Lexicographical Studies In Jaina Sanskrit

Author(s): B J Sandesara, J P Thaker
Publisher: Oriental Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032134/1

Page #1

The M. S. University Oriental Series
General Editor
B. J. Sandesara Director, Oriental Institute
No. 5
LEXICOGRAPHICAL STUDIES
IN
'JAINA SANSKRIT'
By
B. J. Sandesara, M.A., Ph.D.
Director, Oriental Institute and
J. P. Thaker, M.A. Research Officer, Oriental Institute
THE MAHARAJAS
SAYAJIRAO
UNIVERSITY O
सत्यं शिवं सुन्दरम्
BARODA
ORIENTAL INSTITUTE
BARODA 1962

Page #2

First EDITION : December 1962
Reprinted from the Journal of the Oriental Institute
COPIES 250
Price Rs. 12/
Printed by Ramanlal J. Patel, Manager, Maharaja Sayajirao University of Baroda Press (Sadhana Press), near Palace Gate, Palace Road, Baroda, and published on behalf of the Maharaja Sayajirao University of Baroda by Prof. B. J. Sandesara,
Director, Oriental Institute, Baroda, 1962.

Page #3

RESPECTFULLY DEDICATED
to
ĀCHĀRYA JINAVIJAYAJI MUNI, Doyen of Prākrit and Jaina Studies
in India

Page #4


Page #5

PREFACE
The language of the Sanskrit Prabandhas written by medieval Jaina authors of Western India represents, as it were, a regional style of Sanskrit. A lexicographical study of the same was, therefore, a long-felt desideratum. The Prabandhacintamani of Merutungasūri (1305 A.D.), the Prabandhakośa of Rajasekharasuri (1349 A.D.) and the Puratanaprabandhasangraha-all edited by Muni Jinavijayaji and published in the Singhi Jaina Series-were selected for the purpose, the foremost specimens as they are of the Prabandha literature as such.
These studies were published serially in the Journal of the Oriental Institute, VIII. 2, IX. 3-4, X, XI and XII. 1 and were appreciated by scholars of Sanskrit and Prakrit in India and abroad. They are now being presented in book-form as no. 5 of the M. S. University Oriental Series.
B. J. S.

Page #6

CONTENTS
PAGE
Preface ..
.
..-
-
1 Prabandhacintämaņi of Merutungasūri
2
Prabandhakośa of Rājasekharasūri
4
3 Purātanaprabandhasangraha
102
4 Addenda
232
5 Corrigenda
..
240

Page #7

LEXICOGRAPHICAL STUDIES IN JAINA SANSKRIT' I. Prabandhacintāmaņi of Merutungasūri ( 1305 A.D.)
by
B. J. SANDESARA, Baroda
and J. P. THAKER, Baroda
Just like the Gāthā-Sanskrit of the Buddhist texts, termed by Dr. Edgerton as 'Buddhist Hybrid Skt.', another peculiar type of mixed Skt. had been cultivated by medieval Jaina writers mostly in Western India-especially in the regions where Gujarāti and Rājasthāni are being spoken. This literary medium has been termed as Jaina Skt.' by scholars like Prof. M. Bloomfield, Dr. A. N. Upadhye, Sri M. D. Desāi and others, and the same has been called Vernacular Skt.' by that indefatigable scholar of Jaina literature, Dr. Hertel.
The voluminous texts on Jaina mythology like Hemacandra's Trișaștiśalākāpuruşacarita, the Caritras or narratives of the lives of individual Tirthankaras composed by numerous Jaina poets, the Skt. commentaries on Jaina Canonical texts in Pkt. composed between the 8th cent. and the 18th cent. A.D. as also the commentaries of Jaina authors on Classical Skt. works-Kavyas and Nāțakas---which were zealously studied and taught by them, the vast Kathāliterature in prose and verse, the widely cultivated form of literature of historical anecdotes known as Prabandha' and a number of works on Jaina Theology, Cosmology and allied subjects have been composed in this .Jaina Skt.', which can be described as the simple, popular, colloquial, regional Skt. as contrasted to the Classical Skt.
The Jaina writers of medieval Gasarāta adopted this colloquial Skt. with the intention of appealing to the masses at large. Consequently it is vernacularised, so to say, to a considerable extent. It is replete with rare and obsolete words as well as back-formations. Cases of even hyper-Sanskritism are not scarce. Not only a number of words and expressions from the regional spoken dialects but also their peculiarities of syntax etc. have crept in in a very natural way. One would find it very difficult, if not impossible, to grasp the proper sense, without some knowledge of the old or modern regional language and also of the Pkts.
Preparing vocabularies of such peculiar words from the Skt. writers of different regions of India would serve a double purpose: It would be useful for the reconstruction of spoken Skt, of different regions as well as for the proper understanding of the development of modern regional languages. Prof.

Page #8

Zachariae has published a list of words peculiar to the Kashmirian authors and Prof. Schmidst has supplemented the same. It would be interesting from literary, linguistic and cultural points of view to prepare vocabularies, with brief annotations, from the works of Jaina authors of Gujarāta. M. Bloomfield was the first scholar to draw attention to the importance of the study of Jaina Skt. in his paper entitled 'Some Aspects of Jaina Skt.' published at Gottingen in 1923 in the Festschrift Jacob Wackernagel (pp. 220-230 ). Dr. Hertel in his edition (pp. 291-295 ) of the Pañcākhyāna of Pūrņabhadra (1199 A.D.) published in the Harvard Oriental Series and Dr. Upadhye in his introduction (pp. 101-110 ) to the Bțhatkathākośa of Harişeņa (10th cent. A.D.), also a Jaina writer from Gujarāta, published in the Singhi Jaina Series, have given lists of words peculiar to Jaina Skt. occurring in their respective texts; and a large number of these words can be shown as related etymologically, phonetically and semantically to the forms prevalent in old and modern Gujarāti. B. J. Sāņdesarā has given a short representative list of such words from the Prabandhāvali of Jinabhadra (1234 A.D.) in his Literary Circle of Mahāmātya Vastupāla and Its Contribution to Skt. Literature ( pp. 146-147). Sri Mohanalál Dalicand Desāi in his monumental Gujarāti work on Jaina poets,
a IFR fait pt. I (pp. 227-234), has presented a small list of peculiar words and expressions from the Prabandha-cintāmaņi of Merutungācārya ( 1305 A.D.) and has discussed in brief the salient features of the language of the same.
With these observations we commence a series of Lexicographical Studies in Jaina Skt. and begin with the Prabandha-cintāmaņi, which was composed by the Svetāmbara Jaina pontiff Merutuvgasūri in 1361 V.S. (1305 A.D.) at Vardhamānapura or Vadhavāņa-modern Surendranagara in the Jhālāwāda District of Saurāṣtra. One of the most important Prabandhas composed in Gujarāta, it is a principal source-book of the history of medieval Hindu Gujarāta from the times of Caulukya Mūlarāja to the end of the Hindu rule, i.e., it covers roughly the period from the middle of the oth cent, to the end of the 13th cent. A.D. Almost all the subsequent historical Prabandhas written in Western India have drawn upon the material presented by Merutunga and a number of historical Rāsas (narrative poems ) in old Guj. dealing with the life of personalities like Kumārapāla, Vastupāla, Vimala etc. composed after the PC. have also done the same. It has been utilised by historians right onwards from Mr. Alexander K. Forbes, the renowned author of the Rāsamalā, who prepared a translation of the same for his own use in 1849 A.D. Dr. Bhagawānlāl Indraji also drew upon it while writing the history of Gujarāta in the Bombay Gazetteer, Vol. I, pt. 1. Sri Ramacandra Dinānātha, who had worked as a Šāstri of Peterson, Kielhorn and Bühler, published for the first time an edition of the Skt. text of
1 Hertel, On the Literature of the Svetāmbars of Gujarāt, p. 19.

Page #9

3
the PC. and a Gujarāti translation of the same in 1888 A.D., and C. H. Tawney, famous for his translation of the Kathāsaritsāgara entitled the 'Ocean of Story', rendered it into English in 1901 A.D. No study of medieval Gujarāta, political or cultural, is complete without a study of the PC. As stated by the author himself at the very outset, in composing the PC. he has incorporated the material that he acquired from the i.e., the tradition handed down by religious elders. As a specimen of the Prabandha form par excellence, it gives a large number of historical dates, a feature not common in Skt. literature. Its language is a fine specimen of simple and expressive colloquial Skt. which might have been current among the educated classes in those days. This is also suggested by the fact that in medieval Gujarāta the performance of Skt. plays was very popular and people used to go in large numbers to witness the same. 2
In this vocabulary of noteworthy words from the PC. words peculiar to the Māru-Gurjara language, cases of back-formations, important Jaina technical terms, rare and obsolete words and vocables not frequently used in Classical Skt. have been recorded. Equivalents from old and modern Gujarāti and from other cognate languages have been noted where-ever possible. Quotations from Old Guj. texts etc. also have been occasionally given with a view to show how the same or almost the same vocable is used both in Guj. and Skt.
It was not possible to include in this vocabulary sanskritised forms of the idiomatic phrases prevalent in the regional language. The grammatical peculiarities also have been pointed out incidentally where-ever it was relevant to do so, while discussing the meaning of the vocable in question. 3
The references in the vocabulary are to the pages and lines in the text of the PC. edited by Muni Jinavijayaji and published in 1933 A.D. as No. 1 of the Singhi Jaina Series. Besides, the following works have been used in these studies:
Bloomfield, M.,
Desai, M. D.,
Dwivedi, Pt. Hajārīprasāda,
'Some Aspects of Jaina Sanskrit', Festschrift Jacob Wackernagel (pp. 220-230), Gottingen, 1923.
fan, Pt. 1, Bombay, 1926.
Prabandha-cintāmaņi (Hindi translation), Singh Jaina Series No. 3, 1940.
2 In case of numerous plays we have clear historical evidence that they were performed on particular occasions. Vide Sandesara, B. J., franst (Guj.), pp. 50-70 : ' गूजरातमां संस्कृत नाटक '.
3 We acknowledge with thanks the valuable help rendered in this work by Śri J. S. Pade, Superintendent, Manuscript Section, Oriental Institute,

Page #10

Harişeņa,
Bșhatkathakośa (edited by Dr. A. N. Upadhye ), Singhi
Jaina Series No. 17, 1943 Hemacandra, Abhidhānacintāmaņikośa including Nighaņțuśeşa etc.,
Seth Devchand Lalbhai Jaina P. No. 92, Surat, 1946. .. Dešināmamālā (edited by R. Pischel ), Vizianagaram, 1938. Prākstavyäkaraṇam (edited by Dr. P. L. Vaidya), Poona,
1928. Hertel, Johannes, On the Literature of the Svetāmbars of Gujarāt, Leipzig,
1922. Mahārāştrakośa- महाराष्ट्र वाक्सम्प्रदायकोश, Poona. mandala,
महाराष्ट्र शब्दकोश, Poona. Mehta, B. N. and The Modern Gujarāti-English Dictionary (in 2 pts.),
Mehta, B. B. Baroda, 1925. Merutunga, Prabandhacintämaņi (edited by Sri D. K. Šāstri),
Bombay, 1932. Monier Williams, A Sanskrit-English Dictionary, Oxford, 1872.
The Presidency English to Gujarati and Gujarāti to Eng
lish Dictionary, Ahmedabad, 1934. Navajivana Publi- Fre dit Filsuhi, Ahmedabad, 1949.
shing House, Rhys Davids, T. W. The Pāli Text Society's Pāli-English Dictionary, London,
& Stede, William, 1921. Sāņdesarā, B. J., faetat het, Baroda, 1945.
Literary Circle of Mahāmātya Vastupāla and Its Contribution to Sanskrit Literature, Singhi Jaina Series No. 33, 1953.
377 37st, Bombay, 1954. Šāstri, D. K., Prabandhacintāmaņi (Gujarāti translation ), Bombay,
1934. Setha, H. T., 91534-HE-HEUTAT, Calcutta, 1985 V.S. Tawney, C. H., Prabandhacintāmaņi or Wishing-stone of Narratives
(English translation ), Calcutta, 1901. Vijayarājendrasūri, Abhidhānarājendra, Rutlam.

