂષ છે એમ જાણીને હાથમાંથી તેને છૂટો કર્યો. છુટા થતાની સાથે આકાશમાં એ 'સ ઉડયો. તેજ અવસરે કનકવતીના
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
બળામાં એક ચિત્રપટ હંસે નાંખ્યું અને આકાશમાં રહી છે. “હે ભદ્ર! જે યુવાનને મેં જોયેલે તારા આગળ વર્ણન કર્યું, તે જ આ ચિત્રપટમાં છે. બરાબર ઈલે, ધારી લે અને વયંવરના દિવસે આવેલા એ કુમારને ઓળખી એને વરી
સુખી થા. »
હંસનું કથન સાંભળી અત્યંત હષત થયેલી કનકવતી અંજલી જોડીને પૂછવા લાગી. તું તારું સ્વરૂપ કહી મારા ઉપર અનુગ્રહ કર; એ સાંભળી હંસરૂપધારી વિદ્યારે પોતાનું દિવ્યરૂપ પ્રગટ કર્યું અને કહ્યું: હું ચંદ્રાત૫ નામે વિદ્યાધર છું. તારા ભાવિ પતિનો હું સેવક છું. વળી બીજી વાત પણ સાંભળ કે જે વિદ્યાના બળે હું જાણી શક્યો છું તે પણ કહું છું. જે મારા સ્વામી અને તારા થનાર પતિનું મેં વર્ણન કર્યું તે સ્વયંવરના દિવસે બીજાને દુત થઈને તારા પાસે આવશે. એમ સાંભળી કનકવતીએ તે હંસરૂપ વિદ્યાધરને આશિર્વાદ આપી વિસર્જન કર્યો.
હર્ષોલ્લાસમાં આવેલી કનકવતીએ વિચાર્યું, મારા ભાગ્ય યેગે જ આ ઉત્તમ પુરૂષ આવી મને પ્રિયકારી સંભળાવે છે. ત્યારબાદ પટને ખેલી વારંવાર અનિમિષ નેત્રે ચિત્રમાં રહેલા તે દેવસદુશ કુમારને જોવા લાગી. એ ચિત્રને પુનઃ પુનઃ કંઠ, હૃદય અને મસ્તકે ધારણ કરવા લાગી.
આ બાજુ હંસરૂપ કરીને આવેલ ચંદ્રાત૫ વિદ્યાધર કૌશલા નગરીમાં ગયે અને પિતાની વિદ્યાશક્તિના પ્રભાવે અખલીતપણે રાત્રે વસતે વાસગૃહમાં પહોંચે ત્યાં વસુદેવને સુખ અને સુતેલા જોયા, પગ પંપાળવા વડે વસુદેવને સાવધ કરી કુમાર પણ ક્ષણવારમાં જાગ્યા. ઉત્તમ પુરૂષ અ૫ નિદ્રા કરનારા હોય છે. રાત્રીને વિશે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
અકસ્માત આવીને ઊઠાડનાર પ્રત્યે કુમારને કોપ ચડયો નહિ, બહીક પણ લાગી નહિ, ઉંઘમાં ખલેલ કરનાર કઈ શરણાથી હશે એમ સમજી સુતેલી પત્નિથી છુટા પડી, વસુદેવકુમાર એકાંતમાં ચંદ્રતપને મળે. વસુદેવે એને ઓળખે, ઓળખીને સ્વાગતપૂર્વક આગમનનું કારણ પૂછયું.
ચંદ્રાત: પેઢાલપુરમાં જઈ હંસરૂપ કરી કનકવતી સાથે થયેલ વાર્તાલાપ, વિદ્યાના બળે ચિત્ર તૈયાર કરીને બતાવ્યું, વિગેરે સઘળું પાછા અહિં આવતા સુધીનું વર્ણન કર્યું, અને જગતમાં જેની જોડી નથી એવી રૂપવતી કનકવતીનું પણુ વર્ણન કરતાં, કનકવતીને આપના ઉપર ગાઢ રાગવાળી થયાનું પતે જોયું તે પણ કહી બતાવ્યું, સાથે કનકવતીનું ચિત્રપટ વિદ્યાબળે કરીને વસુદેવકુમારને આપ્યું. પછી કહ્યું છે સ્વામિન! કનકવતીએ મને કહ્યું, હે ઉત્તમ! આ ચિત્રમાં જોયેલા અને તે વર્ણવેલા કુમારને અહિં લઈ આવ. મને એક ઘડી વર્ષ જેવી લાગે છે, મારા જેવી રાંકની ઉપેક્ષા કરીશ નહિ, ઓછા પાણીમાં તડફડતી માછલીને પાણી મળવાથી હર્ષ થાય છે, તેમ હું મનથી વરી ચુકેલા પતિના દર્શન વિના માછલી જેવી મારી સ્થિતિ અસહ્યા છે, દર્શનરૂપી પાણી મળે એ જ ઈચ્છા છે. તે હે પ્રભે! આજે વદ ૧૦ છે અને દશ દિવસે સુદી પાંચમના સ્વયંવર છે, માટે ત્વરીત ત્યાં જવું ઉચિત છે.
એ સાંભળીને વસુદેવકુમારે કહ્યું- હે ચંદ્રાતા, હું દિવસ ઊગે સ્વજનેને પૂછીને ત્યાં જઈશ. તું હર્ષિત થા, મારા સાથે આવવા તું પ્રમદ વને જઈ મારી રાહ
પ્રયત્નનું ફળ વયંવરમાં જેજે. એમ સાંભળીને આજ્ઞા પામીને ચંદ્રાપ અદશ્ય થયે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસુદેવ રાત્રી હોવાથી પલંગમાં સુઈ ગયે. પ્રાતઃકાલે સ્વજનેને પુછી, પત્નિ વિગેરેને જણાવીને પેઢાલપુર નગરે ગયે. હરિચંદ્ર રાજાએ પણ કુમારના સામે આવી સત્કાર કરવાપૂર્વક લક્ષમીરમણ ઉપવનમાં ઉતારો આપે, તે ઉદ્યાન સઘળા પ્રકારના વૃક્ષોથી સંકિર્ણ જેઈ, કુમારને અત્યંત આનંદ થયે. ઉદ્યાનમાં પૂર્વે ઘણા કાળથી રચાયેલા સુંદર પ્રાસાદે, ક્રિડા સ્થાને જોતાં કેઈના પાસેથી સાંભળવામાં આવ્યું કે, પહેલાં એકવીસમા તીર્થંકર શ્રી નમીનાથ સ્વામીનું સમવસરણ અહિયા હતું, અને દેવાંગનાઓએ રાસકિડ કરી હતી, તેથી ઉદ્યાનનું નામ લક્ષમીરમણ પડ્યું. કુમારે પૂર્વ ઇતિહાસ જાણીને ત્યાં જિન મંદિરમાં રહેલાં જિનબિંબની દિવ્યપહારે પૂજા ભાવપૂર્વક કરી, પૂજા વંદનાદિ કરીને ત્યાંની અપૂર્વ શેભા જોતાં–અસ્માત્ વાત્રેના નાદ, અનેક ધ્વજા, મંગલમય શબ્દોથી ગુંજી રહેલું, સુમેરૂ પર્વત જેવું, બંદીજનેના કોલાહલ યુક્ત–આકાશથી ઉતરતું એક મહાવિમાન વસુદેવકુમારે વિમયતાપૂર્વક જોયું.
વિમાન થોડે દૂર ઉતર્યા પછી-વસુદેવકુમારે આકુલતા રહિત, ધીર થઈને–આગળ રહેલા એક દેવને પુછયું, ઇંદ્ર જેવા-કયા દેવનું આ વિમાન છે?
દેવે કહ્યું હે મહાપુરૂષ–આ ધનદદેવનું વિમાન છે. ધનદ કઈ ખાસ કારણસર મૃત્યુલોકમાં આવેલ છે, અહિયાં રહેલી અહંત પ્રતિમાઓ પૂજીને–તરત જ કનકવતીને-સ્વયંવર જેવાસ્વયંવર મંડપમાં જવાનું છે, સાંભળી વસુદેવે વિચાર્યું.
અહે! જગતમાં એક કનકવતી ધન્ય છે, જેના સ્વયંવરમાં દેવે પણ આવે છે. આ બાજુ ધનદે પ્રભુ પ્રતિમાઓને વંદન
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
કરીને પ્રભુના આગળ સુંદર સંગીત કર્યું. ધનદને આ ભક્તિભાવ જોઈને વસુદેવે વિચાર્યું–ખરેખર આ દેવ, મહાત્મા પરં શ્રાવક હોઈ એને અપૂર્વ ધર્મકાર્યમાં ઉદ્યમ છે.
હું પણ આજે ધન્ય થયે, આ આશ્ચર્ય અપૂર્વ જોવામાં આવ્યું, વારંવાર આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થયેલા વસુદેવકુમારને ધનદે જે, કુમારનું અદ્ભુત દેવકુમાર જેવું રૂપ જોઈનેબહુ ખુશ થયેલા ધનદદેવે, વિમાનમાં રહીને, પિતાના હાથની આંગળીના ઈશારાથી વસુદેવકુમારને પિતા પાસે સનેહથી બાલા, નિર્ભય અને કૌતુકી એ વસુદેવ ધનદ પાસે ગયે, ધનદે પોતાના સ્વાર્થ ખાતર મિત્રની જેમ વાર્તાલાપ શરૂ કર્યો, સ્વભાવે વિનયશીલ એવા કુમારે અંજલી જેડીને ધનદને કહ્યુંઃ આજ્ઞા કરે, હું આપનું શું પ્રિય કરું? ધનદે કાનને મધુર લાગે એવી વાણીથી કુમારને કહ્યું : હે પુરૂષ મારા માટે તારાથી થઈ શકે એવું એક કામ છે. તું મારે દુત થઈને કનકવતી પાસે જા. કહે કે ઈંદ્રને ઉત્તર દિશાને લેકપાલ ધનદ તારી સાથે લગ્ન કરવાની ઈચ્છા ધરાવે છે, વળી કહે કે હે કનકવતી! તું માનુષી હોવા છતાં દેવી થા, દૈવિ સુખ ભગવ–આટલું કામ મારૂં કર, તું વાયુની જેમ હે વસુદેવ! અખલિતપણે કનકવતીના મહેલે કેઈની પણ રોકટોક વગર મારા દૈવિ પ્રભાવથી જઈ શકીશ.
ઉપર પ્રમાણે ધનદદેવની વાણી સાંભળીને, વસુદેવકુમાર પિતાના આવાસે જઈ દિવ્ય અલંકારે, પોષાક, દૂર કરીને દૂતપણાને ઊચીત મલીન વેષ પહેરીને જતાં ધનદે કહ્યું : હે કુમાર! સુંદર અલંકારાદિનો ત્યાગ કરે ઉચિત નથી. સર્વત્ર આડંબર–પૂજા માન સત્કાર પામે છે. કુમારે કહ્યું: હે સ્વામિ! ઉજવળ કે મલિન વેષથી શું? દુતને તે પિતાની વાણું જ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
અલંકાર છે, અને તે મારા પાસે છે, ચિંતા કરેા નહિ, એમ સાંભળીને ધનદે વિસ્મયતાપૂર્વક ભદ્ર! તારૂં' કલ્યાણ થાઓ, કહીને આશીર્વાદ આપ્યા.
આશિર્વાદ મેળવીને હૃતવેષે વસુદેવકુમાર કનકવતીના આવાસે જવા રવાના થયા. હરિશ્ચંદ્ર રાજાના મહેલ પાસે આવ્યા. ત્યાં હાથીએ, ઘેાડાઓ, રથા, સુભટાથી સાંકડા થઈ ગયેલા એવા રાજદ્વાર કુમારે પ્રવેશ કર્યાં.
અદૃશ્યપણું, અસ્ખલિત ગતિ, અંજનસિદ્ધ ચેાગીની જેમ આગળ વધવા લાગ્યું અને ક્રમે કરીને રાજમહેલના પ્રથમ એરડામાં પ્રવેશ કર્યાં. દરવાજે હથીઆર સહીત પહેરેગીરા હતા; અંદર પ્રવેશ કરતાં તે પ્રથમ એરડાની નીચેના ભાગઈન્દ્ર નિલમણિથી યુક્ત હતા. અત્યંત તેજસ્વી ચમકારા મારતી ભૂમી પાણીની વાવ હાય તેમ જોનારને ભ્રમ થતા હતા. વળી અપ્સરા જેવી અલંકારાથી યુક્ત એવી સરખી વયવાળી સ્રીઓને રક્ષણ કરતી જોવામાં આવી. ત્યારબાદ કુમારે બીજા એરડામાં પ્રવેશ કર્યાં. તે એરડામાં સાનાના સ્ત ંભે, રત્નની પુતળી જડેલા હતા, ત્રીજા એરડામાં પ્રવેશ કરતાંસ્ત્રીજના દિવ્યાભરણ પ્રભુષિત ઓરડાનું રક્ષણ કરતી જોવામાં આવી. ચેાથા એરડામાં પ્રવેશ કરતાં રત્નમય ભીંતા, આરિસા વગર સ્વમુખ જોઈ શકાય એવી રીતે શૃંગાર સજતી સ્ત્રીએ જોવામાં આવી. પાંચમા એરડામાં કિન્નરીએના જેમ સંગીત ગીત, મગલમય વાતાવરણ, નૃત્ય કરતી સ્ત્રીએ, યાદવે જોઈ. ( યાદવ એટલે વસુદેવકુમાર) છઠ્ઠા ઓરડામાં મરકત રત્નમય ભીંતા જોઇ અને રત્ના મેાતીના હારથી ભરેલા થાળા જોયા. સાતમા એરડામાં લેાહિતાક્ષ રત્નના સ્ત ંભા, કકેતન મણીની ભીંતા, કલ્પવૃક્ષેાની રચના, ફુલના અલ'કારા, સુરનદીના
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાણીથી ભરેલા કળશે અને કલાવિચક્ષણ સર્વદેશીય ભાષા જાણનારી દેવાંગના જેવી દાસીઓ જોવામાં આવી. ઉપર મુજબ એક એકથી અધિક સ્વર્ગની શોભાની ઝાંખી કરાવતા સાતે એરડામાં પ્રવેશ કરતા કુમારે વિચાર્યું, ખરેખર અહિં કઈ પણ પુરૂષના પ્રવેશને અવકાશ જ નથી. કનકવતી અત્યંત ભાગ્યશાલીની છે કે જેની સાતે ઓરડામાં રહેલી રક્ષણ કરતી દાસીઓ પણ દેવાંગના સદશ્ય છે. કુમારે આ અદભુત જોયું, એટલામાં એક દાસીએ હાથમાં કમળ લઈને બાજુના દરવાજેથી પ્રવેશ કરી, ત્યાં રહેલી ચેક કરતી સ્ત્રીને જોઈ સસંભ્રમ પૂછ્યું : હે હલે, સ્વામિની કનકવતી ક્યાં છે? શું કરે છે? જવાબમાં કહ્યું -અમદવન મહેલમાં દિવ્યવેષ ધારણ કરીને કઈ દેવનું ધ્યાન કરતી હોય તેમ આપણી સ્વામિની એકલી જ બેઠી છે.
વસુદેવે અદશ્યપણે આ બધું જોઈને, દાસીએ પિલીને કહ્યા મુજબ બાજુના દરવાજેથી નીકળી જઈ પ્રમદવન મહેલ કે જે સાત ભુમિકાવાળે છે, ત્યાં નિર્ભયપણે વિસ્મિત થઈને પહોંચી ગયે.
ત્યાં દિવ્ય અલંકાર, વસ્ત્રો, સર્વ ઋતુના પુપ અંગ ઉપર ગ્ય સ્થાને પહેરીને, સર્વ સૃષ્ટિના સારભુત પદાર્થોથી યુક્ત શરીરવાળી, ભદ્રાસન પર બેઠેલી, હાથમાં રહેલા ચિત્રને વારં વાર જોતી, લીન થયેલી કનવતીને કુમારે જોઈ.
કનકવતીએ પણ ચિત્રપટમાં દર્શાવેલા એવા કુમારને સાક્ષાત જે, જોઈને ચંદ્રને જોઈ કુમુદિની હર્ષ પામે તેમ વિકસ્વર નેત્રવાળી થઈ, ભદ્રાસનથી સસંભ્રમ ઊઠી, અંજલી જોડીને બેલી, હે સુભગરૂપે કામદેવ જેવા, ખરેખર મારા જમ્બર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યપ્રભાવે ખેંચાઈને તું આવેલ છે, સુંદર હું તારી દાસી છું. એમ કહીને કનકવતી-કુમારને નમવા તૈયાર થઈ, ત્યારે કુમારે નમન કરતી અટકાવીને કહ્યું, હે મહાશ! હું તે નકર છું. મને પગે પડ નહિ, જે ખરેખર તને ચાહે છે, તે તને અનુરૂપ યેગ્ય છે, તેને તારે પ્રણામ કરે ચગ્ય છે. અજાણુ કુળવાળા એવા મારા જેવા દુતને–અનુચિત તું પ્રણામ કર નહિ, ત્યારે તે બેલી –
તારા સબંધીને સર્વ વતાંત મને ખબર છે, મારો પતિ તું જ કે જે દેવે મને કહેલું છે, અને આ ચિત્રપટમાં છે, હર્ષથી હું તારું જ ધ્યાન કરૂં છું.
વસુદેવે કહ્યું, ભદ્ર તારે પતિ હું નથી. દેવે કહેલ જે તેને હું દાસ છું, તારે પતિ ધનદ, એને હું દાસ, એની આજ્ઞાથી એના માટે તારી યાચના કરવા આવેલ છું. તું ધનદદેવની આગમહિષી થા–અનેક દેવીઓથી સેવાયેલી, દૈવી વૈભવ ભેગવ.
એ સાંભળીને કનકવતી ધનદનું નામ ગ્રહણપૂર્વક નમસ્કાર કરીને બેલી–હે સુંદર! કયાં એ ઇંદ્રને લોકપાલ દેવ–અને ક્યાં હું માનુષી કીડી સમાન–વળી એને દાસ તું થઇને મારી યાચના કરે છે, તું શું ક્રિડા કરે છે? ગમે તે હોય, પરંત આ યાચના અનુચિત છે, શું કોઈ પણ દેવને ભૂતકાળમાં– મનુષ્ય સ્ત્રી સાથે સંબંધ થયેલ સાંભળે છે?
વસુદેવે કહ્યું, હે સુંદરી–તું દેવની માગણીને ઈન્કાર કરીશ તે–દવદન્તીની જેમ અનર્થ પામીશ–અર્થાત દુઃખી થઈશ.
કનકવતીએ કહ્યુંઃ ધનદ નામના અક્ષરોથી, મારા અને એના પૂર્વજન્મના સંબંધથી મારું મન ઉત્કંઠા અને આનંદ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
અનુભવે છે, પરંતુ ઔદાકિ—દુ ધમય એવા મનુષ્યના શરીરની ગંધ પણ સહન કરવા દેવા સમથ નથી, એવું અરિહંતાનુ વચન છે. દેવા સુધાહારી છે. મનુષ્યા અનાજના આહારી છે. શરીરમાં ગયા પછી દુગંધમય બની જાય છે, માટે દુતના વેશે છુપાયેલા તું જ મારા પતિ છે, એવા મારા અડગ નિર્ધાર ધનદેવને કહેજે.
કનકવતીના નિણ્ ય જાણીને વસુદેવ ધનદ પાસે ગયા, અને થયેલી વાતચીત કહેવા શરૂઆત કરતાં ધનદે કહ્યું, મેં બધું જાણ્યું છે, ત્યાર પછી સ`દેવાની આગળ ધનદે વસુદેવની પ્રશંસા કરી કહ્યું, આ મહાપુરુષ છે, એનું નિવિકારી ચરિત્ર છે, વસુદેવના ગુણાથી આકર્ષાયેલા ધનદે વસુદેવને દિવ્ય ગંધથી વાસિત, સુરપતિપ્રિય-દેવદુષ્યની જોડી, સુરપ્રભ નામના મુગટ, દકગર્ભ નામનાં એ કુંડલ, શશીમયુખ હાર, લલિતપ્રભા નામનાં કેયુર, અધ શારદા નામની નક્ષત્ર માલા (હાર), વિચિત્ર મણીએથી શેાલતાં વલયા, મરદારૂણ નામના કેડના કંદોરો, દેવતાઈમાળા-દૈવી વિલેપન આપ્યું. પેાતાના અંગ ઉપર ધારણ કરેલા દિવ્ય વઆલ કારથી, ધનદના જેવા વસુદેવકુમાર દેખાવા લાગ્યા.
ધનદના અદ્ભુત કરાયેલા સત્કાર-સન્માનને જોઇને કનકવતીના ભાઈ વગેરે પરિવાર બહુ હ ત થયા. કનકવીના પિતા હરિશ્ચંદ્ર રાજા પણ કૌતુકથી ત્યાં આવ્યા; અંજલી જોડી ધનદને કહેવા લાગ્યા :
આપે ભરતક્ષેત્રને પાવન કર્યું. મારી પુત્રીના સ્વયંવર મ'ડપ પણ આજે દેવ વિમાન જેવા સુથેાભિત થયા. ” એમ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
કહીને રાજાએ સર્વ શક્તિ ખર્ચીને મંડપને વધારે સુંદર શાભાયુક્ત તૈયાર કરાયેા, મનેાહર માઁચા (સીંહાસના) ગેાઠવાયા.
અસરાએથી વિંઝાતા ચામર, ઢીજનાથી કરાતી ગુણસ્તુતિ, એવા આડંબરપૂર્વક ધનદ પરિવાર સાથે સ્વયંવર મંડપ જોવા ચાલ્યું. મડપ પાસે આવીને રત્નમય અષ્ટમોંગલ રત્નના આરિસા અને અનેક રત્નાનાં તારણથી યુક્ત એવા સ્વયંવર મંડપમાં ધનદે પ્રવેશ કર્યાં. પ્રવેશ કરીને એક મનહર મંચ ઉપર હું સવાહનવાળા, આકાશમાં અદ્ધર રહેલા સિ`હાસને સુરાંગનાએથી પરિવરલા ધન બેઠા. વસુદેવ પણ તેના યુવરાજની જેમ નજીકના સિંહાસને પ્રસન્ન વદને બેઠા. બીજા પણ રાજાએ, રાજકુમારો, વિદ્યાધરકુમારા યથાયાગ્ય સ્થાને બેઠા.
ધનદદેવે પેાતાના નામથી અંકિત થયેલી અર્જુન જાતીના સુવણ થી બનાવેલી કુબેરકાન્તા નામની મુદ્રિકા-વસુદેવકુમારને આપી. વસુદેવે એ વિંટી ધનઃના કહેવાથી કનિષ્ઠ આંગળીમાં પહેરી. તે વિટીના પ્રભાવે ત્યાં રહેલા સર્વેએ વસુદેવકુમારને ધનદના જેવા જાયા. સ્વયંવર મંડપમાં એ ધનદ આવેલા છે, એવા પ્રધેાષ (ચારે બાજુથી અવાજ) થયા. ત્યારપછી સવ' અલંકારો પહેરી તથા દેવદુષ્ય વસ્ત્રો પહેરીને, કામદેવના હિડાળા સમાન શે।ભતી, અનેક સખીઓ સાથે વિટાએલી, રાજ'સી જેવી, મંદગતિવાળી કનકવતી પુષ્પમાળને ધારણ કરેલી સ્વયંવર મંડપમાં આવી. પરંતુ ચિત્રમાં જોયેલ અને ક્રુતપણામાં જોયેલ વસુદેવકુમાર જોવામાં આવ્યે નહિ; તેથી સંધ્યાકાળે કમલિની જેવા મ્લાન મુખવાળી, વિષાદને કનકવતી પામી. સ્તલે લાગેલી પુતળીની જેમ કાંઇ પણ ખેાલી નહિ, પેાતાનું સ`સ્વ હરાઈ ગયુ છે સમજી કાઈ પણ રાજાને જોઈ શકી નહિ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તબ્ધ ઊભેલી કનકવતીને જોઈ સર્વે રાજાઓ શું અમારામાં કોઈ દેષ છે, એવા ભ્રમથી પિતાના શરીર પ્રત્યે નજર નાખવા લાગ્યા. એ સ્થિતિમાં કનકવતીને સખીએ કહ્યું: “હે સુંદરી ! વિલંબ કેમ કરે છે. કેઈને પણ પસંદ કરીને વરમાળા કંઠમાં નાખ.”
કનકવતી બોલી ઃ સખી! વર રૂચીકર યા ને ગમતે જોઈએ. જે મને ગમે છે તેને મંદભાગી હું જોતી નથી, કહી નિઃસાસે નાખે. નિઃસાસો નાખીને મનમાં વિચાર કર્યો, મારું શું થશે? હે હદય! મને પ્રિય વર હું જોતી નથી, તેથી પ્રિયના વિરહથી તું ટુકડા થઈ બે ભાગે થઈ જ. એ પ્રમાણે ચિંતાતુર થઈને ધનદને જોઈ પ્રણામ કરી, દીન દુઃખી થઈને રેતી, અંજલી જોડીને કહેવા લાગી હે દેવ! આ મારી પૂર્વ જન્મની પત્નિ છે એમ માનીને આવું હાસ્ય તમને શોભતું નથી મેં જોયેલા અને મનથી વરેલા મારા પતિને તમે જ છુપાવ્યા છે. એમ સાંભળીને હસીને ધનદે વસુદેવકુમારને કહ્યું હે મહાભાગ ! મેં આપેલી કુબેરકાન્તા મુદ્રિકા હાથમાંથી દૂર કર. વસુદેવે ધનદની આજ્ઞાથી તરત આંગળીમાંથી વિંટી કાઢી નાખતાં જ વસુદેવ પિતાના સ્વાભાવિક રૂપે દેખાય.
હર્ષઘેલી કનકવતીએ પોતાની ભુજલતાની જેમ સ્વયંવરમાળા વસુદેવના કંઠમાં નાખી. વાજીંત્રોને નાદ થવા લાગે, ધનદની આજ્ઞાથી ગગને દેવદુદુભિ વાગવા લાગી, અપ્સરાઓએ માંગલ્ય ગીત ગાવા માંડ્યા. અહે! હરિશ્ચંદ્ર રાજાને ધન્ય છે, જેની કન્યાને જગત્મધાન વર મળે. એવી વાણું સ્વયંવર મંડપમાં સૌ હર્ષાવેશમાં બેલવા લાગ્યા. ધનદે, આદેશ કરાયેલા દેએ, સધવા સ્ત્રીઓ અક્ષત વર્ષાવે એમ વસુધારા વર્ષોવી. ત્યાર બાદ વસુદેવ કનકાવતીને લગ્ન મહોત્સવ શ્રેષ્ઠ રીતે થા.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
ત્યાર પછી કુમારે ધનદને નમસ્કાર કરીને વિનંતી કરી. તમે। કથા હેતુથી અહિંયા સ્વયંવરમાં આવ્યા છે! એ જાણુ વાનું મને અતિ કૌતુક છે. તેના જવાબમાં લગ્નના કંકણુ ધારણ કરેલા નવા પરણેલા વસુદેવને કહેવા શરૂઆત કરી. હું કુમાર ! મારૂ અત્રે આવવાનું કારણ સાંભળ.
ધનદે પેાતાનું અને કનકવતીના પૂર્વભવનું વર્ણન શરૂ કરતાં કહ્યું :
આ ભરતક્ષેત્રમાં અષ્ટાપદ પાસે સગર નામનું નગર હતું. મમ્મણ નામે રાજા અને વીરમતી રાણી હતી. એકદા રાજારાણીને લઈને શિકાર કરવા જતાં દરવાજા બહાર નીકળતાં સાની પાછળ રહી ગયેલા સામે આવતા મલીન કપડાં-શરીર. વાળા સાધુ જોયા. આ સાધુ શિકાર કરવા જતાં અપશુકન કરી વિાભુત થયે એમ માની રાજાએ સાધુને હાથીના ટાળામાંથી હાથીને જુદો પાડે એવી રીતે સાથમાંથી જુદા પાડી પકડીને મહેલે લાવી માર ઘડી સુધી બેસાડી મુકયા. રાજા રાણીને ગુસ્સા નરમ પડ્યો. અનુક ંપા આવી, અન્ને જણાએ સાધુને પૂછ્યું: કયાંથી આવા છે ? કયાં જતા હતા ? જવાખમાં કહ્યું : હું ાહિતકનગરથી સાથે સાથે અષ્ટાપદ ઉપર અત્ પ્રતિમાઓનું વંદન કરવા જતા હતા. પરંતુ હે મહામાનૌ ! આપે સાથી મને છુટા પાડ્યો, મારા ધમ કાર્યોંમાં અંતરાયના ઊદયથી હું જઈ શકયા નહિ. મુનિનું એ પ્રમાણે કથન સાંભળીને, એ દ ંપતીને લઘુકમી` હાવાથી સાધુ ઉપર આદરભાવ જન્મ્યા અને કેપ શાંત થયા, કેટલીક ધર્મ ચર્ચા થઈ. કામળ હૃદયવાળા રાજા રાણીને જાણીને મુનિ મહારાજે જીવદયા પ્રધાન અર્હત્ ધનુ' સ્વરૂપ સમજાવ્યું. ત્યારથી માંડીને રાજા રાણી
૫. પા. ફા. ૩
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ ધર્મ સન્મુખ થયાં, તે મુનિરાજને શુદ્ધ આહાર પાણી આદિથી ભક્તિભાવપૂર્વક વહેરાવ્યું અને કર્મરૂપી રોગના નાશ માટે ધર્મજ્ઞાનરૂપી મહાઔષધ આપીને મુનિરાજ વિહાર કરી અષ્ટાપદ તિથે ગયા.
મમ્મણ રાજા વીરમતી રાણે સાધુઓના વિશેષ પરિચયમાં આવતાં સમ્યક્ત્વ સહિત શ્રાવકનાં વ્રત પાળવા લાગ્યાં. જેમ કૃપણ માણસે ધનનું રક્ષણ કરે તેમ વ્રતનું કાળજીપૂર્વક રક્ષણ કરી માનવ જન્મનું ફળ જેન ધર્મની આરાધના કરતા હતા.
અન્યદા ધર્મમાં સ્થિર કરવા માટે શાસનદેવીએ વીરમતી રાણીને, અષ્ટાપદ તીર્થે લઈ જઈ મુકી, ધર્મવંત જાને કશું જ દુર્લભ નથી.
અષ્ટાપદ તીર્થે, સુરાસુરે વડે, પ્રભુ પ્રતિમાઓ પુજાતી જોઈ રાણના હર્ષને પાર જ રહ્યો નહિ. પિતે પણ અત્યંતભક્તિભાવથી પ્રભુ પ્રતિમાઓનું પૂજન-વંદન-સ્તુતિ કરી, કૃતાર્થ થઈ. વીશે પ્રતિમાઓની ખૂબ ખૂબ ભક્તિ કર્યા પછી શાસનદેવીએ રાણી વીરમતીને, સંગર નગરમાં લાવીને મુકી ઉત્તરોત્તર ધર્મની વિશેષ આરાધના કરતાં પ્રત્યેક પ્રભુજીનાં ધ્યાનપૂર્વક વીશ વીશ આયંબીલ કર્યા, ચારશો એંશી આયંબીલ પૂર્ણ થતાં, વીશે ભગવાનને રત્નજડીત સેનાનાં તિલક કર્યા, અષ્ટાપદ તીર્થે ગયેલા મુનિ ભગવંતે, ચારણમુનિઓના સંપર્કમાં રહી ભાવથી ભક્તિ કરી (બીજી વાર અષ્ટાપદે ગયા પછી ઉપર મુજબ તિલક કર્યા છે.)
રાજા અને રાણી પ્રથક શરીર હોવા છતાં એકમનથી ધર્મની આરાધના સાથે શાસનપ્રભાવનાનાં કાર્યો કર્યા. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે બંને જણું સમાધિમરણને પામી, વિવેકી એવાં એ,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
સ્વર્ગમાં દેવ-દેવી તરીકે ઉત્પન્ન થયાં, દૈવી સુખ ભોગવી ચ્ચવીને મમ્મણરાજાને જીવ બહુવી દેશે પિતનપુર નગરમાં ધમ્મિલરેણુકા ભરવાડ-ભરવાડણને ધન્ય નામે પુત્ર થયે. વીરમતીને જીવ દેવીપણામાંથી વીને, ધન્યની ધુસરી નામની પત્નિ થઈ.
ધન્ય-ભરવાડોને ઉચિત, ભેંસ ચારવા જવા લાગ્યો. એકદા–પ્રવાસિજનેને શત્રુસમાન વર્ષાકાળમાં ધન્ય જનાવરોને લઈ વનમાં ચરાવવા ગયો તે અવસરે વરસાદ વરસવા લાગે, છત્રી પાસે હતી, વરસાદ જોરથી વરસવા લાગ્યા, જનાવશે ગામ તરફ જવા લાગ્યા. ધન્યની નજર એક પગે ઉભા રહેલાં પ્રતિમા ધારી ઠંડીથી કંપતા નિચલ મનવાળા તપથી કૃશ થઈ ગયેલા સાધુ મહારાજ ઉપર પડી. તથા પ્રકારને પરિસિહ સહન કરતાં મુનિ પાસે પહોંચી પિતાની છત્રી ધરી રાખી પરિસહનું નિવારણ કર્યું. મદ્યપાન કરનાર મદ્યપાનથી વિરામ પામે નહિ; તેમ વરસાદે માઝા મૂકી વરસવા માંડયું. ધન્ય પણ ખેદ પામ્યા સિવાય છત્ર બંધ ન કરતા ધરી રાખ્યું. વરસાદ અટકે નહિ ત્યાં સુધી મુનિ ધ્યાનને અભિગ્રહ હેઈ, જરાપણું ચલાયમાન થયા નહિ, ક્રમે વરસાદ બંધ થયે, મુનિરાજે ધ્યાન પાયું. છત્રી બંધ કરીને ધન્ય મુનિરાજને વંદન કર્યું, પગ ચંપી કરી અને અંજલી જેડી છે. હે મહાત્મા ! આ વર્ષાકાળ વિષમ છે, કાદવ કીચડથી વ્યાપ્ત પૃથ્વી છે, આપ ક્યાંથી પધાર્યા છે-જવાબમાં મુનિભગવંતે કહ્યું
હું પાંડુ દેશથી આવું છું. મારા ગુરૂદેવાદિ લંકાનગરીમાં રહ્યાં છે. એમને વંદન કરવા જતાં વર્ષાકાળ આવવાથી અંતરાય થયે છે. જઈ શક્યો નહિ, કારણ વર્ષાઋતુમાં સાધુને વિહાર કરવાને નિષેધ છે, માટે અભિગ્રહધારી થઇને રહ્યો હતે. આજ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમે દિવસે વરસાદ બંધ થયે, હવે કોઈપણ નિર્દોષ સ્થાનમાં જઈને રહીશ.
ધન્ટે કહ્યું–હે મહષી આપ મારી ભેંશ ઉપર બેસી જાઓ કાદવકીચડથી પગે જઈ શકાશે નહિ.
મુનિરાજે કહ્યું–હે ગેવાળ, અમારાથી જીવે પર બેસાય નહિ. પરપીડા કરનારું વર્તન અમારાથી થાય નહિ. ઉપયોગ પૂર્વક અમારે પાદપ્રવાસ જ કરવાનો હોય છે. કહીને એની સાથે મુનિશ્રી નગર તરફ ગયા. ધન્ય મુનિશ્રીને નમીને કહ્યું, આપ અહિંયા થોડીવાર છે, હું ભેંશ દેહીને આવું છું. કહી તરત જ ઘરે જઈ ભેંશ દેહીને, ઘડો ભરી દુધ લઈને, મુનિ પાસે આવ્યો. વારંવાર અનુમોદના કરતા ધન્ય, મુનિ રાજને પારણું કરાવ્યું. સાધુએ પિતનપુરમાં વર્ષાકાળ પૂર્ણ કર્યું. એ અવસરે ધન્ય ધુસરી સહિત–સમ્યક્ત્વ સહિત શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કર્યો. સમયે દીક્ષા ગ્રહણ કરી, દમ્પતીએ સાત વર્ષ પાળી સમાધિપૂર્વક કાળ કરીને સાધુ ભક્તિથી ઉપાર્જન કરેલા શુભ પુણ્યથી હેમવત ક્ષેત્રે યુગલીક દમ્પતી થયા, અનુક્રમે યુગલિકપણામાંથી કાળ કરી સ્વર્ગમાં દેવ-દેવી થઈ દૈવી સુખ ભેગવવા લાગ્યાં.
નળ-દમયંતી જન્મ અને ચરિત્ર દેવલેકમાંથી ચ્યવી મમ્મણ રાજાને જીવ આ ભારતમાં કોશલદેશમાં અયોધ્યાનગરી ઈવાકુ વંશમાં નિષધ રાજા અને સુંદરા રાણીના પુત્રપણે નળ થયો.
દેવલેકમાંથી ચ્યવને દેવીને જીવ વિદર્ભ દેશે કુંઠિનપુર નગર ભીમરથ રાજાની પુષ્પદંત રાણીની કુક્ષીમાં પુત્રીપણે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ઉત્પન્ન થતાં રાણીએ સુસ્વપ્ન જોઈ રાજાને કહ્યું, સ્વામિ! મેં સ્વપ્નામાં ધળો હાથી, અગ્નિથી બહીએલે આપણું મહેલે આવે છે. સાંભળીને રાજાએ સ્વપ્નશાસ્ત્ર અનુસાર જાણીને કહ્યું, હે દેવી કોઈ પુણ્યવાન જીવ ગર્ભમાં આવે છે એમ કહેતાં સવારે ઐરાવણ જે સફેદ હાથી સાક્ષાત્ મહેલના આંગણામાં આવ્ય, આવીને રાજા અને રાણુને સુંઢમાં લઈ ધે ચડાવ્યા, નગરમાં ફરતાં ચમત્કારીક હાથીને લેકે કુલથી વધા. આખા શહેરમાં ફરી જય જ્યારવ સાથે, પાછો રાજમહેલે આવી રાજા-રાણીને કાળજીપૂર્વક નીચે ઉતાર્યા, પિતાની મેળે જ હાથી આલાન સ્તંભે આવી ગયે. દેએ પુષ્પ વૃષ્ટિ સુગંધી પાણીને છંટકાવ કર્યો.
રાજાએ-હાથીને સુંગધી પદાર્થોએ સર્વાગ વિલેપન કર્યું. પુપોથી પૂજા કરી, આરતી ઉતારી.
રાણી–ગર્ભનું ઉત્તમ આહારાદિ વડે પિષણ કરતી છતી વ્યતિપાતાદિ દેથી રહિત શુભ દિવસે કન્યા રત્નને જન્મ આપે. જન્મતાં જ કન્યાના કપાલમાં સુર્ય જેવી કાંતીવાળું તિલક હતું. તેથી તે કન્યા અત્યંત શેભતી માતા-પિતાને હર્ષને પાર રહ્યો નહિ, કન્યાના જન્મ પ્રભાવે ભીમરથ રાજા અત્યંત પરાક્રમી થઈ અનેક રાજાઓને સ્વામિ બન્ય, રાજ્ય ઉગ્ર શાસનવાળું થયું. સ્વપ્નાનુસારે કન્યાનું દવદન્તી નામકરણ કર્યું. સુગંધી કમળના જેવી, શ્વાસથી લુબ્ધ થયેલા ભમરાઓના ગુંજારવથી પદ્મીની જેવી તે કન્યા દિવસે દિવસે માટી થવા લાગી. સાક્ષાત્ લક્ષ્મી જેવી તે મહેલના આંગણામાં રમવા લાગી અને કોને આનંદ ઉપજાવનારી થઈ એના પ્રભાવથી રાજાને નવનિધિ પ્રગટ થઈ પ્રત્યક્ષ થયા, આઠમે વર્ષે કલાચાર્ય પાસે કલાભ્યાસ કરવા મુકી. ઉત્તમ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
બુદ્ધિવાળી દવદન્તીને સર્વ કલાઓ થોડા સમયમાં પ્રાપ્ત થઈ કલાચાર્ય તે સાક્ષીભુત થયા. ગર્વ રહિતપણે કર્મપ્રકૃતિ આદિ જૈન સિદ્ધાંતના રહસ્યને પામી તેણીના આગળ કેઈપણ વાદ કરવા સમર્થ થયું નહિ, સ્યાદ્વાદ મતનું સુંદર રીતે મંડન કરતી હતી.
અન્યદા કલાચાર્ય તે કન્યાને રાજસભામાં રાજા પાસે લાવ્યા, સર્વ સભા સમક્ષ દવદન્તીએ નિર્ગવ પણે અભ્યાસને પરિચય કરાવ્યે સભામાં વિદ્વાને આશ્ચર્યમુગ્ધ બન્યા દવદતી નિર્મલ સમકિતને ધારણ કરતી હતી રાજાએ કલાચાર્યને સત્કાર સન્માન કરીને લાખથી અધિક સોનામહોરો આપી વિસર્જન કર્યો
દવદતીના પુણ્યતિશયથી નિવૃતાદેવી (શાસનદેવી) એ સાક્ષાત થઈને સેનાની જીનપ્રતિમા અર્પણ કરી કહ્યું કે—હે વત્સ! ભાવિજીનેશ્વર શ્રી શાતિનાથ પ્રભુની આ પ્રતિમા તારે હંમેશાં પુજવી. કહીને દેવી અંતરધ્યાન થઈ, સખીઓ સાથે ક્રીડા કરતી અનુક્રમે યૌવનાવસ્થા પામી
હવે રાજા રાણી–દવદન્તીને વિવાહ એગ્ય જાણી એને અનુરૂપ વર મેળવવાની ચિંતામાં પડ્યાં, અઢાર વર્ષની વય થઈ છતાં યોગ્ય વર ન મળવાથી અંતરમાં શલ્યની જેમ પીડા થવા લાગી અને સ્વયંવરા–પસંદ કરીને વરે એ હેતુથી સ્વયંવર મંડપ રચવાની સેવકને આજ્ઞા કરી, મને હર સ્વયંવર મંડપ તૈયાર થયા પછી અનેક રાજાઓના રાજ્યોમાં દુતે મોકલી આમ ત્રણ આપ્યાં. કુંડિનપુરમાં પણ આમંત્રણ આપવા દૂત ગયે, અનેક રાજાઓ પોતપોતાની સર્વ ઋદ્ધિ કૌશલ્ય સહિત આવવા લાગ્યા. તદા નિષેધરાજા પણ પોતાના બને નળ-કુબર પુત્ર સાથે આ. નગર સમીપમાં પોતપોતાના ઉતારા, છાવણી,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
હાથી, ઘોડા, રથ, સુભટોથી અવરજવર વધી ગઈ ભીમરથી રાજાએ સન્મુખ જઈ પ્રત્યેકને યેગ્ય સત્કાર સન્માન કર્યું. ઇંદ્રના પાલક વિમાન જે સુશોભીત મંડપ અને મનહર મંચથી રાત્રીનાં પણ દિવસને ભ્રમ કરાવે એવું દશ્ય ખડું થઈ ગયું. અવસરે સર્વ રાજારાજકુમારે અલંકારો અને પોષાકથી સજજ થઈ સુવર્ણના સિંહાસને યથાયોગ્ય સ્થાને બેઠા અને કન્યાનું મન આકર્ષવા વિવિધ પ્રકારની ચેષ્ટાઓ કરવા લાગ્યા.
દવદન્તી સખીઓ સાથે પરીવરેલી રંભા અસરાને ભ્રમ ઉપજાવતી સ્વયંવર મંડપમાં દાખલ થઈ, નવા યૌવનવાળી એને જોઈને બધાની દષ્ટિ એના ઉપર પડી સર્વે પોતપોતાના વિશેષ ચાતુરી શેભા ચેષ્ટા બતાવવા લાગ્યા.
અંતઃપુરની પ્રતિહારીએ દવદન્તીને પ્રત્યેક રાજકુમારોની ઓળખ આપવા માંડી. હે સખી, આ ઈવાકુવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલો ચંદ્રરાજકુમાર, ચંપાનગરીને સ્વામી સુબાહુકુમાર,
હિતકપુરનગરને આ ચંદ્રશેખર વિગેરેના નામ, ગામ, કુળ, પરાક્રમ, રૂપનું વર્ણન કરતી જ્યાં કેશલ દેશના નિષધ રાજાના નળ-કુબર પુત્ર હતા ત્યાં આવી, પૂર્વજન્મના નેહથી દવદન્તીએ નળકુમારના કંઠમાં વરમાળા નાખી એ અવસર સારું કર્યું, બહુ જ ઉત્તમ કર્યું એમ આકાશવાણી થઈ, ત્યારે પરાક્રમી એવા કૃષ્ણ રાજકુમારે તલવાર મ્યાનમાંથી કાઢી અગ્નિ જે ઊગ્ર થઈને નલને કહ્યું, હે નલ! તારા કંઠમાં વરમાળા દવદતીએ વૃથા નાખી છે, હું સહન કરી શકું નહિ, મારી હાજરીમાં તું એની સાથે પરણી શકીશ નહિ વિગેરે આક્ષેપે પૂર્વક તીરસ્કારનાં વચન સાંભળી ન કહ્યું : અરે મૂર્ખ, દવદન્તીએ તેને પસંદ કર્યો નહિ માટે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્વાનની જેમ બકવાટ કરે છે. મને લાગે છે તેને જીવવા ઉપર કંટાળે આવે છે, જે પરાક્રમી હોય તો તૈયાર થઈ તારું પરાક્રમ બતાવ, કહેતાંની સાથે કૃષ્ણરાજકુમારે ક્રોધાયમાન થઈને પિતાના સિન્યને લડવા તૈયાર કર્યું. આ બાજુ નલકુમાર પણ તૈયાર થઈ ગયે. બન્ને સામસામા આવી ગયા.
દવદન્તીએ ખેયુક્ત થઈને વિચાર્યું કે મારા લીધે અનેક જીવને સંહાર થાય એ યુદ્ધને પ્રસંગ ઉભે થયે, મારાથી કેમ જોવાય. એમ વિચારી હે શાસન દેવી જે હું શુદ્ધ શ્રાવિકા હાઉં તે નલને વિજય થાઓ અને બને સૈન્યમાં ક્ષેમ થાઓ. એમ કહીને જલને કળશ લઈને ત્રણ વાર (શાંતી અર્થે) છંટકાવ કર્યો. તે જ અવસરે કૃષ્ણ રાજકુમાર તેજ વગરને શ્યામ પડી ગયે. સત્વહીન બની જવાથી હાથમાંથી તલવાર પડી ગઈ
કૃષ્ણરાજે આ પરાભવ થયે જાણી આ નલ કઈ સામાન્ય નહિ, પરંતુ મહાન વ્યક્તિ છે. મેં મૂર્ખાઈ કરી જાતને હાંસીપાત્ર બનાવી એમ વિચારી નલની ક્ષમા માગવા પૂર્વક પ્રણામ કર્યો, નળે પણ શાંત થઈ નેહ બતાવી મિત્ર ભાવ પ્રદર્શિત કર્યો.
ભીમરથ રાજાએ પિતાની કન્યાને આયો મહાન વર મળવાથી આનંદીત થઈને, ઠાઠ પૂર્વક કન્યા પરણાવી, હાથી ઘોડા સૈન્ય અલંકારે આપી, ભક્તિ બતાવી આવેલા સૌ રાજાઓને સત્કાર કરી વિસર્જન કર્યા.
થોડા દિવસ બાદ નિષધ રાજા, પિતાના પુત્ર, પુત્રવધુ અને પરિવાર સાથે પિતાના નગરે જવા રવાના થતાં પુષ્પદતી રાણીએ પોતાની કન્યાને ઉચિત શીખામણ આપી છે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રી, સંકટમાં પણ પતિને ત્યાગ કરીશ નહિ. વડીલને વિનય કરજે, બને કુળને અજવાળનારી થજે. દવદન્તીએ, માતાની શીખામણ શીરસાવંઘ કરી.
નળ-દવદન્તીને રથમાં બેસાડી, નિષધરાજા સપરિવાર રવાના થયે, રાત્રી પડવાથી અંધકાર ચારેબાજુ ફેલાઈ ગયે, કઈ કઈને જોઈ શકે નહિ, ખાડા-ટેકરા સમાન ભુમી ન પારખી શકાયાથી વિષમ પરિસ્થિતિ પેદા થતાં નળે દવદન્તીને કહ્યું હે પ્રિયે, અંધકારને દૂર કરી પ્રકાશ આપનારૂં તારું કપાલમાં રહેલું તેજસ્વી તિલક પ્રગટ કરી માગને વિનરહિત બનાવ. તેજ વખતે પતિની આજ્ઞાનુસાર સ્વભાલપ્રદેશમાં રહેલું તીલક પ્રગટ કર્યું. તે જ ક્ષણે ઘરકાળીરાત્રીને અંધકાર દૂર થયો અને, રાત્રી છતાં દિવસને ભ્રમ પેદા થયે, નિર્વિન માર્ગ થવાથી સુખપૂર્વક પંથ કાપવા માંડ્યો.
- અવિચ્છિન્ન પ્રયાણ ચાલુ રહેતાં નલની દષ્ટિ એક મહામુનિ તરફ પડી, અનેક ભમરાઓથી ડંખતા પ્રતિભાધારી તે મહામુનિને જોઈ નળ-પિતાને કહ્યું, હે તાત! અહિંયાં કઈ મદ ઝરતા હાથીએ ખજવાળવા આ પ્રતિમા ધારી ધ્યાનસ્થ મહામાને ઝાડ સમજી શરીરની ખરજ ઉતારવા શરીરને વારંવાર ઘસેલું હોઈ તે હાથીના મદથી ભમરાઓ સુગંધ લેવા ડંખી રહ્યા છે. તો આપણે ત્યાં જઈ આ મહાત્માને ઉપદ્રવ દૂર કરીએ. માર્ગમાં જતાં મહાપુણ્ય આ પ્રસંગ મળે છે. તે એમના વંદન અને ભક્તિનું ફલ લઈએ. પુત્રના કહેવાથી નિષેધરાજા પુત્ર સાથે ત્યાં જઈ નિસ્પૃહી એવા મહામુનિને વંદનાદિ કરી ગ્ય ઉપચારોથી ઉપદ્રવ રહિત કરી, પુનઃ પુનઃ મુનિની પ્રશંસા કરતા માર્ગમાં આગળ વધવા લાગ્યા.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ કરીને નિષધરાજા સપરિવાર કોશલા નગરી સમીપમાં આવ્યા, નળે દવદન્તીને કહ્યું, હે પ્રિયે, જીનમંદિરેથી અલંકૃત થયેલી આ અમારી નગરી જે. દવદતીએ ગગનચુંબી મંદિરથી વ્યાપ્ત નગરી જેઈ, મેર મેઘના દર્શનથી નાચવા લાગે તેમ દવદન્તીએ જીનમંદિરો જોઈ હર્ષના અતિરેકથી રોમાંચ અનુભ. પિતાના આત્માને ધન્ય માનતી પ્રશંસા કરવા લાગી. હું ધન્ય છું નળ જેવા પતિને પામી. હંમેશા જીનમંદિરમાં જનપ્રતિમાઓનાં દર્શન, પૂજા, વંદનાદિ કરીને જન્મને સફળ બનાવીશ, વિગેરે ધર્મના મનોરથ કરતી અંતે નિષધ રાજાએ સ્વર્ગની શેભા સદશ્ય, એ નગરીમાં પુત્રવધુ–પરિવાર સાથે પ્રવેશ કર્યો. યાચકને દાન આપ્યા. નળ-દવદન્તીની પરસ્પર નખ-માંચવત દિવસે દિવસે પ્રિતિ વધતાં કેટલેક કાળ સંસા.. રીક સુખ ભોગવતાં પસાર થયે.
અન્યદા નિષધરાજાએ નળને રાજ્યાભિષેક અને કુબરને યુવરાજ પદે સ્થાપન કરી, મેક્ષને હેતુ લક્ષી બનીને દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
રાજા થયેલા નળ સ્વપ્રજાનું પુત્રની જેમ પાલન કરવા માંડયું. પ્રજા પણ નળરાજાના ગુણથી આકર્ષાઈ. રાજાના સુખે સુખી, દુઃખે દુઃખી એવા આચરણથી નિષધરાજાને પણ ભુલી ગઈ. બુદ્ધિ, પરાક્રમ, ન્યાય આદિ ગુણોથી નળરાજાને કોઈપણ શત્રુ રાજા પરાભવ કરવા સમર્થ થયે નહિ. અર્થાત બલવાન રાજાઓને પણ નળે વશ કરી સ્વાધીન બનાવ્યા.
અન્યદા નળરાજાએ પરંપરાથી આવેલા સામન્ત, સુભટે, પ્રધાનને રાજ્યસભામાં પ્રશ્ન કર્યો. હું પિત્રોડાજિત ભૂમિનું પાલન કરું છું કે અધિક-ઓછી. તેના જવાબમાં–મહારાજ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩ આપના પિતાશ્રી કરતાં અધિક એવા અધ–ભરતનું આપ પાલન કરી આધિપત્ય ભેગે છે. બાપથી બેટા સવાયા એ કહેતીને આપે સત્ય કરી છે પરંતુ અહીંથી બસો ચેાજન દૂર તક્ષશીલા નગરીને કદંબ રાજા આપની આજ્ઞા સ્વીકારતું નથી. ભરતાદ્ય રાજ્ય પ્રાપ્તિના યશરૂપી ચંદ્રમાં એક એ કલંક છે. લેશ પણ વ્યાધિની ઉપેક્ષા કરવાથી તે વધી જાય છે ત્યારે તે વ્યાધિને પ્રતિકાર અશક્ય બની જાય છે, એ ન્યાયે હે સવામી ! આપ એના સામે રોષ પૂર્ણ કરડી નજર કરશે તે તે સાંભળીને કા ઘડે જેમ હાથ લાગતાં ભાંગી જાય છે તેમ એ પણ ભ્રષ્ટ થઈ જશે. છતાં ન્યાયયુક્ત એવા આપે પ્રથમ દુત મોકલી સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરવો ઉચિત છે, ન જ સમજે તો ઉન્મત્ત એવા કદંબ રાજાને યુદ્ધમાં પરાભવ પમાડી તાબે કરવું જોઈએ.
સામતાદિનાં હિતકારી વચને સાંભળીને નળ રાજાએ ચતુર એવા દુતને તક્ષશીલા નગરે રવાના કર્યો.
દુર્ધર એવા એ દુતે તક્ષશીલા પહોંચી જઈ, કદંબ રાજાને સ્વસ્વામીને પ્રતાપ પરાક્રમનું વર્ણન કરી કહ્યું કે, હે રાજન! મહાવૈરીરૂપી દાવાનળ જેવા મારા સ્વામી નળ રાજાની સેવા કરવાનું સ્વીકારી તારું રાજ્ય સુખેથી ભગવ. તારી કુળદેવી જેમ તારા ભલા માટે જે કાંઈ કહે તે માન્ય રાખવાથી સુખી થઈશ માટે મારા સ્વામીની કૃપા તું મેળવ, તું જે આ હતકારી વચનેની અવગણના કરીશ તે દુઃખી થઈ રાજ્ય ભ્રષ્ટ થઈશ.
દુતનાં વચને સાંભળી ક્રોધાવેશમાં દાંત પીસીને કદંબે કહ્યું, રે દુત ! તારે સ્વામી શું ગાંડું થઈ ગયું છે? એ નળ રાજાને સામંતે સુભટ શું મરી પરવાર્યા છે કે કેશરીસિંહ એવા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી સામે થવાને અટકાવતા નથી, પણ ખરેખર તારે સ્વામી સુતેલા સિંહને જગાડવા શીયાળની જેમ ફાંફાં મારે છે. જા તારા સ્વામીને કહે તારી આજ્ઞાને હું ઠોકરે ચડાવું છું. (માથે તે નહિ જ) યુદ્ધ આપીશ પણ માથું તે નહિ જ આપું. એનું માથું જ હું લઈશ વિગેરે કહી અપમાન કરી દુતને રવાના કર્યો.
નળરાજા પાસે દૂતે જઈને કદમ્બરાજાની સઘળી હકીકત નિવેદન કરવાથી નળરાજા સૈન્ય લઈને તક્ષશીલા પહોંચી જઈ યુદ્ધનું આહહન કરવા પૂર્વક રણભેરી વગડાવી કદમ્બરાજા પણું સૈન્યને તૈયાર કરી યુદ્ધભુમીમાં મોખરે આવી લડવા તૈયાર થતાં બન્ને સૈન્યમાં તુમુલ યુદ્ધ જામી પડયું. જેમ સિંહને સિંહ સહન કરી શકે નહિ, તેમ બન્ને પક્ષે બાણાવળી સામે બાણાવળી, ખગી સામે ખગી, ગદાધારી સામે ગદાધારી, સુભટ સામે સુભટેએ પરસ્પર સંહાર આરંભે. અંતે નળરાજાએ કદમ્બને કહ્યું, બીજા ને સંહાર કરવાથી સયું આપણે બને શત્રુઓ લડી જય-પરાજયને નિર્ણય કરીએ. કદએ માન્ય કરવાથી અને સિંહની જેમ લડવા લાગ્યા. જે જે પ્રકારના યુદ્ધની કદમ્બે માગણી કરી છે તે પ્રકારે લડતાં કદમ્બ હાર્યો.
કદમ્બ વિચાર્યું કે ખરેખર મેં અવિચાર્યું કામ કરી મહાબળવાન નળરાજા સાથે ફેગટ લડાઈ કરી સર્વસ્વ ગુમાવ્યું તે હજી બાજી હાથમાં છે, અહિંથી પલાયન થઈ જઈ દીક્ષા ગ્રહણ કરું એટલે સર્વ ત્યાગના સુંદર ફળને હું પામું એમ, વિચાર કરી પલાયન થઈ સ્વયં લેચ કરી દીક્ષા લઈ પ્રતિમા ધારી ધ્યાનમાં રહ્યો.
નળે વિસ્મય પામી કદમ્બ મુનિ પાસે જઈ ક્ષમા માગી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
કહ્યું કે ખરેખર તમે જીત્યા છે, હું હારેલા જ છુ, ક્ષમાને ત્યાગ કરતા નહિ, એમ કહી ત્યાગની વારવાર અનુમેાદના કરતા નળે જય શક્તિ નામના કદમ્બના પુત્રને રાજ્ય આપી પેાતાની નગરી તરફ પ્રયાણ કર્યુ. ત્યારબાદ ભરતા ના સ્વામી તરીકે નળના અનેક રાજાઓએ મળી અભિષેક કર્યાં.
નલરાજા વત્તુન્તી સાથે વિષયસુખ ભેાગવતાં અને પ્રજાનુ સુંદર રીતે પાલન કરતાં ન્યાયનું રક્ષણ કરતાં મહાપ્રતાપી થયે।. વાસુદેવ નહિ પરંતુ એના જેવા, અનેક સંખ્યામધ રાજાએથી સેવાયા.
રાજ્યલુબ્ધ કુલાંગાર એવા કુમર એનાં છીદ્ર જોવા લાગ્યા અને નળને ઘુતાસક્ત બનાયેા. ચંદ્રમાને કલક હોય છે, એમ ન્યાયવાન ધર્મીષ્ટ એવા નળ દિવસા દિવસ કુમર સાથે જુગારના વ્યસનરૂપી કલંકને પામ્યા.
જુગારમાં અન્યદા નળરાજા ગામ, નગર, કટ, ક્ષેટ, દ્રોણાદિ સર્વ હારી ગયેા. સર્વ પાસા અવળા પડ્યા, લાક અત્યંત વિષાદને પામ્યા અવસર પામી દવદન્તીએ કહ્યું :
સ્વામી હું ખેાળા પાથરીને કહું છું આ લેાક પરલેક ઉભયથી ભ્રષ્ટ થવા રૂપ આ જુગારના વ્યસનના ત્યાગ કરી, નાથ, બુદ્ધિમાન માણસા ગણિકા ગમનની જેમ ક્રિડામાત્ર જુગાર કદાચ રમે એ વાત જુદી. પરંતુ સર્વ સમ્પદાના ક્ષય કરનાર રાત-દિવસ જુગાર સતત રમવું, એ તદ્દન ખરાબ છે. મારૂ મન અત્યંત દુભાય છે વિગેરે દવદન્તીનાં હીતકારી વચનાની જ્યારે નળે અવગણના કરી, ત્યારે રાતી એવી એણે મુખ્ય અમાત્યને કહ્યું, મારા સ્વામીને સમજાવીને જુગારના
વ્યસનથી પાછા વાળા.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ .
અમાત્યાએ પણ ઘણી ઘણી આજીજીપૂર્વક નળને વિનંતી કરી. સ્વામી આપના જેવા ગુણુવાનને અમે કહેવાને પાત્ર ન હાવા છતાં આપના ઉપરની ભક્તિથી કહેવાનું દ્વિલ થાય છે કે પ્રજાના ભલા ખાતર પણ આ દુષ્ટ વ્યસનના ત્યાગ કરી. જેમ સન્નપાત વધી ગયેલા રાગીને ઔષધ કાંઈ જ ગુણુ કરી શકતુ નથી, તેમ નળને કાઈની કાંઈ જ અસર થઇ નહિ, ઉલટું સ`સ્વ હાર્યાં પછી દવદન્તી સહઅ ંતઃપુર પણ હારી બેઠા. પેાતાની ધારણામાં સફળ થયેલા કુબરને યુદ્ધ કે એવા કેઈપણુ પરિશ્રમ સિવાય સસ્વાધિન થવાથી આનંદૅના પાર રહ્યો નહિં, નળને જરા પણ ખેદ થયા નહિ. શરીર ઉપરથી દીક્ષા લેનાર જેમ અલંકારાદિ ઉતારે તેમ બધા અલકારા ઉતાર્યાં.
કુમરે નળને કહ્યું : ૨ નળ ! મારી ભૂમી છેાડીને રવાના થઇજા. તને પિતાએ રાજ્ય આપ્યુ હતુ, મને પાસાએ આપ્યું. નળે કહ્યુ', મળવાન પુરૂષાને લક્ષ્મી દૂર નથી. મન્ન કરીશ નહિ એમ કહીને એક વચ્ચે નળે ચાલવા માંડતા ધ્રુવદન્તીએ એના સાથે જવા માંડયું. ત્યારે કુબરે અધમતાપૂર્ણાંક કહ્યું : હે સુંદરી ! તું જુગારમાં જીતાએલી મારી માલીકીની થઈ છે માટે જઈશ નહિ, મારૂં અંતઃપુર અલંકૃત કર.
અમાત્યાએ દુરાશયી કુમરને કહ્યું : રાજસ્! આ મહા સતી દવદન્તી અન્ય પુરૂષની છાયાના પણ સ્પર્શ કરતી નથી. અને અંતઃપુરમાં મેાકલા નહિ, માટાભાઈની પત્નિ માતા જેમ અને માટાભાઈને પિતા જેમ ગણવા એમ ખાલગેાપાલ સૌ જાણે છે, છતાં બળાત્કાર કરીશ તે આ સતી તને ભસ્મી ભુત કરી નાખવા સમર્થ છે. માટે એ શાંત છે ત્યાં સુધી સારૂ છે, એને કાપ ચડે એવું કરવું તે અનપેઢા જરૂર કરાવશે. માટે એના પતિ સાથે એ જાય એમ તમારે સ્વભલા ખાતર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
સમજીને ઉત્સાહિત ધ્રુવદન્તીને કરવી એ જ ઉત્તમ માર્ગ છે. વળી નળને ગામ-નગર-દેશ આદિ કાંઈ ન આપે તે સર્યું. પરંતુ ભાતા સહિત રથ સારથી સાથે આપ. પ્રધાનેાના કહે વાથી કુબેરે નળને સારથી સાથે એક રથ ભાતુ' વિગેરે આપ્યું. નળે કહ્યું, લીલા માત્રમાં અધ ભરતના ત્યાગ કરનારને રથાક્રિની શી ઇચ્છા ? કહી નિસ્પૃહતા દર્શાવી.
પ્રધાનાએ નળને કહ્યું, પરંપરાગતના નિયમ મુજખ જે જ્યારે રાજા હાય ત્યારે તેના પ્રત્યે એ સ્વામી અને અમેા સેવક તરીકે વર્તવાને બંધાયેલા હાઈ, આપની સાથે આવી શકતા નથી. કુબેર આવવા પણ દે નહિ, પરંતુ જેમ રાજ્યના ત્યાગ આપે કર્યું તેમ અમારા ત્યાગ કરતા નહિ. આ મહાસતી ધ્રુવ. દન્તી કેામલાંગી સૂર્યના તાપ સહન કરી શકે નહિ, માર્ગોમાં કાંટા કાંકરા વિગેરે વિષમ પ્રવાસ સમજીને અમારી લાગણીભરી વિનતીના સ્વિકાર કરા. ધ્રુવદન્તીને રથમાં બેસાડી તમારી પ્રવાસ નિવિને થાઓ. તમારૂ કુશળ થાએ વિગેરે આગ્રહ પૂવ કનાં વચનાથી નળે દવદન્તીને રથમાં બેસાડી પ્રયાણ શરૂ કર્યુ.
સ્નાન કરવા એક વસ્રા તૈયાર થયેલી સ્ત્રીની જેમ એક વજ્રા જતી દવદન્તીને જોઈ, અશ્રુ પાડતી નગરની સ્રીએ અતીવ રાવા લાગી. નગરમાંથી આગળ જતાં નળે પાંચસે હાથ ઊંચા હાથીના આલાન સ્તભ હૈાય એવા એક મેાટા સ્તંભ જોચે.
રાજ્ય ભ્રષ્ટના દુઃખને જરાપણું ન ગણકારતા એવા નળે કૌતુકથી તે સ્ત ંભને લીલા માત્રથી ઊખેડી ભમાવીને પાછે જમીનમાં ઘાલી દીધેા. આવા પ્રકારના નળના પરાક્રમને જોઇ જાણીને નગરના લેાકેા વિસ્મય પામી કહેવા લાગ્યા. અહા આવા મલવાનને પણ આવું જુગારનું વ્યસન ખરેખર આમાં
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ નિયતિ એજ કારણ સમજવું. પહેલાં નગરના ઉદ્યાનમાં કુબર સાથે નળ ક્રીડા કરતું હતું. ત્યારે અચાનક એક મહષજ્ઞાની આવેલા, તેમણે પ્રસંગેપાત કહેલું. પૂર્વજન્મમાં સાધુને ક્ષીરના દાનથી આ નળ ભરતાર્ધસ્વામી થશે, પાંચસો હાથ ઉંચા સ્તંભને ઉપાડી પાછો જમીનમાં ઘાલી દેશે. એ એનું પ્રમાણ સમજવું. આવા પ્રકારની ભૂતકાળની વાત યાદ આવવાથી નગરક વિસ્મયતાપૂર્વક કહેવા લાગ્યા. નળની હાજરીમાં બીજે રાજા હોઈ શકે નહિ, ભરતાઈપતિની આ દશા તે મહાજ્ઞાની મુનીના કથનનું શું? માટે જ્ઞાનીનું વચન મિથ્યા હાય નહિ. જરૂર નળ થોડા સમયમાં પાછે રાજ્યગાદીએ આવશે અને આપણા મને રથે પૂર્ણ કરશે.
આવા પ્રકારનાં નગરલોકનાં વચન સાંભળતાં અત્યંત રેતી દવદન્તી અશ્રુ પ્રવાહે રથને સિચંતી છતી નળે નગરને ત્યાગ કર્યો.
નળે કહ્યું હે પ્રિયે આપણે ક્યાં જઈશું? દવદન્તીએ કહ્યું, સ્વામી આપણે કુંડિનપુર જઈ મારા પિતાના અતિથી થઈએ. ત્યાં મારા પિતા આપણું સર્વ પ્રકારે ગૌરવ કરશે.
દવદન્તીની સુચના અનુસાર નળે સારથીને કહ્યું, કુંડિનપુરના રસ્તે રથ ચલાવ. સારથીએ સ્વામીના આદેશ મુજબ રથના ઘેડાને તે તરફ હાંક્યા. આગળ જતાં વાઘના ભીષણ અવાજે, શીકારી પશુઓના ચિત્કારે, અજગરાદિ હિંસક જનાવરોથી વ્યાપ્ત ભયનું જ એક સામ્રાજ્ય હાય, એવી અત્યંત ભયંકર અટવી આવી. આગળ જતાં કાન સુધી ખેંચેલા બાણે લઈને યમ જેવા ભીલેને સામે આવતાં નળે જોયા. જોતજોતામાં નળના રથને ચારે બાજુથી ભીલોએ ઘેરી લીધે. કેટલાક દારૂ પીધેલા નૃત્ય કરતાં, કેટલાંક શંખ વગાડતાં, કેટલાંક કાન ફાડી નાખે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવા જોરથી અટ્ટહાસ્ય કરતાં બાણને વરસાદ રથ પર વરસાવવા લાગ્યા. અખાડામાં મલ્લે જેમ તુમુલ મચાવે એમ જમીન ઉપર રહીને તે ભીલ કરાઑટ કરી હાથીને જેમ કુતરાઓ ઘેરી લે તેમ નળને ઘેરી લીધે.
તરત જ નળે રથમાંથી ઉતરી, કેશમાંથી તરવાર કાઢીને જેમ રંગભૂમિમાં નટ નચાવે તેમ ભીલની વચમાં ફેરવવા લાગે. એ અવસરે રથમાંથી દવદન્તી ઉતરી પતિને બે ભુજામાં પકડી કહ્યું : હે સ્વામિ! આવા લોકો ઉપર આપ પરાક્રમ કરે તે વ્યાજબી નથી. શીયાળવાં અગર સસલાં હજારે ભેગાં થાય ત્યારે તેમના ઉપર સિંહ પરાક્રમ કરી પોતાની જાતને હાંસી પાત્ર બનાવે તેમ આપ કરે નહિ, આપ ભરતાર્ધરાજ્યના અધિપતિએ આવેશમાં આવી જવું સારું નહિ કહી પતિને અટકાવી દવદન્તીએ સ્વમરથ પૂરવા વારંવાર મુખદ્વારા એ હુંકારા જોરથી ભીલે સામે રહીને કર્યા. તે હુંકારા ભોલેના કાનમાં સતીના પ્રભાવથી લોખંડની સેય જેવા ભેંકાવા લાગ્યા. ભીલે દશે દિશાઓમાં પલાયન થવા લાગતાં તે દમ્પતિ એમના પાછળ દુર સુધી ગયાં. રથથી અતિ દૂર ગયેલા નળ-દવદન્તી પાછા ફરે એટલામાં બીજી બાજુથી બીજા ભીલેએ આવી રથ-ઘેડા લઈ જઈ અદશ્ય થઈ ગયા જ્યારે વિધિ વક બને છે ત્યારે પુરૂષાર્થ પણ કાંઈજ કરી શકવા સમર્થ નથી.
પાછા ફરેલા પતિએ રથ ન જેવાથી નિરાશ થયાં, પછી દવદન્તીને ધીરજ આપી સ્વયંવર વખતે પાણગ્રહણના કાર્યને યાદ કરાવે એમ હાથે ઝાલી નળે વનમાં આગળ ચાલવા માંડયું, પગે ચાલવાથી દવદતીના પગમાં કાંટા વાગ્યા, લેહીથી જમીન રંગાવા (ખરડાવા) લાગી. એ જોઈને નળે પિતાનું • ૫. પા. ફા. ૪
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
વસ ફાડી ફાડીને દવદનતીના પગના તળીએ પાટા બાંધ્યા. કેટલુંક ચાલ્યા પછી દવદતી થાકી જવાથી એક ઝાડ તળે વિસામો બન્નેએ લીધે. વૃક્ષના પાંદડાને પંખે કરી નળે દવદન્તીને હવા આપી પલાશ વૃક્ષના પાંદડાને દડીઓ બનાવી પાંજરામાં રહેલી મેનાને જેમ પાણી લાવીને પોપટ પાય તેમ નળે પાણી લાવી દવદન્તીને પાયું. શાંત થયેલી દવદતીએ પતિને પૂછયું: સ્વામી હજુ આ અટવી કેટલી છે? અહિં રહેલી એવી મારૂં હદય કપે છે જાણે બે ટુકડા થઈ જશે.
નળે કહ્યું : હે પ્રિયે! આ અટવી સો જેજન જેટલી હોઈ, આપણે ફક્ત પાંચજ જોજન પસાર કરી છે, તું ધીરતા ધારણ કર, મુંઝાઈશ નહિ, એમ વાત કરતાં આગળ વધતાં સૂર્ય અસ્ત થવાની તૈયારી જોઈ કેઈગ્ય જગાએ રાત્રી પસાર કરવાના ઈરાદે અવૃક્ષના ઝાડ નીચે આવીને બને બેઠાં. રાત્રી પડવાથી અશોકવૃક્ષનાં પાંદડાં છેદીને-નળ પાંદડાં ચારે. બાજુ બીછાવી શમ્યા તૈયાર કરી દવદન્તીને કહ્યું: દેવી તું સુઈ જા. દુઃખના પ્રસંગે નિદ્રા સખીનું કામ કરે છે અર્થાત દુઃખનું વિસ્મરણ થાય છે.
દવદન્તીએ કહ્યું : સ્વામી નજીકમાં કેઈને વાસ હોય એવું અનુમાન થાય છે. સાંભળો ગાયના હભાને અવાજ આવે છે, માટે શેડે રસ્તે પસાર કરી ત્યાં જઈ વાસે રહીએ.
નળે કહ્યું : હાલી ત્યાં તાપસને આશ્રમ છે. તેઓ મિદષ્ટિ હેઈ તેમને સંગ સમકુવરત્નને નાશ કરે છે, જેમ આરનાલ નામને પદાર્થ ભળવાથી ક્ષીર, રૂપ, રસ, ગંધથી વિનાશ પામે છે, માટે સુખેથી અહિંયાં સુઈ જા. ત્યાં જવાના મારથ કરીશ નહિ, હું અંગરક્ષક થઈ તારું રક્ષણ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કરીશ. એમ કહીને નળે દવદન્તીને પાંદડાની શય્યા ઉપર પેાતાનું વસ્ત્ર પાથરીને સુવાડી. સુતાં મનમાં અહુન્ત દેવનુ સ્મરણું નવકાર ગણવા પૂર્વક કરીને સુઈ ગઈ. દવદન્તીને નિદ્રા આવી. ત્યારે નળે વિચાયુ કે-જેએ આપત્તિમાં સસરાને ત્યાં આશ્રય લેવા જાય છે તેએ લેાકમાં નરાધમ ગણાય છે. માટે શા માટે દવદન્તીના પિતાના શરણે હું જાઉં ? હવે તા મારા રદયને વજ્રમય બનાવીને આના અહિં જ ત્યાગ કરીને સ્વેચ્છા મુજબ રકની જેમ હું અન્યત્ર ચાલ્યા જાઉં, આ મારી પ્રિયાના શીલના પ્રભાવથી અને શાશ્વત મંત્રના બળે એને કાંઇ જ ઉપદ્રવ થશે નહિ, એમ નિણૅય કરીને છરી લઈ, પેાતાનુ અડધું વસ્ત્ર ફાડીને ધ્રુવન્દ્વન્તીના અધ વસ્ત્ર ઉપર નળે પેાતાના લેાહીવડે એક શ્ર્લાક સતી જાગે ત્યારે જાણે એમ સમજી લખ્યા. “ વિઠ્ઠલે બ્વેષ યાત્યાવા વટાડલ કૃતયા ક્રિશા; કેશલેષુ ચ તવામસ્તયારેકેન કેનચિત્ ? ગચ્છેઃ સ્વાશયે કિમ પિતુર્વા શ્વશુરમ્ય વા; મહુ તુ વાપિ સ્થાતુ ન ઉત્સહે હું વિવેકિની ? ” ૨
૧
ઉપર મુજબના અક્ષરા લખીને શબ્દ વગર રૂદન કરતા નળે ચારની જેમ મ મ ગતિએ જવાની શરૂઆત કરી દીધી.
સુતેલી પેાતાની પત્નિને, પાછુ વળીને જોતા, આગળ જતાં વારંવાર પાછુ જોતા, પત્નિને અગેાચર ( અદૃશ્ય થયા ) જ્યારે આગળ નીકળી જવાથી, પત્નિને નહિ જોવાથી, મનમાં વિચાર કર્યાં: અનાથ એવી એ બાળાને અરણ્યમાં સુતેલી જો વાઘ વિગેરે ફાડી ખાશે તેા તેની શી દશા થશે. માટે છુપાઇને રાત્રી પસાર થાય અને એ જાગ્રત થાય પછી જ હું ઋઉં. એમ વિચારી કેાઈ ઝાડના પાછળ ગુણ ઉભું રહી. પતિ તરફ નજર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
•
રાખવા લાગ્યા અને વિચાયુ કે જાગશે ત્યારે મેં દર્શાવેલા સ્થાને એની ઈચ્છા મુજખ જશે. જેમ કોઈ વ્હાલી વસ્તુ પડી ગઈ હૈાય તે લેવાને પાછા વળે તેમ પાછે આવી નજીકમાં છુપાઇ રહ્યો.
ત્યાં વદન્તીને ઊંઘમાં ભુમી ઉપર પાસુ ફેરવતાં વળી વિચાર કર્યાં કે—
અહા, નળના અંતઃપુરમાં અનેક દાસીએથી સેવાતી સૂ પણ જેણે જોયા નથી, પલંગમાં સુખ નિદ્રા લેતી વિચિત્ર દિવ્ય વસ્ત્રાલ કારાને ધારણ કરનારી, આજે એક વજ્ર પહેરેલી, એકલી ગાઢ જંગલમાં સુતી છે. હા હા મારાજ પાપે આની આવી દશા થઇ છે હું હતાશ થઈ ગયા છે, શું કરૂ? હુ ઘણી હાવા છતાં ધણી વગરના જેવી મહાસતી ગુણેનું પાત્ર ભૂમિ ઉપર આળાટે છે. હુજારા વાર મને ધિક્કાર છે ફીટકાર છે. મેં એકલી નિરાધાર મુકેલી જ્યારે જાગશે ત્યારે, મે જેમ એના ત્યાગ કર્યું તેમ એ પાતાના પ્રાણના પણ ત્યાગ કરશે મને કાંઈજ સુઝતુ' નથી.
આવા અનેક પ્રકારના વિચારોના વમળમાં અટવાયેલા નળે જે થવાનું હશે તે થશે એમ નિણ્ય કરી રાત્રી પુરી થઇ એટલે ઉતાવળે પગલે નળ રવાના થઈ ગયા.