Page #11

ABBREVIATIONS
adj.
G.T.
Guj.
H.T.
ind.
M. Wills.
adjective. feminine. The Gujarati translation of the PC. by Sri D. K. Šāstri, Bombay, 1934 Gujarāti. The Hindi translation of the PC. by Pt. Hajāriprasāda Dwivedi, published in 1940 as No. 3 of the Singhi Jaina Series. indeclinable. Monier Williams, A Sanskrit-English Dictionary, Oxford, 1872. masculine. Marathi. Modern. Name. neuter. Prabandhacintāmaņi of Merutungasūri (edited by Muni Jina vijayaji, Singhi Jaina Series no. I ), 1933. Prakrit. Sanskrit. The English translation of the PC. by C. H. Tawney, Calcutta, 1909.
m. Mar. Mod.
N.
PC.
Pkt. Skt. Tawney

Page #12


Page #13

अकालजलद
अक्षपटल
अग्निशकटी
अङ्गलेखक
अतिशय
अनशन
अनेकप
अन्तरायकर्मन्
अन्त्याराधनक्रिया
अपरपितृक
अभिग्रह
अभ्यास
अमारि
अमारिकारिपञ्चकुल
अर्जुनी
अवकर
m.
n.
f.
m.
m.
n.
m.
n.
f.
m.
m.
same as आराधना. 95. 10.
son of another father ( the mother being the same ). 98. rr.
a religious vow. 86.25-26, 29; 87.5; 121.2; 128.3. [A Jaina technical term.]
m.
neighbourhood. 107.1.
f. non-killing. 128.7. [A Jaina technical term.]
m. the officer executing the policy of aft or non-killing. 91.8.
Vide पञ्चकुल.
f.
a title of the poet Rājaśekhara, lit. : an untimely cloud'. 30.18, 19. [ When Bhoja gave महादानs to him, Rājaśekhara uttered the following verse:
m.
कैः कोटरशायिभिर्मृतमिब क्ष्मान्तर्गतं कच्छपैः पाठीनैः पृथुपङ्कपीठलुठनाद्यस्मिन्मुडुर्मूच्छितम् । तस्मिन्नेव सरस्यकालजल देनोजम्य तचेष्टितं येनाकुम्मनिमग्नवन्यकरिणां मूखैः पयः पीयते ॥ Hence he was called अकालजलद. ]
a place of dialectical disputes. 67.23.
a fire-hearth. 29. 13. cf Guj. सगडी.
a personal clerk, 99. 8. cf. Guj and Mar. अंगत कारकुन. super-natural power, miracle. सातिशया देवमूर्तयः 109.3; तद्वत्तान्तं तेभ्यो ज्ञानातिशयादवधार्य 119.18; यत्पुरा समुद्रविजयदाशार्हेण त्रिकालवेदिनः श्रीनेमिनाथमुखात् [ श्रुत्वा ] महातिशायिनः श्रीपार्श्वनाथस्य बिम्बं रत्नमयं निर्माप्य श्रीद्वारवत्यां प्रासादे न्यस्तम्, द्वारवतीदाहानन्तरं समुद्रेण प्लावितायां तस्यां पुरि तत्र समुद्रे तस्मिन् बिम्बे तथैव विद्यमाने कान्तीत्यसांयात्रिकस्य धनपतिनाम्नो यानपात्रे देवखातिशयवशात् स्खलिते, इह जिनबिम्बमस्तीति दिव्यवाचा निर्णीय.. 120.3-6 ; तत्सर्वातिशायि बिम्बं नागार्जुनः स्वसिद्धरससिद्धयेऽपहृत्य....120.8; श्रीपार्श्वनाथतीर्थं रसादप्यतिशायि 120.20 [ A Jaina technical term. ] fast unto death. 42. 14; 87.3. [A Jaina technical term.] an elephant. 79. 16.
......
bad deeds of past births which act as obstacles in the present birth. 123-30. [ A Jaina technical term.]
1
a cow. III. 5.
a dung-hill or rubbish-heap, dust. 114.1; 128.8. cf. Guj. उकरडो; Mar. उकरडा.

Page #14

m.
anit
अवग्रह
m. drought. 53.1. अवट
a pit. II9.28. cf. Guj. अवड, हवड. Vide Hemacandra, सिद्धहेमशब्दानुशासन, VIII. iv. 339, whereupon his Vrtti runs as follows: तणहं तइज्जी भङ्गि नवि ते भवड यडि वसन्ति ।
अह जणु लग्गि वि उत्तरइ अह सह सई मज्जन्ति ।। अवदात
n. aglorious deed or achievement. I0.23; 17.4; 50.22; 52.13;
81.15; 104.10. Vide Sandesara, B. J., शब्द अने अर्थ, p. 78. अवसर
[1] a festival.. स्नानादनु देवतावसरोा ......तद्देवतार्चनानन्तरं निवृत्ते मन्त्रावसरे......34. 21-23; अवसरे क्रियमाणे 74. I; 80. 7; कदाचिद्देवतावसरक्षणे 82. 14-15%; राज्ञा स्वयं कृततिलकावसरः 87. 28-29%; प्रारब्धेऽवसरे 96.93; मन्त्रावसरानन्तरं 997%3 वर्षत्रितयदेवतावसरायपदेन पृथक्कतेन 99. 17. [2] a temple. परबलेन निजं सैन्यमुपद्रुतं शृण्वन् तमेव देवतावसरं न मुमोच । I16.6. [3] the paraphernalia of temples (used in festivals). अथ तेन राज्ञा एकस्मिन् विभागे नीलकण्ठचिन्तामणिगणाधिपप्रमुखदेवतावसरे निणीतेऽपरस्मित्रुत्तरार्धं समस्तराज्यवस्तूनि 'स्वेच्छयैकमर्धमादत्स्वे 'त्यभिहिते षोडशप्रहरांस्तथा स्थित्व। पुनः श्रीभीमराजादेशाद्देवतावसरमादाय श्रीभीमायोपायनीचकार | 51. 26-52. 2. [4] a council. निशारात्रिकावसरानन्तरं 2. 15%; अथापरस्मिन्सायाह्नावसरे समागते प्रलयकालप्रचण्डपवनप्रादुर्भावे......अन्तरिक्षादवतरन्तं ......पलादयुगलमालोक्य भयभ्रान्ते समाजलोके नृपचरणपीठे तदुपायनं विमुच्य.....विज्ञपयामास
72. 27-30. अवस्कन्ददान n. making an assault. 19. 2. अश्ववार
___ m. a horseman, 'groom' (Tawney). 15. 30-31; 48. 18, 21.
. cf. Guj. असवार (which has come from Persian according to
the जोडणीकोश); Mar. स्वार. अष्टापद
n. a tirtha or a holy place of pilgrimage on a mountain of
that name (according to Jaina Cosmology). II9. 26. आई
f. a mother. 27. 17. cf. Old Guj. and Mar. आई. आईधुआ
f. mother's daughter. 27.17. [G.T. interprets as the
daughter-in-law of the mother', which is not tenable in view of the context at 28.4 where the term gat seems to
have been used for the same person.] आकृष्टिमन्त्र m. an incantation for attracting towards oneself some super
human being. 124. 5. आकृष्टिविद्या ..f. the lore of attracting super-human beings to the human
world. 14. 15.

Page #15

आचाम्ल
आ + /छिद्.
आति
आपाक
आयद्वार आयपट्टक
आयल्लक
आराधकमूर्ति
आराधना
n. a religious vow observed by the Jainas to take only boiled
food which contains no fatty substances or salt. 120. 22. cf. Pkt. आयंबिल, अंबिल ; Guj. आंबेल. [A Jaina technical term.] to rob, to snatch away. क्रुधा तत्कराद्रत्नमाच्छिद्य पुनः खनीकण्ठे प्राप्तः । 2.8; स्वसैन्य सज्जीकृत्याज्ञातचौरवृत्त्या तत्सर्वमाच्छिद्य स्वपितुरुपनिन्ये । 14. II;
म्लेच्छपतिमुच्छेद्य तदौष्ट्रिकमाच्छिद्य II7. 20. cf. Guj. छीनवी लेवु. m., f. ' a kind of water-bird ; the bird Turdus Ginginianus' (M.
Wills.). 102. 30; 103. I.cf. Guj. and Hindi आड. m. a potter's kiln. 77. 18. cf. Pkt. आवाग. n. a source of income. 98.3; 123. 29. m. a document of calculated income. 86. 13. Vide पट्ट-पट्टक. n. impatience, eagerness. 33.8; 73.5-6; 84. 30. f. a statue in the worshipping posture with folded hands.
100. 23. f. meditation with a vow (when one's end is drawing near).
मन्त्री तदङ्घी ललाटेन परिस्पृशन् तत्समक्षं दशधाऽऽराधनां विधाय श्रीमानुदयनः.. परलोकं प्राप। 87.2; निजमवसानदिनमवधार्यान्त्याराधनक्रियायामनशनपूर्व प्रारब्धायां....दशमद्वारेण प्राणोत्क्रान्तिमकार्षः । 95. 10-12; आकेवालीयाग्रामे देश्यकुड्यां दर्भसंस्तरमारूढी गुरुमिराराधनां कार्यमाण आहारपरिहारपूर्व पर्यन्ताराधनया प्रध्वंसितकलिमलो युगादिदेवमेव जपन्. . स्वर्लोकमलञ्चकार | 105. I0-14. [Sometimes this is accompanied by fast unto death. A
Jaina technical term.] m. an elephant-driver. 79. 26. n. essential religious duties to be performed by the Jainas.
99. 16. [A Jaina technical term.] m. an earthen pot in which any liquid can be placed. 71. 26.
cf. Hindi आवा, Kannada आवि, Mar. अवा-आवा. m. a Digambara Jaina. 114. 14. m. setting in a yogic posture. 95. 8. m. - a piece of ground where one has to sit. 82. 15. m. a live coal. 32. 20. cf. Guj. अंगारो; Mar. इंगळ. m. a wealthy man. 77. 26 ; 120. 29. n. a pillow, a bolster. 2. 16. cf. Guj. उशीकुं, ओशीकुं; Mar. उशी. n. putting on the serta in a particular manner on the bare
chest of a worshipper while performing the pūjā ceremony.
57. 3. [A Jaina technical term.] cf. Guj. उत्तरासण. f. an instigation (to fight).79. 19..
आरोहक आवश्यक
आवाह
आशाम्बर आसनबन्ध
आसनपट्ट
इङ्गाल इभ्य उच्छीर्षक
उत्तरासङ्ग
उत्थापनिका

Page #16

Io
उत्पातिका adj. unusual, startling, springing forth immediately. उत्पातिकामतिः
present-witted'. 34. 6. उद्गमनीय
n. 'a pair of bleached cloths or sheets' (M. Wills.). Here,
however, it seems to be some sort of ornament. fafaqatt37721
गतेन कमनीयेनोद्मनीयेनालकृततनुः..पञ्चोपचारविधिभिः शिवमभ्यर्च्य 85.3-7. उद्+/ग्रह (causal) to collect revenues or to draw tributes. cf. Guj. उघरावq.
उहाह्य 13.1; 75.6; उहाहितम् ' the collected tribute'. 32.20; cf. Guj. उघराणुं. उवाहितेन 65.15; उद्घाहितद्रव्ये याच्यमाने 65. 17;
also 65. 18-19. उदाहणक
n. collection of revenue. उहाहणकहेतवे 12. 24. cf. Guj. उघराणुं. उद् + Vतृ
to be dislocated. cf. Guj. ऊतरी जवू. उत्तार्य 22. 2. cf. Guj.
उतारी नाखवं. उत्तारितेषु 22.2. उद् + /दल्
to snatch away. उद्दाल्य 21. 23. उद्भटपटयुग n. a pair of excellent garments. 114. 29. उपदा
f. a present (offered to a king ). 33. 273; 34. 4, 5. उपयाम
m. a marriage. 105. 2. उपयाचिती-VF to make an offering, especially to the deities, to render
them propitious. 105.4. उपसर्ग
m. an obstacle ( in penance etc.). 93.4; II9. 18. [A Jaina
technical term.] उपांशुभूमि
f. a place devoid of living beings. III. 24. उल्लाघलान
n. the bath of convalescence. 88. 17. " ऊर्ध्वस्फोट
m. probably, one of the three authorised ways of committing
suicide viz. falling from a steep and lofty place such as a
mountain-peak. 68. 31. ओतु
m., f. a cat. 74.17. __n. a herd of camels (belonging to a Mleccha ruler of Sapa
dalaksa). II7. 20. कङ्कणोत्कीर्ण
'adj. engraved on a bracelet. तथा हि, कङ्कणोत्कीर्णमार्याचतुष्टयमेतत्
25.22. [This refers to the custom of getting engraved good aphorisms on the bracelets so that one can read the
same very often and do actions accordingly. ] ककृतिका
f. a small comb (especially used by ladies ). 108. 18. cf.
Guj.सी. m. red with saffron (?), title of a religious pontiff. 18. 20.
[v... कुंकूलोल, कंकरौल, कुंकूौल ].
औष्टिक
कङ्कलोल