આ બાજુ રાત્રી પુરી થયા પહેલાં દવદન્તીએ સ્વમ જોયું. સ્વમામાં પેતે ફળેલા આંબા પર ચડેલી હતી, અનેક ભમરાએ ગુંજારવ કરતા હતા, આંબાના ક્ળાનું આસ્વાદન કરતી હતી એટલામાં વન હાથીએ આવીને તે આંબાના વૃક્ષને મૂળમાંથી ઊખેડી નાખ્યા, પક્ષીની જેમ પાતે પૃથ્વી પર પડી. આવા પ્રકારનુ સ્વપ્ન જોઇને દવદન્તી તુત જાગી પતિ કયાં? ચારે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ બાજુ જોવા લાગી ન દેખાવાથી હા અશરણ એવી મારો શું સ્વામીએ પણ ત્યાગ કર્યો ? ના ના એમ બને નહિ, આટલામાંજ મેટું હાથ-પગ ધોવા ગયા હશે. અથવા કેઈવિઘાઘરીએ મારા પતિના રૂપથી આકર્ષાઈ હરણ કરી ક્રિડા કરવા લઈ ગઈ હશે? ખરેખર વૈરીશું એવી એ વિદ્યાધરીએ પિતાની કોઈ કળાથી મારા પતિને મોહિત કર્યા હશે ? કે જેથી હજુ પતિ આવ્યા નહિ. આ પૃથ્વી વૃક્ષે પર્વતે બધું કાલે જોયું હતું એ જ છે. અરણ્ય પણ એ જ છે. ફક્ત આંખોને ઠારનાર, શબ્દોથી કાનને પાવન કરનારા એક પતિ જ દેખાતા નથી.
ચિંતા સમુદ્રમાં ડૂબેલી દવદન્તી સ્વપ્નને અર્થ ચિંતવવા લાગી. આંબો –તે નળ, ભમરીઓ-રાજ્ય પરિવાર, ફલે-તે મેટું રાજ્ય, ફલાસ્વાદ-રાજ્ય સુખ, વન હાથી–તે દૈવ અને વૃક્ષ ઉપરથી પડવું તે પતિથી ભ્રષ્ટ થવું. આવા પ્રકારના સ્વમથી મારા પતિનો મેળાપ દુર્લભ છે. એમ વિચારી બુદ્ધિમાન દવદન્તીએ મુક્ત કંઠે રોવા માંડયું દુર્દશાને પામેલી સ્ત્રીઓને પૈય ક્યાં સુધી ટકે? હે સ્વામી ! મારો શું અપરાધ, મારો ત્યાગ શા માટે? શું તમને હું ભારરૂપ થાત? પોતાની કાંચળી સાપને શું ભારરૂપ થાય છે? નહિ જ. હે સ્વામી ! હાસ્યથી ક્યાંય છુપાયા હે તે હવે દર્શન આપે, અતી હાસ્ય સારૂં નહિ. હે વનદેવતાઓ ! હું તમને પ્રાર્થના કરું છું, મારા પતિનાં દર્શન કરાવે અથવા તે જે માગે ગયા હોય તે માર્ગ બતાવે. હે પૃથ્વી! તું બે ભાગે થઈ જા કે જેથી હું સમાઈ જાઉં. આવા વિવિધ પ્રકારના વિચારોથી વિલાપ કરી આંસુઓની ધારાથી જમીનને સિંચવા લાગી. જલે, સ્થળ, પર્વત, અરણ્ય કઈ પણ જગ્યાએ નળને ન જેવાથી તાવથી પીડાયેલીની જેમ જરા પણ નિવૃત્તિ પામી
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
નહિં. ગાંડીની જેમ અરણ્યમાં ભટકતાં વસ્ત્રના છેડે પતિના અક્ષરા જોવાથી વિકસીત કમલના જેવી ષિત થઇ. અક્ષર વાંચવા લાગી. વાંચીને હું નક્કી પતિના મન સરેશવરમાં હુંસી છું, એમ ન હેાય તે મને આદેશરૂપી પ્રસાદ કરત નહિ, મારા પતિનુ વચન મારે ગુરુથી પણ અધિક માનવુ જોઇએ. એમના આદેશ પ્રમાણે વ`વાથી મને સુખ થશે. માટે પિતાને ત્યાં જાઉં, પહેલાં પણ પતિ સાથે જવાના ઇરાદે પિતાને ત્યાંના મેં પતિને જણાવેલે। હતા જ, એમ નિર્ણય કરી તે વડવૃક્ષની ખાજીના માર્ગે કુડિનપુર જવા લાગી. આગળ વધતાં માં ફાડેલા વાઘા ફાડી ખાવા સન્મુખ જતાં, ધ્રુવદન્તીના સતીત્વના પ્રભાવથી દવદન્તીને અગ્નિની જેમ જોઈ પલાયન થઈ ગયા. સૉં ગારૂડીના મત્ર બળથી સ્થંભીત થાય એમ ન હાલે કે ચાલે એવા થયા. મટ્ઠાન્મત્ત હાથીએ સિંહુની જેમ જોવાથી પરાભવ કરી શકા નહિ. બીજા પણ અનેક ઉપદ્રા નાશ પામી ગયા. જે પતિવ્રતા સ્ત્રીએ હાય તેને કુશલ જ હાય છે. દવદન્તી કેાઇ ભીલની વહુની જેમ છુટા કેશવાળી, તત્કાલ સ્નાન કરી ભીંજાયેલા શરીરવાળી ( આંસુ પાડવાથી )ની જેમ, દાવાનળથી ત્રાસ પામેલી હાથણીની જેમ ઉતાવળે પગલે આગળ જતાં મહા ઋદ્ધિમાન સાથ વાહે પડાવ નાખેલેા એના જોવામાં આયે. વિચાર કર્યાં પુણ્યયેાગે સાથ મન્યેા. હવે
આ અઢવી પસાર થઇ શકશે એમ વિચાર કરે છે. એટલામાં ચારે બાજુથી ચારાએ આવી દેવાને જેમ દાનવા ઘેરી લે તેમ સાથને ઘેરી લીધેા. દવદ્યન્તીને જોવાથી સાથ લેાકેા આ પણ ચાર લેાકેાની સાગ્રીત છે એમ સમજી વધારે ભય પામ્યા; ધનવાનાને ભય સુલભ હાય છે.
ધ્રુવદન્તીએ સા વાહની કુલદેવી હેાય, તેમ ૨ લેકે તમે ભય પામેા નહિ, ભય પામેા નહિ, કહીને ચારાને કહ્યું, હૈ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુરાશયવાલા ! અહિંથી ભાગી જાઓ, ભાગી જાઓ, મારાથી રક્ષણ કરાતા આ સાથેનું તમે અનિષ્ટ કરશે તે તમો જ અનર્થને પામશે.
આ તે કઈ ભૂતના વળગાડથી ભૂતગ્રસ્થ થયેલી વાયડી, ગાંડી છે એમ સમજી એ દવદન્તીની અવગણના કરી ભય પામ્યા સિવાય ઉપેક્ષા કરી.
દરદીએ સાર્થવાહના હિત માટે કરૂણ લાવી ચેરોના સામે જોરથી હુંકારા વારંવાર કરતાં અરણ્યમાં કાન ફાડી નાખે એવા અવાજથી, ધનુષ્યના ટંકારથી સુભટો પલાયન થઈ જાય તેમ ચેરે ચારે દિશામાં નાસી ગયા. એ જોઈ ઉપદ્રવ રહિત થયેલા સાર્થક કહેવા લાગ્યા. આ કઈ વનદેવી અમારા પુણ્યથી આકર્ષાઈ આવેલ છે. જેણે અમારા જીવ સાથે. ધનમાલનું રક્ષણ કર્યું. - સાર્થવાહે દવદન્તીને ભક્તિભાવથી માતાની જેમ પ્રણામ કરી પૂછ્યું. “હે મહાનુભાવે ! આ મહા અટવીમાં તું કેમ ભટકે છે, તું કેણ છે?”
દવદતીએ પિતાના ભાઈની જેમ સાર્થવાહને નળરાજા જુગારના વ્યસનથી રાજ્યાદિ સર્વસ્વ ગુમાવ્યાને સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. સાર્થવાહે કહ્યું “હે મહાસતી! તું મહારાજા નળની પત્નિ અમારે પૂજ્ય છે અને પુણ્યવાન છીએ, અમારું રક્ષણ કરી મહાઉપકાર કર્યો છે, તે સતી! તારા ઉપકારથી ખરીદાયેલા અમે તારા દાસ છીએ, અમારા આવાસે આવી તારા પવિત્ર પગલાંથી અને પાવન કર, તારૂં જેટલું સ્વાગત ભક્તિ કરીએ, એ બધું તારા ઉપકાર આગળ કાંઈજ ગણત્રીમાં નથી.” એમ કહીને તે સાર્થવાહ પોતાના તંબુમાં દવદનતીને લઈ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટ્ટ
જઈને દેવીની જેમ ઉપાસના કરવા લાગ્યા. દવદન્તી પણ વિશ્રામને પામી સાÖવાહની ભક્તિથી ખધું દુ:ખ તત્કાળ વીસરી ગઈ.
એ અવસરે અખંડ ધારાએ વરસાદ મુખ જોરથી વરસવા માંડ્યો, જોતજોતામાં પાણીના પ્રવાહથી એ અરણ્ય જળમય ખની ગયું, જ્યાં જુએ ત્યાં પાણી જ પાણી થઇ ગયું, ત્રણ રાત્રી સુધી વરસાદ વચ્ચેાં, બંધ થયા ત્યારે ચારે બાજુ કાદવકીચડ થઇ ગયા, દવદન્તી પણ વરસાદ બંધ થયા પછી સા વાહને કહ્યા સિવાય એકલી એ સ્થાન છેડીને રવાના થઈ ગઈ.
નળે સતીને ત્યાગ કર્યું ત્યારથી ચતુર્થાં તપ કરવામાં દવન્દ્વન્તી લીન થઈ, ધીમે ધીમે આગળ જવા લાગી. આગળ જતા અમાવાસ્યાના અંધકાર જેવા કાળા ભયંકર સાક્ષાત યમના જેવા એક રાક્ષસ સામેથી આવતા જોયા. પાસે આવી રાક્ષસે દવદન્તીને કહ્યું, અરે માનુષ હું બહુ જ ભૂખ્યા છું, ઘણા કાળે તુ ભક્ષપણાને પ્રાપ્ત થઈ છે માટે જલદી તારૂ ભક્ષણ કરી મારી ક્ષુધાને તૃપ્ત કરીશ. દ્વન્દ્વન્તી ભય પામવા છતાં, ધીરતાનું અવલંબન કરી મેલી : ૨ ૨ રાક્ષસ ! મને મરણના ભય નથી, પરંતુ હું પરસ્ત્રી છું, આહુત ધમ થી વાસિત મારૂં મન છે, મને સ્પર્શ કરીશ નહિ, કરીશ તે તું મહાદુ:ખને પામીશ. જરા વિચાર કર.
:
દ્રવદન્તીનાં સત્ત્વશાલી વચના સાંભળી રાક્ષસ ખુશ થયા. રાક્ષસે કહ્યું : હું તારા પર તુષ્ટમાન થયા છું, તારૂ શું ભલુ કરૂ ? દવદન્તીએ કહ્યું: જો તુષ્ટ થયા છે, તેા કહે મારા પતિના સમાગમ મને કચારે થશે. અવિધજ્ઞાનથી જાણીને રાક્ષસે કહ્યું, રાજ્ય ત્યાગથી માંડીને બાર વર્ષે તારા પતિના સમાગમ થશે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
હું યશસ્વીની ! તારા પિતાને ત્યાં તારા પતિ મળશે, એમાં શકા રાખીશ નહિ. તારી ઇચ્છા ાય તા આંખ મીંચી ઉઘાડતાં જેટલેા સમય થાય એટલા સમયમાં તારા પિતાને ત્યાં તને મૂકું, ફાગટ ચાલવાના શ્રમ કરવાનું હવે કારણ નથી.
નવદન્તીએ કહ્યું: હું ભદ્રે ! મારા પતિના સમાગમના વૃતાંત કહ્યો એથી મારૂં સઘળું ઇષ્ટ તેં કયુ" છે. પણ પરપુરુષના સ્પ દ્વારા એ પિતાને ત્યાં જવા મારૂં મન નથી. હું જાતે જઇશ, તારૂ કલ્યાણ થાઓ. ત્યાર પછી રાક્ષસે પેાતાનુ તેજસ્વી દેવનું રૂપ બતાવ્યું–બતાવીને વિજળીની જેમ અદૃશ્ય થઈ ગયા.
'
ખાર વષે પતિ મિલન થવાનું જાણી ધ્રુવદન્તીએ રાતુ વસ્ત્ર, પાન, અલંકાર, વિલેપન અને વિગઈ નહિ વાપરવાના અભિગ્રહ ધારણ કર્યાં. એક પર્વતની ગુફામાં વર્ષાઋતુ પસાર કરવા રહી. શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની માટીની પ્રતિમા બનાવીને એક ખુણામાં પધરાવી ત્રણે કાળ વિધિપૂર્વક પૂજન, અર્ચન, સ્તુતિથી પ્રભુભક્તિના લાભ લેવા લાગી. સ્વયં તાજા ફળે લાવીને પૂજવા લાગી અને તપના પારણામાં ખીજ રહીત પ્રાસુક ફળેાથી પારણું કરતી છતી સુખપૂર્વક કાળ નિર્ગીમન કરવા લાગી.
આ માજી સાથે વાહ દવદન્તીને ન જોવાથી પગલે પગલે તે ગુફામાં આવ્યા. આવીને ધ્રુવદન્તીને પ્રભુ પુજામાં લીન જોઈ ક્ષેમકુશળ જોઈને વિસ્મયતાપૂર્વક વિકસીત વદને દવદ્યન્તીને પ્રણામ કરી બેઠા. દવન્દ્વન્તીએ પણ પૂજાનું કાય પુરૂ કરીને મધુર વાણીથી સાથ વાહનું સ્વાગત પ્રશ્નપૂર્વક સન્માન કર્યું અને વાતા કરવા લાગ્યાં. એમના અવાજથી નજીકમાં રહેલા કેટલાક તાપસેા ત્યાં આવ્યા. ઊંચા કાન કરી મૃગલાએ જેમ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
સંગીત સાંભળે તેમ તાપસે સાંભળવા લાગ્યા. એટલામાં ત્યાં વરસાદ વર્ષ શરૂ થયે. મુશળધાર વરસાદ પડવાથી તાપસે આપસમાં કહેવા લાગ્યા. આવી પરિસ્થીતીમાં આપણે ક્યાં જઈશું? વરસાદથી કેવી રીતે બચાશે?
દવદન્તીએ ભયભીત થયેલા તાપસને કહ્યું : બહીશો નહિ, બહીશો નહિ, એમ મેટેથી બોલીને તાપસની ફરતી રેખા અંકિત કરીને જે હું સતી હાઉં, સરળ આશયવાળી હોઉં તે આ રેખાની અંદર પાણી પડો નહિ, એ બેલી સતીત્વના પ્રભાવથી જાણે છત્ર ધર્યું હોય. અને પાણી શરીરને અડે નહિ એમ તે તાપ ઉપર વરસાદને છાટે પણ પડ્યો નહિ. આવા પ્રકારને ચમત્કાર જોઈને તાપસી કહેવા લાગ્યા. ખરેખર આ કોઈ મહાન દેવી છે, આવી શક્તિ કે માનવીમાં સંભવે નહિ. તાપસને ઉપદ્રવ દુર થયા પછી, વસંત સાર્થવાહે દવદનીને પૂછયું. હે ભદ્ર! કહે તું આ ક્યા દેવની પૂજા કરે છે. તે સાથે. વાહના પુછવાથી દવદન્તીએ કહ્યું: આ અરિહંત દેવની પ્રતિમા છે. ત્રણ જગતના નાથ છે, મનવાંછિત પુરનાર છે. એના પ્રભાવથી હું આવા અરણ્યમાં પણ નિર્ભય છું. મને વાઘ, સિંહ આદિ શીકારી હિંસક પશુઓ પણ કાંઈ જ અનિષ્ટ કરવા સમર્થ નથી એમ કહ્યું. કહીને જીવદયા મૂળ જૈનધર્મને સારો પરિચય આપે. અપૂર્વ જૈનધર્મને પ્રભાવ જાણીને વસંત સાર્થવાહ તથા તાપસે એ મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરવા પૂર્વક તે ધર્મ અંગીકાર કર્યો. વસંત સાર્થવાહે ત્યાં તાપસપુર નગર વસાવ્યું. પાંચસો તાપસ ત્યાં બોધ પામ્યા તેથી તાપસપુર તરીકે તે નગરની પ્રસિદ્ધિ થઈ. તે નગરમાં સાર્થવાહે જિનમંદિર તૈયાર કરાવી શાંતીનાથ ભગવાનની મૂર્તિની સ્થાપના વિધિ મુજબ કરાવી પિતાના અઢળક ધનને સદ્વ્યય કર્યો અને કેટલાક કાળ ત્યાં પસાર કર્યો.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
. સુવર્ણના ઉત્સવ કરવા કેલ
૫૯ અન્યદા નળપ્રિયાએ પર્વતના શિખર ઉપર ઉદ્યોત રાત્રીએ જે. આકાશમાંથી નીચે આવતા જતા દેવે વિદ્યાધરે જયજયારવ કરતા હતા. વસંતસાર્થવાહ તાપ –અનેક લોકો શું આશ્ચર્ય છે? એમ વિસ્મય પામેલા સતીને અગ્રેસર કરી પર્વત ઉપર ચડી ગયા.
ત્યાં સિંહ કેશરી નામના સાધુ મહાત્માને તુર્તમાં કેવલ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલું જાણુને જ્ઞાનને મહેસૂવ કરવા માટે દે વિદ્યાધરો આવેલા હતા. સુવર્ણના કમળસિંહાસને બેઠેલા કેવળી મહાત્માને સર્વેએ વંદન કર્યું. દવદન્તી વસંત સાર્થવાહ અને તાપસ પિતાના આત્માને કૃત્યકૃત્ય માની, દ્વાદશ વંદનાદિ વિધિ પુરી કરીને યંગ્ય સ્થાને બેઠા. તે અવસરે કેવળજ્ઞાની મુનિરાજના ગુરૂ યશેભદ્રસૂરિ પણ ત્યાં આવ્યા, પિતાના કેવળી શિષ્યને વંદન કરી સૌની આગળ બેઠા.
કરૂણાના ભંડાર સિંહકેશરી કેવળીએ ધર્મદેશના આપવાની શરૂઆત કરતાં બે ભવ્ય જી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં જીવને મનુષ્યપણું પામવું અત્યંત દુર્લભ છે, તે પ્રાપ્ત થયા પછી એને સફળ બનાવવા જીવદયા મૂળ જનધર્મ અંગીકાર કરો જેના પ્રતાપે સર્વથા દુઃખથી મુક્ત અને સંપૂર્ણ શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. કાનને અમૃતમય વાણી સંભળાવીને સાર્થવાહ તથા તાપસોને સંશય નિવારવા કેવળી ભગવંતે કહ્યું ઃ આ મહાસતી દવદન્તીએ તમેને જે ધર્મ કહ્યો છે, તે યથાર્થ છે, જનધર્મના રંગથી રોમેરોમમાં રંગાયેલી એનું વચન મિથ્યા નથી, એ સતીના ધર્મપ્રભાવથી વરસાદને ઉપદ્રવ તમેને નડ્યો નહિ, કરેલી મર્યાદામાં પાણીનું બિંદુ પણ પડયું નહિ, ચેરલેકે હંકાર માત્રથી પલાયન થઈ ગયા વગેરે પ્રત્યક્ષ પુરાવાથી એ મહાનુભાવા છે આહંત ધમની ઉપાસીકો
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી દવદન્તીના શીયળ પ્રભાવે દેવે પણ એનું સાનિધ્ય કરી ઉપદ્રવનું નિવારણ કરે છે, એ પ્રમાણે કેવલી એના મહિમાનું વર્ણન કરતા હતા. એ અવસરે કઈ મહર્થિક દેવે ત્યાં આવી કેવલી ભગવંતને વંદન કરીને દવદન્તીને કહેવા માંડયું
હે ભદ્ર! આ તપોવનમાં કુલપતિને હું કર નામને શિષ્ય તપ તેજના પ્રભાવે દુપ્રેક્ષ્ય હતો. પંચાગ્નિ સાધક મહાતપ કરવા છતાં તપોવનમાં રહેલા તાપસે મારે સત્કાર સન્માન આદર ગૌરવ કરતા નહોતા, પ્રિય શબ્દથી પણ બોલાવતા નહોતા. તેથી મહાઅભિમાની એવા મેં આશ્રમનો ત્યાગ કર્યો, ક્રોધ રાક્ષસથી ઘેરાયેલો રાત્રીના અવસરે અંધકારમાં કેઈ ગીરી ગુફામાં અણીયાળા પત્થરો સાથે અફળાયે, જોરથી અફળાવાથી મારા બધા દાંત પડી ગયા, શરીરે ખૂબ પીડા થઈ, સાત રાત્ર સુધી મેં અસહ્ય પીડા ભેગવી છતાં તે તાપસેએ મારી કશી જ ખબર લીધી નહિ, ઉલટું જેમ ઘરમાંથી ભયંકર સર્ષ નીકળી જવાથી ઘરનાં માણસો શાંતીને અનુભવ કરે તેમ મારા જવાથી આશ્રમવાસી તાપસે પિતાને પીડા ગઈ એમ માની સુખ અનુભવવા લાગ્યા. તેથી તેના ઉપર અત્યંત ઉગ્ર ક્રોધને ધારણ કરતે, પ્રતિકાર કરવાને અસમર્થ શારીરીક અને માનસીક અસહ્ય વ્યથાને ભગવતે મરણ પામી આ જ અરણ્યમાં આશ્રમની નજીક મોટે વિષધર સર્પ થયે. અન્યદા પતિ વિયેગીણી તું એ રસ્તેથી જતી હતી ત્યારે તને ડંખ દેવા હું ધર્યો. ઉતાવળથી આવતો હતો, પરંતુ તે નવકાર ગ, એ ગણુતાની સાથે જ મારી ગતિ અટકી પડી, કોઈએ મને મજબુત પકડ્યો હોય તેમ તને ડંખ દેવાને અસમર્થ થયે, મારી શક્તિ હણાઈ ગઈ, તું ચાલી ગઈ. હું પણ દેડકા વગેરેનું ભક્ષણ કરી જીવન જીવવા લાગ્યા. એક વખત તાપસેના
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગળ તું ધર્મ સંભળાવતી હતી. ત્યાં મેં સાંભળ્યું. જે જીને મારી સુખી થવાના મનેર સેવે છે, તે મહાપાપી સુખના બદલે ભયંકર દુઃખોનું સર્જન પિતા માટે કરે છે, એવું તારું કથન સાંભળીને મને વિચાર થયે કે નિરંતર હિંસામાં રપ રહેનાર મારું શું થશે. ઉહાપોહ કરતાં જાતિસ્મરણથી પૂર્વના સહવાસી આ તાપસે છે. ગત જન્મ યાદ આવવાથી મને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા, અણસણ કરી શુભધ્યાને મૃત્યુ પામી સૌધર્મ દેવલોકે કુસુમસમૃદ્ધ વિમાનમાં કુસુમપ્રભ નામને દેવ થયે. હે મહાસતિ! મહાભયંકર પાપી નરકગામી એ હું તારા જ પ્રભાવથી દેવઋદ્ધિને પાયે, પામીને દિવ્ય સુખે ભેગવનારો થયે, અવધિજ્ઞાનથી મહાઉપકારણ જાણીને તારા દર્શને આવ્યો છું, હું તારો ધર્મ પુત્ર છું. આ પ્રમાણે દવદન્તીને કહી તે દેવે પૂર્વભવના પરિચિત તાપસ તરફ વળીને કહ્યું: હે બાંધ, મારૂં પૂર્વભવનું તમારા પ્રત્યેનું પાપાચરણ હું આ કેવલી ભગવંત અને સર્વ સમક્ષ ખમાવું છું, તમેએ પ્રાપ્ત કરેલ શ્રાવક ધર્મનું નિધાનની પેઠે રક્ષણ કરજે. એમ કહીને તે ગુફામાં રહેલી પિતાની સર્ષ કાયને બહાર કાઢી નન્દિ નામના વૃક્ષે લટકાવી, તાપસને કહ્યું, જે કઈ ક્રોધ કરશે તેના ફળ સ્વરૂપ આ વિષધર ભુજંગપણને પ્રાપ્ત થશે. જેમ હું કર્પર તાપસ મરીને ક્રોધ કષાયથી ભુજગપણને પામ્યા હતા તેમ.
આ પ્રમાણે તે દેવનું વૃત્તાંત સાંભળીને સમ્યકત્વધારી કુલપતિ વિશેષ વૈરાગ્ય વાસિત બનીને કેવલી ભગવંતને વંદન કરીને દીક્ષાની યાચના કરી, ત્યારે કેવલીએ કહ્યું, આ મારા ગુરૂ યશોભદ્રસૂરી દીક્ષા આપશે. વિમય પામેલા કુલપતિએ પૂછ્યું: હે ભગવન! આપે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
દીક્ષા કેમ લીધી. જવાબમાં કેવળીએ કહ્યું, કૈાશલાપુરીમાં નળ રાજાના નાના ભાઇ કુબેરના હું પુત્ર છું. સંગાનગરના કેશરી રાજાની અંધુમતી નામની કન્યાને પરણીને સ્વનગરે આવતાં આ ગુરૂજીને જોયા. ભક્તિથી વંદન કરી મારૂં આયુષ્ય પૂછ્યું. જ્ઞાનખળે જાણીને પાંચ જ દિવસનુ કહ્યું. હું ચિંતામાં પડી ગયા. ગુરૂએ કહ્યું, વત્સ ચિંતા કર નહિ. એક દિવસનુ પણ ચારિત્ર સવથા દુ:ખથી મુક્ત કરવા સમર્થ છે. એથી વૈરાગ્યવાસિત થઈને મેં... દીક્ષા લીધી. ગુરૂજીની આજ્ઞાથી હું અહિયાં આવ્યા. શૂલધ્યાનમાં સ્થિત થયા. ક્ષપકશ્રેણીથી છાતી કર્માંના ક્ષય કરી કેવલજ્ઞાન પામ્યા. એ પ્રમાણે સિહુકેશરી કૈવલીની વાણી સાંભળી કેવલીએ પણ ચૈાગનિરોધ કરી અઘાતી કર્મોને ખપાવી, આયુષ્ય પૂર્ણ કરી શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ કરી દેવાએ કેવલી ભગવાનના પવિત્ર દેહના અગ્નિ સંસ્કાર કર્યાં.
યશે।ભદ્રસૂરી પાસે વિમલમતી કુલપતિએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. દવાન્તીએ કહ્યું, હે પૂજ્ય મને પણ દીક્ષા આપે. સૂરિજીએ કહ્યું: હું સતી હજુ તારે નળ સાથે સંસારીક સુખ લાગવવાનાં છે, માટે આપી શકાય નહિ કહી ગુરૂ પ°ત ઉપરથી નીચે ઉતરી તાપસપુરમાં આવી, શાંતીનાથ ભગવાનના ચૈત્યમાં વંદનાદિ કરી લેાકેાને સમ્યક્ત્વધારી મનાવ્યા.
હવે મલીન અંગ વસ્ત્રવાળી, ધર્મધ્યાનમાં લીન ભીક્ષુણી જેવી, દવદ્યન્તીએ સાત વર્ષે તે ગુહામાં પસાર કર્યાં. એક વખતે કાઇ મુસાફરે આવીને કહ્યું : હે દવદન્તી મેં અમુક સ્થાને તારા પતિને જોયા હતા. તે સાંભળી રામાંચીત થઈ. આ કાણુ હશે ? એ જાણવાને ગુફામાંથી બહાર નીકળી દૂર સુધી જઈ પણ કોઈ જોવામાં આવ્યું નહિ ખેલનાર વ્યક્તિ અદૃશ્ય થઈ ગઈ, શુઢ્ઢા દૂર રહી ગઈ, શુભ સમાચાર આપનાર દેખાયા નહિ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉભય ભ્રષ્ટ થઈ ગુફા તરફ પાછી વળતાં હતાશ થયેલી એક સ્થાને બેસી રવા લાગી. વિલાપ કરી હા દૈવ હું શું કરું? ક્યાં જાઉં? એટલામાં એક ભયંકર રાક્ષસી હું તને ખાઈ જઈશ કહી મેં ફાડીને ધસી આવતી જોઈ દવદનતી બોલી ઃ મેં નળ સિવાય બીજા પુરુષને મનથી પણ ન ઈચ્છળ્યો હોય તે હે રાક્ષસી તું હતાશા થા. શીલના પ્રભાવે રાક્ષસીએ પણ પ્રણામ કર્યા. ક્ષણમાં રાક્ષસી અદશ્ય થઈ ગઈ.
દવદન્તી પતિનું ધ્યાન કરતી આગળ જતાં ખૂબ તૃષાતુર થઈ થાકી ગઈ તૃષાથી ગળું સુકાવા માંડયું. એટલામાં એક પાણી વગરની નદી આવી, કાંઠે ઉભીને બેલી, મારા અંતઃકરણમાં નિર્મળ સમ્યકત્વ હોય તો નિર્મળ જળ અહીં થાઓ તત્કાળ ઈન્દ્રજાળની જેમ ખળખળ પાણી વહેવા માંડ્યું. હાથીણુની જેમ પાણી પીઈને શાંત થઈ આગળ જતાં વડના ઝાડ નીચે વનદેવીની જેમ બેઠી. એટલામાં મુસાફરોએ જોઈ, જોઈને કહ્યું, ભદ્રે ! તું કેણ છે? અમને દેવી જેવી લાગે છે. દવદન્તીએ કહ્યું : હું દેવી નથી, માનુષી છું. સાથે ભ્રષ્ટ થયેલી અરણ્યમાં ફરું છું, તાપસપુર જવું છે, માર્ગ બતાવે. મુસાફરોએ કહ્યું, સૂર્ય અસ્ત થાય તે દિશામાં જા. તને માર્ગ બતાવવા સાથે આવી શકાય એમ નથી, અમે પાણી માટે આવ્યા હતા તે લઈને સાર્થમાં જઈશું. તારે અમારી સાથે આવવાની ઈચ્છા હોય તે સાથે ચાલ, ત્યાંથી કઈ નગર પહોંચાડીશું. દવદન્તી એમના સાથે ગઈ. સાર્થવાહ ધનદેવે પૂછયું: તું કોણ છે, ક્યાંથી અત્રે આવી છે. જવાબમાં-હું વણિક પુત્રી પતિ સાથે પિતાને ત્યાં જતી હતી, સુતેલી મૂકીને મારા પતિ ત્યાગ કરી ગયા, જાગીને પતિને ન જેવાથી ભટકતી હતી, તમારા માણસે મળ્યા અને મને અહિયા લાવ્યા. માટે હે મહા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
ભાગ, મને કાઈ પણ વસતિના સ્થાને લઈ જાએ. તમારૂ કલ્યાણ થાઓ.
ધનદેવ સાથ વાહે કહ્યું, અમે અચલપુર જઈએ છીએ. તને કુલની જેમ લઈ જઈશુ, ચિંતા કર નહિ. કહીને સુ ંદર વાહનમાં એસાડી પેાતાની પુત્રીની જેમ સાથે લીધી.
આગળ જતાં ધનદેવ સાથ`વાહે, કેાઈ પર્વતની નજીકમાં પડાવ નાખ્યો, રાત્રીએ દવદ્યન્તીએ સાથમાં રહેલા કાઇના મુખથી નવકાર મ ંત્રનું સ્મરણ કરતા સાંભળ્યે, કોઈ સાધર્મીક આ ધુ છે સમજી સા વાહને સાથે લઇને તેની પાસે ગઇ, તંબુમાં ચૈત્યવ ંદન કરતા જોઇ હુ પામી. શ્રાવક કૃષ્ણરત્નવષ્ણુની પ્રતિમા સામે રાખીને વંદન કરતા હતા. દવદ્યન્તીએ અનુમેાદનાપૂર્ણાંક હર્ષાશ્રુથી પ્રભુને વ ંદન કર્યું. ચૈત્યવંદન પુરૂ થયા પછી દવદન્તીએ પુછ્યું : હું બધુ આ કેાની પ્રતિમા છે, જવાબમાં આ ભાવિમાં થનાર ઓગણીસમા શ્રી મઠ્ઠીનાથ પ્રભુજીની પ્રતિમા છે, હે કલ્યાણી મારા કલ્યાણને માટે ભાવથી આ પ્રતિમાનું પૂજન કરૂ છું. વિશેષ હકીકત સાંભળ. હું કાંચીપુરીના વિણક છુ, કાંચીપુરીમાં એકદા ગુપ્ત નામના જ્ઞાની મુનિરાજ આવીને રતિવદ્યભ વનના એક ભાગમાં બિરાજમાન થયા, વંદન કરીને મે' પૂછ્યું' માશ મેક્ષ કાના તીમાં થશે, મુનિ ભગવતે કહ્યું, શ્રી મલ્લીનાથ પ્રભુના તી'માં તુ' દેવલાકથી વ્યવી મિથિલા નગરીમાં પ્રસન્નદ્ર રાજા થઇ, રાજ્ય વૈભવના ત્યાગ કરી, સાક્ષાત્ વિચરતા મલ્લિનાથ પ્રભુની દેશનાથી પ્રતિબેાધ પામી દીક્ષા લઇ કેવળજ્ઞાન પામી માન્ને જઇશ. આ પ્રમાણે ધમ ગુસ સુનિની વાણીથી આ પ્રતિમા તૈયાર કરીને પુછુ છુ, શ્રાવકે પેાતાના વૃત્તાંત કહ્યા પછી ધ્રુવદન્તીને પૂછ્યું. ભદ્રે તું કાણુ છે.
મહાસતી દવદન્તીએ ધનદેવ સાર્થવાહને જેમ પેાતાના
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
વૃત્તાંત કહ્યો હતેા, તેમ અશ્રુભીની આંખે કહ્યો. સાંભળતાં શ્રાવકની આંખમાં પણ આંસુ આવ્યાં. શ્રાવકે આશ્વાસન આપતાં કહ્યું, હે મહાનુભાવ! તું શાક કરીશ નહિ, દુઃખાવું કારણ આપણાં સજેલાં અશુભ કર્મના ઉદય છે. આ સાથ વાહ તારા પિતા અને હું તારા ભાઈ સમાન ગણજે. દુઃખેાના પણુ અંત આવે છે, તું જરૂર સુખી થઈશ. આશ્વાસન પામેલી અને સાધર્મીકના મેળાપથી રાજી થયેલી રાત્રી પુરી થતાં પ્રભાતે સાથ વાહે પ્રયાણ શરૂ કર્યુ અને અચલપુર નજીકમાં સાથ વાહ આવી ગયા.
ધ્રુવદન્તીની ઈચ્છા મુજબ અચલપુરના દરવાજા આગળ મુકી સાÖવાહુ અન્ય યાગ્ય સ્થળે પડાવ નાખી રહ્યો.
તૃષાતુર થયેલી ધ્રુવદન્તીએ ત્યાં રહેલી વાવમાં પ્રવેશ કર્યાં. પાણી ભરવા આવેલી સ્ત્રીઓએ આ કેાઈ જલ દેવતા હશે એમ આપસમાં એના સામુ જોઈ વાતા કરવા લાગી. એટલામાં વાવમાં પગ મુકતાં ડાબેા પગ ગેાધાએ પકડ્યો, દુ.ખ ઉપર દુઃખ જોઇને નવકારમંત્ર ત્રણવાર ગણુતાં છુટી થઈ, હાથ મેહું પગ ધેાઈને પાણી પી સ્વસ્થ થઇને વાવની બહાર નીકળી. થાકી ગયેલી, હુંસીની જેમ મઢ મોંઢ ચાલતી ઝાડ નીચે બેસી અચલપુર નગરની શેાભા દૃષ્ટિગેાચર કરી, શીલરત્નને ધારણ કરનારી મહાસતી દવદન્તીએ કયાં જવુ' એવા વિચારમાં હતી. એટલામાં ત્યાંના રાજા ઋતુપની રાણી ચદ્રયશાની દાસીએ સેાનાના કુંભ લઈને અરસપરસ હાસ્ય કરતી પાણી ભરવા વાવ પાસે આવી.
તેણીએએ-દુદ શામાં પ્રાપ્ત થયા છતાં દેવીની જેમ દેવદન્તીને જોઇ, રૂપમાં દેવાંગના જેવી, કાદવમાં કમલીની જેમ
૫. પા. ફા. ૫
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
એને જોઈ દાસીઓએ વિસ્મય પામી મંદમંદ ગતિએ વાવમાં પ્રવેશ કર્યો. પાણી ભરીને વારંવાર દવદન્તીને નીરખતી બહાર આવીને રાજમહેલે જઈ સ્વામીની ચંદ્રયશાને નિવેદન કરતાં દવદન્તીના રૂપ તેજ આકૃતિનું વર્ણન કર્યું. ચંદ્રયશાએ એ સાંભળીને, તરતજ દાસીઓને કહ્યું. તમે એને અહીંયા લઈ આવે. મારી પુત્રી ચંદ્રવતીની બહેન સમજીને એને સારી રીતે પુત્રીની જેમ રાખીશ. રાણીના કહેવાથી દાસીઓએ દવાદન્તી પાસે આવીને કહ્યું કે સુભગે—
આ નગરમાં ઋતુપર્ણ રાજાની રાણી ચંદ્રયશાએ તને પિતા પાસે ગૌરવપૂર્વક આવવાનું કહ્યું છે. ચંદ્રવતી એની પુત્રી છે, તને પણ પુત્રીની જેમ રાખશે, માટે અમારી સાથે ચાલ, તું હવે તારા દુઃખને જલાંજલિ આપ. અહીંયા શુન્ય ચિત્તવાળી બેઠી છે, પરંતુ દુરાત્મા યંતરાદિથી છલ પામી અનર્થને ભેટીશ. એ પ્રમાણે ચંદ્રયશા રાણીએ દાસીઓ મારફત કહેવડાવવાથી, આદ્ર મનવાળી રાણુના સ્નેહપૂર્વકના આમંત્રણથી, દવદનતી એમની સાથે ચાલી. દાસીઓએ કહ્યું : અમારી સ્વામીનીની તું ધર્મપુત્રી અમારી પણ સ્વામિની છે, વગેરે હાલભર્યા શબ્દથી, અંતે દવદન્તી રાણી પાસે આવી.
ચંદ્રયશા-મારી માતાની બહેન છે, એમ દવદન્તી જાણતી નથી, રાણ પણ દવદન્તી મારી બહેનની પુત્રી અર્થાત ભાણેજ છે એવું જાણતી હતી, પરંતુ બાલ્યકાળમાં જોયેલી તે આ છે એવું જાણ્યું નહિ, તે પણ રાણીએ દુરથી એને પુત્રીની જેમ પ્રેમથી જેઈ, કહ્યું છે કે ઈષ્ટ અનિષ્ટ માટે અંતઃકરણ એ જ પ્રમાણ છે.
ચંદ્રયશા રાણીએ નલપ્રિયા દવદન્તીને આલિંગન કર્યું,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
દવદતીએ પણ અશ્રપુણ નયનોએ રાણીને નીચે નમીને પ્રણામ કર્યો.
રાણીએ પૂછ્યું, પુત્રી તું કોણ છે? જવાબમાં સાર્થવાહને કહેલું, તે કહ્યું, રાણીએ એના દુઃખમાં ભાગ લઈ, તું મારી કન્યા ચંદ્રવતીની જેમ સુખેથી અહીંયા રહે.
અન્યદા ચંદ્રયશાએ ચંદ્રવતીને કહ્યું. મારી ભાણેજી દવદન્તી જેવી આ તારી બહેન સંભવે છે. પરંતુ એકાકીની અહીં આવે શી રીતે? ક્યાં અમારા સ્વામી નળરાજાની પ્રેમનું એક પાત્ર રાણી દવદન્તી અને કયાં આ? આ અચલપુરથી નળરાજાની રાજ્યપાની ચારસો જેજનથી અધિક દૂર છે, ત્યાંથી એનું આગમન અને આ દશા જોતાં તે સંભવતું નથી એમ શંકાકુશંકામાં પડી.