Page #17

II
कङ्गुणीतैल
n. Oleum nigrum, a medicinal drug called Celastrus pani
culata. 43.2. [M. Wills. says about कङ्गुनी : 'a kind of Panic seed, Panicum Italicum ; several varieties of it are cultivated and form articles of food for the poor'.] cf. Guj.
मालकांगणी; Hindi मालकंगुनी and Mar. मालवंगुणी. कच्चोलक
a piece of cloth (?). शिशिरयामिन्याश्चरमे यामे निर्विनोदत्वात् तां प्रथमादर्शप्रतिमानीय पण्डितेन व्याख्यायमानां तिलकमलरीकथां वाचयंस्तद्रसनिपातभीरु : पुस्तकस्याधः कच्चोलकयुतसुवर्णस्थालस्थापनापूर्व तां समाप्य......41. 8. [Both G.T. and H. T. as also Sri M. D. Desai have taken this in the sense of a pot known as tg in Guj., but that would take away the significance of the सुवर्णस्थाल; and in all probability a piece of cloth might have been spread under the सुवर्णस्थाल.] cf. Guj. कांचळी, चोळी; Mar. कांचोळी-in the sense
of 'a bodice or a breast-coat for ladies'. कञ्चक
m. . a bodice, dress in general. कञ्चकसम्बन्धे ' as dowry'. 12. 23. कटाहिका
f. a frying pan. 96. 27. cf. Guj. कडाई, कढाई; Mar. कढई. कटीदवरक
m. a girdle. 68.5. cf. Old Guj. कणदोरो, Mod. Guj. कंदोरो. कठिनी
___f. achalk. 120. 22. Vide खटिका. कण
m. a kind of oil-seed. कणतैलमिश्राम् 43.28. [M. Wills. inter
prets as long pepper, cummin seed' and oft as the
plant Premna Spinosa or Longifolia'.]. कण्टेलीयापाषाण m. a kind of stone. 100. 24. कण्ठ
m. a bank, a coast, a border. खनीकण्ठे प्राप्तः 2.8; जलमार्गेणानीयमानेषु
समुद्रकण्ठोपकण्ठे उत्तार्यमाणेषु 100. 25. cf. Guj. कांठो; Mar. कांठ. कण्ठग्रह
m. choking of the throat. 68. 23. cf. equivalent Guj. ex
pressions गईं झलाई जर्बु, गहुँ पकडवू. कथापनक
n. the narrating or telling of. निजगुणकथापनकं दुष्करमिति 117.II.
f. a maiden. 126. 10, 19%3 127. 24. . कपईपञ्चकन्यासव्यवहार m. a rite in the marriage-ceremony. I28. 12. Vide वेदिपडधास्थान. कम्बिका
f. a bar (e.g. of gold or silver). 70. 3. cf. Mar. काम. करक
m. a.water-pot or jug with a tube attached to it. 8. 12, 133;
48. 6. cf. Guj. करवो, करवडो. करचण्डी (v.l. करवडी ) f. the cavity formed by putting the two palms together in a
semi-circular curve near the mouth with the intention of
drinking water (here, of course, milk). 4.7,9, 10. करमोक्ष
m. freedom from taxation. 57. 18. . कर्कर
m. a pebble. I07. 3. cf. Guj. कांकरो, कूको.
कनी

Page #18

कर्बुरान्त्र
कर्मकर
कर्मस्थाय
कर्मादान
कर्षुक
कलापक
कलासिका
कल्पपुस्तक
काकनाशम्
काणी
काणिकी
कान्दविक
कान्दिशीक
कामुक
कायोत्सर्ग
कारापक
कारु
कार्मण
कालधर्म
कालपूजा
काष्ठपात्रिका
काष्ठपात्री
काष्ठमयप्रासाद
n.
a variegated bowel, or, as Tawney paraphrases, 'speckled entrail'. 6. 4. cf. Guj . काबरचीतर्यु.
m.
m.
any construction work. 51. 5; 58. 22; 62.2, 3, 4 ; 63.9, 10, 11 ; 100. 24. cf. Guj. कमठाण; also कमठायो (सं० कर्मस्थायिक ) • Chief Engineer'.
n.
a highly sinful action. go. 13-14 [A Jaina technical term.]
n.
12
m.
a farmer. 53. 17.
m. the rope tied round an elephant's neck. 79. 18.
f.
an instrument of the architect. 61. 19. [It is stated here to have been made of bamboo sticks — वंशशलाकामयीं.]
a labourer 56.14; 87.21; 94. 21, 25 (probably, a ser vant'); 108. I-2.
m.
ind.
77. 17.
n.
same as कङ्गुणीतैल. 43.29.
adj. prepared out of कणिक or dough. 59. I. cf. Guj. कणक 'the dough'.
m.
a confectioner. 78. 15. cf Guj. कंदोई.
adj. not knowing in which direction he should really fly away.
m.
116. 22.
a labourer 56.15; 108.2, 3. cf Pañjabi काम्मा, Mārawādi कामेती.
a posture of meditation. 88. 10. [A Jaina technical term.]
adj. one who causes to be made or prepared or erected. II.
29. cf. Guj. करावनार.
an artisan. III. 22.
a book describing the pilgrimage to mt. Giranara, penances of the monks and various miracles. 108. 6. [Such books are said to be known among the mendicants living in the caves of mt. Giranāra. ]
as fast as a crow.
m.
m. n.
sorcery. 68. 24; 70.13; 118. 6. cf. Guj. कामण. m. death. 107. 7. [A Jaina technical term.] f. worship appropriate for the time.
99.5.
f.
f.
a wooden vessel. 109. 21.
same as काष्ठपात्रिका. 109. 16, 19, 20.
a wooden temple. तेन स्वामिनमविज्ञाप्यैव वर्षत्रयोद्राहितेन श्रीमदुज्जयन्ते श्रीनेमीश्वरस्य काष्ठमयं प्रासादमपनीय नूतनः शैलमयः प्रासादः कारितः। 65.16 ; 82. 27; 86. 24, 25.

Page #19

कासर
m. a buffalo. 99..27. कांस्यताल
m. a cymbal or a huge bell. श्रीवृषभदेवप्रासादकोशाच्छीभरतभूपनामाङ्कितं
पञ्चजनवाद्यं कांस्यतालमानीय...63.6-7. किरि
m. a boar. 21. 15. कीर्तन
n. a temple. 65. 24 ; 84. 15. कीर्तिस्तम्भ m. a pillar of victory. 8. 23; 9. 6. कुटुम्बिक
m. a farmer. 53. I. cf. Guj. कणबी; Hindi कुनबी; Mar. कुणबी. कुटुम्बिन्
same as कुटुम्बिक. 53.9. कुण्डक
n. a circle. 6. 36. cf. Guj. कुंडाळू. कुतुप
m. a small leathern oil-bottle. तस्य च भोजने घूतपरिपूर्णः कुतुप एव व्यये
याति । 72. I0-II. कुमारमृत्तिका f. the virgin earth. 80. 18. cf. Guj. कुंवारी माटी. कुम्पक
m. a flask or bottle usually large in the middle but with a
narrow mouth. तद्रसायनं काचमये कुम्पके विन्यस्य......तं काचकुम्पर्क
भूमावास्फाल्य बभञ्ज। 122. 3-6. cf. Guj. पो-कूपी, कूपो-कूपी ; Mar. कुपी. कूपार
m. an ocean. द्वासप्ततिकलाकूपारपारङ्गमः 22. 5. कृकवाकु
m. a cock. II9. 28. कृतप्रचिकीः adj. desirous of taking revenge. I07.14. कृष्णचित्रककुण्डलिका f. a mystical diagram. तदक्षीणं निरीक्ष्य घृतपात्राधः कृष्णचित्रककुण्डलिकां
विमृश्य केनापि कैतवेन तद्वयत्ययादपहृत्य चित्रकसिद्धि स्वीचकार | 108. 13. [This might be either 'a mystical diagram of the coil of a black snake or a mystical ring of the wood of the Krşņacitraka plant conjoined beneath the vessel. Tawney thinks that the expression, coming as it does from the Gujarati term dicot, denotes some astrological diagram. ] Vide
चिक्रक्रसिद्धि...केशकन्दुक m. a coil of hair. 68. 24. कोटिध्वज m. [1] one on the top of whose house there is a banner to show
that he possesses a crore of rupees. 63. 12 ; कोटीध्वज 109. 22. [2] a banner indicative of the possession of a crore of rupees.
7I. II.. . - ---------- कोटिवेधरस m. a chemical preparation of mercury that possesses such
magical powers as to be able even to perform the most
... : difficult tasks. 120. II-12. कोटिवेधिन् रस
m. same as कोटिवेधरस. 120. 2. कोडी
f. a crore or ten millions. कोडीसार्द्ध १४ द्रव्यस्य दण्डः। 81. 14.cf.
Guj. कोडी (Skt. कोटि ). कौतुकिन
m. a jester. 74.2,5396.8. m. a festival. कदाचिद्देवतावसरक्षणे साधमागते...श्रीहेमचन्द्रे..82.14-15%B
यत्र प्रभूणां दीक्षाक्षणो बभूव 9I.II.
क्षण

Page #20

14
क्षेत्रपति
क्षेत्रपाल
खानाक्षी
खटिका
खत्तक खरशिलानिवेश
खल्लि
खातावसर खात्रपात
खात्रपातन खिङ्ग खिच्चडिका
m. a young monk. मल्लनामानं क्षुल्लकं तत्र तस्थिवांसं समुपेक्ष्य... 107.12.
[A Jaina technical term.] m. the deity more commonly known as क्षेत्रपाल. 123.1%; क्षेत्राधिप
123.II; क्षेत्राधिपति 105.3. m. the deity believed to be the protector of the place. I09.I.
cf. Guj. खेतरपाळ. Vide क्षेत्रपति. f. one whose eyes are as charming as those of the (singing
bird) wagtail. II3.17. cf. 'खंजन नयणे जोती रे'-नरसिंह महेता. f. a chalk. 25.17%; 41.26; 121.5. cf. Guj. खडी. m. a hollow. 95.14. cf. Guj. खाड, खाडो. n. a niche (in the wall). 40.6. cf. Guj. खातुं. m. placing of the corner-stoné. अथ श्रीसोमनाथदेवस्य प्रासादारम्भे खरशिला
निवेशे साते सति......84.9. f. a bald head. 92.2. m. the occasion of laying the foundation stone. 56.20. m. digging a hole in the wall of a house with a view to enter
the same for committing theft. 26.17. Vide खात्रपातन. n. same as खात्रपात. 12.12. cf. Guj. खातर पाड. m. a whoremonger. 97.12. f. hotchpotch, a mixture of rice and pulse. 43.28. cf. Guj. &
Mar. खिचडी. n. an elephant. 17.21. n. girdling the loins (?). प्रथमं सिद्धसेनेनोपन्यासो विहितो गीर्वाणवाण्या ।
तदनु वृद्धवादिना गण्ठीयकं बद्धवा गोपकुण्डकं विधाय प्रोचे-...एवं पठति गोपा
नृत्यन्ति । 6.36...7.13-15. m. the chief monk (of a temple ). 91.14. m. the foundation of a building. श्रीशकुनिकविहारप्रासादप्रारम्भ खन्यमाने
गर्तापूरे...87.20-21. adj. throttled, surpassed. ----
अकारयदयं वापीरपापी यः क्रियारतः ।
सुधायामपि माधुर्य यज्जलैर्गलहस्तितम् ॥ 99.28. cf. Guj. गळे हाथ नाखवो. m. N. of a mountain-pass. 97.19. m. a singer. 74.2.
to produce a nasal sound, to hum. 92.2. cf. Guj. गणगणवं. adj. belonging to the गुड caste. I02.14. [ In some texts we get
the form गुल also. गुल is Guj. गोलो or खवास, a class of hereditory servants conneoted with royal house-hold. ]
गजरूप गण्ठीयक
गण्ड गर्तापूर
गलहस्तित
गाडरारघट्ट
गायन /गिणिगिण गुडजातीय

Page #21

गुप्ति
f. being away from sinful behaviour by mind, speech or
body. 128. 7. [A Jaina technical term. ] गुमटी
adj. beautiful. 29. 14. cf. Mar. गोमटी.. गुरूदर
m. a tent. I7. I0, 13; 51. 25%; 67.43; 81. 2 ; II7. 3, 26. गोकुल
n. a herd of cows. 110. 5, 6. गोष्ठिक
m. the keeper of a Jaina temple. 101. 22; 123. 30. cf. Guj.
गोठी. [ A Jaina technical term.] ग्रथिलाचार्य m. a title of the Jaina Ācārya Jayamangalasūri. 63. 23.
[ग्रथिल = simple, Guj. गहेलो, घेलो.] ग्रन्थि
m. the knot of grief. 104.29; 105.4. ग्रहणक
n. a token of invitation to live in the harrem. तस्याः कुलयोषितोऽ
प्यतिशायिनी प्राज्यमर्यादां नृपतिर्विमृश्य तद्वत्तपरीक्षानिमित्तं सपादलक्षमूल्यां क्षुरिकां निजानुचरैस्तस्यै ग्रहणके दापयामास। 77.3-4; सा तु बकुलदेवी तइत्तग्रहणक
प्रमाणेन तद्वर्षद्वयं परिहृतसर्वपुरुषा शीललीलयैव तस्थौ। 77.7. ग्रास
m. land given for maintenance. 18. 18. cf. Guj. गरास. Vघट
to be in fitness of things. afect 85. 18; 116. 1o. cf.
Guj. घटवू, घटित, सुघटित, अघटित. घटिका
f. an implement to measure time. 118. 28. cf. Hindi qst. घटिकागृह
n. an apartment where the implement for measuring time is
placed. 20. 20; 97.9. घटिकाद्वार
n. the entrance to the apartment where the implement for
measuring time is kept. 32. 18. घटिकायोजनगामिनी adj.f. very speedy, lit. : ' walking with the speed of a yojana in
a ghatika i.e. 24 minutes'. घटिकायोजनगामिन्यः करभ्यः 33. 20. [This is an adjective applied to a speedy dromedary or female camel.] cf. Guj. asylsista ficut ( Ficoft = a drome
dary). घटीगृह
n. same as घटिकांगृह. 88. 18. घर
n. a place, a house. यत्तस्मिन्वरण्डके नवीक्रियमाणे सार्द्धत्रयोदशे घरे (V.1.
घिरे) निषण्णा देव्यभूत् । 100. 10-II. [In mod. Guj. घरे ' in the house'is still pronounced, while in a dialect of Saurāştra
we hear घिरे.] घर्घरक
m. a large round metal pot for fetching water. 69.25-26. cf.
Guj. गगरो; Mar. घागर. घर्षण
polishing. अथ श्रीपत्तनवास्तव्य उच्छिन्नवंशक आभडनामा वणिकपुत्रः कांस्यकारकहट्टे घर्घरकघर्षणं कुर्वस्तत्र पञ्च विंशोपकानर्जयित्वा दिनव्ययं कुर्वाणः....
69.25-26. घाट
m. [I] a mountain-pass. पुनः स्वदेशं प्रति प्रस्थितं पञ्चकुलं सौराष्ट्राभिधान
घाटे वनराजो निहत्य....13.2; 51.14%; 97.19.cf. Guj. & Mar. घाट.
_n..