રાણી ચંદ્રયશા નગરની બહાર દાન શાળામાં દિન અનાથને દાન આપતી હતી. એક વખતે દવદતીએ રાણીને કહ્યું, હે માતા! આપ આજ્ઞા કરે તે હું દાન આપું, કદાચિત્ યાચક વેષે મારા પતિ આવે તે ઓળખી શકું. રાણુએ દવદન્તીની પ્રાર્થના સ્વિકારી ત્યારથી દવદન્તી સ્વયં દાન આપવા માંડી અને આવતા જતાને પુછવા લાગી, તમે આવા અમુક પ્રકારને રૂપવાન પુરુષ જે છે? વગેરે પુછપરછ કરવા ખાસ લક્ષ આપતી હતી.
એક વખતે દાનશાળામાં રહેલી દવદન્તીએ પ્રસંગને અનુરૂપ કુવાજીત્ર વગાડતા, રાજ્યના માણસે એક ચેરને મુશ્કેટાટા બાંધીને વધ્યભૂમિએ વધ કરવા લઈ જતા જોયા. દવદન્તીએ રાજ્યમાણસેને પૂછ્યું: આણે શું ગુને કર્યો છે? કે જેથી વધસ્થાને લઈ જાઓ છે. ત્યારે તેઓએ કહ્યું: આણે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
રાજકન્યા ચંદ્રવતીના રત્નના અલંકારના ડાભડા ચાર્યાં હતા. પકડાઈ જવાથી રાજાજ્ઞા મુજબ એને બાંધીને ડીમડીમ વગાડવા પૂર્વક ધ્યભૂમિમાં લઈ જઈએ છીએ. ચારે દવદન્તી સામે દિનતાથી જોયું અને મેલ્યા કે ‘હે દેવી ! તારા દેખતાં શું હુ આવી કદના અને વિડંબનાપૂર્વક મૃત્યુ પામીશ ? મને બચાવ-શરણ આપ”. એ પ્રમાણે ચારતું ખેલવું સાંભળી ધ્રુવદન્તીએ રક્ષકાને કહ્યુ': ભાઈએ! આ રાંકને છેડી મુકા, એ દયાપાત્ર છે. જવાખમાં રાજાની આજ્ઞાના અમારાથી ભંગ ના થાય, માટે છેડાય નહિ. મહાદયાળુ દવદન્તી આગળ આવીને ખેલી. જો હું સતી હોઉં તા આનાં બંધના તુટી જાએ, એમ કહીને ચારના સામે ત્રણવાર પાણી છાંટયું : તે જ ક્ષણે મધના તુટી ગયાં, રક્ષકે વિસ્મય પામ્યા, ખબર પડવાથી ઋતુપર્ણ રાજા ત્યાં આણ્યે. વિસ્મય અને વિકસીત નયણે દવદન્તીને કહ્યું': હે પુત્રી! અમારા હુંમેશાં રાજધમ શિષ્ટજનાનું રક્ષણ અને દુષ્ટજનાને શિક્ષા કરવાના હાઇ, લેાકેા અમેાને કર આપે છે તે આવી રીતે લેાકેાનું રક્ષણ હું ન કરૂ,, અને ચારાને શીક્ષા ન કરૂ તે હું પણ મારી ફરજ ચુકી પાપના ભાગીદાર અનુ એ ન્યાય યુક્ત છે ? જો આ ચારના હું નિગૃહ ના કરૂ તા બીજા લેાકેા પણ નિભ ય થઇ પ્રજાને ઉપદ્રવ કર્યા વિના રહે નહિ. પ્રજાને ઉપદ્રવ થતા રાજા સાંખી લેતા રાજ્ય અને પ્રજા બન્ને નાશ પામી જાય.
ધ્રુવદન્તીએ રાજાને પ્રણામ કરી કહ્યુ', હું તાત! શરણે આવેલા મારા દેખતાં માર્યો જાય તે શ્રાવિકા એવી મારી કુપાળુતા કચાં રહી ? માટે હે પૂજ્ય! મારા ખાતર પણ એને જીવીત મક્ષી મુક્ત કરો. વધારે શું કહું ! એના હૃદયની પીડા દુષ્ટ રાગની જેમ મારા અંતઃકરણમાં સક્રમી ગઈ છે. રાજાએ પણ દવદન્તીના
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્યાગ્રહથી ચારને મુક્ત કર્યો. મુક્ત થયેલ ચેર તે જ ક્ષણે દવદન્તીના ચરણમાં પડ્યો. તું મારી માતા, મને બચાવ્યા વિગેરે વારંવાર બેલી એ ઉપકારને કદી ભુલતે નહિવારંવાર દવદન્તીને સંભારી મનથી પ્રણામ કરવાનું ચુકતા નહિ. દવદન્તીએ પણ થોડા દિવસ પાસે રાખી શિખામણ આપી સુધાર્યો. એક વખત દવદતીએ પુછ્યું “તું કેણું છે? ક્યાંથી આવેલ છે? સર્વ તારૂં વૃત્તાંત શંકા વગર મને કહે,” ત્યારે તે કહેવા લાગે –
વસંત સાથે વાહને હું પિંગલ નામે નેકર તાપસપુરમાં હતો. કુવ્યસનમાં પડેલા એવા મેં સાર્થવાહને ત્યાં ખાતર પાડી ઘણું ધન લુંટયું. લુંટીને નાઠે, રસ્તામાં ચારોથી હું લુંટાયે, માર માર્યો અને એક વાભેર મને જીવતે મુકયે. મારા જેવા પાપીનું કલ્યાણ ક્યાંથી થાય? ન જ થાય. ફરતે ફરતે અહિં અચલપુરમાં આવી ઋતુપર્ણ રાજાની સેવામાં રહ્યો, રાજાને વિશ્વાસ પમાડી અંતઃપુરમાં જતાં આવતાં પાછી દાનત બગડી, રાજકન્યાને અલંકારોને ૩ ચેર્યો, પકડા અને વધસ્થાને લઈ જતા હતા ત્યાં હું કલ્યાણી ! મને તેં બચાવ્યા તે સર્વ પ્રસિદ્ધ છે.
ઉપર પ્રમાણે પિંગલ ચેરે સ્વવૃત્તાંત કહીને, આગળ કહ્યું મહાસતી! તાપસપુરમાંથી મારા માલીકને કહ્યા વગર તું નીકળી ગઈ ત્યારે સાર્થવાહ શેકાતુર થઈ અન્નનો ત્યાગ કર્યો. સાત ઉપવાસને અંતે યશોભદ્રસૂરિએ પ્રતિબંધ પમાડવાથી આઠમે દિવસે પારણું કર્યું. અન્યદા વસંત સાર્થવાહ મહા મૂલ્યવાન ભેટયું લઈને કુબરરાજા પાસે ગયા. તે ભેટણથી કુબરરાજા ખુશ થયા અને તે તાપસપુરનું રાજ્ય છત્ર ચામર વગેરે વસંત સાર્થવાહને આપ્યું અને પોતાને સામત રાજા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
બનાવી “શ્રી વસંત શેખર” નામથી એની સદ્ધિ થઈ. તાપસપુરમાં આવી વસંત શેખર રાજ્યનું પાલન કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે ચેરના મુખથી સાંભળી રાજી થયેલી દવદનતીએ કહ્યું: વસ! તે પ્રથમ ચેરી આદિ વ્યસન સેવી દુષ્કર્મ ઉપાર્યું. હવે તે દુષ્કર્મને ક્ષય કરવા દિક્ષા લે. પિતાના એકાંતે હિતની વાત કરનાર દેવદતીનો આદેશ પ્રમાણ કર્યો. એટલામાં ત્યાં બે સાધુ ભગવંત પધાર્યા. દવદન્તીએ ભક્તિભાવથી વંદન કરી નિર્દોષ આહાર-પાણી વહોરાવી કહ્યું, “હે પુજ્ય! આ પિંગલ જે
ગ્ય હોય તો એને દીક્ષા આપે.” યેગ્ય છે, એમ કહી વિધિ પૂર્વક દીક્ષા આપી. સાધુઓના આચાર સમજાવી ત્યાગને અમૂલ્ય મહિમા કહી સાધુપણુમાં સ્થિર કર્યો.
ત્યારપછી કુંઠિનપુરમાં રાજા ભીમરથે સાંભળ્યું. નાનાભાઈ કુબર સાથે નલરાજા જુગારમાં સર્વ હારી જતાં દવદન્તીને લઈ નવલરાજા વનમાં જતાં કઈ મહાઇટવીમાં પ્રવેશ કર્યો. તે પછી પ્રભુ જાણે શું થયું? કયાં ગયા ? પત્તો નથી. જીવતા છે કે મરી ગયા એવી શંકામાં પડેલા ભીમરથ રાજાએ પુપદતી રાણુને સર્વ હકીકત દુઃખ સાથે કહી. એ સાંભળી રાણી ખૂબ કરવા લાગી. સ્ત્રીઓને દુઃખના વખતે આંખમાં પાણી સહેજે આવી જાય છે.
ત્યારપછી ભીમરથ રાજાએ હરિમિત્ર નામના વિશ્વાસુ-ચતુર માણસને નળ દવદતીની શોધ કરવા રવાના કર્યો. તે હરિ મીત્ર અનેક ઠેકાણે તપાસ કરતા અચલપુરમાં આવ્યું. આવીને ઋતપણે રાજાની રાજ્યસભામાં ગયા, અવસર પામીને રાણીએ હરિમિત્રને પુછયું. કુંડિનપુરમાં ભીમરથ રાજા-રાણ પુષ્પદન્તી એને પરિવાર વિગેરે બધા ક્ષેમકુશળ છે ને? હરિમિત્રે કહ્યું. એ બધા કુશળ છે, પરંતુ નળ અને દવદન્તીના કુશળને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧ વિચાર કરો. એમ કહી સઘળી દુઃખદા કથા કહી સંભળાવી અને એમની શોધ માટે ફરતે ફરતે અહીંયા આ છું તે પણ કહ્યું.
રાણી ચંદ્રયશાએ, ભદ્ર! તું આ શું બેલે છે? એમ કહીને છાતી ફાટ રૂદન કરતાં અંતઃપુરને સર્વ પરિવાર શેકાતુર થઈ ગયે. ક્ષણવારમાં જ્યાં આનંદ કલેલમય વાતાવરણ હતું ત્યાં શેકનું સામ્રાજ્ય વ્યાપી ગયું.
પ્રવાસથી થાકેલે ભુખે જમીને સ્વસ્થ થવા દાનશાળામાં જમવા ગયે. દાનશાળાની મુખ્ય અધિકારીણી પિતાના સ્વામીની પુત્રી દવદન્તીને એકી ટસે જેવા લાગે. ઓળખી અને ખાવાનું પણ ભુલી ગયો. પિતાની મહેનત સફળ થવાથી તેને આનંદ ન થાય ? સૌને થાય જ તેમ રોમાંચને અનુભવતે હરિમિત્ર દવદન્તીના પગમાં પડ્યો, બેઃ દેવી! તારી આ અવસ્થા ? આજે સેનાને સુરજ ઊગ્યે, તને જીવતી જોઈ સૌ સારાં વાનાં થશે એમ કહી તત જ ચંદ્રયશા રાણી પાસે પહોંચી ગયો. વધામણી આપી કહ્યું, હે દેવી! શેક કરે નહિ, દાનશાળામાં દવદન્તી છે. સાંભળતાં જ તત્કાળ ચંદ્રયશા ઝડપથી પહોંચી ગઈ. જેમ રાજહંસી કમલિનીને આલિંગન આપે તેમ ભેટી પડીને કહ્યું. હે વત્સ! મને ધિક્કાર છે. ઉત્તમ સામુદ્રિક લક્ષણેએ યુક્ત એવી મારી પાસે હોવા છતાં ઓળખી શકી નહિ, હું તે ઓળખી શકી નહિ, પરંતુ તે કેમ પિતાને છુપાવી મને ઠગવા જેવું કર્યું. ભાગ્યયોગે દુર્દશાને પ્રાપ્ત થઈ. પરંતુ જે પિતાના હોય તેને સત્ય કહેવામાં કેમ શરમ આવી? અસ્તુ. હે પુત્રી! તું કહે કે નળે તારો ત્યાગ કર્યો કે તે નળને ત્યાગ કર્યો? નક્કી નળે તારે ત્યાગ કર્યો હવે જોઈએ. તું તે સતી છે, તું ત્યાગ કરે એ બને જ નહિ. શું સૂર્ય પશ્ચિમ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
દિશામાં કદી ઉગ્યા છે. ? રે નળ-નિષ્પાપા એવી પાતાની પત્નિના ત્યાગ કરતાં તને જરાપણ વિચાર ના આવ્યે કે એક અબળાને કાના આધારે છેાડી જાઉં છું. બહુ જ અનુચિત કા, કુળવાન આવુ કરે નહિ, વિગેરે એલીને ધ્રુવદ્યન્તીને કહ્યુંઃ હું વત્સે! મારા અપરાધ ક્ષમા કર.
અંધકારરૂપી સર્પના નાશ કરનાર ગરૂડની જેમ તારા કપાળમાં રહેલુ સહજ સૂર્યÖસમાન તિલક કયાં ? એમ કહીને પેાતે જ ધ્રુવદન્તીના કપાળને સ્પર્શ કરી, ઉપરના પડદા દૂર કર્યાં. તે જ ક્ષણે સેાનાના પિન્ડ સમાન ચમકારા મારતું તેજ ચારે બાજુ ફેલાઇ ગયુ. માસી વારંવાર હર્ષાશ્રુથી દવદન્તીને સ્નાન કરાવતી હેાય તેમ કપાળને ચુખવા લાગી અને દવન્દ્વન્તીને માસીએ આપેલાં અત્યત મનહર સફેદ વસ્ત્રા પહેરાવી હાથ ઝાલીને રાજા પાસે લઈ જવામાં આવી.
આ બાજુ સૂર્ય અસ્ત થયેલા હાઈ ઘાર અંધકાર વ્યાપી ગયા. પરંતુ દવદન્તીના તેજસ્વી તીલકથી પ્રકાશ ફેલાઈ ગયા. રાજસભામાં રાણીએ રાજાને કહ્યુંઃ સ્વામી! જન્મથી જ દવદન્તીના કપાળમાં સહજ તિલક હાઇ એના પ્રતાપે રાત્રીએ પણ દિવસના ભ્રમ કરાવે છે. રાજાએ કૌતુથી દવદન્તીના કપાળ ઉપર હાથ મુકયો તેજ ક્ષણે અંધકાર ફેલાયા. પૂનઃ રાજાએ હાથ ઉઠાવી લીધે। અને પ્રકાશ જોઈ રાજાએ ધ્રુવદન્તીને પુછવાથી દવદન્તીએ નીચું જોઈ અશ્રુધારા વર્ષાવતી નળરાજા જુગારમાં હારી ગયાથી માંડીને સર્વ હકીકત નિવેદન કરી. રાજાએ પેાતાના ઉત્તરીય વથી દવદન્તીનાં આંસુ સાફ કરીને કહ્યું : પુત્રી! તું રડીશ નહિ, વિધિ આગળ કેાઈ ખળવાન નથી, એમ વાત કરે છે એટલામાં આકાશ માથી ઉતરીને કાઈ ધ્રુવ રાજસભામાં આન્યા. આવીને અંજલી જોડીને ભીમરથપુત્રી-નવદન્તીને કહ્યું:
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
હૈ માતા! હું પિંગલચાર તારા આદેશથી દીક્ષા લઈ, તાપસપુર જઇ, સ્મશાનમાં પ્રતિમાધ્યાને રહ્યો. ત્યાં દાવાનળથી ખળતે ધમ ધ્યાનમાં લીન શુભ ભાવે મૃત્યુ પામીને સ્વગ વાસી દેવ થયા. અવિધજ્ઞાનથી અહીં જાણીને નર્કમાં જતા એવા મહા પાપી મને સુરસસ્પદાના લેાક્તા બનાવનાર મહાઉપકારીણી તને જોવા અને મારૂ સ્વરૂપ કહેવા અહિં આન્યા છેં. તું વિજયને પામ. એમ કહી સાત ક્રોડ સૂવર્ણ વર્ષાવી અદૃશ્ય થયેા. પ્રત્યક્ષ જૈન ધર્મના પ્રભાવ જાણીને રાજાએ તથા બીજાઓએ જૈન ધમ સ્વિકાર્યાં.
અવસર પામીને હિમિત્રે રાજાને કહ્યું: હું દેવ ! દવદન્તીને પિતાના ઘેર જવાના આદેશ આપે. દ્વન્દ્વન્તીના વિરહ અસહ્ય હાવા છતાં રાજા અને રાણીએ આશિર્વાદ આપી જવાની રજા આપી. અને એક રાજરાણીને શેાભે એવા ઠાઠથી સેના, દાસદાસીએ વગેરે પરિવાર સાથે રવાના કર્યો.
રિમિત્રે આગળ જઇને ખબર આપવાથી રાજા ભીમરથ અત્યંત હર્ષથી સામેા આવ્યે. પિતાને જોવાથી ધ્રુવદન્તી વિકસિત નયને રથમાંથી ઉતરી પાદચારી ઢાડતી પેાતાના પિતાના ચરણમાં પડી. પિતા-પુત્રી લાંએ સમયે મળવાથી વણુનિયાનંદ સૌ કાઇને થયા. રાણી પુષ્પદન્તી પણ સપરિવાર જઇને પુત્રીને મળી આલિંગન આપ્યુ. જેમ જાન્હવી યમુનાને મળે તેમ માતા-પુત્રીના મેળાપ કેને હ ન ઉપજાવે ? શ્રી સ્વભાવ મુજબ દવદન્તીમુક્ત કઠે રાવા લાગી. સ્નેહી જના વિયેાગના વિરહની વ્યથા જેમ સહન કરે છે, તેમ મેળાપ વખતે આનંદની પણ અવધિ રહેતી નથી. તત્ક્ષણુ પાણીથી પુત્રીનાં આંસુ ભુંસી નાખી પુષ્પદન્તી પરસ્પર દુઃખ પ્રગટ કરવાપૂર્વક વાત કરવા લાગી. પુત્રીને
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેળામાં બેસાડી, હે આયુષ્યમતિ! અમારા ભાગ્યદયે તું જોવામાં આવી છે ખરેખર પૂર્વ પુણ્ય હજી જાગતાં છે તું સુખપૂર્વક અહિયાં કાળ પસાર કર. થોડા સમયમાં તારા પતિને પણ તું જોઈ શકીશ. કહેવત છે કે જીવતે નર સેંકડો કલ્યાણને પામે છે. રાજાએ પણ હરિમિત્ર ઉપર ખુશ થઈને પાંચસે ગામ ઈનામમાં આપી કહ્યું. નળના આગમનથી અર્ધ રાજ્ય પણ આપીશ. પછી દવદન્તીના આગમનને નગરમાં મેટે મહત્સવ કર્યો. સાત દિવસ સુધી દેવપૂજા ગુરુભક્તિ વિશેષ પ્રકારે કરી. આઠમે દિવસે રાજાએ પુત્રીને કહ્યું: હે વત્સ! નળ સ્વયમેવ અહીં આવે એવી ચેજના કરીશું, તું મુદ્દલ ચિંતા કરીશ નહિ. આસ્તે આસ્તે સર્વ સારૂં જ થશે. એમ આશ્વાસન અને સ્નેહભર્યા વચનેથી દરદન્તી સુખપૂર્વક પિતાને ત્યાં રહેવા લાગી.
હવે દવદન્તીને ત્યાગ વનમાં કર્યા પછી નળનું શું થયું. તે પણ વૃતાંત ધનદે-વસુદેવની આગળ કહેવાની શરૂઆત કરી.
નળરાજા અરણ્યમાં ભટકતાં એક બાજુ વનની બાજુમાં ધુમાડે છે. આકાશમાં ચંદ્ર, સૂર્ય, નક્ષત્રાદિને જાણે શ્યામ બનાવવાને કમર કસી હોય તેમ ધુમાડે આકાશતલ સુધી પહોંચી ગયે. ભુતળ ઉપર વાંસ વૃક્ષો વનસ્પતિ પણ અગ્નિથી ભડભડ બળતાં હતાં. એના ધુમાડાથી સર્વત્ર શ્યામતા પ્રસરી ગઈ. શ્વાપદ પશુ, પક્ષીઓનાં આક્રંદ સંભળાવા લાગ્યાં. એટલામાં બળતા દાવાનળમાં મનુષ્યનો અવાજ નળે સાંભળે.
હે ઈશવાકુવંશ તિલક નળરાજા–ક્ષતિત્તમ, મારૂં રક્ષણ કરો, રક્ષણ કરે, તું નિષ્કારણે ઉપકાર કરનાર છે, તે પણ મને બળતો બચાવ કે જેથી હું પણ તારા પર ઉપકાર જરૂર કરીશ. શબ્દાનુસારે નળ તે દિશામાં દેડડ્યો. ત્યાં મોટે સાપ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
દાવાનળમાં ફસાયેàા, ખળતા જોચે અને રક્ષણ કરો, બચાવે એ અવાજ પણ એને હતેા.
નળે પુછ્યું: હું મહાસપ! તું મારૂં' નામ વંશ કયાંથી જાણે છે, વળી મનુષ્યભાષા પણ ખેલે છે. તા એ આશ્ચય મને કહે. સપ` ખેલ્યા, પૂર્વ જન્મમાં હું મનુષ્ય હતા, કહૃદયે સ થયે। છું. પૂર્વજન્મના અભ્યાસથી મનુષ્યભાષા હું એટલું છું. હું યશસ્વી, મને મહાઉજવળ અવધિજ્ઞાન પણ છે, જેથી તારૂં નામ-વંશ પણ જાણી શકો છું.
કરૂણા ઉત્પન્ન થવાથી નળે કંપતા તે સપના ઉપર પેાતાનું વજ્ર નાંખી દાવાનળમાંથી બહાર કાઢ્યો. તે જ વખતે તે સસ્પે નળના આખા શરીરે ભરડા લીધેા, અને નળના હાથે ડસ્યા. નળે તુત જ તે સર્પને ભૂમી ઉપર નાંખીને કહ્યુ: ૨ ૨ તને બચાવનારને સારા ખલેા તેં આપ્ટે, સાપને દુધ પાનારને સાપ ડસે છે, એ કહેવત સાચી પાડી. નળના આખા શરીરે વિષ પ્રસરવાથી કૂખડાના સ્વરૂપને પામ્યું. પીળા કેશ–ઉંટના હાઠ જેવા હાઠ, રંક જેવેા, હાથ-પગ સંકોચાઇ જવા, મેટું પેટ વિગેરે બિભત્સ વિકૃત આકાર ધારણ કરનાર નટ જેવા દેખાવા લાગ્યા. ક્ષણવારમાં રૂપનું પરાવર્તન જોઇને વિચાર કર્યાં. જીવતર ફાગઢ ગયું. આવા રૂપથી હડધુત થવા કરતાં દીક્ષા લઈ પરલેાક સુધારૂ, એવા વિચારમાં હતા, એટલામાં તે સપે` પેાતાનું દિવ્યપ પ્રગટ કરી દેવ તરીકે દન આપી નળને કહ્યું : તુ ખેદ કરીશ નહિ, હું તારા પિતા નિષધ દેવ થયા છું. તને રાજ્ય આપી મે` દ્વીક્ષા લઈ-પાળીને બ્રહ્મદેવલેાકમાં ઉત્પન્ન થયા છું. અવધિજ્ઞાનથી તારી દુદ શાને જાણીને સર્પ બનીને તારૂ શરીર ખરાબ મેં જ કર્યુ છે. તેનું કારણુ, તારા શત્રુએ તને ઉપદ્રવ કરે નહિ. વળી દીક્ષા
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬, લેવાના મરથ પણ કરીશ નહિ. તારે હજુ ભેગ ભેગવવાના છે, પછીથી દીક્ષાને સમય પણ તને હું જણાવીશ. હે પુત્ર! આ બીફળ અને રત્નને કરંડીઓ લે. યત્નથી રક્ષણ આનું કરજે. જ્યારે તારે તારા સ્વરૂપમાં પ્રગટ થવું હોય, ત્યારે આ બીલવફળના બે ભાગ કરજે, એમાંથી દેવદુષ્ય વસ્ત્રો અને કરંડીઆમાંથી હાર-રત્નના દાગીના તને પ્રાપ્ત થશે.
પિતાના પૂર્વજન્મના પિતા નિષધદેવના હિતકારક શબ્દથી નળ ખુશ થયા અને પૂછ્યું: હે તાત! તમારી પુત્રવધુ દવદન્તીને મેં જ્યાં ત્યાગ કર્યો તે અત્યારે ક્યાં છે? જવાબમાં દેવે કહ્યું: વત્સ! દવદતી કુંડિનપુરમાં અત્યારે પિતાને ત્યાં ક્ષેમકુશળ છે એમ કહીને દવદન્તીને સર્વ વૃત્તાંત ત્યાગ કર્યો પછીને કહો, અને નળને કહ્યું: હે પુત્ર! અત્યારે તું આમ શા માટે વનમાં ભટકે છે, જ્યાં તારી ઈચ્છા હોય ત્યાં ક્ષણ વારમાં મુકું.
નળે કહ્યું: મને સુસુમાપુરે મુકે. દેવે પણ નિમિષ માત્રમાં સુસુમાપુર નગરની સમીપમાં નળને મૂક્યો મૂકીને દેવ પિતાના સ્થાને જવા અદશ્ય થયે.
નળે સુસુમાપુરમાં પ્રવેશ કરતાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની પ્રતિમા જોઈ. રોમાંચિત થઈને વંદન સ્તુતિ કરીને નગરના દરવાજે આવ્યું. ત્યાં આલાન રસ્તંભને ઉખેડીને ગાંડોતુર થયેલ હાથી મહાવાયુની ઝડપથી વૃક્ષને ભાંગી લોકોને રંજાડતે, માવતને પણ નહિ ગણકારતે સાક્ષાત યમ જે નળના જેવામાં આવ્યું. દધિપણું રાજા વગેરે પ્રલયકાળ જેવું આ તોફાન હાથીનું જેવાથી વશ કરવાને સમર્થ થયા નહિ એથી રાજા કિલ્લા ઉપર ચડીને ઉચ્ચ સ્વરે કહેવા લાગ્યા. જે કોઈ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
પરાક્રમી આ મારા હાથીને વશ કરી ઠેકાણે લાવશે તેને મના વાંછિત આપીશ. છે કેાઇ સમથ ?
તે સાંભળી કુખડા હાથીના સન્મુખ વાયુવેગે દોડ્યો, દોડતા જોઈ લોકો ફોગટ મરીશ નહિં, મરીશ નહિ એમ કુબ્જાના ઉપર દયા લાવીને ખેલવા લાગ્યા. નિભય થઈને કુખડા હાથીના નજીક જઈને દડાની જેમ ભુમી પર આળેટવા લાગ્યા. હાથી પણ કુઞ્જને સુંઢમાં પકડવા લાલચેાળ આંખા કરીને ગર્જના કરવા લાગ્યા. કુબ્જ પણ ઘડીમાં જમીન ઉપર પડીને ઘડીમાં ઉભા થઇને એમ મધુ કુસ્તીની જેમ હાથીને પુછડાથી પકડી ભમાવવા લાગ્યા. એમ પરાક્રમ કરીને માંત્રીક જેમ સને વશ કરી લે તેમ તે કુબ્જ હાથીને થકવી નાખ્યા. હાથી મલહીન થયેલે જાણી બળવાન એવા કુબ્જ હાથીના કઠમાં બન્ને પગ મૂકીને સિંહની જેમ સ્કંધ ઉપર ચડી જઈ ચપેટા લગાવી, અકુશને નચાવી, હાથીના અવયવાને ઢીલા કરી નાખ્યા. સંપૂર્ણ વશ કરીને ગામમાં ફેરવતા લેાકેાના જયજયારવ શબ્દોના ગગનભેદી અવાજો સાંભળતા આલાન
સ્ત લાવીને ઊભેા રાખ્યા. રાજાએ હર્ષાવેશમાં આવી કુબ્જના ગળામાં સેાનાને હાર નાખ્યું; હાથી ખીલે બંધાઈ ગયા. કુબ્જે પણ વિસ્મય પામેલા દધિપણુ રાજાની સમીપે આવી પ્રણામ કરી, રાજાના સન્માનપૂર્વક રાજા પાસે બેઠક લીધી.
દધિપણુ રાજાએ વિસ્મયપૂર્ણાંક પૂછ્યું: હે વત્સ ! હાથીને વશ કરવાની અપૂવ કળા અમે જોઇ. શું બીજી પણ કાંઈ તું જાણે છે ? સંભવ છે કે તું બીજું પણ અપૂવ જાણતા હઈશ.
કુબ્જે કહ્યું : ‘હે રાજન ! હું બીજી કઈ કળા બતાવુ?? હું સૂ પાક રસેાઈ બનાવી જાણું છુ. તમેને જોવાની ઇચ્છા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે? રાજાએ હા પાડી, અને કહ્યા મુજબ ચોખાદિ સામગ્રી મંગાવી કૌતુકસહ કુમ્ભને આપી. મુજે સૂર્ય સામે રાખી સૂર્યવિદ્યાનું સ્મરણ કરી તુર્ત સ્વાદિષ્ટ રસોઈ તૈયાર કરી જેમ કલ્પવૃક્ષ ઇચ્છિત આપે તેમ સપરિવાર એ રસેઈ આશ્ચર્ય. પૂર્વક જમે.
રાજા દધિપણું–શ્રમ દૂર કરનારી, પરમ હર્ષને ઉત્પન્ન કરનારી તે રસવતી જમીને કહ્યું, આવી રસવતી નળ રાજા સિવાય કેઈપણ જાણતું નથી એમ સંભળાય છે.
દધિપણું રાજા કહે છે : “હે કુજ ! નળરાજ અમારે સ્વામિ હોઈ તેની સેવાને અવસર મને ઘણીવાર મળે છે. પરિચય ઘણે છે, તે તું શું નળ છે? ક્યાં દેવરાજ જેવું એનું રૂપ અને વિકૃત બિભત્સ રૂપવાળો તું. વળી એ નળરાજા તે અહીંથી બસે યેાજન દૂર રહેનાર, અહીં આગમન પણ અસંભવીત છે. ભરતાને સ્વામી નળરાજા એકાકી હોય નહિ.” એમ કહીને, દધિપણે રાજાએ તે કુજને ખુશ થઈ, વસ્ત્રા લંકાર, એક લાખ ટેક અને પાંચસો ગામ બક્ષીસ આપ્યાં. નળે વસ્ત્ર, અલંકારે, મહા મૂલ્યવાન લીધાં. પરંતુ પાંચસે ગામ ના લીધાં. રાજાએ પુનઃ કહ્યું અને બીજી તારી શી ઈચ્છા છે. તું નિઃસ્પૃહ શિરોમણી છે, કાંઈક બીજું માગીને મને સંતેષ પમાડ.
મુજે કહ્યું હે રાજન ! મારી પરમ ઈચ્છા છે કે તમારા રાજ્યમાંથી દારૂ અને શીકારને બંધ કરાવે તે મને આપે ઘણું આપ્યું માનીશ. વિસ્મય પામેલા રાજાએ પણ શીકાર, દારૂપાન સંબંધી કઈ વાત પણ ન કરે, એ સમસ્ત રાજ્યમાં પ્રબંધ કરા.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ge
અન્યદા પ્રિતિપાત્ર બનેલા કુખ્શને રાજાએ પૂછ્યું : ખરેખર તું કાણુ ? અને કયાંથી આવ્યે છે ? એ તારૂં સવ વૃત્તાંત મારે જાણવાની ઉત્કટ ઈચ્છા છે, માટે કહે.
કુબ્જે કહ્યું: હુ` કેશલેશ્વર નળરાજાને રસાયા છું, એના પાસે હું કળાઓ શીખ્યા છુ, મારૂં નામ હુડિક છે, નળરાજા નાનાભાઈ કુબેર સાથે જુગાર રમતાં સર્વસ્વ હારી ગયા અને ધ્રુવદન્તીને લઈ અરણ્યમાં ગયા. અને વનમાં ભટકતાં મૃત્યુ પામ્યા. હું કુપાત્ર પોષવાની જેમ કુમરના આશ્રય ન સ્વિકારતાં ક્રૂરતા કરતા અહીંયા તમારા નગરમાં આળ્યે, હાથીને વશ કર્યાં એ તેા આપ જાણી છે.
કુખ્શની વાત સાંભળી દધિપણુ રાજા અત્યંત શેકાતુર થયા. વજાહત જેવા નળના મૃત્યુ સમાચારથી રાજા પરિવાર સાથે નળના ગુણા સંભારી આક્રંદ કરવા લાગ્યા. આંખમાંથી આંસુની ધારા સાથે રાજાએ નળનુ પ્રેતકાય કયું. કુબ્જ તેા મનમાં ખૂબ હસવા લાગ્યા.
અન્યદા દધિપણુ રાજાએ દવદન્તીના પિતા પાસે ક્રાઈ કારણસર દૂત મેાકલ્યા. રાજાએ સત્કાર સન્માન કર્યું. થાડા દિવસ ત્યાં રહેલા દૂતે કેાઈ પ્રસંગે કહ્યું : ‘હું સ્વામિન્! મારા સ્વામી પાસે નળરાજાના રસાયા આવેલ છે. નળરાજા પાસે સૂર્ય પાક રસેઇ બનાવવાનુ એ જાણે છે, પાસે બેઠેલી ધ્રુવદ્યન્તી એ વાત સાંભળીને ચિકત થઈ ગઈ અને ખાનગીમાં પિતાને કહ્યું : ‘હું તાત! તમે કૈાઇ ચતુર દૂતને ત્યાં માકલા. એ રસેાયે કેવા છે. કારણ કે નળ સિવાય સૂર્ય પાક રસેાઈ અન્ય કાઈ જાણતું નથી, અને એના રસાયા હૈાય તે મને કેમ ખબર નથી, માટે પેાતાના સ્વરૂપને કાઇ કારણસર છુપાવી ત્યાં નળના રસાયા તરીકે પેાતાને જાહેર કરી રહેલ છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
દવદન્તીના કહેવાથી શંકામાં પડેલા રાજાએ કુશળ નામને બ્રાહ્મણ કે જે સ્વામિના કાર્યમાં કુશળ હતો, તેને પ્રસંગને અનુરૂપ જે કાંઈ કહેવું ઘટે તે કહીને સુસુમાપુર રવાના કર્યો. સ્વામિની આજ્ઞા પ્રમાણુ કરીને તે બ્રાહ્મણ ચેડા દિવસમાં દધિપણું રાજા પાસે પહોંચી ગયો. શુકન પણ સારા થયા હતા. નગરમાં જઈને લોકોને પૂછતે પૂછતે કુજ પાસે જઈ તે બ્રાહ્મણ બેઠે. અને જ્યાં મેરૂ અને સરસવ, ક્યાં નળ અને ક્યાં આ. સર્વાગવિરૂપ બિભત્સ એવા તે કુજને જોઈને વિચારમાં પડ્યો કે ખરેખર દવદન્તીને વૃથા નળને ભ્રમ ઉત્પન્ન થયો છે. તો પણ બરાબર પરીક્ષા કરૂં, એમ નિર્ણય કરીને નળના અવગુણ ગર્ભિત બે કલેક બેલ્યા તે આ પ્રમાણે.
“નિર્ઘણાનાં નિશ્વપાણી નિસત્વાનાં દુરાત્મનામ ધૂર્વાહ નલ એવૈકઃ પત્નિ તત્યાજ યઃ સતીસ્ (1) સુપ્તામકાકિની મુગ્ધાં વિશ્વસ્તાં ત્યજતપિયામ ઉલ્લેહાને કર્થ પાદૌ નૈષધેર૫ મેધસઃ” (૨)
એ પ્રમાણે વારંવાર બેલતે સાંભળીને નળ નિજપ્રિયાં સમરન અનર્ગલં આંખમાંથી આંસુ પાડતો રડી પડ્યો. બ્રાહ્મણે પૂછયું કેમ રૂવે છે? ત્યારે તે હુંડિકે (કુન્જ) કહ્યું: તારૂં કરૂણરસવાળું ગીત સાંભળીને રડવું આવ્યું. આ લેકને અર્થ સ્પષ્ટ કહે, એમ કુષે પૂછ્યું, ત્યારે તે બ્રાહ્મણે કહ્યું.
નિયે, લાજ-શરમ વગરનાઓ, સત્વહિને, દુષ્ટાત્માઓ એ સર્વમાં અગ્રેસર એવે નળ-એ એક જ છે કે જેણે સુતેલી, એકલી, વિશ્વાસુ, મુગ્ધ એવી પિતાની સતી પત્નિને વનમાં ત્યાગ કરીને જતાં એના પગમાં ઉત્સાહ ક્યાંથી આવ્યા?
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ લેકાર્થ કહીને જુગારથી માંડીને દવદન્તી કુંડિનપુરમાં આવી ત્યાં સુધીની સર્વ હકીકત દવદની પાસેથી જાણેલી, તે ચતુર બ્રાહ્મણે કહી સંભળાવી.
અને આગળ કહેવા માંડયુંઃ અહે કુબજસૂર્ય પાક રાઈ તું જાણે છે એવું દધિપણે રાજાના દૂતે ભીમરથ રાજાને કહ્યું ત્યારે રાજાને આશ્ચર્ય થયું કે એ કળા નળ સિવાય કઈ જાણતું નથી. દવદન્તીએ પિતાના પિતાને વિનંતી કરવાથી રાજાએ મને તપાસ કરવા મોકલ્યા. હું અહિયાં આવીને જોઉં છું તે કયાં નળ અને ક્યાં આ કુબડે, કયાં આગીઓ અને કયાં સૂર્ય. આવતાં સારા શુકન થવાથી ઉત્સાહભેર આવેલ પણ નિરાશા ઉપજી. તું નળ નથી એમ કહેતે જાય અને કુજના સામું જેતે જાય. ત્યારે હૃદયમાં દવદન્તીનું સ્મરણ કરતે કુજ વધુને વધુ રોવા લાગ્યું. પછી કાંઈક શાંત થઈને કુન્જ તે વિપ્રને પિતાના સ્થાને લઈ ગયો અને કહ્યું : હે ભદ્ર! તે મહાપુરૂષ નળ અને મહાસતી દવદતીની રોમાંચક કથા કહી. બોલ તારૂં શું સ્વાગત કરૂં, એમ કહીને બ્રાહ્મણને ભજન સત્કાર કરીને રાજાએ આપેલાં વસ્ત્ર, અલંકારો, એક લાખ સેનાના ટંક વિગેરે આપી દીધું.
ત્યાર પછી તે ચતુર બ્રાહ્મણ વિદાય થઈ કુંડિનપુર ગયે અને કુજને જે જે હતું તેવું સવિસ્તર વર્ણન ભીમરથ રાજા અને દવદન્તીની આગળ કરીને મુજે હાથીને વશ કર્યો, સૂર્યપાક રસવતી રાજા અને પરિવારને જમાડી તથા પિતાને દિવ્ય વસ્ત્રાલંકાર, સેનાના લાખ સિક્કા વિગેરે આપ્યા. એ બધું જાણુને દવદતીએ પિતાને કહ્યું : હે તાત ! અનુમાન થાય છે કે કોઈ કર્મના દેષથી અથવા તથા પ્રકારના કેઈ પણ
૫. પા. ફા. ૬
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણથી કુન્જરૂપે તમારા જમાઈ નળ હોવા જોઈએ. આવા પ્રકારનું અદ્ભુત દાન અને હાથીને વશ તથા સૂર્યપાક રસેઈનું કૌશલ્ય બીજામાં સંભવે નહિ, માટે આપ કાંઈ પણ નિમિત્ત આપીને એ કુને અહિ બેલા કે જેથી ઇંગિતાકાર ચેષ્ટા વિગેરે જેઈને સ્વયં પરીક્ષા હું કરૂં.
રાજા ભીમરથે કહ્યું : હે પુત્રી ! તારા કુટ સ્વયંવર થવાને છે. જાહેર કરીને દધિપણું રાજાને બેલાવવા દૂત મોકલીએ. સ્વયંવરની વાત સાંભળીને દધિપણુ રાજા અહિં આવશે. પહેલાં પણું દધિપણું રાજા તારા વિશે આસક્ત હતા. પરંતુ તું તે નળને વરી એટલે રાજા દધિપણું જરૂર આવશે. અને સાથે કુજ પણ આવશે. તે મુજ જે નળ હશે તે પિતાની પત્નિ ફરીથી પરણવાની વાતને સહન કરી શકશે નહિ. વળી નળ અશ્વની ગતિ વાયુવેગે ચલાવવાની કળા પણ જાણે છે. વળી દધિપણું રાજા દૂર હોવાથી સ્વયંવરને દિવસ બહુ જ નજીકને જણાવી એ અને એથી તે કુજ અહિંયાં રાજા સાથે આવેથી તું પરીક્ષા કરી ખાત્રી કરી લેજે.
આવા પ્રકારનો નિર્ણય કરીને તુર્ત જ પંચમીને દિવસ સ્વયંવરને જણાવી સુસુમારપુરે દૂતને મેકલ્યા. દૂતે ત્યાં જઈને ભીમરથ રાજાને સંદેશે કહ્યો. તે સાંભળીને દધિ પણ રાજા ચિંતામાં પડ્યો કુજે પુછ્યું સ્વામી! કેમ ઉદાસ છે. જવાબમાં દધિપણે કહ્યુંઃ દવદન્તીના ફરી સ્વયંવર માટે રાજા ભીમરથને દૂત બેલાવવા આવ્યા છે, પરંતુ વચમાં એક પાત્ર કેવી રીતે જવાય? કૃજે વિચાર કર્યો. દવદન્તી અન્ય પુરુષને છે નહિ, કોને ખબર ચંચળ સ્વભાવવાળી સ્ત્રીઓ ક્યારે શું ન કરે તે કહેવાય નહિ. ગમે તે હોય. સામાન્ય જને પણ સ્ત્રીને પરાભવ સહન કરી શકે નહિ, તે પછી મારા જીવતાં કોની
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
તાકાત છે કે, બીજે દવદન્તીની ઈચ્છા કરે. મનમાં એ પ્રમાણે વિચાર કરી દધિપણું રાજા કરતાં પણ એની જવાની ઉત્સુકતા વધી ગઈ.
રાજાને કહ્યું તમે ચિંતા કરો નહિ, છ પહોરમાં ત્યાં આપને લઈ જઈશ. મને રથ અને ઘોડા આપે, સારથી હું થઈશ.
દધિપણુ રાજા હર્ષ પાયે, કહ્યું : વત્સ! તને મનપસંદ ઘોડા રથ તૈયાર કર, કુજે સર્વ તૈયારી કરી લીધી. રાજા શંકામાં પડ્યો. આ કેઈ સામાન્ય પુરુષ નથી, કેઈ દેવ વિદ્યાધર જણાય છે. નળનું મૃત્યુ શું મારા લાભ માટે થયું? એવા વિચારોમાં કુજે તૈયાર કરેલા રથમાં દધિપણુ રાજા આરૂઢ થયા. સાથે સ્થગીધર છત્ર, ચામર ધરનારા પિતે અને સારથી કુજ છ જણે રથમાં રવાના થઈ ગયા. સારથી બનેલા એવા કુત્તે પોતાના પિતા નિષધદેવે આપેલ બીલવફળ અને કરંડીઓ કેડે બાંધી લીધે.
રથ વાયુ વેગે ચાલતો થઈ ગયે. જેમ સ્વર્ગમાં દેવનાં વિમાને ચાલે છે, તેવી ગતિને ભ્રમ કરાવતા તે ઘેડા દેડતા હતા. એટલામાં રાજાનું ઉત્તરિય વસ્ત્ર પડી જવાથી સારથીને કહ્યુંઃ ક્ષણવાર રથને ઊભો રાખ. વસ્ત્ર પડી ગયું છે તે લઈ આગળ જઈએ. કુજે કહ્યું : સ્વામી આપણે પચીશ એજન દૂર નીકળી ગયા છીએ. વસ્ત્ર માટે વિલંબ કરો એગ્ય નથી. વળી આ ઘેડાએ તે મધ્યમ છે, પરંતુ ઉત્તમ ઘેડા હેત તે પચાસ એજન આપણે નીકળી ગયા હોત, કહી રથને ચલાવે રાખ્યો. દધિપણું રાજાએ દૂરથી અનેક ફળ વ્યાપ્ત બિભિતક નામનું વૃક્ષ જોયું અને સારથીને કહ્યું: આ ઝાડ પર કેટલાં ફળ છે તે ગણત્રી કર્યા સિવાય કહી શકવા હું સમર્થ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
છું. પાછા ફરતાં એ કૌતુક તને બતાવીશ. આશ્ચર્યચક્તિ થયેલા મુજે કહ્યું: રાજન ! કાળક્ષેપ થાય તેની ચિંતા કરો નહિ, એક મુઠીના પ્રહાર બધાં ફળ પાડી નાખીશ. અને તમારા ગણિતવિદ્યાના બળે કહી આપે. કુત્તે મુઠીના જોરે ફળ પાડ્યાં. જોઈને જ રાજાએ અઢાર હજાર કહતાં. ખાત્રી થવાથી કુન્જ પણ વિરમય પામ્યા, અને રાજા દધિપણું તથા કુન્જ વચ્ચે અરસપરસ અશ્વવિદ્યા તથા ફળ ગણવાની કળાની આપ-લે થઈ.
સૂર્ય ઉગ્યા પહેલાં પ્રભાતે રથ કુંડિનપુર નજીક પહોંચ્યા. આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થયેલે રાજા ખુશ ખુશ થઈ ગયે. વિકસીત નયને કુજ સામું જોઈ શાબાશ, શાબાશ ધન્ય છે તને ! એમ કહ્યું.
આ બાજુ કુંડિનપુરમાં એ રાત્રીએ દવદનીએ પ્રભાતકાળે સ્વપ્ન જોયું. હર્ષાન્વિત થયેલી દવદન્તીએ પિતાને કહ્યું : હે તાત! હું સુખે સુતેલી હતી અને સ્વપ્નામાં નિવૃતિદેવી જોઈ. એ દેવીએ કેશલાનગરીનું ઉદ્યાન આકાશ માર્ગે અહિ લાવેલું બતાવ્યું. તે ઉદ્યાનમાં ફળે સહકાર જે. દેવીના કહેવાથી હું ઝાડ પર ચઢી ગઈ, મારા હાથમાં ખીલેલું કમળ પણ આપ્યું, પૂર્વે ઝાડ પર ચઢેલું પક્ષી નીચે પડી ગયું. રાજા ભીમરથ દવદન્તીને કહેવા લાગ્યો, પુત્રી ! સ્વપ્ન શ્રેષ્ઠ છે.
નિવૃતદેવી એ તારી પુણ્યરાશી, કેશલાનગરીનું ઐશ્વર્ય એ ઉદ્યાન સમજવું, ઉપર ચડવું તે પતિને સંગમ વિગેરે પિતાની બુદ્ધિ અનુસાર સ્વપ્નને ભાવાર્થ કહ્યો. પક્ષી પડયું તે નક્કી કુબેર રાજ્ય ભ્રષ્ટ થશે. વળી સવારનું સ્વપ્ન તુરત ફળદાયી નીવડે છે. પુત્રી! તારૂં દુઃખ ગયું, અમારી ચિંતા મટી નક્કી જાણજે. એમ કહેતા હતા એટલામાં રાજા દધિ. પણને રથ નગરના દરવાજે આવી ગયા.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલ નામના કોઈ રાજસેવકે ભીમરથ રાજાને દધિપણું રાજા આવી ગયાની વાત કરવાથી રાજા તૈયારી કરી સામે ગયે. મિત્રની જેમ બને રાજાઓ મળ્યા. સ્થાન વિગેરે ઉતારાની વ્યવસ્થા કરી ખૂબ જ આતિથ્ય કર્યું. આતિથ્ય કરીને ભીમરથ રાજાએ દધિપણું રાજાને પૂછ્યું : હે મહારાજ ! તમારો રસોયે સૂર્ય પાક રસવતી જાણે છે તે કુબજને જોવાની મારી ઈચ્છા છે. બીજી વાતે પછી, મને બતાવે.
દધિપણ રાજાએ મુજને રદ કરવા ફરમાવ્યું, અને સામગ્રી મેળવીને સૂર્યમંત્રથી ક્ષણવારમાં રાઈ તૈયાર થયાથી સપરિવાર રાજા જયે. દવદન્તીને પણ થાળ મોકલ્યા. એ પણ જમી. રાઈના આસ્વાદનથી દવદન્તીએ કુજને–આ નક્કી નળ છે એવું જાણ્યું.
દવદન્તીએ પિતાને કહ્યું હે તાત! પૂર્વે જ્ઞાની ગુરુ પાસેથી મેં સાંભળ્યું છે કે, આ ભરતક્ષેત્રમાં નળ સિવાય સૂર્ય પાક સેઈનું જ્ઞાન બીજા કોઈને પણ નથી. એ મુજ હોય, કુટે, પાંગળ ગમે તે હોય, પરંતુ એ નળ છે એમાં મને જરા પણ સંશય નથી. છતાં બીજી એક પરીક્ષાની પોતાની આંગળીથી સ્પર્શ કરે તે નક્કી હું રોમાંચિત થાઉં તે પાકી ખાતરી થાય. રોમાંચિત ના થાઉં તે તે બીજે જ હશે જાણવું. માટે એ મુજ મને તિલક કરતો હોય એમ કપાળમાં સ્પર્શ કરે.
દવદનતીના કહેવાથી ભીમરથ રાજાએ કુજ પ્રત્યે કહ્યું : ભે કુજ ! તું નળ છે? ત્યારે કુજ બે –
તમે બધા ભ્રમમાં પડ્યા છે. દેવના જેવા રૂપવાળે નળ ક્યાં? અને જેના સામું પણ જેવું ગમે નહિ એ બિભત્સ હું ક્યાં. રાજાએ આગ્રહ કરીને કુજને કહ્યું: શંકા નિવારવા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
તું વદન્તીના ભાલપ્રદેશ(કપાળ)માં આંગળીથી સ્પર્શ કર. રાજાના અત્યંત આગ્રહથી સ્પર્શ કર્યો. તે જ ક્ષણે કદમ્બ વૃક્ષના કુલ જેમ વિકસીત થાય તેમ દવદન્તીને રોમાંચ સહુ આખા શરીરે અણુઝણાટી થવારૂપ ખારીક કાંટાની જેમ અપૂર્વ આહ્લાદ થયા. પછી દવદન્તીને સંપૂર્ણ ખાત્રી થવાથી એકાંતમાં લઈ જઈ કહ્યુંઃ
-
હું પ્રિયતમ ! તે અવસરે ગહન વનમાં વિશ્વાસથી સુતેલી એવી આપે મારા ત્યાગ કર્યાં. પણ હવે કયાં જશે! ? લાંખા કાળે દન પામી, હે સ્વામી! સ્વ-સ્વરૂપ પ્રગટ કરી દર્શન આપેા.
ધ્રુવદન્તીના અપ્રતિમ સ્નેહથી ખીલ્નફળ અને કરાંડીઆમાંથી વસ્ત્રો, અલંકાર કાઢી પહેરવાથી મૂળ સ્વરૂપે કુબ્જ મટી નળ રાજા પ્રગટ થયા. હર્ષોંના અતિરેકથી ધ્રુવદન્તી નળ બન્ને ભેટ્યાં.
નળ રાજા એકાંતમાંથી બહાર આવતાં ભીમરથ રાજાએ આલિંગન આપી, રાજ્ય સિંહાસને બેસાડ્યો. દધિપણુ રાજા પશુ પ્રણામ કરી, અન્ને રાજા હાથ જોડીને નળના આગળ ઊભા રહ્યા. દધિપણુ રાજાએ કહ્યું: હું નલ ભૂપાલ! તમે હ ંમેશાં અમારા સ્વામી છે. અજાણપણે મેં અવિનયપૂર્ણાંક અનુચિત કાર્ય કર્યું-કરાવ્યું તે સ` અપરાધ ક્ષમા કરો.
અત્રાન્તરે તે ધનદેવ સાથે વાહ ભીમરથ રાજા પાસે આવ્યે. દ્રવદન્તીએ આ મારા આંધવની જેમ ઉપકાર મારા પર કરનારા છે, એમ પિતાને કહ્યુ. અને ભીમરથે પણ સા વાહતું બહુ જ ગૌરવ કર્યું. ત્યારબાદ જેણે જેણે પૂર્વે વનવાસ દરમ્યાન ઉપકારા કર્યાં હતા તે રૂતુપણું રાજા, ચંદ્રયશા રાણી, ચંદ્રવતી, તે તાપસ પુરેશ્વર શ્રી વસતશેખર વિગેરે સને ખબર આપી તેડાવ્યા. તે સવ અત્યંત વ્હાલભર્યુ સ્વાગત સ્રન્માન અનેક
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારના આતિથ્યથી સત્કારપૂર્વક એક માસ સુધી ભીમરથ રાજાએ રોક્યા. તે અવસરે રાજ્યસભામાં–આકાશથી સાક્ષાત્ તેજ પુંજ એવો દેવ ઉતરી આવી મહાસતી દવદન્તીને કહેવા લાગ્યાઃ હે મહાનુભાવે! હું પહેલાં તાપસાશ્રમમાં વિમલમતી કુલપતિ હતે. તે મને પ્રતિબંધ કર્યો. મિથ્યાધર્મનો ત્યાગ કરાવ્યો. આહંત ધર્મની દીક્ષા લઈ પાળીને કાળ કરી સૌધર્મદેવલેકે કેસર નામના વિમાનમાં કેસર નામને દેવ રૂદ્ધિને પામ્યું. એ સઘળો હે મહાસતી ! તારો પ્રભાવ અને ઉપકાર કદી વિસરાય નહિ એમ કહીને સાત ક્રોડ ધન વર્ષાવીને કૃતજ્ઞતા પ્રગટ કરી સ્વર્ગમાં ચાલ્યો ગયે.
ત્યારબાદ ભીમરથ, દધિપણું, ઋતુપર્ણ, વસંતશ્રીશેખર અને બીજા પણ મહાબળવાન રાજાએ મળીને નળરાજાને રાજ્યાભિષેક મહાઉત્સવ સાથે કર્યો.
શુભ દિવસે તે સર્વ રાજાઓ અને સૈન્યને સાથે લઈને અતુલ બળી નળરાજા પિતાનું રાજ્ય મેળવવા અયોધ્યા (કેશલ) તરફ રવાના થયે.
નળરાજાએ અધ્યા નજીકમાં સૈન્યને પડાવ નાખે. રતિવલ્લભ નામના ઉપવનમાં પડાવ નાખી રહેલા નળના આગ મનથી કુબર કંઠે પ્રાણ આવ્યા હોય તેમ આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયો. નળે કુબર પાસે દૂત મોકલી કહેવાવ્યું. આપણે ફરીથી જુગાર રમીએ. શર્ત એ કે જે હારે તે જીતનારને સર્વસ્વ સેંપી દે. યુદ્ધને ડર ચાલી જવાથી હર્ષમાં આવેલા કુબરે એ વાત માન્ય રાખી.
બને જણ પાસા ફેંકવા લાગ્યા. જોતજોતામાં ભાગ્યવાન નળની જીત થઈ ગઈ. કુબર સર્વસ્વ હારી જવા છતાં, ક્રૂર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
સ્વભાવી કુબરને પિતાને નાને ભાઈ સમજી સુસજનતાથી પ્રથમની જેમ યુવરાજ પદે સ્થાપન કર્યો.
પિતાનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કરીને નળ દવદનતી બનેએ ઉત્કંઠાથી સર્વ ચૈત્યને વંદનાદિ કરી, કેશલાપુરીમાં સોળ હજાર રાજા ઓએ ભેંટણાં અર્પણ કરી, ભરતાર્ધસ્વામી તરીકે રાજ્યાભિષેક મહામહેસવપૂર્વક નળને કર્યો નળે સમગ્ર રાજ્યમાં અખંડ શાસન ચલાવી અનેક હજાર વર્ષ સુધી રાજ્ય ભેગવ્યું.
ત્યારપછી દેવરૂપધારી નળ પિતા નિષધ સ્વર્ગમાંથી આવી, વિષયસુખરૂપ સાગરમાં નિમગ્ન નળને પ્રતિબંધ કરતાં. હે વત્સ! આ સંસાર સમુદ્રમાં વિષયે અને કષાયે આત્માનું ધન લુંટી રહ્યા છે. તેનું વિવેકથી રક્ષણ કર. એમ કહીને આગળ વિશેષ સમજ આપતાં દેવે કહ્યું: પૂર્વે તારી દીક્ષાને સમય હું જણાવીશ એમ કહેલું તે યાદ કરી માનવજન્મ ફળ સર્વ વિરતી ગ્રહણ કર. એમ કહી દેવ સ્વર્ગમાં ગયે.
થોડા દિવસો બાદ જિનસેનસૂરી ત્યાં પધાર્યા. નળ તથા દવદતીએ સપરિવાર ત્યાં જઈ વિધિપૂર્વક વંદનાદિ ક્રિયા કરી, દેશના સાંભળ્યા પછી નળે પિતાને પૂર્વ ભવ સંબંધી પૂછતાં જિનસેનસૂરીશ્વરજીએ કહ્યું: હે રાજન! પૂર્વ ભવમાં સાધુને ક્ષીર ભક્તિભાવથી વહેરાવવાથી તને રાજ્યની પ્રાપ્તિ થઈ મમ્મણ રાજા અને વીરમતી રાણીના ભાવમાં કોધથી સાધુને બાર ઘડી સુધી સાથથી વિગ પડાવી બેસાડી મુકયા. તે કર્મના ભેગે આ ભવમાં બાર વર્ષ વિયેગ ભેગવ પડ્યો.
એ પ્રમાણે પિતાને પૂર્વ ભવ સાંભળીને ઉત્કટ વૈરાગ્ય વાસિત થયેલા નળ પુષ્કલ નામના પુત્રને રાજયે બેસાડી, દવદન્તી સાથે દીક્ષા લીધી. ચીરકાળ દીક્ષા પાળી એક વખત
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
નળે. દવદન્તી સાથે ભેગની અભિલાષા કરી. આચાર્યને ખબર પડવાથી નળ સાધુને ત્યાગ કર્યો. એકલા પડેલા નળ સાધુને પિતા દેવે પ્રતિબંધ કર્યો, દીક્ષા પાળવાને અસમર્થ નળે અણસણ કર્યું. એવી જ રીતે દવદન્તી સાધ્વીને નળ સાથે રહસ્થ સબંધ યાદ આવવાથી રાગ ઉત્પન્ન થયે. નળે અણસણ કરેલું સાંભળી દવદન્તીએ પણ અણસણ કર્યું.
કાળ કરીને નળને જીવ હું ધનદ (કુબેર) લેકપાલ થયે. દવદન્તી કાળ કરીને મારી પત્નિ દેવી થઈ દેવી ચાવીને કનકવતી થઈ. પૂર્વના નેહથી મેહિત થઈને સ્વયંવરમાં એને પ્રાપ્ત કરવા આવ્યું. પરંતુ એ તને વરેલી હોવાથી એ મહાસતી દઢપણે મકકમ રહી. એ સર્વ દે વસુદેવ! તારી જાણ બહાર નથી વળી હે વસુદેવ! આ તારી પતિન કનકાવતી આ જ ભવમાં સર્વ કમ ક્ષય કરી મુક્તિને પામશે એવું ઈન્દ્ર સાથે મહાવિદેહમાં હું ગયો હતો ત્યારે વિમલસ્વામી તીર્થકરે કહ્યું હતું. એમ કહી ધનદ સ્વર્ગમાં ગયે. ' અહીં કનકવતીનું દષ્ટાંત સારરૂપે પુરૂ થાય છે. સારાંશ પૂર્વે વસુદેવે ધનદદેવને પુછેલું કે માનુષી જાતિ કનકવતીના સ્વયંવરમાં તમે દેવ ક્યા કારણથી આવ્યા. તે ઉપરથી ધનદદેવે કનકાવતી સાથે પૂર્વ જન્મને સંબંધ પિતાને કહી બતાવ્યું.
પહેલા ભવમાં-સંગરનગરમાં મમ્મણ રાજા–વીરમતી રાણી. બીજા ભવમાં-સ્વર્ગમાં દેવ દેવી. ત્રીજા ભવમાં-પિતનપુરમાં ધન્ય ભરવાડ-ધુસરી પત્નિ. ચેથા ભવમાં–હેમવતક્ષેત્રે યુગલિક પતિ પત્નિ.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ પાંચમા ભવમાં-સ્વર્ગમાં દેવ દેવી. છઠ્ઠા ભાવમાં-કેશલાપુરીમાં નળ રાજા–દવદન્તી રાણી. સાતમા ભવમાં-ધનદ અર્થાત્ લેકપાલ દેવ અને દેવી. આઠમા ભાવમાં-દવદન્તી દેવી ચવીને કનકાવતી અને મેક્ષ.
ઉપર પ્રમાણે સાત ભવ સુધી બંન્ને સાથે રહ્યા. સમ્યગદર્શન પામ્યા પહેલાં સાધુનું પહેલા ભવમાં અપમાન કરેલું, પાછળથી અપમાનિત સાધુના ઉપદેશથી સમકિત પામી આહંત ધર્મની આરાધના કરી ઉત્તરોત્તર અધિક વૈભવશાળી બનીવૈભવને ત્યાગ કરી અંતે સર્વ કર્મ ક્ષય કરી આઠમા ભાવમાં કનકવતી શાશ્વત સુખને ભક્તા બની અર્થાત પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત થઈ
વિષયસુખને રાગ એટલે બધે ખરાબ છે કે જે રાગાંધ બની અલ્પ સુખની ખાતર અનલ્પ દુઃખનું સર્જન કરે છે. રાગની રામાયણથી જ અઢારે પાપસ્થાનક સેવે છે. રાગને પિષવાના સાધનો પૈકી મુખ્ય સાધન લક્ષમી છે. તે મેળવવા હિંસક જનાઓ ઘડાય છે. જ્ઞાનીઓએ લક્ષમીને પ્રાયે અનર્થનું કારણ કહ્યું છે.
“અર્થો હાનર્થો બહુધા મતેડયમ
સ્ત્રીણાં ચરિત્રાણ શપમાનિ વિષેણ તુલ્યા વિષયાશ્ચ તેષામ
ચેષાં હદિ સ્વાત્મલયાનુ ભૂતિ.” ઉપરના લેકમાં મહાપુરૂષ જણાવે છે કે-જેઓએ પિતાના આત્માનું કવરૂપ જાણ્યું છે, તેવા લક્ષ્મીને અનર્થનું કારણ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાયે માને છે. સ્ત્રીઓના શરીરને શબ અર્થાત્ મુડદા સમાન માને છે. શમશાનમાં રહેલા મડદાના શરીરને ગીધ, કાગડા, કુતરા વિગેરે ચુંથે છે, આનંદ માને છે, કુદાકુદ કરે છે, તેવી જ રીતે આત્માના સ્વરૂપને જાણનારા મિથુન સેવનને મડદા ચુંથવા જેવું ગણું એને સામું જોતા પણ નથી. વિષયેને વિષ સમાન ગણું દૂર ભાગે છે. વિષ ખાવાથી ઝેર ચડે અને મારનારું બને છે. પરંતુ વિષયોને રાગ યાદ આવવા માત્રથી મેહનું ઝેર ચડે છે. જીવને મોહાંધ બનાવી અનેક જન્મ-મરણ કરાવે છે. છતાં ખુબી એ છે કે અનંતવાર ભેગવ્યા છતાં જ્યારે ને ત્યારે કદી ભેગવ્યા ન હોય એવા અપૂર્વ લાગે છે. એ મોહને અંધાપે નહિ તે બીજું શું?
હવે મૂળ મુદ્દા પર આવતાં પરમાત્મા જેવા આપણે પામર દશામાં સંસારના ભૌતિક સુખના રાગથી મુકાયા છીએ. માટે પામરતા દૂર કરવા અને પરમાત્મદશા પ્રગટ કરવા સંસારના સુખનાં–રાગનાં સાધનો જેવા કે લક્ષ્મી, કુટુંબ, બંગલા, બાગ બગીચા વિગેરે મેહક વસ્તુઓનો ત્યાગ કરે જરૂરી છે. જ્ઞાનીઓ વારંવાર એ જ સમજાવે છે કે જેને અનિચ્છાએ પણ ત્યાગ થવાને છે તેને સમજપૂર્વક ત્યાગ કેમ ન કરવું? અર્થાત કરવો જ જોઈએ. ક્ષણે ક્ષણે પરિવર્તનપણાને પામતાં સુખનાં સાધને બીજી જ ક્ષણે દુઃખમય લાગે છે. જે રૂપ જેવાને જીવ લલચાતા હતા તે રૂપ વિકૃત બની જતાં જેવું ગમતું નથી. સનતકુમાર ચક્રવતીનું ઈન્દ્રની પ્રશંસા પામેલું ૩૫ જેવા દે આવ્યા. જેવા જેવું હતું, ખુશ થયા. પરંતુ થોડા જ સમય પછી રેમેરોમ શરીર વિકૃત બની ગયું. ચક વતને પિતાની સારભુત લાગતી કાયા અસારભુત લાગવાથી જગતના તમામ પદાર્થો અને ચક્રવર્તીની સાહાબી રાજ્યસદ્ધિ પણ અસાર લાગવાથી સંયમી બન્યા. કાંઈ જ દુખ નહતું.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
સુખનાં સાધનાના પાર નહેાતા. પરંતુ અંતરદૃષ્ટિ ખુલી, વિવેક પ્રગટ્યો, વિચાર આવ્યા. આ રાજ્યઋદ્ધિ ભવિષ્યમાં કંગાલ દશામાં મૂકશે. માટે જો મારે કંગાળ દશામાં ન મુકાવું હાય તા ઉન્નત મસ્તકે એના ત્યાગ કરવા એ જ ઉત્તમ રસ્તા સમજી મેાક્ષ અને મેાક્ષનાં સાધના પ્રત્યે રાગને પલટાયે.
કહેવત છે કે, ગરથ ગયા પછી જ્ઞાન અને રાંધ્યા પછીનુ ડહાપણ શું કામનું? પૈસા ન હેાય ત્યારે, મારી પાસે હત તે મંદિર બંધાવત, સંઘ કાઢત, સાધીકાનાં દુઃખ દૂર કરત વિગેરે. મનારથા સેવનારા કદાચ પુણ્યયેાગે ગરીબાઈમાંથી શ્રીમંત બની જાય, તે પહેલાંના મનારથા હવામાં ઉડી જાય છે, અને નવા જ મનારથા જેવા કે અમુક નવી પેઢી ખેાલુ, કારખાના ખેાલુ, નવા આધુનિક મંગલા બંધાવું, આકર્ષીક ફરનીચર વસાવુ'. મારાથી કોઇ આગળ વધી જાય તેા લાગવગ પૈસાના જોરે એને પાછા પાડું' વિગેરે મનારથ સેવતા થઈ જાય છે. અને એજ વ્યક્તિ પુણ્ય ખલાસ થયે, નિન મની જાય, ત્યારે એને ડહાપણ સુઝે છે કે, હતુ ત્યારે કાંઇ જ સુકૃત કયુ" નહિ, જન્મ હારી ગયા વિગેરે. પણ ધન ગયા પછીનુ ડહાપણ નકામુ છે, તેમ પતિ જીવતાં આ જોઇએ અને તે જોઇએ, મારા કાં ભાગ લાગ્યા તમારે પનારે પડી. મને મેાંત આવ્યું હાત તે। સારૂં', પેલી પાડાસણને એના પતિ કેવા લાડ લડાવે છે, એના બધાએ કાડ પુરા કરે છે, અને તમા તા મારા સગા સારા નથી, સંજોગેા સુધરશે ત્યારે સૌ સારાં વાનાં થશે, ગાંડી મને ત્રાસ આપ નહિ વિગેરે પતિની હાજરીમાં પત્નિ સુખે એસવા દે નહિ પણ જ્યારે, પતિ મરી જાય ત્યારે લેકડા તાણે, તમા તેા સારા હતા, ખાનદાન હતા, મુઇ હું કે તમાને સુખ આપી શકી નહિ વિગેરે. રાંક્યા પછી ડહાપણ આવે તે શા કામનું?
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩ એ ન્યાયે દુર્લભ એ માનવ જન્મ અને ધર્મની સામગ્રી મળેલી તેને લાભ ના લઈએ. કેવળ વિષયાસક્ત બની રાગમાં ફસાઈ આયુષ્ય પુરું થતાં, બળદ, ગધેડા, ઊંટ વિગેરે તિર્યંચ ગતિમાં પ્રત્યક્ષ જેવાતાં દુઃખ ભેગવવાના, અવસરે કોઈ જ શરણ નહિ આપે, માનવ જન્મમાં તે મારાથી સહન થતું નથી, બચા, આશ્રય આપ વિગેરે બેલી શકશો. પરંતુ તિર્યચપણમાં મારાથી ભાર ઊપડી શકાતું નથી, સહન થતું નથી, વિગેરે બલીને પણ દુઃખ વ્યક્ત કરી શકાશે નહિ. ત્યારે એ ગતિમાં ધર્મનું નામ પણ હશે નહિ, સત્કાર્ય–અકાર્યને વિવેક પણ હશે નહિ, આર્ત અને રૌદ્ર ધ્યાનથી પાછા અંતે નરકગતિમાં હજાર વર્ષ સુધી દુખે ભોગવવા છતાં અંત આવ મુકેલ થઈ પડશે.
કળીઓ જાતે જાળ બાંધે છે અને એમાં જ ફસાય છે. તેમ જ વિષયસુખના રાગે ફસાય છે અને એથી જન્મમરણ, આદિ-વ્યાધિ-ઉપાધિના દુઃખનું જાતે જ સજન કરે છે.
બધું ક્ષણિક છે, નાશવંત છે, અસત્ય યાને મિથ્યા છે, ઈન્દ્રજાળ જે આ સંસાર છે એમ બોલવા છતાં પક્ષપાત એને છે, બલવું અને માનવું એમાં બહુ જ અંતર છે. બેલના વર્તનમાં મુકે નહિ તે તે વાયડાપણામાં ખપે છે, ડાહ્યા માણસમાં મૂખ કરે છે.
વળી ત્યાગ પણ રાગને પિષવા થતા હોય તે તે બહુ જ ખતરનાક છે. ઉપર-નીચે થોડો સારો માલ ભરીને વચમાં ખરાબ માલ ભરી પેકીંગ ઉપર શુદ્ધ ચકખા માલનું લેબલ મારવાથી છેતરપિંડી–વિશ્વાસઘાતનો ગુનો બનતે હોય તે ત્યાગને વેષ પહેરી લેકેને આકર્ષી સ્વાર્થ સાધનારા પણ ગુનેગાર કેમ ના ગણાય?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
“યસ્ય ચિત્ત દ્રવીભુત કૃપયા સર્વ જતુષ
તસ્ય જ્ઞાન ચ મોક્ષ, કિં જટા ભસ્મ ચીવરે” ઉપરના લેકમાં કહ્યું–જેનું ચિત્ત સર્વ જી પ્રત્યે કરૂણાથી આદ્ર (ભીનું) થયું છે, તેનું જ્ઞાન સમ્યગજ્ઞાન છે અને એ જ મોક્ષને અધિકારી છે. જટા ધારણ કરવાથી, ભસ્મ લગાવવાથી અથવા તથા પ્રકારનાં ત્યાગને વેશ પહેરવાથી કલ્યાણ તે દૂર રહ્યું, પરંતુ દુઃખના ગંજ ખડકાશે એ નક્કી છે, માટે વેશ પરિવર્તન કરવા પહેલાં હૃદય પરિવર્તન થવું જરૂરી છે. વેશને પહેરી વફાદાર ન રહે, વેશ આપનારને અને ધર્મને તથા શાસ્ત્રોને દ્રોહ કરનારો બને છે, બહેતર છે કે ત્યાગને પ્રતિક વેશને વફાદાર રહેવાનું ના બની શકે તે–વેશને ત્યાગ કરી, ત્યાગને વફાદાર રહી જીવન જીવવામાં લાભ છે.
મરીચી સાધુ થયા, શાસ્ત્રો ભણ્યા. દાદા પ્રભુ ઋષભદેવ સાથે વિચર્યા. પાછળથી સાધુપણાના નિયમો પાળવામાં ઢીલા પડ્યા. સાધુપણાના આચારથી વિરૂદ્ધ-સ્નાન કરવાની ઈચ્છા માથે ગરમીથી બચવા છત્ર, પગમાં પગરખાં વિગેરેની અભિલાષા થતાં વિચાર અર્થે. તીર્થકરને પૌત્ર ચક્રવતીને પુત્ર હું ઘરે જઈ શકાય નહિ, અને સાધુપણાના વેશમાં રહી પોલ પણ ચલાવાય નહિ, માટે લેક વિશ્વાસથી મને વંદનાદિ કરે નહિ, એ દષ્ટિએ હું સાધુ નથી એમ લેક જાણે એ ખાતર ત્રીરંડીને વેશ લીધે, સાધુપણાને વેશ છોડ્યો. પણ સાધુપણાને અત્યંત પ્રેમ હોઈ જેને તેને પ્રભુને માગ સમજાવે, સમજાવીને વૈરાગ્ય વાસિત બનાવી પ્રભુના સાધુઓ પાસે દીક્ષા લેવા મોકલે પણ પિતે કોઈને શિષ્ય કરે નહિ, કારણ ધર્મ મારામાં નથી એવું સભાન મરીચીને હતું.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
સર્વ ધર્મ સમાન શબ્દ આજે લેાકમાં રૂઢ બનતા જાય છે. પરંતુ જગતમાં પાણી, જમીન, પત્થર, ફુલ, વૃક્ષ, મકાન આદિમાં સમાનતા નથી, માનવ માનવ વચ્ચે અસમાનતા દેખાય છે. તેા ધમમાં સમાનતા કહેવાય શી રીતે ? તે તે સ પ્રદાચાના આચાર વિચાર વન વિધિમાં ફેરફાર છે એ જ સુચવે છે કે સમાનતા નથી. છતાં સમ સમાન એ જ મેલી શકે કે જેને ધની જરૂર નથી અને ધીમાં ખપવું છે. બાકી તા જેને જીવનમાં ધમની જરૂર જણાઈ છે તે તે ચાક્કસ ખાત્રી કરી જેનાથી આત્મહિત થતુ. હાય તે ધમ સર્વજ્ઞ કથિત સ્વિકારશે, પરંતુ ધમ ને નામે આત્માનું અહિત થતુ હાય તે ધમ નથી પણ અધમ છે એમ કહેવું જ પડશે. હા એક વાત છે કે બીજા ધર્મની અથવા અન્ય ધર્મીઓની નિંદા કરવી જોઈએ નહિ એ ખાસ લક્ષ આપવા જેવુ છે. સાથે સાથે અજ્ઞાનતાને લીધે અથવા સ્વાી સુધારકાના પ્રચારને લીધે સવ ધમ સમાનના નામે લેક ફસાતુ હાય તેના કલ્યાણની ખાતર તેને બચાવવા તે કહેવાતા ધમ કેવી રીતે અધમ છે એ શક્તિશાળીઓએ બતાવવુ જોઇએ. ન બતાવે ઉપેક્ષા કરે તા એ પાપને ભાગીદાર બને છે. શક્તિન હાય તા મૌન રહેવું સારૂ પરંતુ શક્તિ હૈાવા છતાં જવા દે વાત, શાંતી રાખે, કરશે તે ભરશે એવુ એટલી સત્ય વસ્તુને છુપાવવાના પાપને પેષણ આપનારા બને છે. શાંતીને નામે સત્યને છેહ દેવાય નહિ. ભગવાન મહાવી૨ શાંતિના હિમાયતી નહેાતા ? હતા જ. છતાં જમાલી-ગેાશાળાને ખાટા જાહેર કરતાં અચ કાચા નહિ. પક્ષ પડી ગયા. પણ શાંતિના નામે અસત્યને પુષ્ટિ આપી નહિ.
કોંગ્રેસવાદ, સમાજવાદ, સામ્યવાદ વિગેરે અનેક વાદાના મુખ્ય નેતાએ અનુયાયીએ જાહેર સભાઓમાં ખુલ્લે ખુલ્લુ
1
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેલે છે કે અમારા જ સિદ્ધાંતે લેકકલ્યાણ કરનાર છે. બીજાએમાં કઈ જ ઠેકાણું નથી, એ તે દેશને રાષ્ટ્રને ખતરામાં લઈ જનારા છે માટે અમને જ તમારો પવિત્ર મત આપો, એમ બેલે છે એટલું જ નહિ પ્રચાર પણ મોટા ખર્ચ કર્યો જાય છે. તે ધર્મ જેવી જીવનમાં મુખ્ય ગણતી વાતને વિતરાગે કહેલો ધર્મ જ-જગતના જીવનું કલ્યાણ કરનાર છે. બીજે કઈ પણ ધર્મ નહિ, એમ ધર્મ નાયકે ધમીઓ બેલે પ્રચાર કરે તેમાં વાધે શું?
મરીચી ત્રીરંડી થયા પછી, બીમાર પડ્યા. ભગવાનની સાથે રહેતા હતા. પણ ભગવાને તથા પોતે પણ ઉપદેશ આપી બનાવેલા ભગવાનના સાધુઓએ વૈયાવચ્ચ કરી નથી, મરીચી પણ ગુસ્સે થયા નથી, ઉલટું વિચાર કરે છે. જ્યાં મહાવ્રતધારી એ પૂજ્ય સાધુ ભગવંતે અને ક્યાં હું ત્રીદંડી, એ મારી સેવા કરે શાના? સાધુઓના આચારથી વિરૂદ્ધ સાધુઓ વર્તન કરે નહિ, હું પણ ઈછું નહિ, આવા મરીચી વિવેકવાળા હતા. માનવતાના નામે હો હા કરી કાગારોળ કરી નથી. છતાં અશુભ કર્મોદયે એક વખતે કપિલ નામના રાજકુમારને વૈરાગી બનાવી દીક્ષા લેવા ભગવાન પાસે મોકલતાં શું તમારામાં ધર્મ નથી ? ત્યારે મરીચીએ કહ્યું, અહિં પણ ધમ છે, ત્યાં પણ છે. બસ આટલું માયા મૃષાવાદ બોલવાથી શાત્રે નોંધ લીધી કે ઉત્સુત્ર બોલવાથી કેડા કેડ સાગરોપમ સંસાર વધી ગયે. કહેવાની મતલબ એ જ કે સર્વ ધર્મ સમાનની ઘેલછા ભરી વાતે કરવી સહેલી છે. પરંતુ એનાં ફળ ભેગવતાં દમ નીકળી જશે, એને ખૂબ વિચાર કરે જરૂરી છે.
માછલાં પકડનાર માછીમાર ભુખે મરતો હોય તે ખાવાનું અપાય એ અનુકંપા ધર્મ કહેવાય, પરંતુ એને માછલાં
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
و
પકડવા ધંધા માટે જાળે અપાય નહિ, અપાય તે અધર્મ કહેવાય. માટે માનવતાના નામે દયાનું ખૂન ના થાય બહુજ વિવેકથી વિચાર કર જોઈએ.