Page #22

16
____n.
a ma
[2] a shape. रङ्गमण्डपेषु शालभजिकामिथुनस्य विलासघाटस्तीर्थकृत्प्रासादे
सर्वथानुचितः, वास्तुनिषिद्धश्च | 101.26-27. cf. Guj. घाट. घुसूण
n. saffron. 18.17. cf. Pkt. & Old Guj. घुसिण. घृतपूर
m. a kind of sweet-meat. 90.20, 21. cf. Guj. घेबर, Hindi घेवर.. घोटक
m. a horse.75.6. cf. Guj. घोडो; Mar. घोडा. चणकविक्रयकारिन् adj. a seller of ( baked) gram.70.27, 30. चणकविक्रयिवणिक् m. a vender selling ( baked) gram. 71.5. चतुर्मासक
n. the staying at one place and observing certain vow during
the four months of monsoon viz. from the 11th day of the bright half of the month of Aşādha to the 11th day of the bright half of the month of Kārttika. भट्टारकश्रीदेवसूरीणां
चतुर्मासके स्थितानां...66.8. Vide चातुर्मासिक. चतुष्क .. n. a place where four roads meet. 59:3. cf. Guj. चोक. चतुष्किका ___f. a small platform ( for installing an image). 100. 19, 22. cf.
Guj. Elenit; Mar. th. चतुष्पथ
a market-place. चतुरशीतिसंख्येषु चतुःपथेष्वहोरात्रं विक्रयाय दरिद्रपुत्रको भ्रामितोऽपि केनापि न गृहीतः। 5.13-14; निशीथे वीर्यचर्यया चतुष्पथान्तः परिभ्रमन् 8.24. cf. Guj. चौटुं; Mar. चव्हाय. [ In Guj. literature 'चोराशी
चौटां' are often referrred to.] चत्तारीमङ्गल
going four times round the fire in the marriage-ceremony.
___128.15. चत्वर
m. a quadrangle. 59. 3. cf. Guj. चाचर. चन्द्रप्रभभिड n. (?) the compound of (the shrine of) Tirthańkara Candra
prabha. 105. 3. Vide fis. चन्द्रातक
m. a skirt, a short petticoat. 73. 19. cf. Skt. FUETTA, Pkt.
चंडातक.. चन्द्रातप
m. the moon-light. 33. 1; 82. 28. चरट
m. a thief. चरटवृत्त्या वर्तमानस्य 12. 19%3 गूर्जरदेशे चरटराज्यमित्युपहसन्ति ।
14. 16. cf. Old Guj. चोर-चरड; Guj. चोरटुं, चोराट. चलनक
m. a petticoat. 114. 27. cf. Guj. चरणियो, चणियो. चलवेध्य
a moving target for shooting at. 12. 21. Vide राधावेध. चातुर्मासिक
same as चतुर्मासक. कदाचिचातुर्मासिकपारणके प्रभूणां पादयोः......91. 16. चारण
a wandering singer, a bard. 92. II, 21; 93.8. [The community of arut appears to be peculiar to Western India and a large number of them still reside in Saurāşțra and Rajasthāna. The aruts are famous for their couplets
called get and the PC. also quotes the same. ] चित्रकसिद्धि
f. a kind of miraculous accomplishment. 108.14. Vide -
चित्रककुण्डलिका. चिन्तक
__m. Same as चिन्तायक. 123.30.

Page #23

चिन्तायक
चुल्ली चेटक
चैत्यवासिन्
चैत्यशलाका
छत्रशिला
छार
fofrychl
√ छुट् Vछुप्
छुरिकाभ्यास
जगझम्पण
3
m.
f.
m.
m.
17
an officiating monk who looked after the temple and worshipped the deity daily as also continued his meditations and penances. 18.1, 9, 19; 107.26. He was consecrated (अभिषिक्तः ) as the तपस्विभूपति or the chief of the men - dicants, as stated at 18.19-20. Vide fardah.
m.
a fire-place. 108.9. cf. Guj.,
; Mar. q.
a servant, a slave. 66.11, 12; a multitude of servants 110.23.
a sect of Svetambara Jaina monks who resided in temples () and were also owners of the same (as opposed to the monks of orthodox type known as fate who emphasised on penances and absence of possessions). 57.3.
f.
the best among temples. श्रीलूणिगवसहिप्रासादं भुवनत्रयचैत्यशलाकारूपं कारयामासिवान्। IOI.23-24.
f.
a huge slab on mt. Giranāra hanging high like an umbrella. 93. 9-10, 12.
ashes. 33. 29. cf. Guj. R.
m.
"
n.
f.
2. II.
a woman of the cloth-printer class. 56. 17. cf. Guj. . to be freed from. छुट्टित: 9. 6. cf Guj. छूटवुं, Hindi छूटना. to touch and stop. पटुपटहध्वनिमाकर्ण्य वृत्तान्तमवबुध्य च तं छुप्तवान् । [This refers to a peculiar custom of proclaimations of challenges for performing very difficult tasks. A royal officer, accompanied by several subordinates, moved through the city, and the proclaimation was made with the beating of a drum at all the principal cross-ways and other places of the city. One who wished to accept the challenge touched the drum with his palm and was conduced to the king or the chief minister with due honour. We get a number of references to this custom in the Old Guj. literature; e.g. Vikramacaritrarāsa of Udayabhānu (A. D. 1509), verse 459:
पहु छबु जई चंपक कहइ नयरलोक सहु तुझनइ स्तवर
पहु छबि चंपक तीणइ वारि राजसभा तेडिउ तीणइ वारि. ]
the practice of wielding a small sword. 116. 15. cf. Pkt. छुरिगा.
a title of king Vallabharāja of Gujarāta, lit.: ' who jumped over the world', i.e., who very quickly conquered several territories. 20. 17. [The correct form is 'a' which is actually used at 20. 3.]

Page #24

जलाश्रय
जाणिणी
जातिस्मरण
जामातृशुद्धि
जामि
जालि
जालिका
18
m.
a water-reservoir.
43. 2.
f. the females in the bridegroom's party. 128. 7. जानरडी.
en. the remembering of the past birth. 57. 13.
f. incorrect amendations made by some impolite fool just out of a false show of knowledge, even though the original is quite correct and requires no amendations: lit.: the _amendations_made by a son-in-law' तत्प्रत्ययप्रीतेन नृपतिना स महिषीपालः स्वां पुत्रों परिणायितः । पण्डितोपदिष्टं सर्वथा मौनमेवालम्बमानो राजकन्यकया तद्वैदग्ध्य जिज्ञासया नवलिखितपुस्तकस्य शोधनायोपरुद्धः । करतले पुस्तकं विन्यस्य तदक्षराणि बिन्दुमात्रा रहितानि नखच्छेदिन्या केवलान्येव कुर्वन् राजपुत्र्या मूर्खोऽयमिति निर्णीतः । ततः प्रभृति जामातृशुद्धिरिति सर्वतः प्रसिद्धिरभूत् । 4. 17-21. cf popular Mar. phrase 'जांवई शोध '.
m.
cf. Guj.
f. a sister. 44.2, 3; 66. II; 100.20 110 25. प्रतिपन्नजामि f. one who is regarded as a sister' 116. 4. जामेय m. 'a sister's son' 107. 12. Vide यामि.
a kind of tree. जालिवृक्षसमीपे गत्वा यावतीं भुवं शशकेन श्वा त्रासितस्तावतीं भुवं दर्शयामास । तत्र प्रदेशे अणहिलपुरमिति नाम्ना नगरं निवेशयामास । 13.7-9; तस्य जालितरोर्मूले धवलगृहं कारयित्वा श्रीवनराजो राज्याभिषेकं ... कारयामास । 13.19-21. [Acc. to G. T. this may perhaps be the same as the tree known as figer (Solanum nigrum) in Gujarāti. Hemacandra mentions 'जाली' at two places in his निघण्टुशेष : ( 1 ) राणे तु किङ्किणी जाली - 21584 and (2) जाली घोषा सुतिक्तका - 22065. Sri Bāpālāla G. Vaidya, Principal, Occhavalāla Nazara Ayurveda Mahavidyalaya, Surat, writes in his letter dated 10—12—'58 that this may probably be जालिनी, the plant of 'Luffa acutangula'. He is of opinion that the occurrence of जालि here in place of जालिनी may be the result of poetic licence of Skt. authors to use the terms like वृक्ष, लता, गुल्म etc. in a loose synonymous way. The reference here is to the founding of the city of Anahillapura Pațaņa (modern Pāṭaņa in north Gujarata). There is a temple of Siva, known as जाळेश्वर महादेव, on the northern bank of the river Saravati, on the site of old Pațana. Even now a big annual fair takes place there. It is possible that the name might have been derived from some जालितरु, or perhaps the same जालितरु] cf. Guj जाळु, जाळियुं, in the sense of a tree.
गवाक्षजालिकाप्रविष्टं चन्द्रं दृष्ट्वा 26. 24. cf. Guj.
f. a drill or trellis. जाळी, जाळियुं.

Page #25

19
ज्योति केन्द्री m. duel. ( ज्योतिष्क + इन्द्रौ ) the two principal luminaries viz. the sun
and the moon. 98. 24.
झगिति
झम्पापात
V झाल्
झोलिका
झोलिकाविहार
टङ्कशाला तपोधन
तरवारि
तलक
तलवर्गीय
तलहट्टका
ताडक तापिका
ताम्रचूडध्वज
तारामेलपर्वन्
तिलकावसर
तुम्बडी
तृणोदकप्रक्षेप
ind. instantaneously. 73.27.
m.
f. a piece of cloth knotted on two opposite sides. Here it refers to a sort of cradle prepared by suspending a piece of cloth tied on all the four corners or the two sides to the branches of some tree. 12. 3, 5; also 93. 3-4. cf. Guj. and Mar. झोळी; Hindī झोली.
N. of a temple erected by king Kumarapala of Gujarāta to commemorate the birth-place of his great preceptor Hemacandra. प्रभूणां जन्मगृहभूमौ स्वयं कारितसप्तदशहस्तप्रमाणे झोलि काविहारे प्रभावनां विधित्सु : 93.3-4
amint. IIO. 2.
m.
f.
m.
an ascetic. 88. 9. [ Here the word is used as an adjective of a Jaina monk named Yaśaścandra. ]
a sword. 17. 20. cf. Guj. तरवार.
the ground-floor (of a house). 56. 19. cf. Guj. af, भोंयतळियुं.
adj. standing on the ground. स भूमीपतितस्तलवर्गीय पदातिभिरधारि । 79. 28. [ The words तलवर्ग and तलारक frequently occur in Harisena's Brhatkathākośa in the sense of a 'city-guard'. ] f. the foot or base of a mountain. 21. 13. cf. Old Guj. and Hindi तलहटी; Guj. तळेटी.
a long ear-ornament. 62.4; 63.12; 98.27.
f.
n. (?)
m.
f.
m.
committing suicide by taking a jump from a precipice. 121. 3 ; 123. 10; झम्पामदात् 87.22.
to catch, to hold ततः कोपादुद्दाल्य तत्कण्ठे झालयित्वा क्षिप्ता । 21. 23. cf. Guj. झालबुं.
n.
m.
a culinary utensil. 108. 10. cf. Guj. तपेली.
a title of king Siddharaja Jayasimha of Gujarāta, lit.: 'one whose banner-emblem is the cock'. 76. 20.
the occasion of the first meeting of the eyes of the wedding couple. 128.FI.- cf. Skt. तारामैत्रक
the ceremony of putting the auspicious mark on the forehead. 87.28-29. Vide अवसर [I].
f.
a hollowed gourd. 108.7. cf. Guj. & Mar. jast.
m.
the throwing of grass and water (in the residence of an opponent ). सौगतमठेषु तृणोदकप्रक्षेपपूर्वं नृपतिसभायां पूर्वोदितपणबन्धपूर्वकं कण्ठपीठावतीर्णश्रीवाग्देवताबलेन श्रीमल्लस्तांस्तस्यैव निरुत्तरीचकार । 107.22-23 ; तत्र भट्टारक श्री देवसूरीणां धर्मशास्त्रव्याख्याक्षणे वचनचातुरीमनुच्छिष्टामाकर्ण्य

Page #26

20
तृतीयज्वरिन् तैलनाली
त्रिक त्रिचेली त्रिपोलि
त्रिवेदीवेदिन् दण्ड
दण्डाधिपति दत्तपृष्ठिहस्त दन्तावल दाढिका दाणमोक्ष
...कुमुदचन्द्रस्तेषामुपाभये सतृणमुदकं प्रक्षेपितवान् । 66.7-10. [This refers to the custom of throwing grass and water in the residence
of an opponent as a challenge for dialectical disputation. ] adj. one suffering from tertian fever. 18.3. f. a pipe through which oil is poured (as medieine in the
throat of an animal). वृषभः स बहुखादनेन मोडित इत्यस्मै सत्वरमेव
तैलनाली दीयताम् 55.28. cf. Guj. तेलनी नाळ. n. a place where three roads meet. 59.3.
f. a group of three garments. 29.6, 7. __f. a group of three gates in the city walls. 59.7. cf. Guj.
त्रिपोळियु(पोळ = gate). adj. a knower of the three Vedas. 74.24. cf. Guj. & Hindi त्रिवेदी. m. tribute or fine. 81.14. दण्डपदे 'as fine or punishment'. 62.43;
91.9. cf. Guj. दंड तरीके. m. a military governor. 65.14. adj. on whose back ( Hemacandra) had placed his hand. 92.17. m. an elephant. 59.7.
f. the beard. 72.II. cf. Guj. & Mar. दाढी. m. freedom from taxation. 71.16. cf. Guj. & Mar. दाण; Hindi
दान. f. a gift. 103.1. [Elsewhere in Prabandha literature we find ____ the word दत्ति in the sense of 'a gift';e.g. Prabandhakosa,
verse 276.] f. revenue. 53.5, 9, 22. cf. Guj. & Mar. दाण; Hindi दान. m. ten Yādava princes of Dvārikā of whom Samudravijaya
was the eldest and Vasudeva the youngest (according to Jaina mythology). 120.3. [ A Jaina technical term. ] there will be a famine, lit. : 'a famine will fall'. 34.7. [पतिष्यति is the Sanskritisation of a purely Gujarati con
struction.] f. the art of composing and reciting distitches or conplets
called CTS-a particular type of rhyming or metre in Apa
bhramsa. 92.12. cf. Guj. दुहो, दोहरो; Hindi दोहा. f. a small temple. 100. 19,20; 101. 22.
m. vide अवसर. n . the item of income in the festivals of the presiding deity
of a temple. 99. 17. Vide अवसर. f. the vow of a Jaina layman, lit. : ' partial abstinence', be
cause a layman can only partially abstain from killing etc.).
दाति
दानी दाशाह
दुर्भिक्षः पतिष्यति
दूहाविधा
देवकुलिका देवतावसर देवतावसरायपद
.
देशविरति

Page #27

21
देश्यकुडी द्रम्म
द्वादशावर्तवन्दन
द्वारभट्ट धगधगायमाना धत्तरित
धर्मवहिका
धर्मव्यय धर्मशिला
धर्मस्थान धवलगृह धवलमङ्गल
128.7. [This is अणुव्रत or देशविरति as contrasted to महाव्रत or
सर्वविरति of the monks. A Jaina technical term.] f. a village hut. I05. I0. m. a principal coin (current in ancient and medieval India ).
13.I. cf. Guj. दाम, दमडी, etc. n . a peculiar way of salutation. 91. 16 ; 93. 19; 99.6. [A
Jaina technical term.] m. a chronicler, a bard. 87.28. cf. Guj. बारोट; Rajasthani बारहट. adj. f. blazing. II7. 3. cf. Guj. धगधगती. adj. under the influence of the white thorn-apple. इत्थं बोधितस्यापि
तस्य मिथ्यात्वधत्तरितस्य कनकभ्रान्तिरिव तेषु मत्सरोच्छेकात्तद्भक्तानुपासकान
भिचारकर्मणा काश्चन पीडयन्...II9. 16-17. cf. Guj. धंतूरियो. f. a diary in which the details of charities done by the king
were regularly noted. 7.7; 26. 21; 27.4,7. cf. Guj. वही ' an old chronicle, an account-book'; वहीवंचो ' the pro
fessional reader of an old chronicle'. Vide वहिका. m. the charity-expenditure. 101. 22. f. a place in the shrine of Somanātha in Saurāṣtra where
pilgrims used to sit while giving religious donations. 85. 13. n. a religious place. 100. 24, 29. n. a big mansion. 94. 26%; 122. 12. n. the auspicious songs sung by females at the time of mar
riage-ceremony. 128.7. cf. Guj. घोळमंगळ. f. a dacoity. धाटीप्रपातमकरोत् 12. II. cf. Guj. धाड पाडवी ' to
commitadacoity'; धाडपाडु 'adacoit', lit. : 'one who causes
धाड or dacoity to fall'. n. a battle, lit. : 'a holy place where the sharp-edged blade
___of the sword (is used).' 97. 10. adj. sharp-edged. 81.9. cf. Guj. धाराकुं. m. one who washes sweepings from the street in the hope of
finding something valuable. नृपव्यापारपापेभ्यः सुकृतं स्वीकृतं न यैः ।
तान् धूलिधावकेभ्योऽपि मन्येऽधमतरान्नरान् ॥ 105. 18. m. (the ceremony of) placing the flag (on the pinnacle of a
temple). 87. 14. m. a person protecting (the field) against (birds like) the
crows. 77. 19-20. m. N. of a king. 64. 26; नवधन 65. I. [It is interesting to
note that in the Apabhramśa verse no. 151 (65. II) the
धाटी
धारातीर्थ
धाराल धूलिधावक
ध्वजाधिरोप
ध्वाकरक्षक
नवषण

Page #28

नवाङ्गवृत्ति
नवाङ्गवेद महोत्सव
नाणक
नासीर
नि + V ग्रह्
नियोगिन्
निर्ग्रन्थ
निर्यामक
निर्युक्ति
नि + V वृत्
निःश्रेणी
नवीन
नेत्रोद्धार
नैगम
नौवित्तक
न्यायघण्टा
जेसल मोडि म बांह वलिवलि विरूए भाविया ।
नइ जिम नवा प्रवाह नवघण बिणु आवइ नहीं ॥ ]
f. the commentary on the nine angas of the Jaina canon. 120. 23.
n.
m.
a popular ritual in the marriage-ceremony. 128. II-I2. a coin. 35. 4; 77. 23; तस्मिन्नवसरे देव्या महालक्ष्म्याः पुरतष्टङ्कशालायां हरिण्याश्चतुर्णां पादानामधः शिशुरूपं नाणकं नूतनं सञ्जयमानमाकर्ण्य क्वचिन्नवीनो नृप उत्पन्न इति प्रसृतया वार्त्तया श्रीरत्नशेखरः सैन्यानि प्रतिदिशं तं शिशुं विशसितुं प्राहिणोत् । IIO 2 - 4. cf. Guj . नाणुं.
m.
.m.
the vanguard of an army. 117. 17, 24. [1] to kill निगृहाण 117.4; निगृह्य 117.6. [2] to cut off निगृहीतकर्ण: 117.22. to curb ( रोगान् ...... ) निगृह्य 121.25. an officer. 26. 21; 73. 15, 26.
[3]
m.
adj. naked. 69. 15.
f.
22
n.
word 'नवगण ' is punningly used in the sense of नव घन ..
new cloud or monsoon:
f.
a brief versified commentary in Pkt. on Jaina canonical texts. 101. 7. [A Jaina technical term. ]
to be completed. निवृत्तायाम् (abl. ) ' completed'. 120.23.
a ladder 75.14. cf. Guj. निसरणी.
the capital ( wealth ). 70. 2. [ The purse containing coins was generally tied on the waist ( नीवी) while travelling. Hence the term नीबीधन. ]
the drawing out or tearing out of the eyes. 22.3.
m.
m.
m.
a sailor, a boatman. 40.16; 41.3. cf Old Guj . निजामउ, नीजामउ; Mod. Guj. निजामो Vide प्राचीन गुर्जरं- काव्यसंग्रह Part I (G. O. Series No. 13, Baroda, 1920), p. 108, ll. 9-11: पालि मादल वाजिवा लागां, बाबर कोलणि नाचेवा लागी, गलेला हेलाल करवा लागा ; कूउषंभउ ऊभउ कीधउ, नागरउ पाडिउ, सिढ ताडिउ; घामतीउ घामतउ लीचइवा लागु, वाऊरीऊ तलि पइठउ, नीजामउ नालि बइठउ |
a trader. 122. 27.
a sea-faring merchant. 102.10, 19. cf. Pkt. नाइस Vide Agrawala, V. s. : • Nāitta in Apabhramśa. Literature', JOI, V, pp. 103-4.
f.
the bell of justice तत्र स्तम्भे निबद्धा सभामण्डपपुरतो न्यायिना हन्यमाना म्यायघण्टा निनदति । अन्यदा तस्यैकसूनोः कुमारेण रथारूढेन पथि सञ्चरताऽज्ञातवृत्या कश्चिद्वत्सतरः पथि व्यापादितः तन्माता सौरभेयी नयनाभ्याम

Page #29

न्यायिन् न्युञ्छन न्युञ्छनी-कृ
पछे [व] डउ
पञ्चकुल
जस्रमणि वर्षन्ती स्वपराभवप्रतीकाराय शुनग्रेण भ्यायघण्टामवीवदत् । III.I-43B जन्तूनामभयं सप्तव्यसनानां निषेधनम् ।
वादनं न्यायघण्टाया रुदतीधनवर्जनम् ॥ 95.3. m. a plaintiff. III. 2. n. a high praise. 15. 29, 31; 88. 24, 25%; 90. 18.
to offer as a gift ( to a king ). सर्वमेव भवदीयमेवेत्युक्त्वा पटी न्युञ्छ
नीचके। 104. 4. . m. a scarf, a sheet. 81.13. cf. Guj. पछेडो, पछेडी. Vide माणिकर
पछे [व] डउ. m. a government officer. अथ कन्यकुब्जादायातपञ्चकुलेन...गूर्जरदेशस्यो
द्राहणकहेतवे समागतेन...12.23-24; 13.2 ; कूटलेखनव्ययकरणप्रतिबद्धपञ्चकुलमुखेन सर्वानपि राजपुत्रान् पदातींश्चान्वयावदाताभ्यामुपलक्ष्य यथोचितदानादिभिरावयं 17.4-5%; पञ्चकुलेन कदर्थ्यमानेषु कार्पटिकेषु राजदेयविभागस्याप्राप्त्या सबाष्पं पश्चान्निवर्त्यमानेषु 57.15-16; राज्ञा पञ्चकुलमाकार्य तत्पस्याङ्के द्वासप्ततिलक्षानुत्पद्यमानान् विमृश्य तं पट्टकं विदार्य मातुः श्रेयसे तं करं मुक्त्त्वा करे जलचुलुकं मुञ्चति - स्म। 57.19-21; ततः प्रासादोद्धाराय...तत्र पञ्चकुलं प्रस्थाप्य प्रासादप्रारम्भमचीकरत् । 82.29-30%; अथ श्रीसोमनाथदेवस्य प्रासादारम्भे खरशिलानिवेशे सजाते सति पञ्चकुलप्रहितवर्द्धापनाविज्ञप्तिकां नृपः श्रीहेमचन्द्रगुरोर्दर्शयन् 84.9-10; रुदतीवित्तदोषान् पापैकनिबन्धनान् ज्ञापितो नृपस्तदधिकृतं पञ्चकुलमाकार्य द्वासप्ततिलक्षप्रमाणं तदायपट्टकं विपाट्य मुमोच। 86.12-14 ; सपादलक्षदेशे कश्चिदविवेकी धनी केशसंमार्जनावसरे प्रियार्पितां यूकां करतले सङ्गह्म पीडाकारिणी तां तर्जयंश्चिरेण मृदित्वा व्यापादयामास । संनिहितेनामारिकारिपञ्चकुलेन स श्रीमदणहिल्लपुरे समानीय नृपाय निवेदितः । 91.6-8 ; पृथ्वीराजः...महानसाधिकृतपञ्चकुलेन व्यज्ञपि-117. 18-19. [The references show that he was not necessarily a revenue officer and that he was sometimes assigned spec
ial duties also.] cf. Guj. पंचोळी. m. the player of the five types of musical instruments. 109.10.
[ For these musical instruments vide 'पंचशबद ' in the Index
of Mahiraja's Naladavadantirasa-प्राचीन गूर्जर ग्रन्थमाला-2.] m. a peculiar way of paying homage, wherein the worshipper
touches the ground with five limbs viz. 2 knees, 2 hands
and the head. 57.3578. 22; 85. 25. Vide पञ्चाङ्गप्रसाद. m. a gift of ornaments or dress for five parts of the body, -80.28; 83.23; 99.3; 104.8. [The word 'पंचांगपसाउ' is
also very common in Old Gujarati literature; e.g. कान्हडदेप्रबन्ध of पद्मनाभ (A. D. 1456), I. 28: .. ततखिण तूठउ असपति राउ, ... तस आप्यु पंचांग पसाउ. Also cf. उदयभानु's विक्रमचरित्ररास, verse 287d : आपइ पंचाअंग प्रसाद.] ...
पञ्चशब्दवादक
पञ्चाङ्गप्रणाम
पञ्चाङ्गप्रसाद