સીતાજીએ રામને કહેવડાવ્યું હત સ્વામી મારા એકના લીધે લાખ માણસ મરતા અટકે, એ હેતુથી અનિચ્છાએ પણ રાવણનીરઈચ્છા પૂર્ણ કરૂં, યુદ્ધ કરી લાખેને સંહાર કરવા કરતાં મારે જ શીયલને ભેગ આપું તો હિંસા થતી અટકે એમાં ક્યાં વાંધે હતે? જરૂર માટે વાંધો હતે. લાખાના જીવનને સવાલ નથી પણ શીયળ ધર્મને સવાલ છે. એટલે ધર્મના રક્ષણ ખાતર, ગમે તે ભોગ લેવાય કે અપાય એ ગૌણ વસ્તુ હોઈ ધર્મ જ મુખ્ય વસ્તુ છે. કારણકે હિંસા કરવા-કરાવવાનો અંશે પણ હેતુ નથી, સર્વાશે ધર્મ રક્ષણને જ હેતુ છે. અન્ય દશનીઓના તથા જૈન દર્શનના રામાયણના શાસ્ત્રોમાં રામ અને સીતાજીએ ખેડું કર્યું એવો ઉલ્લેખ મુદ્દલ નથી, એજ સુચવે છે કે શીયળ ધર્મના રક્ષણને સવાલ અગ્રેસર છે.
ધર્મનું જે રક્ષણ કરે છે, એનું રક્ષણ ધર્મ કરે છે જેમ ખેતરનું રક્ષણ કરનાર ખેડુતનું રક્ષણ ખેતર કરે છે. જે તમારે અનાજ જોઈતું હોય તે ખેતરનું રક્ષણ કરે એમ ઉપદેશ કરવાની જરૂર રહેતી નથી. ફક્ત ધર્મ માટે ઉપદેશ આપવું પડે છે, કારણકે લોકો સહેજે અધમ તરફ દેરવાઈ જાય છે. દેરનારા પણ મળી આવે છે. વસ્તુ સ્થિતિ એવી છે કે ધર્મ સિવાય પરમાત્મપદે જઈ શકાય નહિ. જેના જીવનમાં ભૌતિક સુખ પ્રત્યે આકર્ષણ છે એ અંતે પામરદશામાં મુકાઈ જાય છે.
૫. પા. ફા. ૭
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
સ'સારરસીયા જીવાને ભાગસાધ્ય અને લક્ષ્મી સાધન લાગે છે. પરંતુ તત્વદષ્ટિ પામેલા જ્ઞાનીઓને મેાક્ષ સાધ્ય અને સમ્યગ્ દનાદિ ગુણા સાધન લાગે છે.
હ્રામ-દામ અને ઠામ બધું વ્યવસ્થિતપણે પુણ્યથી મળી જાય એથી રાજી થવાતું નથી. પરંતુ એ મળ્યા પછી કાં જવું' છે એના વિચાર સુદ્ધાં જે કરતા નથી, તેને ભવિષ્યમાં કશું જ મળવાનું નથી.
જુવાનીને પકડી શકાય નહિ. કારણકે વૃદ્ધાવસ્થા નક્કી છે. વૃદ્ધાવસ્થાને પણ પકડી શકાય નહિ, કારણુ મરણુ નક્કી છે. અને મરણુ નક્કી છે તે કયાં જવુ છે એના વિચાર કરી પવિત્ર જીવન જીવનાર જ પરમાત્મપદે અંતે પહેાંચી શકે છે.
ભીખારી સ્વભાવવાળા શ્રીમતે સંસારના રાગના સાધના પ્રત્યે કદાચ ઉદારતા દાખવતા હશે, પરંતુ ધર્મના સાધના પ્રત્યે અરૂચીવાળા હાય તેા પેાતાનું ભાવી ભીખારી થવાનું મનાવી રહ્યા છે.
દુલ ભ માનવજન્મ અને તે પણ ધર્મની સામગ્રી સહિત મળેલા છે, તે સફળ ત્યારે જ મને કે એક ફક્ત મેાક્ષ મેળવવા પુરુષા કરવામાં આવે તે જ, નહિતર પુછ્યાદી મળેલા સંસારના સુખમાં જ લીન બની રહે તે એ જ માનવ જન્મ અને ધર્મની સામગ્રી મળવી દુર્લભ બની જશે.
પુણ્યદયે સુખ મળે અને સુખમાં પ્રમાદ વધે તેા નરક તિય ચાર્દિ ગતિમાં ભટકવાનું થાય. પ્રમાદના પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે: મદ્ય, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા એ પાંચે પ્રમાદનાં લક્ષણા છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
મદ્ય—એટલે દારૂ અથવા જેનાથી આત્મભાન ભૂલાય એવા કોઈ પણ જાતના નશે.
વિષય-એટલે પાંચે ઇંદ્રિયાને ઈષ્ટ વસ્તુ પ્રત્યે ગાઢ આસક્તિ.
કષાય—એટલે ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ. એ ચારે કષાયા ઇંદ્રિયજન્ય સુખમાંથી જન્મે છે તે.
નિદ્રા—ઘણી નિદ્રા એ પણ પ્રમાદનું લક્ષણ છે.
વિકથા—ચાર પ્રકારની રાજ સંબધી, દેશ સંબધી, શ્રી સંખ`ધી, ભેાજન સ``ધી. એ ચારે પ્રકારની વિકથા ટેક્ષ્ટપૂર્વક અથવા દ્વેષપૂર્વક કરાય ત્યારે ચીકણાં અશુભ કર્મ બંધાય.
ઉપર પ્રમાણે માટા ભાગના સંસારમાં સુખી ગણાતા માનવામાં જોવાય છે. સ્તવનમાં કહ્યું છે કે
પરિહરા વિષય કષાય રે, બાપડા પંચ પ્રમાદથી; કાં પડા યુગતિમાં ધાઇ રે.
પુણ્યદયે સર્વ પ્રકારની સાનુકૂળતા મળી રહે છે. પુણ્ય ખલાસ થયે એ જ વ્યક્તિ નિરાધાર બની જાય છે, કંગાળ પામર જેવી દશામાં મૂકાઈ જાય છે. કૃષ્ણ વાસુદેવના પુણ્યાયે મેલબાલા હતી અને તે જ વ્યક્તિ દ્વારકાના દહન વખતે કાંઈ જ કરી શકવા સમર્થ બની નહિ એ જગપ્રસિદ્ધ હકીકત છે. તે કૃષ્ણ વાસુદેવનું ટૂંકમાં દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
મથુરાના ઉગ્રસેન રાજાની ધારણીના ગભમાં આવેલા દુષ્ટ પુત્રના (૫તિ માંસ ખાવાના ઢોહદના પ્રભાવે) જન્મતાં કાંસાની પેટીમાં મૂકી યમુના નદીમાં તણાતા કર્યાં. તે સુભદ્ર નામના સારથીના હાથમાં આન્યા. સારથીએ પેાતાની પત્નિને સપ્ટે અને કંસ નામ પાડવામાં આવ્યું.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ પૂર્વના વિરભાવથી મોટા થયેલા કંસે પિતા ઉગ્રસેનને પાંજરામાં પૂર્યા. મથુરાની રાજ્યગાદીએ પિતે ચડી બેઠે. પ્રતિ વાસુદેવ જરાસંઘની પુત્રી જીવયશાને કંસ પર. જીવયશાનાં લક્ષણે પતિ અને પિયર પક્ષને નાશ કરનારાં હતા.
સમુદ્રવિજય રાજાના દશમા નંબરના નાના ભાઈ વસુદેવ અને કંસ પ્રત્યે અરસપરસ મિત્રતા હતી. કંસના નાના ભાઈ અતિમુક્ત નામના હતા, તેમણે નાની વયમાં દીક્ષા લીધી હતી અને મહાજ્ઞાની બન્યા હતા.
કંસે પિતાના કાકા દેવક રાજાની કન્યા દેવકી સાથે વસુદેવનું સગપણ કર્યું હતું. - વસુદેવ અને દેવકીના લગ્ન પ્રસંગે કંસની પત્નિ જીવયશા યૌવનન્મત્ત બનેલી અને દારૂના નશામાં ચકચુર બનેલી હતી. તે પ્રસંગે અતિમુક્ત સાધુ ભીક્ષા માટે ફરતા ફરતા કંસના મહેલે પધાર્યા.
જીવયશાએ અંગ ઉપરનાં વસ્ત્રો આઘા–પાછા કરી બોલી : “આવો આવે દિયર આપણે નૃત્ય કરીએ” કહીને મુનિના ગળે બાઝી પડી.
અતિમુક્ત મુનિ-ભીલડી, બેશરમ, દૂર ખસી જા. યૌવનના મદમાં ચકચૂર બની જેના વિવાહાત્સવમાં ઉન્મત્ત બની છે એ દેવકીને સાતમે ગર્ભ (બાળક) તારા પતિને ઘાત કરશે. એમ કહી જીવયશાના પાશમાંથી છુટી રવાના થઈ ગયા.
મુનિના શબ્દ કાને પડતાં જીવ શાને મદ ઉતરી ગયે. ભવિષ્યમાં આવનારી આપત્તિથી ગભરાઈ જઈ પતિ કંસને વાત કરી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
ખરેખર અસાર એવા આ સૌંસારમાં આપત્તિ સિવાય ખીજું શું છે ? કાઇને આજે આપત્તિ પ્રત્યક્ષ છે તા કાઇને પરાક્ષમાં હાઇ ભવિષ્યમાં આવનારી છે તેમ સમજી સમજી જે છે તે સંસારના. ઢગલાબંધ સુખમાં પણ આસક્ત ન થતાં જ્યાં આપત્તિનું નામ પણ નથી અને સંપદાની ઈચ્છા સરખી નથી એવા મેાક્ષના સ્થાને જવા માટે કટિબદ્ધ થઈ વિનાશી વૈભવેાને ત્યાગ કરી સંયમ લઈ નિરતિચાર પાળીને મેાક્ષમાં ગયા છે, તેઓના જન્મ જ સાર્થક ગણાય. મનુષ્ય જન્મનું ફળ જ જ્ઞાનીએ સંયમ કહ્યું છે, તે સિવાયની ત્રણે ગતિમાં સંયમની પ્રાપ્તિ થતી નથી માટે જ મનુષ્ય જન્મની દુર્લભતા તિથ"કરાએ કહી છે.
ગભરાયેલી જીવયશાની–પેાતાના મરણ સંબધીની આગાહી ક ંસે સાંભળી ક્ષેાભ પામી ગયા. કપટ કળામાં કુશળ એવા કૅસે ખાનગીમાં દાક્ષિણ્યતાના ભંડાર વસુદેવને મેલાવી કહ્યું : હું મિત્ર! તું તમામ અથીની આશા પુરી કરનાર છે, મને નિરાશ કરીશ નહિ, મારી એક પ્રાથના છે તે સાંભળ.
વસુદેવે કહ્યું : “આપણા અન્ને વચ્ચે કયાં દાઈ છે, ખેલ શી માગણી છે. ’’
ક ંસે કહ્યું : “ મારી વ્હેન દેવકીના સાત ગĪ ( બાળક ) અપુત્રીઆ એવા મને આપવા, જેનું પાલન-પાષણ કરવાના ઉમગ મને મળે, 2
વસુદેવે સ્વતઃ વિચારીને કહ્યું: “ એમાં શું ખાટુ' છે, અલ દેવાદિ ઘણા મારે પુત્રા છે. મારી દેવકીના સાત બાળકાથી તુ પુત્રવાન થતા હાય તેા તારી માગણી હું માન્ય કરૂ છુ....
,,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
કંસે વસુદેવને વચનથી બાંધી લઇ ભવિષ્યની આપત્તિની દુર કરવાની પ્રપંચ જાળમાં વસુદેવને ફસાવ્યા.
એ ખૂબી ! જીવા મૃત્યુ અને દુર્ગતિની વાત સાંભળતાં જ ભયભીત બની જાય છે, તેા પ્રત્યક્ષ મૃત્યુ સામે આવી જાય તા તે મરનારને કેટલુ અસહ્ય દુઃખ થતું હશે તેની તા કલ્પના જ કરવી રહી. બીજાને દુ:ખી કરવા છે, મારવા છે, પણ પેાતાને દુ:ખી થવુ નથી અને મરવુ' પણ નથી. એ કેમ અને, ન જ અને. જ્યાં સુધી આપણું જીવન બીજા અનેકાને ભયરૂપ હેાય ત્યાં સુધી આપણે ભય મુક્ત બની શકીએ નહિ.
વસુદેવે કંસ સાથે થયેલા કરારની વાત દેવકીને કરી, તેણે પણ ભલે મામેા માટા કરે એમ સમજી સમાધાન માન્યું. ત્યારબાદ દેવકી ગર્ભવતી થતાં કોંસે સખત ચાકીપહેરી રાખી જન્મેલ બાળકને સ્વાધિન લઈ મારી નાખવા માંડ્યો. એ પ્રમાણે અનુક્રમે ૭ બાળકાને મારી નાંખી ખૂમ આન ંદ અનુ ભવતા ખુશમીજાજમાં રહેવા લાગ્યા. પરંતુ પાપ છાપરે ચડીને પાકારે છે, એ કહેવત મુજબ જતે દિવસે એ કપટની જાણુ વસુદેવ અને દેવકી સાથે લેાકેાને પણ થઈ.
અહિંયાં એક વાતને ખુલાસા કરવા જરૂરી છે. જે દેવકીના છએ ખાળકા ચરમશરીરી હાઇ, મહાપુણ્યવાન છે, તેએ પુણ્યપ્રભાવે જન્મતાંજ દેવતાના રક્ષણમાં હાઇ ક્રાઇ શ્રીમંત શેઠાણીના મૃતબાળકાને અનુક્રમે લઇ દેવકી પાસે મુકાતા હતા, અને દેવકીના પુત્રા તે શ્રીમંત શેઠાણીના ત્યાં મુકાતાં તે મૃતબાળકાને માર્યાના ગવ ક સ અનુભવતા હતા, જેની દેવકી કે વસુદેવને પણ ખબર નહેાતી. મેાટા થયેલા તે છએ ભાઈએ ખત્રીશ ખત્રીશ કન્યાએ પરણ્યા હતા. અને ભગવાન નેમિનાથ
'
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
પાસે દીક્ષીત થઈ મેક્ષે ગયા છે. ભાવીને મિથ્યા કરવા દેવા– ઇંદ્રો પણ સમથ નથી, તે ખીચારા કોંસનું શું ગજી ? રાજ્ય સત્તાના મદમાં અંધ બનેલા કંસને કયાં ખખર છે કે અતિમુક્ત મુનિની વાણી નિષ્ફળ કરવા હું જે પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું, તે સામી વ્યક્તિનું પુણ્ય ોરદાર હાઈ, મારે માથે તે પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય વધતું મહા પાપ લાગવાનુ છે, અને એ પાપનાં ફળ નરકાકિ ગતિમાં મારે જ ભાગવવાનાં છે, જીવે બીજા પ્રત્યેના ગાઢ રાગથી એનું ભલું કરવા તનતાડ પ્રયત્ના કરે છે પણ તે વ્યક્તિનું પુણ્ય નહિ હેાય તા, તેના ગેરલાભમાં જ તે પ્રયત્ના પરિણમવાના છે, તેવી જ રીતે જેના પ્રત્યે દ્વેષ હશે તેનું અહિત કરવાના પ્રયત્ના ગમે તેટલા કરવા છતાં પણ તે વ્યક્તિનું પુણ્ય જોરદાર હશે, તે તે પ્રયત્ને તે વ્યક્તિના લાભમાં જ પરિણમવાના છે. કૌરવાએ દ્વેષભાવથી પાંડવાનું અહિત કરવાના પ્રયત્ના કર્યા, મૂળા શેઠાણીએ ચંદનબાળાનું અહિત કરવાના પ્રયત્ના કર્યો, ધવલશેઠે શ્રીપાળનું કાસળ કાઢવાના નીચ પ્રયત્ના કર્યાં, પરંતુ એ બધા પ્રયત્ના નિષ્ફળ ગયા એટલું જ નહિ પરંતુ પાંડવા, ચંદનબાળા, શ્રીપાળ વર જગપ્રસિદ્ધીને પામ્યા એ હકીકત હાઇ બીજાનુ સારૂં અથવા ખરામ કરવા અમે સમથ છીએ એવા ગવ−ફાંકા રાખવા નકામે છે, માટે દુશ્મનનું પણ સારૂ થાએ એવી ભાવના જ આપણું કલ્યાણ કરનારી છે, એ ભુલવુ' નહિ.
જતે દિવસે સાતમા ગર્ભ રહ્યો, સાત સ્વપ્ને સુચિત એ ગ`ની વાત પતિ વસુદેવને કરી, એ સાંભળીને અધ ભરતના સ્વામી થનાર જાણી વસુદેવ અને દેવકીને આનંદ થયા. સાથે જ શત્રુ ક ંસના વ્યવહાર જાણી દુ:ખ પણ થયુ, છતાં હવે પેાતાના અભ્યુદય થવાના છે જાણી, દેવકીને જે જે
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ઉત્તમ મનેર થયા તે તે સઘળા વસુદેવે પૂર્ણ કર્યા. દેવકી પણ ગર્ભનું ખૂબ કાળજીપૂર્વક પાલન કરવા લાગી. છએ બાળકને મારવાનું પાપ કરનાર કંસ પણ આ સાતમા ગર્ભ માટે વિશેષ સાવધ બની દેવકી ઉપર ખાસ ધ્યાન આપતું હતું. કંસે એના નાશની ભેજના કરી જ હતી, છતાં ગર્ભમાં રહેલા બાળકનું પુણ્ય જોરદાર હોઈ, બાળકનું પુણ્ય અદશ્યપણે રક્ષણ કરનાર હતું. એકની યેજના બીજાના નાશ માટેની હતી, જ્યારે બીજાની યેજના રક્ષણ માટેની હતી. દેવકી ભવિષ્યમાં જન્મનાર બાળકથી અભ્યદય થવાને જાણી જેમ આનંદમાં હતી, તેમ કંસના વ્યવહારથી જાણતી હોઈ ચિંતામાં પણ હતી.
દેવકીએ વસુદેવને કહ્યું: “સ્વામી! અર્ધ ભરતપતિને જન્મ થવાને એ લાભથી મારું મન જેમ પ્રસન્નતાને પામે છે તેમ કાળ જેવા કંસના વ્યવહારથી અત્યંત ખેદ પણ થાય છે. નાથવાળી એવી અત્યારે અનાથના જેવી મારી દશા છે, ધિક્કાર છે પુણ્ય વિનાની એવી મને. જે જે પુત્ર થયા તે નરાધમ રાક્ષસ જેવા કંસે મારી નાખ્યા, પરંતુ હવે આ પુત્રને પણ જે એ દુષ્ટ મારી નાખશે તે દેવકી પણ જીવી શકશે? અર્થાત મરી જશે.”
વસુદેવે કહ્યું: “હું અત્યારે જીવત મુવા જેવો છું. એમ ન હેત તે મારા છ પુત્રને પશુની જેમ નાશ થાત નહિ. પરંતુ ખેદ કર્યા સિવાય આ પુત્રનું રક્ષણ કર. મેં પણ રક્ષણને ઉપાય ચિંતવી રાખેલ છે સાંભળ. મારા મિત્ર નંદ કુલાધિ. પતિ છે. તેને તારે બાળક જન્મતાં ગુપ્તપણે સેપી રક્ષણ કરાવીશું.” એમ કહી પત્નિને આશ્વાસન આપી બને જણા પ્રસવની રાહ જોવા લાગ્યાં, કંસ પણ આ ગર્ભનું બાળક
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
મારા નાશ માટે ન થાય એવી ઈચ્છાથી અપ્રમત્તપણે પ્રસવની રાહ જોવા લાગ્યા. ચોકીદારોને સખ્ત તાકીદ કરી દીધી
ગર્ભકાળ પૂરો થયે સર્વે શુભ યોગોને યોગ થયે છતે મહાતેજસ્વી, છાતીમાં શ્રીવત્સના લંછનવાળા શ્રાવણ સુદી ૮ની મધ્યરાત્રીએ, દેવતાધિષ્ઠિત એવી દેવકીએ પુત્રને જન્મ આપે. જન્મ સમયે અધિષ્ઠિત દેવીએ કંસના ચોકીદારને નિદ્રાવશ કરી દીધા. સાક્ષાત જાણે યમનાદુત જેવા ચેકીદારને નિદ્રાવશ થયેલા જોઈ દેવકીએ વસુદેવને કહ્યુંઃ “સ્વામી! લે આ અમૂલ્ય નિધિનું રક્ષણ કરે.” વસુદેવ પણ રાત્રીએ બાળકને લઈ ગોકુલ તરફ રવાના થયો.
રસ્તામાં બન્ને બાજુ દિવાની શ્રેણુ, બાળકના માથે છત્ર અને બન્ને બાજુ અદ્દભુત ચામર, રસ્તામાં સુગંધી કુલ વેરાચેલા એવા સુંદર વાતાવરણમાં દેવતાથી રક્ષાયેલા બાળકને લઈ વસુદેવને જતાં આગળ કેદમાં પુરાયેલા ઉગ્રસેને જે.
આ શું? આમ કેમ? એવા ઉગ્રસેનના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં વસુદેવે ખાનગીમાં કહ્યું: “હે રાજન ! આ કાષ્ટના પાંજરામાંથી તને મુક્ત કરનાર, અને તને પાંજરામાં પુરનાર તારા શત્રુપુત્રને નાશ કરનાર છે,” એમ ઉત્તર આપી ઉગ્રસેનને વિમયપૂર્વક ખુશ કરી, યમુના નદી ઉતરી વસુદેવ સહિસલામત નંદના વાડામાં પહોંચી ગયે. દૈવયેગે તે જ અવસરે નંદપત્નિ યશોદાને પુત્રી પ્રસવ થયેલે તે પુત્રીને સંકેત પ્રમાણે વસુદેવ લઈને પિતાને બાળક યશદાને ઍપી પાછો નદી ઉતરી સ્વસ્થાને આવી ગયા. આ બાજુ દેવકી ઉપર સખત પહેરો ભરનારા જાગી ગયા, યમના દૂત જેવા એઓએ કરી લઈને કંસને આપી, કંસે પણ મજાકમાં હસી અવજ્ઞાપૂર્વક મુનિનું
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ વચન ખોટું પાડ્યા બદલને ગર્વ કરી, છેકરીનું નાક કાપી, પાછી મેંપીને હું ધારું તે કરી શકું છું એવા ઘમંડમાં મિથ્યાભિમાની કંસ દિવસ પસાર કરવા લાગ્યું.
સંસારમાં સુખ બે પ્રકારનાં માનેલાં છે. વિષયજન્ય અને કષાયજન્ય. આ બેમાં અત્યારે માન નામના કષાયજન્ય સુખને અનુભવ કંસે કર્યો પણ એ પામરને કયાં ખબર છે, કે શત્રુ સહીસલામત છે. જેનું પુણ્ય જોરદાર છે તેને દેવે કે ઇંદ્રો પણ ભુંડુ કરવા સમર્થ નથી. દેવકીને સાતમે બાળક તે કૃષ્ણ યશોદાને ત્યાં મોટો થયે અને ગે પાલબાળકે સરખી વયના હતા તેના ઉપર સત્તા યુવાન રાજકુમારની જેમ ચલાવતે, તોફાન પણ કરતો, અંતે કંસ પોતાને શત્રુ નંદ અને યશોદાના પુત્ર તરીકે જીવંત છે એમ જાણું મથુરાની રાજ્ય ગાદીની સત્તાના જોરે અનેક ખટપટ કરી કૃષ્ણને મારવાના પ્રયત્ન કરી ચુકે. છેલ્લે અનેક યાદની અને કંસ પક્ષના બળવાન દ્ધાઓની હાજરીમાં કૃષ્ણ છલાંગ મારી કંસને રાજ્ય સિંહાસનથી લાત મારી નીચે પાડી મારા ભાઈઓને મારનાર દુષ્ટ નિર્દય વગેરે શબ્દ કહીને મારી નાખે. કંસના પક્ષના લોકે કૃષ્ણનું આ પરાક્રમ જોઈ બાઘા જ બની ગયા. પિતાના સ્વામીને બચાવી શક્યા નહિ. રંડાયેલી છવયશા પિતાના પિતા પ્રતિવાસુદેવ જરાસંધ પાસે રડતી રડતી જઈને બધી વાત કરી, જરાસંધ તે સમયમાં મહાબળવાન હાઈ કોધના આવેશમાં સૈન્ય તૈયાર કરી પિતાના પક્ષના અનેક રાજાઓ વિદ્યાધરી અને એના સૈન્ય સાથે પ્રયાણ કર્યું. આ બાજુ સમુદ્રવિજયાદિ દશે ભાઈઓ કૃષ્ણ બળદેવ વગેરે મહાપરાક્રમી પાંડને સાથે લઈને યુદ્ધની તૈયારી કરી મહાયુદ્ધ થયું, અસંખ્ય જીવને સંહાર યુદ્ધમાં
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭ થયે, અંતે જરાસંધને વધ કરી કૃષ્ણ ત્રણખંડ ભક્તા વાસુદેવ. પણાના અભિષેકને પામે.
એ જ કૃષ્ણના પુણ્યક્ષયે આખરમાં દ્વારકાને દાહ થ. કૃષ્ણ-બળદેવ બને ભાઈઓ નિરાધાર અસહાય બની ગયા. કેઈને અગ્નિમાંથી બચાવી શક્યા નહિ, જંગલમાં ભટક્યા, પાણીની તૃષા લાગી, કૃષ્ણ બળભદ્રને કહ્યું ભાઈ મારૂં ગળું સુકાય છે, પાણી લાવી આપે, બળભદ્ર પાણી લેવા ગયા, પાણી આવ્યા અગાઉ જે કુણુના બચાવ માટે જરાકુમાર બારબાર વર્ષથી દ્વારકાથી દૂર જંગલમાં શીકાર કરી જીવતે. તેણે મૃગની બ્રાંતીથી પોતાના જ ભાઈ કૃષ્ણને બાણ મારી વિંધી નાખી, અસહ્ય પીડા ભેગવી અસમાધિપણે મૃત્યુ પામ્યાની હકીકત પ્રસિદ્ધ છે. વાત એ છે કે ભાગ્ય ફર્યું ત્યારે કૃષ્ણને પાણી પણ પીવા મળ્યું નહિ. પાણું હતું, પીનાર તૃષાતુર હતે પણ પીનારનું ભાગ્યરૂપી કનેકશન તૂટી ગયું હતું ત્યાં બીજું શું બને? આપણે જોઈ ગયા કે દમયંતીને વનમાં તૃષા લાગી, સુકી નદી આવી, પાણું નહોતું છતાં દમયંતીનું પુણ્યરૂપી કનેકશન હતું એટલે નદીમાં બે કાંઠે ખળખળ પાણી વહેવા લાગ્યું, પીધું, શાંત થઈ. વિગેરે દષ્ટાંતથી સમજી શકાય છે કે ભાગ્ય સાનુકૂળ હોય ત્યારે અને પ્રતિકૂળ હોય ત્યારે ઉલટા-સુલટી પ્રસંગે બન્યા છે, બને છે અને બનશે. માટે સર્વ ગુણ સંપન્ન એવા જિનેશ્વરદેવના કથન ઉપર શંકારહિત. પણે સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખી, હેય ઉપાદેયનો વિવેક કરી આત્માને નુકશાન કરનાર દેને ત્યાગ અને લાભ કરનાર ગુણેને વિકાર કરવાથી પામરતા દૂર થતાં, પરમાત્મપદે પહોંચાશે. ભૌતિક સુખના રાગે અનેક દે–ગુણેથી આત્મા પાયમાલ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ભૂતકાળમાં થયા છે તે હવે આ જન્મમાં ન થાય એવુ' સંચમી જીવન–માક્ષના જ ધ્યેયવાળું જીવન જીવા–અપનાવે.
ખાકી તા સંસારના સુખ માટે ધમ કરવાથી એ સુખથી અધમ વધવાના, એ નક્કી છે. મહામુનિઓને સંસારના સુખા તરફ ઘૃણા ઉપજી અને ત્યાગ કર્યો. ધર્મોના પ્રભાવે મળવા છતાં એના સામુ' પણ જોયુ નથી. વિદ્યાધર ગચ્છમાં શ્રીમાન્ પાદલિપ્તસૂરિને પેાતાના ગુરુની સેવા કરતાં, પ્રસન્ન થયેલા ગુરુએ પાલેપા નામની આકાશે ઉડવાની વિદ્યા આપી, માગી નથી. પરંતુ ગુરુસેવા અને એમાંથી ગુરુની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરનાર શિષ્યને ચમત્કારી વિદ્યાએ ગુરુ આપે એમાં નવાઈ નથી. લાયકને બધું મળે છે. પણ એને તેા મેાક્ષ જોઈએ છે. દેવ, ગુરુ, ધર્માંની સેવા મેક્ષ આપવા સમથ છે; તે એના અંતગત દુન્યવી વૈભવા તે સામે ચાલ્યા આવે છે.
વિદ્યાના ખળે રાજ શત્રુજય, અષ્ટાપદ, રૈવત, આખુ અને સમેતશિખર પાંચ તીર્થોની યાત્રા કરી ભેાજન લેતા, ભેાજનમાં ફક્ત ચેાખાના જ આહાર લેતા. સમગ્ર વિગઈઓના ત્યાગથી અનેક લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ હતી. થાય જ તે; કારણ કે એમને જોઈતી નથી, અને મળે તે સદ્દઉપયોગ જ કરવા છે. તેથી જ રાજ પાંચે તીર્થોની સ્પર્શના કરતા હતા.
બીજી ખાજુ નાગાર્જુન નામના મિથ્યાત્વી, કપટ શ્રાવક થઈ સેવા કરવા પાદલિપ્તસૂરિના પગમાં પડતા અને લેપની ઔષધિઓ જાણવા સુધતા હતા. અનુક્રમે ૧૦૭ ઔષધીઓ જાણી શકયો. ૧ બાકી રહી. ઘણા પ્રયત્ન કર્યો પણ જાણી શકયો નહિ, અને જાણેલી ઔષધિઓના લેપ તૈયાર કરી ઉડવાના અખતરા કર્યાં પરંતુ શરીરે ચાંદા પડતાં ગુરુએ પુછ્યુ: ભદ્ર! આમ કેમ?
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯ નાગાજુને સવિસ્તર સત્ય ગુરૂને જણાવ્યું. એની બુદ્ધિ, સત્યતા અને સેવાથી રાજી થઈ પાદલિપ્તસૂરિએ વિધિપૂર્વક વિદ્યા આપી કપટ શ્રાવક બને નાગાર્જુન ગુરુની આવી ઉદારતાથી બારવ્રતધારી પાકે શ્રાવક બન્ય. ઉદારતાથી ધર્મ કાર્યો જેવાં કે મંદિર, ઉપાશ્રય, દાન, પરોપકાર, સાધર્મિકભક્તિ વિગેરેમાં ખર્ચેલી, અપાયેલી લક્ષ્મી ઉદારતા ગુણને લીધે અનેક સંખ્ય લેકોને ધર્મ પમાડનારી બને છે, અને કૃપણુતા કરવામાં આવે તો સારા માર્ગે ખર્ચાઈ જાય છે, પરંતુ ધાયું ફળ મળતું નથી. વખતે નુકશાન પણ થાય છે. સારા કામમાં ધન ખર્ચાય તે ઉદારતાપૂર્વક થાય તે વખતે અધમી વર્તન આચરનારે પણ ધમ બની જાય છે. નાગાર્જુન કપટી શ્રાવક મટીને પાકો શ્રાવક બને, એ ગુરુની ઉદારતાની અસર જ એને થઈ. ત્યારપછી તે નાગાર્જુને પણ જૈન શાસનની પ્રભાવના ખૂબ કરી છે. “અંતઃકરણપૂર્વક ભાવથી પૂની વિનયયુક્ત સેવાથી કાંઈ જ દુર્લભ નથી.”
એક વખત સુવર્ણસિદ્ધિ કરો રસ-પોતાના ખાસ માણસ સાથે કાચના પાત્રમાં ભરી ગુરુને ભેટ મોકલાવ્યા.
પાદલિપ્તસૂરિ, રસ લઈ આવનારને પૂછે છેઃ ભદ્ર! આ શું? કેણે ભેટ મોકલી છે?
માણસે કહ્યું: હે પૂજ્ય ! આપશ્રીના ઉપકાર તળે દબાયેલા મારા ગુરુ નાગાર્જુને આ “કૈલોક્ય દુર્લભ સુવર્ણ સ” મોકલા છે.
સૂરિ–ખરેખર વિનયી નાગાર્જુનની કૃતજ્ઞતા અજબ છે, પરંતુ હે ભદ્ર! અમે બાહ્ય-અત્યંતર પરિગ્રહને ત્યાગસ્વિકારેલ હોઈ મનથી પણ એની સ્પૃહાવાળા નથી. રત્ન અને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
પત્થર, સેાનું અને માટીમાં સમબુદ્ધિ અમારી છે, અનના હેતુભુત આ રસ છે.
વાંચકે વિચારે કે પાદલિપ્તસૂરિ મહાન ગુણવાન છે. કહે છે કે “ અનથ ના હેતુભુત આ રસ છે” તે એમાંથી ફલીત થાય છે કે-જ્ઞાનીઓએ લક્ષ્મી પ્રાયે અનતું કારણુ ખને છે એમ કહ્યું છે તે ખરાખર છે, એના રાગે-શ્રેણીક પુત્ર કેાણીકને એની રાણી પદ્માવતીએ હુલ-વિલ અને કોણીકના સગાભાઈ સાથે યુદ્ધમાં ઉતારવા સુધીની ફરજ પાડી યુદ્ધ થયુ, કરાડા મનુષ્યેાના સંહાર થયા. કોણીક મરીને છઠ્ઠી નારકીમાં ગયા. આ બધું અના અનંનુ કારણ જ સમજવું અને એથી જ પાદલિપ્તસૂરિજીએ નાગાર્જુનના માણસને કહ્યું: અમારે સુવ`રસની કાંઇ જ જરૂર નથી. અમારી પાસે જે છે તેનાથી અમે। મેટા સામ્રાજ્યના માલીક ચક્રવર્તી કરતાં તે શું પરંતુ દેવાના રાજા ઇંદ્રથી પણ અધિક સુખી છીએ. “ આવું કયારે એલાય, સાધુપણાની કિંમત સમજ્યેા હાય ત્યારે જ ” અપ્પભટ સૂરિજીના આગળ કાડા સાનૈયાને ઢગલા કરી રાજસભામાં– આમ રાજાએ વિનતિપૂર્વક સ્વિકારવા કહ્યુ, ત્યારે અપ્પભટસૂરિજી ખેલ્યા કે: હું રાજન! સાંભળ,
,,
“ આરંભે નથી દયા, મહિલા સ ંગેણુ નાસએ ખભ સકાએ સમ્મત્ત, વજા ૬૦૧ ગહણેણું.
""
આરંભ સમારભમાં દયા કે જે ધમના પ્રાણ છે તેનુ ખૂન થાય છે. સ્ત્રીએના સંગથી, વારંવાર પરિચય આલાપ સલાપ કરવાથી બ્રહ્મચર્ય કે જે શ્રેષ્ઠ ગુણ છે તેના નાશ થાય છે. જિન વાણીમાં શકા રાખવાથી સમ્યક્ત્વના નાશ થાય છે. દ્રવ્ય રાખવાથી સંયમના નાશ થાય છે, એમ કહી સૂરિજીએ મામ રાજાને સાફ્ ના પાડી દીધી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
અહિં પણ પાદલિપ્તસૂરિજીએ સુવણુ ના રસ સ્વિકારવાની ના પાડી એટલું જ નહિ, પરંતુ નાગાર્જુન તથા જગતને મન દુર્લભ એવા એ સુવણુ રસ રાખની કુંડીમાં પરઠવી દીધા.
લક્ષ્મી ભુંડી છે, ખરાબ છે, અનનુ કારણ છે, એવુ ખેલવુ સહેલુ છે, પરંતુ સામે ચાલીને આવી હાય ત્યારે એના સ્વિકાર કરવા નહિ, એ ત્યારે જ મને કે જ્યારે હૈયામાં એના પ્રત્યેના ત્યાગ બેઠા હૈાય. હૈયામાં જુદુ અને ખેલવાનું જુદું એ તા દંભનું લક્ષણ છે. મમતા એવી ખરામ છે કે એ દુભ કરાવ્યા વગર રહે નહિ. ગળા સુધી સત્તા પર આવવાની, આવીને ટકાવવાની ઈચ્છા હૈાવા છતાં, મારે સત્તાના માહ નથી, મારે તા જનતાની સેવા જ કરવી છે, આવુ' ખેલવું એ તે દભની પરાકાષ્ટા છે. મમતાને રાક્ષસીની ઉપમા આપી છે, સવ ગુણાને ખાઈ જનારી છે. દંભ રહિતપણે સાચે સાચુ' કહી દેવામાં વસ્તુને જતી કરવી પડે તે। કદાચ અલ્પ નુકશાન દેખાશે, પરંતુ મમતા રાખી દલથી જુઠ્ઠું ખેાલવાથી વિશ્વાસઘાત કરવા જેવા મહાપાપથી અનંત નુકશાન છે, એ ભુલવા જેવુ નથી.
પાદલિપ્તસૂરિજીએ સેાનાના રમ રામની કુંડીમાં પરઠી દ્વીધેા. એ જોઈને નાગાર્જુનના માણસને ગુસ્સે। ચઢ્યો પણ મેલી શકયો નહિ. સૂરિજીએ રસ ઢાળી નાખીને એના જ પાત્રમાં પેશાબ કરી, લે આ તારા ગુરુને આપજે, કહી રવાના કર્યાં માણસ ક્રાધાવેશમાં તે પેશાબ લઈ, નાગાર્જુન પાસે જઈ, સવિસ્તર વૃતાંત કહ્યો. નાગા ને એ સાંભળી સેાનાના રસ પરઠી દીધેા અને સામે પેશાબ માકલ્યા તેથી પેાતાનું ભયંકર અપમાન સમજી ગુસ્સાથી લાલચેાળ જેવા થઇને વિચાર કર્યાં, ખરેખર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
આ સાધુએ વિવેકશુન્ય, મેલા વચ્ચેાવાળા, લેાક વ્યવહારથી અજાણુ પશુ જેવા છે, પ્રત્યુપકારને બદલે મારૂં અપમાન કરેલ છે, વિગેરે વિચાર કરી રાષમાં લાલ પીળા થઈને તે પેશાખ સાથે નિયની જેમ પત્થર ઉપર તે કુડી પટકી દીધી; પર ંતુ ક્ષણવારમાં પત્થરની શિલા સંપૂર્ણ સુવણૅ મયી બનેલી જોઇ કૌતુક, ચમત્કાર, વિસ્મય પામી ગયા અને આવ્યેા, જેમના મળમૂત્રમાં આ શક્તિ છે, તે કેટલા મહાન છે, અને આવા મહાન સાધુઓ, માટા ચમરબંધીની પણ શેહમાં તણાય નહિ એ બરાબર છે. કાઇ પણ મેાટા ગણાતા રાજા મહારાજા ચક્રવર્તીની પણ ખેાટી હામાં હા મેળવી, પેાતાનું સાધુપણુ ગુમાવે નહિ, ત્રણે લેાકના સામ્રાજ્ય કરતાં પણ સંયમનું મૂલ્ય વિશેષ છે એ તેઓના અંતઃકરણમાં અંકિત થયેલ હાય છે. લાક વાહવાહ અને લેાક હૈરીમાં તણાઇ જનારા કદાચ પુણ્યના જોરે, અહિં મઝા મેળવશે પરંતુ એ મઝાની સજા ભાગવતાં, નહિ તે વાહવાહ કરનાર મચાવી શકશે કે શરણુ આપી શકશે, એ ભુલવા જેવું નથી.
ના
પેશાબમાંથી પત્થરની શિલા સેાનામય બનેલી જોઇને નાગાને વિચાર કર્યું કે મેં અનેક કષ્ટો વેઠી જે સાધના કરી સુવણુ રસની સિદ્ધિ કરી, તે આ મહાપુરુષમાં સહજપણે અંગે અંગમાં વ્યાપ્ત થયેલી છે, “Öલેાકય દુભ મારા સેાના રસ ” નહિ, પરંતુ સાક્ષાત સર્વ ઋદ્ધિના સ્વામી એવા એમની સેવા દુલ ભ છે, એમ વિચારી ગુરુ પાસે આવી ક્ષમા માગી સેવા કરવા લાગ્યા.
""
“ નિસ્પૃહીએને સિદ્ધિએ સ્વયંવરા હૈાય છે, મુક્તિ એમની રાહ જુવે છે, સ્પૃહાયતાથી એ દૂર ભાગે છે. જેમ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
વ્યવહારમાં ગુણવાનેને કુલવાન બાળાઓ સ્વયંવરા હોય છે, પણ ગુણહિનાઓના સામું જોવા પણ તૈયાર હોતી નથી.
આ જગતમાં જે કાંઈ સારું દેખાય છે, અને એ સારા પ્રત્યે જીવોની રૂચી છે, તે બધું પુણ્યથી મળે છે, અને એ મેળવવા જી ધર્મ કરે છે, પરંતુ સમ્યગદર્શન મેળવવા પ્રયત્ન કરનારા વિરલા હોય છે, સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ બહુ જ દુર્લભ છે અને એ જ ખરૂં આત્માનું ધન છે, જે શાશ્વત છે, દુન્યવી ધન વિનાશી છે, પરાધિન છે, અને એને લેભ–રાગ એ ચાર ગતિમાં રખડાવનાર હેઈ, ઈચ્છવા જેવું નથી, મેળવવા જેવું નથી અને મળે તે લેવા જેવું પણ નથી. સમગદર્શનની પ્રાપ્તિ દુર્લભ બતાવતાં કહે છે કે – “સુલતે વિમાણ વાસે, સુલહા એગ છત્તા મેહીણિય; દુલહા પુણ જીવાણું, જિમુંદવર સાસણે બેહિં.” વિમાનવાસી દેવ થવું સુભલ છે, એક છત્રા રાજ્યની પ્રાપ્તિ પણ સુલભ છે. પરંતુ જેન શાસનને પાયે જે સમ્યગૂદર્શનની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ છે. સમ્યગ્દર્શનના પાયા પર દેશવિરતિ, સર્વવિરતિ ધર્મ ટકી શકે છે અને મેક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી સંસારમાં જે કાંઈ વૈભવે મળે છે તેમાં સમ્યગ્દર્શન ગુણ રાગ થવા દે નહિ એ એને પ્રભાવ છે.
આ પુસ્તકમાં જ અગાઉ આપણે જોઈ ગયા કે, દમયંતીને સમ્યગ્દર્શનના પ્રભાવે વનમાં સિંહ, વાઘ, રાક્ષસ કાંઈ ઉપદ્રવ કરી શકવા સમર્થ થયા નહિ, સુકી નદીમાં પાણી આવ્યું, તાપસને મુશળધાર વરસાદમાં પણ પાણીને મુદ્દલ ઉપદ્રવ નડ્યો નહિ, વનમાં હું કાર માત્રથી ભીલે હલે લઈ આવેલા નાસભાગ કરી ગયા, સવયંવરમાં નળ રાજાને દમયંતીએ વર.
૫. પા. ફા. ૮
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
માળા ગળામાં નાખી, ત્યારે બળવાન ક્રુષ્ણરાજ તે સહન કરી શકયો નહિ અને ઉગ્રતા બન્ને વચ્ચે વધી જતાં યુદ્ધના પ્રસંગ આવી પડ્યો, ત્યારે મહા દયાળુ એવી ક્રમય તીએ સમ્યગ્દર્શનના પ્રતાપે કહ્યું કે મારી ખાતર આ સહારના પ્રસંગ ઊભેા થયે છે, તે જો હું સાચી શ્રાવિકા હૈાઉં તે મારા પતિ નળના વિજય થા અને સાથે સાથે બન્ને પક્ષના સૈન્યમાં ક્ષેમ થાએ. એ કહેતાંની સાથે મહા બળવાન કૃષ્ણરાજના હાથમાંથી તલવાર પડી ગઇ, નિસ્તેજ ઠારેલા કાલસા જેવા શ્યામ પડી ગયા. કહેવાની મતલબ એ જ કે સકિતિ આત્માએ એકલા સ્વાને જોતા નથી પરંતુ દુશ્મનનું પણુ ક્ષેમ જ ઇચ્છે છે. સમિતિ જીવેા પરા વ્યસની હેાય છે, પેાતાના સ્વાર્થ ને પણ અવસરે ગૌણ કરી, બીજાના ભલા માટે તત્પર હોય છે. સુદર્શન શેઠે પેાતાના પર ખાટુ' કલ`ક મૂકનાર રાજરાણી અભયાનું ભુંડુ ઈશ્યું નથી, અભયાની કપટકળાથી સુદર્શન શેઠની જેતી થઈ, શૂળી સુધી લઇ જવામાં આવ્યા, પણ મનમાં એક જ કે રાજા પૂછે છે અને હું સત્ય જાહેર કરૂ કે તમારી રાણીનું આ કપટ છે, તેા કામવશ બનેલી આ બિચારીનું શું થશે ? પાતા પર આવેલી આફત ટાળવાના પ્રયત્ન નથી પણ મારા નિમિત્તે આ રાણી બિચારીનુ શુ થશે ? આવા વિચારથી શત્રુનુ કામ કરનાર અભયારાણી પર આવનારી આક્ત પોતાના શિરે વહેારી લીધી, એ જેવા તેવા ગુણ નથી. શીલ અને સમ્યગ્દર્શન રામરામમાં વ્યાપેલ હાય તા જ આવું અને ને?
જગતમાં પેાતાના પર આવેલી કે આવનારી આપત્તિ ખીજા પર ઢાળનારા ઘણા હશે, પરંતુ ખીજાની આપત્તિ પેાતાના શિર વ્હારી લેનારા વિરલા હશે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ ચંદનબાળાએ મૂળાને, શ્રીપાળ મહારાજાએ ધવલશેઠને, મેતારક મુનિએ સનીને દેષ કાઢયો નથી, પરંતુ પિતાના કર્મને જ દેષ કાઢયો છે.
સમ્યગ્દર્શન પામેલા આત્માઓ, જે કાંઈ પિતાને સંસારનું સારૂં મળ્યું હોય તે દેવગુરુ ધર્મને પ્રતાપ સમજે છે, ખરાબ મળ્યું હોય કે થયું હોય એ પોતાના કમેં થયું એમ માને છે. જગતમાં જ ધન નથી, અથવા છે તે ઓછું છે એમ સમજી દુઃખ ધારણ કરે છે, પરંતુ મારી પાસે સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર નથી એનું દુઃખ હેતું નથી.
જ્યારે સાધુ પાસે ધન નથી માટે મહા સુખી છે. એના પાસે સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નત્રયી છે એથી એ પિતાને ચક્રવર્તીથી પણ અનંતગણે સુખી માને છે. માને છે એમ નથી, સુખી છે એ હકીકત છે. સાધુ પણ સીધે કે આડકતરે ધનની આકાંક્ષાવાળે થાય તે તે મહાદુઃખી છે, વખતે પામર-દિન પણ બની જાય છે. વાસ્વામીને ધનાવહ શેઠ પોતાની એકની એક કન્યા રૂકિમણિ અને ક્રોડ સેનિયા સામે આવીને આપે છે; પરંતુ તે સમજે છે કે આ લઈને મારે દુઃખી થવું નથી, એના વગર જ હું બહુ સુખી છું, એમ સમજીને ના પાડે છે, એટલું જ નહિ પણ રૂકિમણિને વિરાગી બનાવી દીક્ષા આપે છે.
સંસારના સુખ પ્રત્યેના વિરાગથી, જેએ ત્યાગી બન્યા છે એમનું જીવન ધન્ય છે. ત્યાગી બનીને જે ભાન ગુમાવે, પાંચે ઇંદ્રિયના વિષયમાં આસક્ત બને તે એ પોતાના સાધુના વેશને લજવનારો બની દુર્ગતિમાં જાય છે, કેઈને પણ દુર્ગતિમાં જવાની ઈચ્છા સરખી નથી, છતાં એનું વર્તન જ એને લઈ જાય છે એ નક્કી છે. બહારથી ત્યાગી દેખાતે અને અંદરથી વિષયા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ ભિલાષી–વાક્ચાતુર્યથી અનેકનાં મનરંજન કરતા હોય તેને જ્ઞાનીએ દંભી, ધૂર્તની ઉપમા આપે છે. કહ્યું છે કે – ये लुब्धचित्ता विषयार्थ भोगे, बहिर्विरागा हृदि बद्धरागाः ते दाम्भिका वेषधराश्च धूर्ताः मनांसि लोकस्य तु रंजयन्ति.
ઉપર કહ્યું તેમ ત્યાગનો દેખાવ કરનારા અને અંદરથી વિષમાં રાગવાળા, ભલે દેખાવ અને વાણીથી લેકનાં મનને રાજી કરતા હશે, પરંતુ તે ધૂર્તે છે, વેષ ધરનારા દંભીઓ છે.
કહેવત છે કે-“લેભી આ વસતા હોય, ત્યાં ધૂતારા ભૂખે મરે નહિ.”—લોક સંસારના સુખના લેભી છે, અને એ સુખના ઉપાય બતાવનારા ઓળઘાલુઓ ધૂતારા છે, સ્વાથી માણસે કયું પાપ ના કરે તે કહેવાય નહિ, માટે વેશધારીએથી બહુ જ સાવધ રહેવાનું છે.
સમકિતિ આત્મા દેવલોકના સુખમાં પણ અંતઃકરણમાં– વિરાગ જાળવી શકે છે, ક્રિયા રાગની કરતો હોવા છતાં, રાગથી લેપાત નથી. જેમ પૃથ્વીચંદ્ર રાજકુમારને, રાજ્યસિંહાસને પિતાના આગ્રહથી બેસવું પડયું હતું, પરંતુ એ સિંહાસને ચેટ્યા નથી. અર્થાત્ રાજ્યસિંહાસને રાજ્ય ચલાવવાની ક્રિયા રાગની કરવા છતાં અંતઃકરણથી તે મહિના નાશના ઉપાયના ચિંતવનમાં ઓતપ્રેત હતા. અને કેવળજ્ઞાનની પાપ્તિ પણ રાજ્યસિંહાસને બેઠાં બેઠાં થઈ, તેમ ગુણસાગર પણ શ્રીમંત શેઠના પુત્ર હતા, ચોરીમાં લગ્નની ક્રિયા આઠ કન્યાઓ સાથે ચાલતી હતી, મહારાગનું કારણ લગ્નની ક્રિયા-પતનને પમાડનારી છે, છતાં લગ્નની કિયા કે લગ્નમાં રસ નથી, અને ક્ષપકશ્રેણીએ ચઢી કેવળજ્ઞાન પાસ કરે છે. આવા અનેક સંખ્ય દષ્ટાંત જેવા શાસ્ત્રોમાં મળી આવે છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
એટલે સમજી લેવું જોઈએ કે, વૈભવોમાં સમકિતી, વિરાગી રહી શકે છે સાથે સાથે એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે, નારકીમાં પણ સમકિતિ જીવ, દુઃખને ભેગવવા છતાં, દુઃખની અસર હોતી નથી.
સમકિતિ જીવ-સુખના વખતે સુખની અસર થવા દે નહિ, અને દુઃખના અવસરે દુઃખની અસર થવા દે નહિ, અર્થાત્ સુખના–રાગને એ અશુભ કર્મ બંધનું કારણ સમજે છે, અને દુઃખ ઉપર ઠેષ પણ એ સમકિતી જી કરતા નથી, દ્વેષ કરવાથી દુઃખ જતું નથી. પરંતુ ભવિષ્યના માટે વધારે દુખનું સજન કરે છે.
માટે સંસારમાં સુખ અને દુઃખ ભેગવતાં આવડે તે જ જીવ ઉન્નતિ પામતો પામતે મોક્ષને મેળવી શકે છે. કે જે મેળવ્યા પછી કાંઈ જ મેળવવાનું બાકી રહેતું નથી. જ્યાં કેઈ પણ જાતની ઈચ્છા જ નથી એનું નામ જ મોક્ષ છે. સંસારના સુખની ઈચ્છા બેઠી છે ત્યાં સુધી જીવ દુઃખ અને દુઃખની પરંપરાને પામે છે. માટે સુખથી સુખનાં, સાધનાથી છુટવા ધર્મ કરવાનું છે, એ ધર્મ ક્રિયા કરતાં સમ્યગુ દર્શન, સમ્યગ જ્ઞાન અને સમ્યગ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ જ ઈચ્છવાની છે, ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થયા પછી જીવે વધુ સાવધ રહેવાની જરૂર છે. જે સાવધ ન રહેવાય અને સંયમના પ્રતાપે મળતી અનુકુળતાઓમાં આશક્ત બની જાય તે વેશ રહેશે પણ એ અનુકુળતાઓમાં રચ્યા પચ્યા રહ્યા તે જેટલી અનુકુળતા સંયમના પ્રતાપે ભેગવી હશે, એના કરતાં અસંખ્ય કે અનંતગુણ પ્રતિકુળતા નારકીમાં ભેગવતાં દમ નીકળી જશે.'
એક વાત છે કે સંયમને સાધક અનુકુળતા હોય તે વાંધે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ નથી. પણ સંયમ સાધકના બહાને અનુકુળતા ભેગવવી એ તે દંભ છે.
સાધુપણું એટલે અનુકુળતાને ત્યાગ કરી, પ્રતિકુળતામાં પ્રવેશ કરે. પ્રતિકુળતાને પુઠ આપવી નહિ, પરંતુ એના સામે જવું, અનુકુળતાને અનાદર અને પ્રતિકુળતાને આદર સત્કાર કરનાર સાધુ જગત વંઘ બની પરમાત્મ દશાને પ્રાપ્ત કરનાર બને છે.
અનુકુળતા પાપ કર્યા સિવાય ભેગવાતી નથી. એટલું જ નહિ પરંતુ પાપને બચાવ કરાવે છે અને એથી ચીકણાં અશુભ કર્મો બંધાય છે, માટે દંભરહિતપણે સરળતાથી સાધુ જીવન કાળજી પૂર્વક જીવવું, એમાં દુઃખ વેઠવાનું છે તે સમજપૂર્વક હાઈ ઘણું કર્મોની નિજ થાય છે. એમ કહી શકાય કે સાધુપણું એટલે દુઃખ ભેગવવા લેવાનું છે, એ દુઃખમાંથી જે સુખનું સજન થશે તે સંસારમાં પણ સમકિતના પ્રતાપે દેવકાદિ વિભવમાં પણ ધર્મ અને ધર્મના વિચારોને જ જીવ પ્રધાનપદે ગણશે વિભવને તે એ તુચ્છ વસ્તુ માનશે. વૈભવને ફેકી દેતાં વાર નહિ કરે, કારણ કે મમત્વ નથી, નાશવંત વૈભવમાં મમત્વ રાખવું એ મુર્ખાઈ છે, મમત્વમાં ને મમત્વમાં મર્યા તે વૈભવ અહિં રહી જવાને, અને દુર્ગતિમાં પણ દુઃખ ભેગવવા છતાં ગત જન્મમાં મુકેલા વૈભવથી થનારું પાપ લાગ્યા જ કરશે, માટે પાપ કરી પામર દશામાં મૂકાવું ના પડે, અને પાપ રહિત બની પરમાત્મ દશાને પ્રાપ્ત કરે એજ અભ્યર્થના.
મુખ કાણ રબારી ઘેટાં બકરાં ચારતો હતો. એકદા પત્થરની ખાણમાં ચકમક થતી જોઈ, ત્યાં પહોંચી ગયો, જોયું તે નવાઈ લાગી.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
અરે, કાચના ટુકડા આ નવતર જણાય છે, વિસ્મય પામી હાથમાં લીધા. રમાડતા રમાડતા ઘર તરફ જાય છે. નજીકની ભાગાળે મગન શેઠ મળ્યા.
·
શેઠ-અરે આ શું છે? જુએતા ખરા મગન શેઠ, આ નવતર કાચ કેવા ચમકે છે, મઝાના ગાળ દેખાય છે! શેઠે હાથમાં લીધેા. ખરખર તપાસતાં સમજી ગયા, મુર્ખાને ખબર નથી કે આ કિંમતી હીરા છે, શેઠે કહ્યું આપવા છે ? મેલ શું આપુ?
રમારી–શેઠ તમારે જોઈતા હાય તેા રાખેા. મદલામાં પાંચ વર્ષોંથી તમાને એક રૂપિયાના વ્યાજમાં દુધ આપુ છુ. તે રૂપીએ વાળી ચા અને કાલથી દુધ બંધ.
દુધ કેમ બંધ કરાય એમ મનમાં વિચારીને શેઠે-કહ્યુ જો ભઈલા આ તા તારા ભલા માટે કહું છું. મારે તેા ઠીક, પરંતુ આ તા મારી ખાખલેા રમશે એથી આઠ આના વાળી લઈશ તુ રાજી થા.
રબારી–શેઠ હું તેા રૂપિયા વાળી લ્યા તે જ આપું. શેઠ-મેટા કયાં જવાના છે, મનમાં એમ સમજી કહ્યુ` લે તારા આ કાચના કુકડા પાછા, કહી આપ્યું.
રબારીને–ગામમાં પેસતાં છગન શેઠ મળ્યા. તેમણે પુછ્યુ અલ્યા આ શુ છે લાવ જોઊઁ. એમ કહી જોવા લીધેા અને રબારી પાસેથી મગન શેઠ સાથે થયેલી વાત જાણી લીધા પછી કહ્યું, જો તારે આપવા હાય તા દસ રૂપીઆ લે.
રબારી રાજી રેડ થઈ હીરા આપીને દસ રૂપીઆ લઈ ઘેર ગયા. આ માજુ પેલા મગન શેઠને ચેન પડયું નહિ, સીધા રમારીને ત્યાં ગયા. અને સાદ કરી ખેલાત્મ્યા, એ અલ્યા લાવ લાવ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ તારે મારો ઘણા વર્ષને નાતે છે, જે હવે બોલીશ નહિ, દસ આના, અને છેવટ બાર આના વાળીશ. મુખ બન નહિ.
રબારીએ કહ્યું, શેઠ લે આ તમારો રૂપીઓ અને છોડે છે. મગન શેઠે કહ્યું, અલ્યા ક્યાંથી લાવ્યા.
રબારીએ કહ્યું, તમે એક રૂપીઆમાં વાળવાની રકઝક કરી પણ છગન શેઠે દશ રૂપીઆમાં લઈ લીધે.
મગન શેઠ કાળે શાહી જે પડી ગયા અને બેલી ઉઠે અલ્યા મુખ એ તે હજારને હીરો હતે.
રબારી પણ વિચારમાં પડી ગયું અને બે. શેઠ હું તે જાણ નહતું એટલે મુખ ખરો પણ તમે જાણવા છતાં જતો કર્યો માટે મહા મુખ.
હવે આ નાનકડું દષ્ટાંત આપણને ઘણું ઘણું કહી જાય છે. જે લેકે અજ્ઞાન છે, ગાઢ મિથ્યાત્વી છે તેઓ તેં દુર્લભ એવા માનવ જન્મની દુર્લભતા ના સમજી અનંત દુઃખથી ભરેલા આ સંસારમાં ભીખારીની જેમ ભટકે, પરંતુ જે જાણકાર હવાને દાવો કરતા હોય તેઓ પણ મગન શેઠની જેમ એક લોભને વશ થઈ હીરાથી પણ અમૂલ્ય એવા આ જન્મને વેડફી નાખે તેઓને મહામૂર્ખ કહેવામાં વાંધો નથી.
વિદનો નાશ કરવા તપ સમર્થ છે, જુઓ -
તિર્થ કરો-દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ સમયે તપ કરે છે, વચમાં પણ લગભગ તપમાં જ જીવન પસાર કરે છે.
ચક્રવતીઓ પણ દેશ સાધતાં ૧૩ અઠ્ઠમ કરે છે, પદવી પણ તપના પ્રતાપે જો કે આ તપ સંસાર સાધના માટે એમને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ કરવો પડે છે, બીજાએ એ માટે કરે નહિ.
કૃષ્ણ અને જરાસંઘના યુદ્ધ પ્રસંગેઅઠ્ઠમના પ્રભાવે કૃષ્ણ મહારાજને, ધરણેન્દ્ર, પદ્માવતીએ પાર્શ્વ પ્રભુની પ્રતિમા આપી. આમાં પણ મોક્ષ માટે નથી, પરંતુ વિદને નાશ પામે છે એ કહેવાનું છે.
દ્વારકાને દાહ દ્વિપાયન-બાર વર્ષ સુધી કરી શક્યો નહિ, એ તપને પ્રભાવ.
સતી સીતાજીએ શીયળ રક્ષા માટે ૨૧ ઉપવાસ કર્યા. નાગકેતુએ અઠ્ઠમના પ્રભાવનગર અને મંદિરની આપત્તિ ટાળી.
બપ્પભટસૂરી, ગૌતમસ્વામી વિગેરે એ તપના પ્રભાવે શાસન પ્રભાવનાઓ કરી.
ભગવાન ઋષભદેવની પુત્રી સુંદરીને દીક્ષામાં અંતરાય કરનાર પિતાનું રૂપ સમજી સાઠ હજાર વર્ષ આયંબીલ કરી અંતરાય તેડ્યો.
ઉજમણાં પણ તપનાં થાય છે.
મોગલ સમ્રાટ, અકબર બાદશાહને આકર્ષનાર દિલ્હીમાં, ચંપા શ્રાવિકાને છ માસી ત૫ જેના પ્રતાપે બાદશાહ, દયાળ બની વર્ષમાં છ માસ જીવદયા પળાવી.
સતી અંજના, દમયંતી, સુભદ્રા વિગેરે અનેક સંખ્ય આત્માઓએ તપ, શીલના પ્રભાવે વિદનો નાશ કર્યા છે. માટે મહામંગલકારી તપ જીએ ભાવપૂર્વક સેવ.
તપ અાહારી પદની પ્રાપ્તિ માટે હાઈ ખાવાની લાલસાને ત્યાગ કરવાને અભ્યાસ કેળવવો જોઈએ, જ્યારે પણ ક્ષધા
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
લાગે ત્યારે તપ કરવાની શક્તિ હણાય નહિ, માટે તપ કર વાની શક્તિ મેળવવા પુરતું, વિવેકપૂર્વક ( અભક્ષના ત્યાગપૂર્ણાંક) ખાવાનું છે, એ ખ્યાલ રાખવા.
તપના પ્રભાવે અનેક લબ્ધિએ પ્રાપ્ત થાય છે, અને મહા પુરુષા એ લબ્ધિના ઉપયાગ શાસન પ્રભાવનામાં કરે છે.
આ સંસાર પરિવર્તનશીલ છે
પહેલા જન્મમાં
માટર કારખાનાને માલીક
વ્હાલા પુત્ર પત્નિ
બીજા જન્મમાં
મળદ થઈને ગાઢ જોડાય ખંજરધારી શત્રુ મ્હેન માતા દીકરી
નંદનવનના સ્વર્ગીયદેવ છાણુના કીડા અથવા ખીલાડીના ટોપ
કુસ્તીબાજ પહેલવાન
ઈયળ થઈ ખફાય કેાલસાની ખાણુમાં મજુર કુતરા થઇને હડહુડ થનાર માટીના ઝુંપડામાં રહેનાર ગરીમ
ફુટપાથ પર સુનાર
ચમરમ ધી રાજા મહારાજા
લાખાની સલામેા ઝીલનાર
કોડાના માલીક
મંગલામાં વસનાર
ઉપર પ્રમાણે પુણ્યદયે અને પુણ્ય ખલાસ થયે બને છે વત માનમાં મેાટા ભાગે (જીવા)માણસા પુણ્યની નીકાશ અને પાપની આયાત કરી રહ્યા છે, સંસારમાં જે કાંઈ સારૂ છે તેમાં આસક્ત જીવા, દુ:ખાનું ઉત્પાદન કરી રહ્યા છે.
સસારમાં સુખની પળેા ઘેાડી, દુઃખનાં વર્ષોં લાંમાકાળ.
દુઃખ સહજ અને સુખ આકસ્મિક માટે ભાગે હાય માટેજ જીવન સદાચારી સહ્કારી જીવવું જોઇએ.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
પ્રભુની ભાવપૂર્વક ભક્તિથી કન્ન સાધ્ય એવુ` કેવળજ્ઞાન પણ સુસાધ્ય બની જાય છે તેનાં અનેક દૃષ્ટાંતા પૈકીનુ એક નીચે મુજમ
ભગવાન ઋષભદેવના ૧૩ લવ થયા છે તેમાં નવમા ભવમાં વૈદ્યપુત્ર જીવાનઃ-શેઠપુત્ર મહિધર–મ ંત્રીપુત્ર બુદ્ધિ-સાથ વાહના પુત્ર પુણુ ભદ્ર-શેઠપુત્ર ગુણાકર, શેઠપુત્ર કેશવ એ છએ પરમ મિત્રા હતા. એક વખતે જીવાનદને ત્યાં કોઢના મહારાગથી ગળતા શરીરવાળા મુનિરાજ ગેાચરી પધાર્યાં, તે જોઇ પાંચે મિત્રાને મેલાવી કહ્યું : આ મહામુનિને રોગમુક્ત કરવા ઘણું દ્રવ્ય ખર્ચીને પણ ઉપાયક રીએ, ઔષધમાં લક્ષપાક તેલ મારા પાસે છે, ગેાશિષ ચંદન અને રત્નકખલ એ એની જરૂર છે, છએ મિત્રા સહમત થતાં એ વસ્તુ મેળવવા કોઈ વ્યાપારી શેઠની દુકાને ગયા, બધી વાત કરી, મૂલ્ય લ્યા અને વસ્તુ આપે સાંભળી દુકાનદારે કહ્યું: મુનિરાજ માટે વગર મૂલ્યે લઈ જાઓ તમે તે મહાપુણ્યવાન હેાઇ કરશે। પરંતુ આટલું પુણ્ય મને પણ થવા દે। કહી વસ્તુ આપી, છએ જણા રાજી થઈ પ્રથમ લક્ષપાક તેલથી મુનિભગવ'તને માલીશ કર્યુ, શરીર ખૂબ તપી જવાથી રત્નક બલ ઓઢાડી ઠંડક કરી રત્નકખલ ઓઢાડી કૃમીએ લઈ લીધા અને તાજી મરેલી ગાયના શરીરમાં જયણાપૂર્વક કૃમીએ મુકવા બાદ ગેાશિષ ચંદનના લેપથી શરીરમાં શીતલતા લાવી રાગમુક્ત કર્યાં અને વારંવાર ખમાવી પેાતે આજે અપૂર્વ કામ કર્યાંની અનુમેાદના કરતા વગર મૂલ્યે રત્નક બલ–ગાશિષ ચંદન આપનાર શેઠને વાત કરી, તે શેઠ પણ વાર વાર અનુમેાદના કરતાં ગૃહસ્થપણામાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા અને જીવાનદ વગેરે છએ મિત્રા દીક્ષા લઇ માવીશ સાગા પમની સ્થિતિવાળા ખારમા દેવલાકે ગયા. એ દશમા ભવ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
અગીઆરમા ભવમાં–જીવાનંદનો જીવ વસેન તિર્થંકરને પુત્ર વજીનામ ચક્રવતી થયા, બાકીના પાંચે પણ બાહ-સુબાહ પીઠ–મહાપીઠ અને સુયશ નામે થયા. દીક્ષા પાળી મહાઋદ્ધિ દેવપણાને ભેગવી જીવાનંદને જીવ ષભદેવ તિર્થંકર અને બીજા ભરત–બાહુબલી-બ્રાહ્મીસુંદરી અને વર્ષીતપનું પારણું કરાવનાર શ્રેયાંસકુમાર થયા, મોક્ષમાં ગયા. જણાવવાની મતલબ કે સમકિતિ જીવે મોક્ષે ન પધારે ત્યાં સુધી જગતનાં ઉત્તમ ગણાતાં સુખ સાથે ધર્મની ખૂબ અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થાય છે. વિભવને એ તુચ્છ સમજે છે, વૈભવે એને સાચવે છે, એને સાચવવાની દરકાર રહેતી નથી, વધારે શું ? વૈભવે એનું પતન થવા દેતા નથી. માટે પ્રભુ-ગુરુ-અને ધર્મની સેવા ભાવપૂર્વક સમપત ભાવે થઈ જાય તે મક્ષ હથેળીમાં અને સ્વર્ગાદિક ઋદ્ધિ આંગણામાં ક્રિડા કરતી થઈ જાય છે.
ઉપદેશક વાકયે અને જાણવા જેવું ઉપાધિજન્ય સંસારના સુખની લાલચ, નિરૂપાધિ શાશ્વત સુખના આડી મજબુત દિવાલ છે.
સંસારનાં સુખ અને સાધને પ્રત્યે અભાવ થયા સિવાય મોક્ષ પર પ્રેમ થાય નહિ
આહારે ભુખ વધે છે, આહાર લેવાથી કામ ચલાઉ ભુખ શકે છે, જ્યારે વિતરાગની ભક્તિ કાયમી ભુખને મટાડે છે.
ભૌતિક સુખની ભુખ ને લાચાર, કંગાલ, દીન બનાવે છે. આત્મા ઉપર કમની સત્તા ચાલે છે ત્યાં સુધી એ પરતંત્ર છે.
સિદ્ધના છ ઉપર કેઈની સત્તા નથી, સદા સ્વતંત્ર છે માટે મહાસુખી છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ સંસારમાં સુખ નથી અને મેક્ષમાં દુ ખ અંશ પણ નથી.
જ્યાં સુધી આપણું જીવન બીજાને ભયરૂપ છે, ત્યાં સુધી આ પણે ભય મુક્ત બની શકીએ જ નહિ.
બીજાને અગવડમાં મૂકી પિતે સગવડની ઈચ્છા કરે એ મૂર્ખાઈ છે.
ઉદારને ધન તૃણ સમાન, શૂરવીરને મરણ તૃણ સમાન, શીલ ધારીને અપ્સરા જેવી સ્ત્રી તૃણ સમાન અને નિસ્પૃહીને જગત તૃણ સમાન હોય છે.
સત્તા, કાયદા અને બુદ્ધિના જોરે કદાચ બીજાને દબાવી શકાશે, પરંતુ એ દબાયેલે–ઢંકાયેલા અગ્નિ સમાન છે એ ભુલવું નહિ.
ઉપદેશ સામાના મન પર અસર કરે છે, આદેશથી કે દબાણથી એમ બનતું નથી.
પરોપકારને ઓળખવો જોઈએ, જ્યાં ત્યાં થાય નહિ.
આ લેકના અહિક સુખની ચિંતા અને પ્રવૃત્તિ તે ભવિષ્યના સુખને નાશ સજે છે, આલેક પચાસ સે વર્ષને, ભવિષ્ય અનંતકાળને.
સુખ અને શાંતિની બુમ પાડવાથી એ મળતી નથી, કારણ કે એ બજારૂ ચીજ નથી, એ તે પોતાના સદવતન. માંથી પ્રગટે છે.
સર્વ ધર્મ સમાન માનનારા અને બાલનારા ધમને સમજ્યા નથી.
જેને ધમ જોઈ નથી એવા બોલે એની કશી કિંમત નથી.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
સુંદર વિચારણામાંથી કરેલી કે થયેલી ભુલ સમજાય છે. સમજાયા પછી પશ્ચાતાપરૂપી પાણી અને આલેાચનારૂપી સાથુથી આત્માની મલીનતા દૂર થાય છે.
સતત વિચારવુ જોઇએ કે મારા વિચારો-વતન કેવાં છે ? પરલેાક બગાડે એવા કે સુધારે એવા ?
જન્માંધને નેત્ર આપનાર કરતાં સમ્યગ્ જ્ઞાનરૂપી આંખે આપનાર મહાઉપકારી છે.
સંસારના કાવાદાવાથી દૂર રહેલા, સ્વાથી પ્રલેાભનાથી રહિત, મુક્ત વિહારી, ત્યાગી જીવનની મઝા બંગલામાં પૂરા ચેલા, સ્વાથ માં ગળાડુબ ફસાયેલાઓને કયાંથી આવે.
વર્ષોથી ધમ ક્રિયાઓ કરવા છતાં ભાવ આવતા નથી, તેનુ કારણ જ્યાં ભાવ છે, ત્યાંથી ખસ્યા સિવાય ભાવ આવે નહિ.
ધમ ગમે છે એવું ખેલવાથી મનાય નહિ. જેને જે ગમે છે તે કાઈ પણ ભાગે મેળવવા તૈયાર હાઈ તલપાપડ થાય છે, ન મળે તેા દુઃખ થાય છે, હતાશ થાય છે, તેવું ન હાય તા ધમ ગમે છે એ ખેલવા પુરતુ સમજવુ.
ઇંદ્રિયારૂપી ઘેાડાઓને સતાની વાણીરૂપી લગામથી વશ રાખા.
મનેાનિગ્રહ મહાન બનવા જરૂરી છે, મહાન પુરૂષા જ ખીજા ઉપર પ્રભાવ પાડી શકે છે.
અસ્થિર મનવાળા જગતની આશા ઉપર જીવે છે.
બીજાની મહેરખાનીથી મેળવેલી માટાઈ ક્ષણજીવી હાય છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
મનેાનિગ્રહ અને ઇંદ્રિય દમનથી મળેલી માટાઈ ચીરસ્થાયી છે.
માનવ અને મુક્તિ વચ્ચે રાગદ્વેષની મજબુત દીવાલ ખડી છે. રાગ દ્વેષની જખ્ખર દિવાલ ભેગ્નવા વિષયાશક્તિના પાયામાં વિરતિરૂપ સુરંગ ચાંપવી પડશે.
ભૌક્તિક સુખનાં આધુનિક સાધના જોઈ આનંદ પામે એ મિથ્યાદષ્ટિ.
ભૌક્તિક સુખનાં સાધના મેળવવાનુ જ્ઞાન એ મિથ્યાજ્ઞાન. ભૌક્તિક સુખનાં સાધનાના ઉપભાગ કરવા એ મિથ્યાપ્રવૃત્તિ. માનવ જન્મ માનવ સેવા પુરતા નથી, પરંતુ માનવેતર જીવાના સંરક્ષણ માટે છે.
માનવની સાચી સેવા તે જ ગણાય કે એને પરલાક સુધરે તે સિવાય તા માનવની કુસેવા જ કરી ગણાય.
દુ:ખ ગમતું નથી પણ એ પાપથી આવે છે અને પરિ ગ્રહના લેાભ પાપ કરાવે છે એ ભુલેા નહિ.
પરિગ્રહ વધે એમાં રાજી થવાય
તે પાપ વધી રહ્યું છે
એમ કહેવાય.
ધમ–પરિગ્રહ રહિત બનવા માટે કરવાના છે, પરિગ્રહ મેળવવા ધમ નથી પણ એ અધમ છે.
ધમનાં બંધન જોઈએ નહિ, એવું માનનારાઓના ક્રમે ગુલામી જ લખાયેલી છે.
દેશના નામે ધર્મને ધક્કો મારનારા ધક્કા જ ખાવાના છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જમાના મદલાયા છે એમ એલીને ધમ ને છેડ દેવાય નહિ, જમાના અદલાય પણ પુણ્ય પાપનાં ફળ બદલાય નહિ.
જમાના અદલાય છતાં નારકી સાત છે તે બદલાય નહિ. જમાના બદલાય પરંતુ પાપ એ પાપ જ રહેવાનુ, એ કદી બદલાય નહિ.
અસંખ્ય કે અનંતકાળ પહેલાં પાપસ્થાનક અઢાર હતાં, આજે છે અને એ જ રહેવાનાં.
અગ્નિ ખાળે, વિષ મારે વિગેરે જે ચાક્કસ ભાવેા છે, તે જમાનાની જેમ બદલાતાં નથી જ.
દભી પેાતે પણ પેાતાના દંભને પ્રાયે પારખી શકતા નથી. કારણ કે સ્વાર્થમાં અંધ અનેàા હૈાય છે, આંધળા જોઈ શકે નહિ. વિવેક જન્મે તેા જ દંભી છું કે સરળ છું એ સમજાય.
ભુલના એકરાર કરનારા મધા સરલ છે એમ માના નહિં. અંત:કરણના પશ્ચાતાપથી એકરાર થાય તે સાચા પરંતુ મેાટાઈ ટકાવી રાખવા એકરાર થાય તા દંભ છે.
શાસન પ્રભાવના નામે પેાતાની પ્રભાવના ઈચ્છનારા વાસ્તવિક પ્રભાવના કરી શકે નહિ.
શાસન પ્રભાવના નામે-વખતે શાસન અને શાસ્ત્રાના પણ દ્રોહ કરનારા અને છે, કેઇપણ ભાગે આગળ આવવું છે એ જ ધ્યેયવાળા શાસ્ત્રાના દુરૂપયાગ પણ કરે છે.
શાસનદ્રોહ એટલે વિતરાગના, અને એની વાણીરૂપ શાસ્ત્રાના દ્રોહ, અને અંતે શ્રીસ ંઘના દ્રોહ કરનારા સ્વ–પરંતુ સત્યાનાશ વાળનારા અને છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
હે ભવ્ય જીવે ! 'આ જમાલી પણ એક અપેક્ષાએ સાચા છે અને હું પણ સાચા છું. માટે શાંતિ રાખા એવું કહીને ભગવાન મહાવીરે ભાગલા પડતા કેમ અટકાવ્યા નહિ હૈાય ? એને જવાબ ભાગલાથી હીનારા આપે.
ભગવાન મહાવીર બહુજ શાંતિપ્રેમી હતા, પરંતુ સત્યના ભાગે તેા નહિ જ.
આ તેા જિન નથી, પણ મખલીપુત્ર ગેશાલા છે, એવુ જણાવી ગેાશાલાને ઉઘાડા પાડનાર ભગવાન મહાવીર દેવમાં એટલી પણ ઉદારતા ગંભીરતા નહિ હૈાય ખરૂને ? સ ંકુચિત મનેાદશા ન રાખા, ઉદાર બના, ગંભીર બના, ધમની મુખ્ય ખામતા મામુલી ગણી અભરાઈએ ચડાવી એક થાએ. આવુ તા ધમ થી ભ્રષ્ટ થયેલા જ એલે.
એકતા શબ્દ સારા છે, હાય, મનસ્વી હેાય નારા મૂર્ખા છે.
પણ ભેજા જીઢાં હાય. તરંગી એવાએ એકતાના સ્વરૂપને નહિ સમજ
જગત ઐહિક સુખની પાછળ પડેલ છે. એ જ સુખા વિરાગીના સામે ભટકાય છે, જેની એને જરૂર નથી.
જો તમે સારા નથી, છતાં કાઈ સારા કહે અને રાજી થા ફુલાએ, તેા તેમાં તમારૂ અને કહેનારનુ ભલુ નહિ થાય.
જે સારા છે, તેઓ બીજા પાસે સારા કહેવડાવવાની અપેક્ષા રાખતા નથી.
નબળાને સતાવાય કે દખાવાય નહિ, શરણે આવેલાને રક્ષણ પ્રાણના ભાગે આપનારા મદ ગણાય.