Page #30

पटलिका पटहस्पर्श
पक्ष
प४(क) पट्टकिल
पट्टकूल पट्टिका
पड़करूप
f. a basket. 38. 20. m. touching the drum. इति विदुषामपि सन्दिग्धेऽर्थे अणहिल्लपुरे पटहे
वाद्यमाने कयापि गणिकया पटहस्पर्शपूर्वकं विज्ञपयांचके-47. I-2. Vide
Vछुप्. f. a piece of cloth, a garment. 33..24; 103. II; 104.4. n. a throne. 78. 19. cf. Guj. and Mar. पाट. m. a document. 57. 19, 20%; 86. 13. cf. Guj. पटो. m. a village headman. 7I. 18 ; 98.3. cf. Desi पट्टइल; Guj. पटेल;
Mar. पाटिल. n. a fine or silken garment. 33. 28. cf. Guj. पटकूळ. f. [1] a slab (of stone etc.). 40. 2,5%; मदनमयपट्टिका 'a slab of wax'
40. 15%; मदनपट्टिका 40.18 and 41.43 मृण्मयी पट्टिका ‘a slab of earth' 40.19; रचितायां प्रशस्तौ पट्टिकायामुत्कीर्णायाम् 64.1; प्रशस्तिपट्टिका
40. 2 and 78.9; तप्तताम्रपट्टिका 97. I. Vide प्रशस्तिपट्टिका.. [2] a (vast) tract of land, a county. सप्तशतीग्राममिता विचित्रा चित्रकूट
पट्टिका ददे। 80. 4-5. cf. Guj. पाटी 'a tract of land'; पाटीदार 'a person holding a tract of land', so a caste of agricul
turists. n. a young one of a buffalo. पड़करूपाणि तत्पत्नी तक्रं पाययित्वा गोंद्धर
कन्धरां मिक्षादाननिषेधं विदधतीं मुजः प्राह-भोली मुन्धि म गव्वु करि पिक्खिवि पडरूयाई । चउदह सई छहुत्तरई मुञ्जह गयह गयाई ॥ 23. 24-25, 24. I. [The text at 23. 24 reads पड्डुकरूपाणिं, but the अनुस्वार appears to be redundant.] cf. Apabhramsa पडरूयाई, as in the above gāthā, for पड्डुकरूपाणि; Guj. पाडरू. For parallel forms cf. Skt. वत्सरूप-Guj. वाछरू (a calf); Skt. गोरूप-Guj. गोरू (a cow); Skt. अहिरूप-Guj. एरू (the young one of a serpent). In Pkt. चेडरूव (Skt. चेटरूप, 'a child'); भंडरूव (Skt. भाण्डरूप, Guj. भांडरू,
brethren '). m. a contract, an agreement. 68.6,7; 107. II, 22.
to attack. पतितः "attacked' 17.21. n. an item, e.g. व्ययपद item of expenditure' 63.9; दण्डपद - item
of punishment' 63. I0. m. a foot-print. 77.21. cf. Guj. पग, पगेरुं. Vide पदिक. m. a tracer of the foot-prints (of thieves etc.). पदिकेन तत्रानीते
पदे 77.21. cf. Guj. पगी. m. a lotus-like hand. 119. 30. [The normal usage in Skt.
would be c a, but here the order is inverted just as in Pkt. Perhaps this may refer to the que posture of the Natyasastra.]
पणबन्ध Vपत् पद
पद पदिक
पभहस्त

Page #31

25
परिकर
A
पद्या
f. a bridge; a path for ascending a mountain. 81.6; 93. 133;
IIo. 22, 23, 24.cf. Guj. पाज. m. the images and symbols carved or painted around the chief
deity of a Jaina temple. 87. 15. [A Jaina technical term.] पर्यन्ताराधना ___f. 105. II. Vide आराधना. पल्यक
m. a couch. 2.16; 5.43; I7.10%; 34.14%; 72.5%; 94.20; 121.9%3;
122.4. cf. Guj. and Mar. पलंग. Vide प्रेझोलपल्यकपाणिन्धम adj. _crowded. कस्मिंश्चित्पर्वणि श्रीमदनुपमया निरुपमे मुनीनामन्नदाने यदृच्छया दीयमाने
कायॊत्सुक्यात्तदागतः श्रीवीरधवलदेवः सिताम्बरदर्शनेन द्वारप्रदेशं पाणिन्धममालोक्य
विस्मयस्मेरमानसो मत्रिणमभिहितवान्–103. 29-30. पाणी / घृष्
to rub one's hands. पाणी घर्षयन् चिरं तस्थौ । 33.22. [This is the natural action of one who does not succeed in his plans. ]
cf. Guj. हाथ घसतो रही गयो. पादलेप
m. a magical anointment for legs (using which one would
fly in the sky or walk on water). 119. 26, 28; 120. I, पादौ+अव+Vधृ [1] togo in peace and safety. पादाववधार्यताम् 39. II.
[2] to give the pleasure of one's company, to honour by one's
presence at. पादाववधार्यताम् 69.4; 85.31; 99. 14; IOI. 2. cf. the very common Guj. expressions पधारजो, पधारो having
both these senses. पानीयाधिकृत
the water-bearer (of the king ). II.15, 19. [ Tawney trans
lates as the 'servant that superintended his beverages.'] पापखउ हारु m, a necklace called 91984 and as such supposed to destroy
evils. 81.13. पापघट
m. lit.: 'a pot of sin'. 74.26, 29; 75. 3. [There is a section
called पापघटस्य प्रबन्धः in the PC. According to the same Mayaņallā, the mother of King Siddharāja Jayasimha of Gujarāta, had given at Somanātha Pāțaņa the religious gift of पापघट accompanied by elephants, horses, gold, etc. to a learned Brāhmaṇa in order to remove the sins of her three
incarnations.] पामर
adj. poor. 56.3. cf. Guj. पामर. पाराचि(ची) f. an iron instrument for digging. अन्यदा तैलिकात् पाराचिर्याचिता ।
तेन नार्पिता। ततः कोपादुद्दाल्य तत्कण्ठे झालयित्वा क्षिप्ता । तैलिकेन रावा कृता । राजा पुनः सरलामकारयत् । बलोत्कटत्वेन भीतो मुअनृपः। 21.23-24; अथ कदाचिज्झालाज्ञातीयमाङ्गनामा क्षत्रियः श्रीसिद्धराजसेवार्थ सभां समागच्छन् प्रत्यहं पाराचीद्वयं भूमौ निहत्योपविशति । उद्धरन् तद्भयमुत्तिष्ठति । 72.9-10. [This
appears to be the sanskritisation of the Desya पाराई.] पारिपाश्विक
m. an attendant. 53.5-6.
m.

Page #32

26
.
पारीन्द्र . पारूथक
पारूप्यकं पारूषक पाली
पिठर पिण्याक
m. a lion. II8.23. m. a kind of द्रम्म. 13.1. [ All translators of the PC. explain this
word as a 'silver dramma', but dramma was definitely a silver coin. So 47647 probably meant something else. Probably it indicated some place or region where this particular type of dramma was current. It should, however, be noted that पारूप्यक- and पारूषक are other readings for पारूथक. Probably Tawney and G. T. have read रूप्यक ( which is the reading of Ms.D) in place of 916547. The H.T. has before him the reading 167h. But it appears that he has not been able to clearly translate the word, as he also has followed, of course hesitatingly, the meaning given by Tawney and G. I. For a discussion about this type of Dramma vide Agrawāla, V.S., JNSI, XII, p. 201-2.]
Vide द्रम्म. m. 13. 29. Vide 47647.
m. 13.29. Vide पारूथक. __f. a bank, a boundary. पीपलुलातडागपाल्याम् 13. 4-5%; 102. 30.
cf. Guj. पाळी, पाळ. m. a bale, a portmanteau ; a casket. 108. 4. m., n. an oil-cake 58. 4; food 114.6. [Generally the word is
translated as an oil-cake'. In the context here it is stated that in absence of fuel, clothes were burnt for preparing पिण्याक (पिण्याकाभिलाषात् ) to feed the Brahmanas.]
to sparkle. पिलपिलत्खल्लिः समागच्छति 92. 2. __m. a four-stringed flower-garland. 124. 3, 6. cf. Guj. चोसेरु,
चोसर. f. a female flower-gatherer. - 124. 3. m. a small insect. 36.29%; 37.I. cf. Guj. पोरो. adj. left behind, remaining. 86.29. f. the back. 92.17. Vide दत्तपृष्ठिहस्त.
to go behind, to be after (somebody), पृष्ठे लग्नैः पुरुषैविडम्ब्यमानः
24.7. cf. Guj.-नी पाछळ लागवं. f. a Jaina monastery. 93.17; 100.1, 2, 31; पौषधवेश्मन् n. 93.1;
101.23; पैौषधागार m. 128.9%; पौषधौकस् n. I01.6. [A Jaina tech
nical term.] m. an outline map. नवं नगरनिवेशं कर्तुकामः पटहे वाद्यमाने धाराभिधया
पणस्त्रियाऽग्निवेतालनाम्ना पत्या सह लङ्कां गत्वा तं नगरनिवेशमालोक्य पुनः समागतया, मन्नाम नगरे दातव्यमित्यभिधाय तत्प्रतिच्छन्दपटो रानेऽपितः । ततः स नवां धारां नगरी निवेशयामास। 32.7-10.
Vपिलपिल पुष्पचतुःसरिक
पुष्पलाविका
पूतर
पृष्ठलग्न पृष्ठि पृष्ठे Vलग
पौषधशाला
प्रतिच्छन्दपट

Page #33

27
प्रतिमा प्रतिलाभना
प्रतोली
प्रत्याख्यान
प्रभावना प्रयाणक
प्रवहण प्रशस्तिपट्टिका प्रश्रवण प्रसन्न प्रसादलेख प्रसूतिरोग
f. a posture of meditation. 101.15. [A Jaina technical term.] f. giving gifts to Jaina monks. 103.10. [A Jaina technical
term.] f. a gate. 59.4; 100.23. n. the vow of renunciation of some object of enjoyment.
99. 6-7. [A Jaina technical term.] cf. Pkt. पञ्चक्खाण;
Guj. पचखाण. f. greatness, influence. 124. 12. [A Jaina technical term.] n. [1] marching.-22. 28; 31.8; 64.27%3; 108. 24. [2] a journey (with halts). मितै मितैः प्रयाणकैः 84.26%; कतिपयैः
प्रयाणकैः 84. 27-28. cf. Old Guj. पिया'. n. a ship. 14.6. f. a slab of inscription. 40.2; 64. 1; 78. 9. Vide पट्टिका. n. urine. 55. 26, 27. n. liquor. पिशित-प्रसन्नयोनियमं दत्त्वा 86. I. m. a document of royal favour. 75. 13, 16. m. a kind of skin-disease. 120. 23. [In Pkt. also the word
पसूइ is used in the sense of askin-disease. Vide पाइअ-सहHE UUTET ed. by Pt. Haragovindadās Trikamadās Seth (1928),
p.716. adj. meant for riding. द्वादश-द्वादश योजनान्तरे प्रावहणिका हयाः 33. 20. adj. devoid of any sentient element, pure. प्रासुकाहार 36.21.
[The word is very often used as 4834 in Pkt. A Jaina technical term. ] . a public show, a play. 71.6. cf. Guj. taj. a swing-cot. 121.9. Vide पल्यङ्क.
the crematory. 104.24. n. the auspicious ceremony of welcoming the bride and/or
the bridegroom. 128.10. cf. Guj. पोखj. to make blossom. एकदा नृपो गुरुवन्दनाय गतः । तत्र वृद्धं कमपि तपस्विनं पठन्तं वन्दयामास । तेन नाशीनिंगदिता पठनव्यग्रेण | राज्ञोक्तम्-वृद्ध ! पठन् मुशलं फुल्लावयिष्यसि ? तदवगम्य तेन पठित्वा सूरिपदे प्राप्ते तस्यैव राज्ञः सदसि गत्वा मुशलमानाय्यालवालं विधाय श्रीऋषभदेवस्तवेन मुशलं पुष्पयित्वा गतः। 6.32-34.
cf. Guj. फुलावीश, फूल लावीश. m... the father of Lakha Phulani, the ruler of Kaccha. 18.26.
Vide लाखाफूलउत्र. m. a songster. 80.21. [The word is commonly used in Old
Guj. literature ; vide वर्णक-समुच्चय (प्रा. गू. ग्रन्थमाला-4), 49.16.] m. a bard or minstrel ( sent as messenger). 73. 12; 102. 13.
प्रावहणिक प्रासुक
प्रेक्षण प्रेढोलपल्यङ्क
प्रेतवन
प्रोङ्क्षण
Vफुल्ला
फूलड (v... फूलह )
बइकार
बन्दि

Page #34

28
बीजपूरक
बर्बर
m. a being believed to be semi-divine and conquered by
Siddharāja Jayasimha, the Caulukya ruler of Gujarata. 73. 21, 24. [In the folklore of Gujarāta Barbara is famous as 'बाबरो भूत'. The historians believe him to be a chief of Bābariāvāda on the southern coast of Saurāṣtra, still the stronghold of the Babaria-tribe. Barbara as a tribe-name
is well-known in ancient Indian Literature.]. बलानकमण्डप m. the upper chamber of the gate. सिताम्बरदर्शने स्थापिते सति पराभूता
दिग्वसना बलानकमण्डपात् झम्पापातं वितेनुः | 123. I0. बान्ध
the state of being a prisoner. बान्धे जग्राह 51. 26. बाप
m. a father. 27. I7. cf. Pkt. बप्प; Guj., Hindi, Mar. बाप. बापपुत्र
m. the father's son. 27. 17. बिम्ब
n. an idol. I0I. 24; 103.26%; 109. I; 120. 4, 5, 6, 8, 21, 27%;
123. 28. बिरुद
n. a title: 71.23; 81. 15; 86.3; 89.2; 94. 18 ; II3. 14; II6.
I7.
n. the citron. 47.9, 15. cf. Guj. बिजोरुं. बीटक
n. a roll of betel-leaf. 46.17, 32; सकर्पूरबीटकम् 70.28-29; 73.23. cf.
Guj. बीडुं. बीटका
f. a roll of betel-leaf. 46.33. cf. Guj. बीडी. बुम्बारव
m. a loud outcry. 123.20; बुम्बाराव m. 80.II. cf. Guj. बुम्बारव. f. a boat. 74.2, 3. cf. Guj. बेडो. f. Goddess Sarasvati. 102.5.
a simpleton. 71.23, 24. भक्तकार
m. a cook. II6.16. भट्टारिका
f. a goddess. भट्टारिकाश्रीयोगीश्वरीप्रासादः 14.24-25; श्रीभीमेश्वरदेवभट्टारिका
भीरुआणीप्रासादौ. 53.24. भाण्डागारे अस्तु
may be kept as deposit. 537. [ This seems to be the San
skritisation of an idiom in the local language.] भारपट्ट
m. a beam. 25.16; II2.21.cf. Guj. भारवट, भारवटियो, भारटियो, भारोटियो. भास्याड (0... भारुआड) m. a shepherd, a cowherd. 13.5. cf. Guj. भरवाड. भावुक
m. a sister's husband. 44.1, 3; 78.18, 26, 27. भाषा
f. a proposition of rival parties in dialectical disputes).
67.23, 26, 28. भिड
m. (?) the compound (of a shrine ). चन्द्रप्रभभिडप्रतिष्ठितक्षेत्राधिपतेरष्टौ
द्रम्माणां भोगमप्युपयाचितीचक्रे | 105.3-4. Vide चन्द्रप्रभभिड. भिडबन्ध
m. the compound wall (of a shrine). एकस्मिन् मिडबन्धे द्वात्रिंशद्वि
हारान्कारयेति । 90.24. भिल्लमाल __m. a city in Rajasthāna also known as भिन्नमाल and श्रीमाल. 36.3. मुक्तिवृद्धि
f. extending (the boundaries of ) the kingdom.
बेडा
ब्राझी

Page #35

29
अकरात्कुरुते कोशमवधादेशरक्षणम् ।
भुक्तिवृद्धिमयुद्धाच्च स मन्त्री बुद्धिमांश्च सः ॥ 99.4. भोग
m. an offering to a deity. 105.4. भोगिनी
f. a concubine. 28.9%; 43.19. भ्रम
m. a narrow space (i.e. an alley) specially kept round a temple
for circumambulation. सभ्रमे प्रासादे 'a temple along with the alley of circumambulation'. 87-9-10%; भ्रमहीने प्रासादे 'a temple devoid of the alley of circumambulation'. 87.10; भ्रमभित्त्योरन्तरालम् 'the intermediary space between the two walls of the alley of circumambulation'. 87.12. cf. Guj.
भमती (especially of Jaina temples). मख (0. 1. मङ्ख) n.(?) Mecca, the holy place of pilgrimage of the Muslims. 103.18. मञ्चक
___m. a couch. 75.16. cf. Guj. मांचो. . मणिकार . m. a jeweller. 70. I. cf. Guj. मणियार (used in the restricted
___sense of an ivory merchant). मण्डक _m.(?) a kind of bread. ताम्रशासनं मण्डकवेष्टितं निर्माय तस्मै भिक्षागताय पत्रपुटे
मोचयामास । 18. 12. cf. Guj. मांडो; Mar. मांडा. मण्डपिका
f. a small pavillion. 96.4.cf. Guj. मांडवी. मण्डलीकसत्रागार m. title of a chief named Solāka, lit. : 'an alm-house for
feudal chiefs'. 94. 18. मन्त्रावसर
m. the ceremony of (worshipping by ) reciting sacred texts.
34.23; 99.7. Vide अवसर [1]. मन्दुरा
a stable. ससैन्यस्तन्मन्दुरायां ममौ। 34. 20. मतल्लिका
f. excellent. महीपतिमतल्लिका 20. 2; सतीजनमतल्लिका 83.4; सतीमतल्लिका
126. 24. मम्माणीयखनी f. N. of a quarry of excellent marble. 87. 14-15; मम्माणीनाम्न्याः
खन्याः 103. 26-27. [ In the tradition of Gujarata this is
known as मम्माणीखाण.] मरुवृद्ध
m. an old man from Marawada. 96. 19, 20; 100. 6-7, II. मलिम्लुच
a thief, a robber. 71. 22. महाजन
m. the group of senior members of different trade-guilds. I09.
___17. cf. Guj. महाजन. महामात्र m. [1] a prime minister. इयं पण्डितानां पञ्चशती मम मनोगजं ज्ञानांकुशेन वशी
कर्तुममात्रं महामात्र(v... महामात्य)सन्निभा यथा याचितं ग्रासं लभते। 25.
20-21. [2] an elephant-driver. 25. 21; 79. 15. cf. Guj. महावत; Hindi
माहूत; Mar. महात. महासाधनिक m. the commander-in-chief of an army. 102. II, 17. cf. Pkt.
महासाहणिअ; Old Guj. मसाहणी 'the cammander of the cavalry';

Page #36

मही
माणक
मारि
V मार्ग
मार्गण
माणिक पछे [ व ]डउ m.
मालिम
मिथ्यादृश्
मुखमोना
मूडा
मूलनायक
मूलसङ्केत
मृत्स्ना V मोड्
म्लेच्छपति
यमलपत्र
30
Mod. Guj. Hf a surname of the Parsees. Vide Sāṇḍesarā, B. J., शब्द अने अर्थ, PP. II-II
f. curds, yoghurt. 49. 16. [The word is also punningly used for मही, a river in Gujarāta. ] cf. Guj मही ' curds'. a measure of corn पञ्चमाणकप्रमितयवायूपथ्यप्रान्ते 72. 12 cf. Old
Guj माणउ.
यानपात्र
यामि
युगलिका
m.
a scarf called माणिक्य 81. 13. [According to R. D. Sastri, — a scarf stunned with rubies'. ] Vide पछे [ व ] डउ.
f. killing.
126. 4.
to ask for जले मार्गिते ' water having been asked for '. 48.31. cf. Guj मागवुं. Vide मार्गण.
m.
m.
cf. Guj. मागण; Hindi मंगन Vide / मार्ग.
N. or title of the preceptor of a Muslim Sultan. 103.18. a non-believer (in Jainism). 88. 8. [A Jaina technical term.]
f. the twisting of the face. 127. 4. cf. the phrases : Guj. मुख मोडवुं; Hindi मुख मोडना; Mar. मुख मोडणें.
m.
m.
m. pl. a weight of 50 maunds. मूडा ६ मौक्तिकानाम् 81. 14. cf. old Guj. मूडउ; Mod. Guj मूडो [ मूडो is m. and मूडा used in the text appears to be its plural.]
a beggar. लब्धलक्षा विपक्षेषु विलक्षास्त्वयि मार्गणाः ।
तथापि तव सिद्धेन्द्र दातेत्युत्कन्धरं यशः ।। 63.22.
m.
m.
f. clay. 95.14.
n.
f.
to suffer from windiness in the stomach (on account of over-eating ). वृषभः स बहुखादनेन मोडित ( ०. ८. गोण्डित, फोडित ) इत्यस्मै सत्वरमेव तैलनाली दीयताम् 55.28.
a Muslim ruler. 103.18.
n.
a pact of mutual alliance and non-aggression. 28.10; 64.15; यमलकपत्र 103.25. [The लेखपद्धति ( G. O. Series XIX) p. 52 gives the text of a यमलपत्र between सिंहणदेव, the Yadava king of Devagiri and राणक लावण्यप्रसाद, the Vāghelā chief of Dholakā. This bears the year 1288 V.S.]
f.
the principal deity [one of the Tirthankaras] in a Jaina shrine. 103. 27; 107. 13. [A Jaina technical term.]
the original state of affairs.
105. 5.
a ship, a boat. 102.12; 120.6.
a sister. 44.28. Vide जामि.
two (spies). 92.23, 27. [ Tawney takes in the sense of two messengers.]

Page #37

3I
युगादिजिन युगादिदेव योगचूर्ण योगदण्ड योगपट
योगपट्ट
योगिमर्कट
रङ्गमण्डप रन्धनी रसवती
राजकुल
m. the first Tirthankara viz. Rsabhadeva. 103.26. m. same as युगादिजिन. 107.13. n. a magical powder. 118.9. m. a magical staff. 73.18. m. the garment worn by ascetics to cover the back and knees
while in meditation. नग्नो यत्प्रतिभाधर्मात् कीर्तियोगपट त्यजन् । हियेवात्याजि भारत्या देवसूरिर्मुदेऽस्तु वः ॥ 69.20. Same as योगपट. तद्विधयोगपिशुनं योगपट्टे च चण्डांशुरोचिश्चन्द्रातकं सह नीत्वा ।
73.18-19. - m. a juggler's monkey. मम पुत्रतया समर्पितो योगिमर्कट इव सर्वेषां जनानां
नमस्कारं कुर्वन् केवलमपमानपात्रं भविता, गुरूणां दत्तस्तु गुरुपदं प्राप्य बालेन्दुरिव त्रिभुवननमस्करणीयो जायते 84.1-3. [M. Wills. mentions 'a magician, a conjurer' among the meanings of the word योगिन् ।
but here it should also mean'a juggler'. ] m. the assembly-hall in a temple. 101. 26. f. a female cook. 43. I. cf. Guj. रांधणी 'cooking ; kitchen'. f. the cooked food. 34. 23, 24; 39. 24 ; सद्यस्करसवतीपाकभोजना
नन्तरम् 99.7, 12; 120. 16. cf. Guj. रसोई. m. a Rājaput chief. 78. 15-16. cf. Guj. रावळ (e.g. बापा रावळ),
राओल (e.g. महाराओल of Kaccha). m. a title of Cāhada, a commander of king Kumārapāla of
Gujarāta, lit. : ' a grindstone for kings'. 94. 17. [ The title appears to have been given to him on account of his numerous conquests.] the royal procession. 7. I; I0. I0; II. 13; 26.73; 30.23; 36. 16; 49. 10; 56. 12 ; 57. I; 78. 27; III. II ; II3. 6, 22. [In Old Guj. the word रायवाडी, रयवाडी is commonly used in the sense of royal procession'. In the dialect of North
Gujarāta the word tarct, a derivative of this, is often heard.] m. alms from a king. 95. 16. [It is forbidden for a Jaina
monk to accept alms from a king. A Jaina technical term.] cf. Pali रट्ठपिंड (Skt. राष्ट्रपिण्ड) — the country's almsfood '; vide Rhys Davids' Pāli-English Dictionary (London,
1921), section VII, p. 20 b. m. a title of Ambada or Amrabhata, a Mahamandalesvara of
king Kumārapāla of Gujarāta, lit. : 'the grandfather of kings' 81.16%; 97.5. [The PC. says that this title was bestowed upon him by king Kumārapāla when the former submitted to the latter the head of Mallikarjuna, the king of Konkana, along with valuable tributes.]
राजघरट्ट
राजपाटिका
राजपिण्ड
राजपितामह