૫. પા. ફા. હું
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ જે નામર્દો છે, તેજ નબળા પશુ આદિ જીવોને મારે છે, કતલ કરે છે
કતલખાનાઓમાં જીવની કતલ કરનારાઓએ ભવિષ્યમાં પોતાની કતલ કરાવવા તૈયાર રહેવું પડશે.
ઉપદેશ શાસ્ત્રાનુસારે અપાય પણ તેમાં સ્વ માન્યતાનું મશ્રણ કરે તે ગુનેગાર ગણાય. જેમ વૈદ્ય કે ડોકટર દવામાં પિતાની માન્યતાનું મિશ્રણ કરી ગુનેગાર ગણાય છે.
વ્યવહારમાં ગુનો કરનારો સરકારથી બહીએ છે, પણ પાપ કરનારે, પાપને પિષવાની પ્રવૃત્તિ કરનારો પુણ્યના ભેરે હીતે નથી ઉલટે ગર્વ કરે છે. પરંતુ એ મૂર્ખ શિરોમણીને ખબર નથી કે સરકારની સત્તા કરતાં કર્મની સત્તા બેઠી છે.
પાણીમાં અગ્નિ ભળે તે સ્વભાવે ઠંડુ હોવા છતાં ઊકળે છે, તેમ આત્મા સ્વભાવે શાંત હોવા છતાં રાગદ્વેષથી ઊકળી રહ્યો છે.
દુનીઆને સુધારવા કરતાં પિતાની જાતને સુધારો.
હું બધાને દબાવું પણ મને કેઈ દબાવે એ સહન કરૂં નહિ, એવો ફાંકે રાખો નહિ.
સંસારપ્રેમીને મૃત્યુ અટકે, જ્ઞાનીને જન્મ ખટકે.
જેનાથી માર્ગ પામ્યા હોઈએ, તેના જ સામા થાય તે તે કૃતઘી મરીને નર્કમાં જાય છે. કહ્યું છે કે –
જેહથી માર્ગ પામીઓ, તેની સામે થાય;
કૃતજ્ઞી તે પાપીઓ, નિચ્ચે નરકે જાય.” શું કમાયા એમ પૂછનારા ઘણું મળશે, પરંતુ કેવી રીતે કમાયા? એ પૂછનારા વિરલા હશે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
સત્કાર્ય કરી પ્રશંસા ખાતર કંઈને કહેવું નહિ. રાગનાં સાધન વધે તેની સામે વિરાગનાં પણ વધવાં જોઈએ. દેહ છુટી જાય તે તમામ લપ મટી જાય.
દરિદ્રતાના નાશ માટે દાન, દુર્ગતિના નાશ માટે શીલ, કર્મના નાશ માટે તપ, ભવના નાશ માટે ભાવ જરૂરી છે.
ન્યાયથી નેતા, વિનયથી શિષ્ય, ક્ષમાથી સાધુ, પરાક્રમથી સુભટ, શીલથી સ્ત્રી, તેમ જીવન ધર્મથી શેભે છે.
થશે ત્યારે આપીશ પરંતુ એ બરાબર નથી, આપીશ તે થશે.
કઈ વિદ્યા, મંત્ર-તંત્ર, ઔધધિ-રસાયણ અથવા દેવનું સાનિધ્ય એવું નથી કે જરા અને મૃત્યુને અટકાવે.
કમળના પત્ર પર જળબિંદુને સુકાતાં વાર લાગે નહિ, શ્રાવણ માસની જળભરી વાદળીઓ પવનના ઝપાટાથી વેરવિખેર થતાં વાર લાગે નહિ, તેમ વૈભવ, કુટુંબ-પરિવાર કર્મના ઝપાટાથી ક્ષણવારમાં નાશ પામતાં વાર લાગે નહિ.
તરવાની કળા ન આવડે ત્યાં સુધી ભૂગોળ-ખગોળ, વિજ્ઞાન-સાયન્સ જાણવાની કળા (જ્ઞાન) ડુબાડનારૂં છે. (તરવાની કળા એટલે સંસારસાગર)
પોતાના જ રોગનું જેને ભાન નથી, તે બીજાને રેગમુક્ત કેવી રીતે બનાવે.
પરમાત્મા કેઈને સજા કરે નહિ, પરંતુ કર્મસત્તા અદશ્ય પણે ભયંકર સજાઓ કરે છે.
પાવર હાઉસ, ઈલેકટ્રીકની ફીટીંગ્સ, ગ્લેબ બધું હવા છતાં–ફયુસ ના હોય તે પ્રકાશ થાય નહિ, તેમ ધર્મ અને
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ ધર્મનાં સાધનોનો ઉપયોગ કરવા છતાં ભાવરૂપી ફયુસ ના હેય તે જ્ઞાન પ્રકાશ થાય નહિ.
પિતાનાં ઘરે તે તિર્યો પણ બનાવે છે, પણ જિન ભવન ઉપાશ્રયાદિ સ્થાને તે વિરલા જ બનાવે.
યુગલિક કાળમાં સુખને પાર નહિ, મેળવવા મહેનત નહિ, રક્ષણ કરવાની કાળજી નહિ, બીજે હરીફ નહિં, દુઃખનું નામ નહિ, છતાં એવા પણ સુખને ભગવાન ઋષભદેવે ત્યાગ કર્યો, એના મર્મને સમજાય તે આજના વિષમ કાળમાં ત્યાગ મુશ્કેલ ન હોય.
શક્તિ સાનુકુળતા ઘણું હોવા છતાં, જે રાજ્યના ભૂખ્યા હેત તે રામ લક્ષમણ વનમાં જાત નહિ.
ઈચ્છમાં-અનિષ્ટ અને અનિષ્ટમાં-ઈષ્ટની બુદ્ધિ થશે ત્યારે ત્યાગ સુલભ થશે.
સંસારનાં સુખે ઈષ્ટ લાગે છે, પરંતુ વિપાક અનિષ્ટમાં પરિણમે છે.
ખંજવાળવાની ચળમાં મઝા આવે છે, પરંતુ પછી અસહા બળતરા થાય છે.
સંસારનાં સુખની ચળ જીવને કળ વળીને બેસવા દે નહિ. પ્રશ્ન-ઝેર અનિષ્ટ હેઈ, ઈષ્ટની બુદ્ધિથી મરે કે નહિ? ઉત્તર-ઈષ્ટની બુદ્ધિ બેલવી સહેલી, થવી મુશ્કેલ.
વિનાશી આકર્ષક વસ્તુઓમાં ઈષ્ટ બુદ્ધિ કરી તે તેને નાશ વખતે હાય ય થાય છે.
સ્વ સામ્રાજ્યની પરવા હેય નહિ, શક્તિ હોવા છતાં બીજાનું પડાવી લેવાની ઈચ્છા હોય નહિ, તે જ પિતાના
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
વચન ખાતર રામ વનમાં ગયા, રાજ્ય તુચ્છ અને વચન પાલન મહત્ત્વના,
સમ્યગ્દષ્ટિના આખાય વ્યવહાર જગતના જીવાના વ્યવહારથી ઉલટા હાય.
ઝંપલાવે તે નહિ, પણ દૂર રહે તે સમયજ્ઞ.
જમાને આગળ વધી રહ્યો છે, સાથે કદમ મિલાવા, સમય રાહ જોશે નહિ, આવી મૂર્ખાઈ ભરી સલાહ આપનારને કહીએ કે ભલા ભાઈ વ્યવહારમાં પણ ડાહ્યા કહે છે કે દેડા નહિ, જોઇને ચાલા, નહિ તે ખાડામાં પડશે!. માથું ભાંગશે માટે વિચારીને જીવતાં શીખેા.
કહેવત છે કે ગાયને દોહીને કુતરાને પામે નહિં. તેમ સજ્જન એવા ધમ પાસેથી લઇ અધમને પેાષા નહિ.
આઠ માર આનાની જાપાનીસ મેાટરથી લલચાઈ નાના છેકરા સેાનાની કલ્લી કાઢી આપે તેમ પાંચ પચાસ વર્ષનાં ભૌગ્યસુખની લાલચે સ્વર્ગ મેાક્ષના સુખાને લાત મારા નહિ.
લેશ અલ્પ સુખની ખાતર અસહ્ય દુ:ખના ખાડામાં ન પડી. અથ કામ પાછળ લેાક, ધમ મેાક્ષ માટે કાક વસ્તુને ત્યાગ કદાચ સહેલે, પરંતુ વાસનાના ત્યાગ બહુ જ મુશ્કેલ છે તે સમજો,
સ્વાર્થ અને અર્હંકારથી ખટ્ટબદતા વિઠ્ઠાના કીડા જેવા લેાકની સેવાની વાતા મેવા મેળવવા માટે હાય છે.
જે પુણ્યે રાવણને, ભરત મહારાજા આદિ મહાન પુરૂષોને દગેા દીધા તેવા પુણ્યના ભાસે રહેા નહુિ.
સાપ સાથે કામ પડ્યુ હાય તા ગારૂડી એક હાથમાં રમાડે બીજા હાથે મંત્ર ચાલુ રાખે. તેમ ભેાગાવલી નિકાચીત કર્મોથી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું પડયું હોય તે ભગવે પણ પિતે ભગવાય નહિ મનો દશાથી નિજર કરે.
આત્માને પૂછે–ભેગવે છે કે ભગવાવ છે. ભગવે તે માલીક. અવસરે ત્યાગ કરતાં વાર કરે નહિ.
ચેતનાશક્તિથી જ્ઞાન મેળવવું અને વિર્યશક્તિથી સુંદર જીવન ઘડવું.
સ્વાધિનપણે-દુઃખ ભેગવી કમને ક્ષય કરવાને અવસર દુર્લભ છે, પણ પરાધિનપણે નર્યાદિ ગતીમાં દુઃખ ભોગવવાથી લાભ નથી, કર્મ બંધ છે.
નદી વર્ષા ઋતુમાં પૂરથી પિતાના જ કાંઠાને તેડી પાડે છે, તથા અશુચી ગંદકી કચરાને સંગ્રહ કરે છે, તેમ લક્ષમી અને યૌવનનું પૂર એગ્ય માર્ગે વળાય નહિ તે-સંસ્કૃતિ અને સદગુણેથી તે વ્યક્તિ તુટી પડી, જુગાર–પરસ્ત્રી આદિ વ્યસનને સંગ્રહ કરી વિનાશ પામે છે.
સંસારમાં વસવું, ભટકવું, માયાની જાળમાં ફસાવું એ પ્રવાહ સતત ચાલુ હાઈ એમાંથી છુટવાને પુરૂષાર્થ એ જ શ્રેયસ્કર છે.
શાખને ખાખ થતાં વાર લાગતી નથી.
અગ્નિ અને હિંસા સર્વભક્ષી છે. જુઠું બેલી ઠગે હોય તે માફી માગી શકાય, ચોરી કરી હોય તે પરત કરી શકાય, બધાના ઉપાય છે; પરંતુ જીવ પાછો આપી શકાતું નથી માટે જ હિંસા એ મેટું પાપ હેઈ, અહિંસાના સુંદર બાગમાં વિહર-એક ઊકરડો–બીજું નંદનવન.
કોઈના મનને આઘાત લાગે એવું બોલવું તે એના ખૂન કરવા કરતાં વધારે પાપ છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
રામની દીક્ષા સાથે સેાળ હજાર રાજાએ અને સાડત્રીશ હજાર સ્ત્રીએ મળી ત્રેપન હજાર દ્વીક્ષાએ થઈ છે.
સ્વપ્નમાં જોએલુ સુખ નાશ પામે, અને આંખ ખૂલ્યા પછી દુ:ખ થાય નહિ. તેમ જ્ઞાનીને જડ વસ્તુના નાશથી દુઃખ થાય નહિ
યુદ્ધના રસીએ માણેાના પ્રહારને ગણકારે નહિ, તેમ જ્ઞાની આપત્તિના ડુંગરો તુટી પડે છતાં મુ ંઝાય નહિ.
વ્યાપારી વેપારના કષ્ટને, મજુર મેાજાના કષ્ટને, કષ્ટ ગણતા નથી ઉલટા રાજી થાય છે. તેમ જ્ઞાની ધર્મોની ક્રિયાઓને કષ્ટ ગણુતા નથી રાજી થાય છે.
કમની મહેરબાની હાય તેા જીવાય, મેળવાય, ભેગવાય એવું હાવા છતાં હું સર્વાં કાંઇ કરવા શક્તિમાન છું, એવા ફાંકા રાખનાર મૂખ છે.
ચેતનને બીજાની મહેરબાની ઉપર નભવુ' એ શરમ છે. દુ:ખી દીક્ષા લે છે એ કલ્પના વાહિયાત છે. દુનિયામાં દુઃખીના તેામાં નથી, જ્યારે દીક્ષા તા મહુ જ અલ્પ સંખ્યામાં છે. પુણ્યમાં માલ નહિ અને હૈયુ મેલું, છતાં ગઈને પાર નહિ. એકના સાચા દાસ થાએ તે કાયમી દાસત્વ મટી જાય.
મા-બાપ રાજી કેમ રહે, એ જોવાતુ હતુ. આજે ઉલટુ મા-બાપને નારાજ કરીને મા-બાપે કરેલું સગપણું તેડી નાખનારા સુધારક વિચારના ગણાય, એની પ્રશંસા થાય. અનાને માથે શિંગડાં હાય નહિ.
વનમાં ત્યજાએલાં સીતાજી મારૂ શું થશે ? એ વિચાર ન કરતાં પતિ રામનું શું થશે ? એમ વિચારી સંદેશે મેાક લાવે છે કે લેાકના કહેવાથી મારી કે રાજ્યના ત્યાગ કરશે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ એનું દુઃખ નથી પરંતુ જેન ધર્મનો ત્યાગ કરતા નહિ. આર્ય અબળાઓ આવી હોય.
ધર્માત્માને જીવતાં આનંદ-સારાં કામે વધુ થશે. મરતાં પણ આનંદ-સદ્ગતિમાં શંકા નથી.
ગરીબાઈ ચાલી ચલાવીને આવતી નથી. આમંત્રણ આપેલું હોય તે જ આવે, જાતે સજેલી છે. | કિંમત માલની છે, બારદાનની નહિ. તેમ મોક્ષ એ માલ છે, દુન્યવી તુચ્છ સુખ બારદાન છે.
અસંતોષીને બંગલામાં–પલંગમાં ઉંઘ આવે નહિ, જ્યારે સંતેષીને ઝાડ નીચે રસ્તા પર સુખ નિંદ્રા આવે.
ગાય ભેંસના ફક્ત વખાણ કરવાથી લાભ નથી, તેમ ધર્મનાં વખાણ કરવાથી લાભ નથી. ગાયની સાર-સંભાળ, ચારો–પાણી થયા પછી જ દૂધ આપે છે. તેમ ધર્મનાં અનુષ્ઠાને કરવાથી લાભ થાય છે, વખાણથી નહિ.
ખરી કેળવણી છે કે જે પાપનું જાણપણું કરાવે. રહ્યાસહ્યા પુણ્ય-પાપના સંસ્કારને ભુલાવે, ધર્મને ભુલાવે એવી કેળવણી આર્ય સ્વને પણ ઈચ્છે નહિ.
આંધળે કૂવામાં પડે, અને દેખતે પડે એમાં બહુ જ ફેર છે.
પર રાષ્ટ્રના આક્રમણથી બચવા લશ્કર સેનાપતિની જરૂર તેમ અંતરંગ શત્રુઓથી બચવા ધર્મરૂપી સેનાપતિ અને સગુણરૂપી સિન્યની જરૂર હોય જ.
દુઃખીને જોઈ અમારું હૃદય દ્રવી ઊઠે છે, એવું બોલનાર લહેરથી વાંદરા-ઊંદર–તીડ મારવાની યોજના ઘડે છે.
પથરની કે થાંભલાની હડફેટમાં આવી માથું ભાંગનારે પત્થર કે થાંભલા પર ગુસ્સો કરે તે મૂર્ખ ગણાય, તેમ પિતે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
પિતાની કારવાઈથી સજેલા દુઃખે કે આપત્તિ પર ગુસ્સો કરનાર મહામૂર્ખ છે.
ભૂલને ઢાંકનારા ગમે કે બતાવનાર ગમે-“આત્માને પૂછે”.
ચીન કે પાકિસ્તાન અગર કેઈનું આક્રમણ આપણને પસંદ નથી-ન હોવું જોઈએ, પરંતુ કતલખાનામાં મુંગા પંચંદ્રિયો (જનાવરો) પર આપણે આક્રમણ કરીએ તે–એ ન્યાય નથી પણું ઘર અન્યાય છે.
શાસ્ત્ર બેધ માટે, ધન દાન માટે, જીવન ધર્મ માટે, શરીર પરોપકાર માટે થાય તે જ તે સર્વ સફળ છે.
ઝઘડા વિષય કષાયેની આસક્તિમાંથી જન્મે છે. લેક બેવકુફ કહે માટે–દયાને ત્યાગ કરનારા બેવકુફે છે. પરલેકમાં લેક મદદ કરવા નહિ આવે, દયા મદદ કરશે. પૈસા માટે જાગ્રતિ–અને પરલોક માટે નહિ એવું ના કરે. મધ ચાપલી તલવારની ધાર જેવા ભેગે સમજે.
કમાઓ છે કે ગુમાવે છે, લુંટે છે કે હુંટાઈ રહ્યા છે. માર ખાઓ છે કે મારખાઈ રહ્યા છે “અંતરથી વિચારો”. - જે જોઈને રાજી થાઓ છે તે તમારા સ્વાધિન છે ખરૂં? નથી.
તમારી પાસે જે કાંઈ હોય તે ભેગવવા તમે સ્વતંત્ર છે? નથી.
બધું સારું તૈયાર હોય, જેને જોઈને રાજી થતા મોંઢામાં પાણી આવતું, તે સઘળું અવસરે ઝેર જેવું બની જાય છે (શરીરમાં કારમે રોગ થાય ત્યાર)
વાચીક અથવા કાયીક રોગ કરતાં માનસિક રોગ બહુ ખરાબ છે..
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
સેનાની લંકા, બીભીષણ, કુંભકર્ણ જેવા ભાઈ ઇંદ્રજીત, મેઘવાહન જેવા ભાઈ, મ દેદરી આદિ હજારો અપ્સરા જેવી રાણીઓ હોવા છતાં, સીતાજીને જોયા પછી, માનસિક રોગ એ લાગુ પડ્યો કે, મહેલમાં, પલંગમાં ઉંઘ નથી એવા રાવણને, માનસિક રોગે બધું ઝેર જેવું થઈ ગયું.
કર્મસત્તાની ડખલગીરી જેવું જીવન સ્વમાની પસંદ કરે નહિ.
અનાદિની ચાલ (ટેવ) બદલાયા સિવાય પરમ આનંદમય આમિક સુખની પ્રાપ્તિ નથી.
પુણ્ય-લકમીને, સૂર્યકિરણને, સત્વ-સિદ્ધિઓને, સત્યદેને, તપ-લબ્ધિઓને દાન-યશ કિતને આકર્ષે છે–તેમ જિનભક્તિ સમર્પણભાવે થાય તે મુક્તિને આકર્ષે છે.
કમ સત્તાને પડકારવા ધર્મ સત્તાની સહાય લેવી જરૂરી છે.
બીજાને પ્રાણ આપી શકીએ નહિ, તે બીજાના પ્રાણ કેમ લઈ શકાય ?
સમજદારને આપત્તિ સંપત્તિરૂપ બની જાય છે. અણસમજુને સંપત્તિ આપત્તિરૂપ બની જાય છે.
અહિંસાના પાલન માટે રાજ્ય છોડ્યાં, પરંતુ રાજ્ય મેળવવા અશક્તોએ અહિંસાને ઢગ શરૂ કર્યો. એને અહિંસા કહેનાર મૂર્ખાઓ છે.
જે વસ્તુઓ નાશ પામવાની છે તે હોય તે શું અને ન હોય તે યે શું?
જાગતે લુંટાય નહિ, ઉંઘતે લુંટાય અને કુટાય. પરલેકને નજરમાં રાખી જીવે તે જાગતે, બાકી તો જાગતા છતાં ઉંઘતા.
જંદગી ટૂંકી અને આશાઓ હિમાલય જેટલી લાંબી.)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
આશાના દાસ ન બનતાં આશાને દાસી બનાવે. વિભવ વહેંચાશે, વેદના નહિ વહેંચાય.
હિંસક જનાઓથી કદાચ લાભ દેખાય; પરંતુ એ લાભ અનંત નુકશાનીમાં પલટાશે.
બસ, આટલું જ? એવું અસંતેષને લાગે. અહે, આટલું બધું ! એવું સંતેષને લાગે.
ગરીબે સુખીની ઈર્ષ્યા કરવી તે ભવિષ્યમાં પણ પિતે વધારે દુઃખી થવાનું સર્જન કરે છે.
જનાઓ સ્વ–પરના કલ્યાણની હોય, અને સ્વ–પરના નાશની પણ હોય.
કોઈની પણ ડખલગીરી વગરનું જીવન તે જ આઝાદ જીવન છે.
જીવાય કાયમ અને જરૂર કશાની નહિ એ જ આબાદ જીવન છે.
ગરીબે કરતાં શ્રીમંતોની દશા આજકાલ વધુ શેનિય છે પણ શ્રીમંતાઈના ઘમંડમાં તે તેઓને જણાતી નથી.
ગરીબોને ગરીબાઈ ખટકે છે, જ્યારે શ્રીમંતને તે ચાલી ન જાય એ ખટકે છે.
ધર્મ દ્વારા જે ક્ષય પામે એવાં સુખની ઈચ્છા કરવા કરતાં ક્ષય ન પામે એવા સુખની ઈચ્છા કરનાર જ સમજુ છે.
દેવલોકમાં પુણ્ય મુડી ખલાસ કરી જીવવાનું છે. નર્ક અને તિયચમાં દેવું આપીને તથા નવું દેવું કરીને જીવવાનું છે.
એક માનવ જીવન જ એવું દુર્લભ છે કે દેવું આપીને
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
ખલાસ કરીને કદી ન ખૂટે એ અખૂટ ખજાને મેળવવાને છે. દુર્લભતા સમજાય તે જ આવું બને.
હિંસાને અહિંસાના ખાતામાં ખતવણી કરવી એ ઊંધી ખતવણી છે. જીવ મહામિથ્યાત્વના ગે ઉંધી જ ખતવણ કરતે આ છે.
પરિગ્રહમાં ભળે એ મર્યો અને દુર્ગતિમાં ફર્યો. સંપત્તિ અને શાંતિને પ્રાયઃ વેર હોય છે. અશાંતિનાં કારણે દૂર કર્યા સિવાય શાંતિ આવે નહિ.
અગ્નિમાં હાથ નાખું પણ બળું નહિ એવું બોલનાર મૂર્ખ છે.
બીજાને અગવડમાં મૂકું, દુઃખ આપું, પરંતુ મને કઈ અગવડમાં મૂકે અથવા દુઃખ આપે તે પસંદ નથી એવું માનનારો બેવકુફ છે.
એકને લુંટ્યાને આનંદ, બીજાને ગયાનું દુઃખ.
મારા લગ્નને આનંદ મારા માતા પિતા અને સર્વે જાદવેને આનંદ. પરંતુ વાડામાં અનેક સંખ્યા પુરાયેલા ખાવા માટેના પશુઓને તે હોળી જ. માટે જ શ્રી નેમનાથસ્વામીએ જાન પાછી વાળી. શ્રીમંતાઈને ટકાવવા પણ ગરીબને મદદ કરે.
જ્યાં ક્ષણ પહેલાં આનંદ મંગળ મઝાની મહેફિલ ઉડે, ત્યાં બીજી જ ક્ષણે રડાળ કલ્પાંત કરાતે જોવાય એવા આ સંસારમાં કેણ રહે? સમજુ તે નહિ જ.
સુખીએ દુખીની ઉપેક્ષા કરવી એટલે પિતાના જ ભવિષ્યના સુખની ઉપેક્ષા કરવા બરાબર છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
હજી આ પછી અમુક બાકી છે, એમ ખાકીની પર પરા રહેવાની પણ પુરૂ' થવાનું નહિ, પરંતુ આયુષ્ય તેા પુરૂ થવાનું જ. એક બાકી તે બધું બાકી, પરંતુ એક પ્રભુ ભક્તિ પુરી તે બધું પુરૂ થવાનું.
પેાતાનું અને પેાતાનાનું પેટ ભરનારા ઘણા. પરતુ જાતે ભૂખ્યા રહીને બીજાનું પેટ ભરનારા વિરલા.
એક રૂપિયાના લેાભે લાખ રૂપિયા ગુમાવનારા મૂખ ઠરે; તા એક જન્મના સુખ માટે હજારા જન્મ બગાડનારા મૂખશિરામણી છે.
અભક્ષ્ય વસ્તુએમાં વિટામિન્સ (શક્તિ) મેળવનારા શક્તિ ગુમાવી બેસવાના છે, એમ સમજી એનાથી દૂર રહેા.
દાન શીલ તપ રૂપ ધર્મ એ જ જખ્ખર વિટામિન્સ છે. ચંપાનગરીના દરવાજા લાખા સૈન્ય અને ખુદ રાજા તેમ તાપેાના અવાજથી ન ઉઘડ્યા. તે એક અબળા સતી સુભદ્રાએ ઉઘાડ્યા. શક્તિ કયાંથી આવી તે વિચાર.
તલવાર રક્ષણ માટે હાવા છતાં વાપરતા ન આવડે તેા માલીકને જ મારે; તેમ વૈભવ સુખ માટે હાવા છતાં ભાગવતાં ન આવડે તેા સત્યાનાશ વાળે.
અશાંતિમાં પડેલા બીજાને શાંતિ આપી શકે નહિ.
ઈષ્ટ વસ્તુ બીજાને આપવી કઠીન છે, એનાથી વધુ–કઠીન ઈષ્ટ પરના રાગ તજવા તે છે.
અનિષ્ટ વસ્તુ ઉપર દ્વેષ થવા સુલભ છે. પરંતુ એ દ્વેષ ઉપર દ્વેષ થવા ઋણુ છે.
ઇષ્ટ પ્રાપ્તિમાં અંતરાય કરનાર પરત્વે દ્વેષ કરી કમબંધ ન કરા, પરંતુ ઈષ્ટ વસ્તુ પરના રાગ છેડી.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
પક્ષીએને ખાવા માટે જાર–ઠ્ઠાણા નંખાય, અને પકડવા માટે પણ નખાય. ક્રિયા સમ હૈાવા છતાં એકમાં દયા અને ખીજામાં હિ'સા રહેલી છે.
ભાગસુખમાં પાડનારા કરતાં ભાગસુખથી છેડાવનારા ખરા ઉપકારી દયાળુ છે.
ચારી આદિ પાપ કરવાથી લાભમાં શંકા પરંતુ દુર્ગાંતિમાં જવામાં શકા નથી.
પારકુ મારી પાસે રહે નહિ, અને મારૂ કાઈ લઈ શકવા
સમથ નથી.
માલીક માર ખાય અને બીજા માલ ખાય એવી મૂર્ખાઈ કરા નહિ.
જેમ તેમ કરી મેળવનારા દુગતિમાં માર ખાય છે, અને મેળવેલુ' તેની મઝા ખીજા ઉડાવે છે.
ગુંડા, ચાર, ડાકુએથી નાશવંત ધનનું રક્ષણ કરાય છે. પશુ કષાયેા રૂપી મેાટા ગુંડાએથી આત્મિક સુખનું રક્ષણ કરાતું નથી.
અરિહંતાનું-ખાદ્ય, અભ્યંતર અશ્વય એટલે સઘળી આશાઓના અંત (વિરામ ).
ખધન અને મુક્તિના ઉપાય( કારણેા )ને જણાવે તે જ સમ્યજ્ઞાન.
તેજ કહેવાય કે, અભ્યાસ કરનારા મા-બાપ
અભ્યાસ
અને વડીલાને વિનયપૂર્ણાંક સાચવે,
પતિને રીઝવવા શણગાર અને પરને રીઝવવા શણગાર એ એમાં માટુ અંતર છે.
સ’સારીને પરિવાર અલ્પ, સાધુને આખું જગત છતાં મમત્વ નહિ.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
સાધુને નહિવત અલ્પ આપીને અનંતગણું મેળવવું. રાજમહેલ અને જંગલમાં જ્ઞાનીને મન તફાવત નથી. જંગલમાં જમીન, વનસ્પતિ અને પાણી પૃથક પૃથક છે, તેનું જ રૂપાંતર કરીને રાજમહેલમાં રચના કરી છે.
છોકરાંને ઘેર છોકરાં હોય, કેઈ ભાવ પણ પૂછતું ન હોય, વખતે અળખામણ થઈ હડધૂત હોય, છતાં મારૂં મારૂં કરીને માથું ફેડી જીવન બરબાદ બનાવવું એના જેવી મૂર્ખાઈ કરવી નહિ.
વિષય વાસનાઓથી સુખી થવાતું હેત તે તત્વ એને ત્યાગ કરત નહિ અને ત્યાગને જોરદાર ઉપદેશ આપતા નહિ.
હાથમાંથી, ખિસ્સામાંથી, તીજોરીમાંથી ચાલ્યું જશે પણ તકદીરમાં હશે તે જશે નહિ. - વૈદ્ય ના કહે એ ખાઈએ એ દેષ અને બચાવ કરીએ એ મહાદોષ.
ભગવાન ના કહે તે કરીએ એ પાપ અને એને બચાવ મહાપાપ.
જ્યાંથી મળવાનું છે ત્યાં જવાતું નથી, અને જ્યાં લૂંટાવાનું છે ત્યાં હોંશેહોંશે જવાય છે.
પહેલાં અંગુઠે આવે, પછી અંગુઠો બતાવ્યું. પાપ ઉપર સહી કરી (અંગુઠો આપ્યો કહેવાય). પછી સુખે અંગુઠો બતાવ્યું.
સત્ય શું છે એ શોધવા વિજ્ઞાન આગળ વધી રહ્યું છે એમ કહેવાય છે. પરંતુ શેાધકને હજારો વર્ષે પણ સત્ય હાથ આવવાનું નથી. સત્ય તે ત્રિકાલાબાધિત હાઈ સંતોએ અનંત કાળ પહેલાં શોધ્યું છે જ.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
મેલાં હૈયાવાળાની રમત મેલી હોય છે અને એમના નસીબમાં પણ મેલું જ હાથ આવે છે.
આજે નીતિને લક થયું છે, અનીતિ ફલકુલી તંદુ રસ્ત છે.
રાખી રહે નહિ, અને કાઢી જાય નહિ એવી લક્ષ્મી મેળવવા જીવન બરબાદ કરે નહિ.
જમાનાવાદી કહે તે કરવા કરતાં-જિનવાદી કહે તેમ કરે.
દરીઆમાં રહેલી દિવાદાંડી ક્યાં સલામતી અને ક્યાં જોખમ છે એ દર્શાવે છે. તેમ જિનવાણી રૂપી દીવાદાંડી સંસારમાં વિહરતા જીવેને ભૌક્તિક સુખમાં સલામતી નથી, પણ ત્યાગમાં જ સલામતી છે એવું દર્શાવે છે.
સડેલા વિચાર કરે નહિ, સાત્વિક વિચારો કરે.
ધવલ શેઠ, રાવણ, અભયા, ચુલની, કૌર, સુકેશલા, સુરીકાંતા, કમઠ, મણિરથ વિગેરેનું સડેલા વિચારોથી પતન થયું.
અવસરચિત છતી શક્તિઓ-અધર્મને પ્રતિકાર કરે નહિ એ ભવિષ્યમાં મુંગે થવાને.
શાતા વેદનિયના ઉદયમાં સુંદર વિચારો દ્વારા સુંદર આરાધના થઈ શકે છે, છતાં જી એ ટાઈમે જ પ્રમાદમાં પડી જાય છે.
અશાતા વેદનિયના ઉદયકાળમાં આ રૌદ્ર ધ્યાન ન થઈ જાય માટે ખૂબ સાવધ રહેવું.
સજજનના મુખમાંથી અમૃત ઝરે, દુર્જનના મુખમાંથી વિષ ટપકે.
જવું છે એ નક્કી હોય તે સુઈ રહે પાલવે નહિ.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ ગુન્હો કરે તે જેલમાં જાય. એ ન્યાયે સંસારીનું જીવન ગુન્હાવાળું હોવાથી સંસારરૂપી જેલમાં રહે જ.
ખાન-પાન, માન, બાન, તાનમાં ભાન ભુલી માનવ જીવનને બરબાદ ન બનાવે :
બંગલામાંથી બહાર પડનારને લેક સહેજે સલામ ભરે છે, ખમાખમા કરે છે ત્યારે એ ફેલાય છે. પરંતુ એ જ વ્યક્તિ પાપોદયે ઝુંપડામાં વસી બહાર નીકળે તે કોઈ સામું જોવા પણ તૈયાર હોતું નથી. માટે સલામ એને નહિ પણ બંગલાને છે એ સમજાય તે ગર્વ ન થાય પણ નમ્રતા આવે.
ડોકટરને ત્યાં પિટનો રોગ મોકલે છે. રોગ શાથી? જીભ પર કાબુ ન રાખે માટે જ ને?
જીભ ઉપર કાબુ ન રાખવાથી શરીર, પૈસા અને અંતે ધર્મને પણ નાશ થાય છે.
બેકાબુ બનેલી જીભ પારાવાર નુકશાન કરે છે.
દેશનાને નોળવેલની ઉપમા આપી છે. સાપનું ઝેર નળીયાને ચડે ત્યારે તે નેળવેલ નામની વનસ્પતિ સુધી ઝેર ઉતારે છે, તેમ વિષયોનું વિષ ઉતારનાર દેશના સમજવી.
બે ઇન્દ્રિયાદિ કેમળ જ કઠણ લાકડાને પણ કરી નાખે છે તે શાલિભદ્ર, ધન્યકુમાર, મેઘકુમાર, ધન્ના અણગાર જેવા પૂર્વાવસ્થામાં અત્યંત સુકોમળ હોવા છતાં દીક્ષા લીધા પછી અત્યંત કો સહન કરી મેહને હણનારા બન્યા.
ઘંટાવાળી પણ દૂધ વગરની ગાયની કિંમત કાંઈ નથી તેમ શ્રદ્ધા-આચરણ વગરના વક્તાની કિંમત નથી.
૫. પા. ફા. ૧૦
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
જગતમાં જે પાપે છે તેને પરાપકારના નામે ઉત્તેજન ના
અપાય.
ઇંદ્ર કહે છે હે પ્રભુ! મારી ઋદ્ધિથી સાષ સમાધાન મને નથી, પરંતુ આપશ્રીની ભક્તિ એ જ ઋદ્ધિથી સતાષ છે.
સામે રહેલેા અંગારા પણ દઝાડે છે, તેા અંદર રહેલા ક્રોધરૂપી અગ્નિ આત્મગુણાને આળી સાફ કરે છે.
શત્રુની સહાય લઈ જીવાય નહિ, સુખી થવાય નહિ; કારણ કે એ ફૂટી થયેલા છે.
કટ્રાક્ષ જીવન ઉપર-વિટામિન્સ-ધમ'માં ચને રેશનિંગ ઉલ્લેાદરીમાં રહેલું છે. આજે કટ્રોલ-વિટામિન્સ-અને રેશનિગની વ્યાખ્યા અષાત્મિક દ્રષ્ટિએ અપનાવાય તે ગરીમીને પક્ષઘાત
થાય.
ગુના કરવાની રીઢાઈ, અને છુપાવવાની ચાલાકી એટલે ઝેર અને પાછે વઘાર.
શક્તિ પાપ ઘટાડવા અને વધારવા પણ ખર્ચાય. પાપ ઘટાડવા ખર્ચાય એ સાચી શક્તિ.
સંસાર એ કારખાનુ છે, જીવરાજ શેઠ ચલાવે છે એમાં દુ;ખાનું ઉત્પાદન ઘણું-સુપનુ' ઉત્પાદન અલ્પ તે પણ વિનાશી. તિજોરી માલથી શેલે, અંતઃકરણ સદ્ગુણૢાથી શાલે.
ગુનામાં આવી જવાય, લહેણદાર આવતા સભળાય, ગુડા છરી લઈ ઘરમાં ધસી આવતા હાય તે કદાચ પાછલા બારઘેથી ચાલી જશે અયવા ભુગલ માં છુપાઈ જશે. પરંતુ યમ રાજની સ્વારી ત્રાટકો ત્યારે ગમે ત્યાંથી પકડી નક'માં ફે'કશે. પેટ બહુ પાપ નહિ કરાવે પણ સોંગ્રહવૃત્તિ બહુ પાપ
કરાવે છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
પૂ એ કરેલું અપમાન સારૂં, પણ દુર્જનને સત્કાર ભંડે. સંસારમાં જે ભય હોય તે તે ફક્ત સુખને જ સમજ.
વ્યસન સાત મનાય છે. જુગાર, ચેરી, માંસ, મદિરા, પરસ્ત્રી, શિકાર વિગેરે એનું સજન સંસારના સુખમાંથી થયેલું હોઈ સુખ એ આઠમું મહાવ્યસન છે. એના ત્યાગમાં સાતે વ્યસનને ક્ષય જ થાય.
ધર્મના દૂતે વ્યક્તિને કહે છે, તું શંકારહિત સમર્પણ ભાવે મને સેવીશ તો તારી બધી કાળજી હું ઉપાડવાને કેલ આપું છું.
મેહના દૂતો વ્યક્તિને થોડા સુખની લાંચ આપી મદ કરાવી દુર્ગતિમાં લઈ જાય છે.
ગમે તેવા માણસને જોઈને મારી બુદ્ધિથી એ કે છે એનું માપ હું કરી લઉં છું. આવું ગર્વથી ફાંકો રાખી બેલનાર પાતે કેવો છે એનું માપ કરી શકતા નથી એ નવાઈ છે.
ગમતું મળે–વધે એની ખુમારી અને ગયા પછી કંગાલ દશા; લાચારી, દિનતા. કયાં ગઈ ખુમારી !
બીજાની પકડમાંથી છુટવું છે, પણ પકડમાં લીધેલાને છોડવા નથી.
મોઢામાં રહેલી જીભડી સખણ રહેતી નથી, બોલે એ અને માર ખાય ગાલ.
શરીરનું અંતિમ સ્ટેશન સ્મશાન, પણ જીવનું કયાં? વિચારે.
શેર સેનાના દાગીના પહેરનારને બીજે દિવસે પાણી ભરવા અને વાસણ માંજવા બીજાને ઘેર જવું પડે.
બેંકમાં કે સેફમાં મૂકેલું પાછુ મળવામાં શંકા, પરંત સાતે ક્ષેત્રમાં આપેલું ઘણું મળે એમાં શંકા નથી જ.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
પ્રભુપ્રણિત સિદ્ધાંતા સુપ્રિમ કાટના ચુકાદા કરતાં પણ અફર હાય છે.
જગ પલટાય, જિનવાણી ના પલટાય.
રેશમી તળાઈ અને ફૂલની શય્યા ખુંચતી, એવા કામળે એ પણ અગ્નિ ધખતી શીલા ઉપર સથાશ કર્યો.
જીવતાના સગા ઘણા, મડદાના લાકડાં.
અંધારી રાત્રે ભૂલા પડેલા દિવસે માગે આવી શકે, પરંતુ દિવસે ભૂલા પડેલા ટીચાય.
રમનારના રામ રમી જવાના, રમાડનારા ઠામ પડી જવાના, કહ્યા વગર આવેલેા કહ્યા વગર જાય તેમાં શાક કેમ? હાવા છતાં નથી ખેલનારા પેાતાનું નથી માટેનું ભવિષ્ય નક્કી કરે છે.
YE ||
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ સાધના મુદ્રણાલય, ભાવનગર