Page #38

32
राजमदनशङ्कर
राज्यचिन्ताकारिन्
राणक राधावेध
रावा
.Guy.contis
रुदतीवित्त
n.
सायर
m. a title of king Vallabharāja of Gujarāta, lit. : 'Lord Siva
to (destroy) cupid in the form of kings'. 20.16. adj. one who has taken over all the responsibility of the king
dom. 98.I. m. a feudatory ruler, 64.26%; 94.28. cf. Guj.राणो. m. a peculiar type of shooting with an arrow. 31.19; 32.1;
राधावेधे अर्जुन इव 52.10. [The पाइअसद्दमहण्णवो by Pt. Haragovindadās describes it as a feat of shooting in which the left eye of a doll, rapidly moving in a circle, is pierced (p. 883°). The references in the PC. indicate Arjuna as a past master in राधावेध. Probably Pkt. राहा, on the basis of which the Skt. back-formation Tu might have been used, meant'a doll'. ] a complaint, crying for help. तैलिकेन रावा कृता । 21. 23-24. cf. Guj. राव करी. to creep, to crawl. चापलादिव बाल्येन रिकता समराङ्गगे। तुरुष्काधिपतेर्येन विप्रकीर्णा वरूथिनी॥ 97. 21. cf. Guj. रीखq. (the law confiscating) the property of a childless widow. 86. 12%3 जन्तूनामभयं सप्तव्यसनानां निषेधनम् ।
वादनं न्यायघण्टाया रुदतीधनवर्जनम् ॥ 95.3; द्वासप्ततिलक्षप्रमाणरुदतीकरमोचनं कन्यामुखमण्डने राज्ञा दत्तम् । 128. 15-16.
[ King Kumārapāla of Gujarāta had abolished this law.] n. blood-pressure (?). मार्गोल्लङ्घनपरिश्रमादत्यन्तसुकुमारतया रुधिरपूरितत्वाद्
विपन्ने नृपतौ III. 13-14. m. a silver coin. I3. 29. Vide पारूथक. m. a beggar, a poor man. 30. 2. [The word is common in
Pkt. and Hemacandra has noted it in his Deśīnāmamālā,
VII. Ii.] m. the Sanskritised name of the well-known ruler of Kaccha,
Lakha, the son of Phula. 19. 2, 9, 10, II, I2. Vide
लाखाफूलउत्र. m. pl. numerous lamps on a mansion indicating the possession
of many hundred thousands (लक्ष ' one hundred thousand') by the owner of the same. अथान्यस्यां निशि नृपतिः कर्णमेरुप्रासादात् प्रेक्षणं प्रेक्ष्य प्रत्यावृत्तः कस्यापि व्यवहारिणो हर्ये बहून् प्रदीपानालोक्य किमेतदिति पृष्टः स लक्षप्रदीपस्तान् विज्ञपयामास ।......तद्भवदीयवित्तस्य कियन्तो लक्षाः ? इत्यभिहितः स विद्यमानाश्चतुरशीतिलक्षान् निवेदयामास । 71.6-10. to clasp, to touch. पादमूले लगित्वा ' having clasped or touched the legs' 90.28. cf. Guj. पगे लागी. कर्णे लगद्भिः ' touching the ears'. 102.23.
रुधिरपूरितत्व
रूप्यक रोर
लक्ष
लक्षप्रदीप
Vलग

Page #39

लोपचार
रुवणावतरण
लाखाक
लाखाफूलउत्र
लाछि
लाहणिका
लिङ्गधारिन्
लिङ्गिन्
लिङ्गोपजीविन्
V लुण्ट्
लुण्टन
लुण्ठन
लूता
लेखशाला
33
m. a bribery. तत्रत्यं सकलमपि सामन्त लोकं लोपचारदानादिना स्वायतीकृत्य 79.11. [In Pkt. we find in the sense of a bribe (p. 893b); but the word seems to be of Dravidian origin. Sri C. N. Joshi has shown (Proceed ings and Transactions of the Seventh All-India Oriental Conference, p. 949) the occurrence of the word in an Old Marathi text like and that it is a loan-word from Kanadi.] cf. Guj. . n. the popular ceremony of waving over the head of the bride-groom a metal vessel containing salt. 128.6. [This waving is performed by the bride-groom's sister. This is a popular custom still prevalent in Gujarata.] cf. Guj, उताखुं.
N. of a well-known ruler of लाखो फुलागि, 18:23, 28; 19.2, 5. N. of a well-known ruler of Phula or Phūlaḍa, popularly known as a go Gujarāta. 19.17. [ फूलउत्र is a derivative of फूलपुत्र. interesting to note that in the यशोवीर, son of दुसाज, is mentioned as दुसाजुत्र ( PP. 50-51 ). 1 Vide लक्ष, लाखाक.
the poet
m.
m.
f. N. of a lady belonging to the class of cloth-printers. 56. 16. [ लाछि is the derivative of Skt. लक्ष्मी, Pkt. लच्छी. ]
for
distribution of royal
m.
f. distribution of gifts.
gifts 17. 3. cf. Guj. same as fef. 101. 13. a mendicant (bearing the fo or sign of his adherence to a particular religious sect and maintaining himself on the same). IOI. 14, 15 ; 128. 24. Vide लिङ्गधारिन्, लिङ्गोपजीविन्.
m.
m.
same as लिङ्गिन्. to rob.
लूंटवुं, लुंटावी.
n.
n.
f.
Kaccha popularly known as Same as लक्ष and लाखाफूलउत्र Kaccha, Lakha, the son of
.
in It is
IOI. IO-II, 16..
( causal) causing to rob'. 114. 7. cf. Guj.
robbery, robbing. 14. 13-14. Vide g robbing. 48. 9. Vide guza.
a sort of skin-disease. 95. 5, 6. ff. 19. 10. Vide Suśruta Kalpasthāna, VIII. 93.
f. [1]
a school ( cf. Old Guj. लेहसाल, लेसाल, नेसाल; Mod. Guj. निशाल ). [2] house of gods, heaven ( god). वादविद्यावतोऽथापि लेखशालामनुज्झताम् । देवसूरिप्रभोः साम्यं कथं स्याद्देवसूरिणा ।। 69. 17-18,
=

Page #40

34
लोहकार वण... वणिज्याकार वण्ठ
वत्सतर Vवप्
वरण्डक वद्धकि वर्द्धापन वर्धापना
Vवलवल्
वल्छ
वसति
.
वसहि
m. a blacksmith. 123. 19, 20. cf. Guj. लुहार. m. (?) a kind of tree. 12. 2.
m. a caravan-leader. 73. 17. cf. Guj. वणजारो. m. a servant (of a king or a minister ). 19. 19; 75.9, 13, 16,
21; 87. I, 3. [The word वण्ठ in this sense is also common
in the Old Guj. literature.]m. a calf. III. 3.cf. Guj. वाछरडो, वाछडो.
to sow. श्रीमदणहिलपुरभङ्गं कृत्वां धवलगृहपटिकाद्वारे कपईकान् वापयित्वा
जयपत्रं जग्राह । 32. 18. m. a compound wall. 100. Io. cf. Guj. वंडो. m. a carpenter. 5.3.cf. Guj. वहाडियो, वाडियो; Hindi बढई. n. a religious ceremony. 122.4. f. congratulatory happy tidings. 84. I0. वर्धापनिका f. 62. 6;
87.6; 94. 22. cf. Guj. वधामणी. to be restless. यूकालक्षशतावलीवलवलल्लोलोल्ललत्कम्बल: 92.I. cf. Guj.
वलवलवू. m. pl. a kind of pulse. 'के मिष्टाः ?' इति शब्दं पृष्टः...... 'वल्ला:' इति तां प्रति
प्रतिवचनं प्रतिपाद्य 107.17.cf. Guj. & Mar. वाल. f. the residence of a Jaina monk, an उपाश्रय. 83.20. f. a temple. सालिगवसहि 91. 13; लूणिगवसहिप्रासाद IOI. 23-24; वसहिका
17. 23; 57.2; 83.7; 9I.II; IOI.21, 23. m. a surname of Banias. 70.8.
f.. an account-book. 27.14. Vide धर्मवहिका. ___n. a point of disputation. 66.29%3; 67.28; 123.8.
m. sowing. भवतेङ्गालवापः कथं न कारितः। 32. 20. adj. [1] belonging to a section called वायट (Guj. वायड) गच्छ of the
Svetāmbara Jainas. वायटीयश्रीजिनदत्तसूरिमि : IOL.II. [2]. वायटीयजिनायतन n. 'a temple belonging to a sub-caste of . Banias hailing from वायट or वायड in North Gujurata'.56.16. __m., n. a door, a gate. 29. 28. cf. Guj. बार.
___f. a solemn vow. 102. 15. n. a long and narrow purse-containing coins, generally tied
round the waist. 65. 2. cf. Guj. वांसणी, वासळी. f. the pastime of horse-riding. 15. 26; 126. 5. f. a small cup of brass or copper. 48. 7, 8. cf. Guj. वाटकी,
वाडकी.. . . n. a ship. नीरधावकस्मादेव मम वाहने स्खलिते निर्यामकैः शोध्यमाने समुद्रे....
40. 16. cf. Guj. वहाण. f. the art of horse-riding. वाहवाहाल्यां तदतुलया कलया नृपं परितोष्य
53. 6-7.
वसाह वहिका वादस्थल वाप वायटीय
वार वारवर्णिका वासण
वाहकेली वाहटिका
वाहन
वाहवाहालि

Page #41

35
वि+ अव + /कल to spend. व्यवकलितम्. 63. I0. वि + अव + Vहृ to trade. व्यवहरन् 69. 30. Vide व्यवहारिन् frequently used in
the PC. in the sense of 'a merchant'. वि + आ + Vधुद to return. स्वयमेव पश्चाद्वयाघुटन्ती 57.16; पश्चाद्वयाधुटितुमिच्छु: 59.2-3;
व्याधुटित: 94.9-10; व्याघुव्य 109. 28. विचारचतुर्मुख m. a title of king Kumārapāla of Gujarāta, lit. : 'the four
headed god viz. Brahman in wisdom'. 89. 1-2, 3; 94. 28. विज्ञप्तिका
f. a report. 94.8. विद्यपुञ्ज
adj. a heap of learning, highly learned.
बापो विद्वान् बापपुत्रोऽपि विद्वान् आई विदुषी आईधुआपि विदुषी । काणी चेटी सापि विदुषी वराकी राजन् मन्ये विद्यपुजं कुटुम्बम् ।।
27. 17-18. [Metrically shortened form of विद्यापुज.] विधात्रयी
f. the three lores viz. तर्क ( logic), लक्षण (grammar) and साहित्य
(poetics). 43.4. [In medieval Gujarata this was a com
mon connotation of the word विद्यात्रयी, as these three subjects formed the basis of a liberal education. The person knowing these three lores was sometimes called त्रैविद्यवेदिन् just like Rāmacandra, the pupil of Hemacandra. Vide Rāmacandra's own statement : प्राणाः कवित्वं विद्यानां लावण्यमिव योषिताम् ।
त्रैविद्यवेदिनोऽप्यस्मै ततो नित्यं कृतस्पृहाः ॥ Natyadarpana I. 9.] विद्याधर
m. a learned man. II3.24, 25, 27%; II4-3. विद्यास्थान
n. a lore. 84.6. विश्वविश्वाक्रोश m. the censure by the whole world. 70.16. विशोपक
m. a type of small coin. 69.26. [We get the form ftar in Old
Guj. texts. For detailed information from Ganitasara
vide Sandesarā, B. J., JNSI, VIII, p. 140.] विषयताडितान् / to exile, to banish. जातिपिशुनानां द्विजातीनामुपसर्गमुदितं वीक्ष्य तान्
विषयताडितान् कुर्वन् 93-4-5. विहङ्गिका
f. a bamboo lath provided with slings at each end for carry
ing pitchers etc. on one's shoulders (which is known as 'कावड' in some Indian languages). स्कन्धे निहितविहनिकोभयपक्ष
न्यस्तगङ्गोदकपात्रः 65.27. विहार
__m. [1] a Jaina temple. 93.43; IOI.I. ... [2] the travelling on foot from place to place by Jaina
__monks. 93.17, 26.
[A Jaina technical term.] वीरकोटीरता
f. the quality of being an excellent hero. विविधामपि वीरकोटीरतां
बिभ्रत् II4. 24.

Page #42

वीरचर्या
वीरव्रत वृद्धकुमारी
V वृध्
वृषभकुटी वेदिपडघास्थान
वेषकारक
वेलाकूल
व्ययकरण
व्ययपद
व्यवहारिन्
शकुनगृह
शङ्काभङ्ग
शङ्कु
शम्भली
शरवण
शलाकान्यास
शाखापुर शाटकमलनिर्धाटक
शाल
शालापति
शालिकरम्ब
36
f. the moving of the king in disguise at night in the streets of the city in order to learn the views and condition of the people. 8. 1, 24; 29. I; 47. 6.
n. bravery. बीरव्रतेन भुवनतलप्रतीताः । 98. II - 12.
f.
(causal ) [ 1 ]
[2]
f. a hut for keeping the bulls. 8.25.
n.
n.
.m.
m.
an actor, a masquer. 72.26.
n.
a port. अन्यबेलाकूलेभ्यः श्री सोमेश्वरपत्तने समागतानि । 14. 6-7. n. [1] expenditure. कूटलेखनष्ययकरणप्रतिबद्धपञ्चकुलमुखेन 17.4. [2] the office of the exchequer. अनेन श्रीपत्तने सप्तभूमिधवलगृहकरणं व्ययकरणहस्तिशालाघटिकागृहसहितं कारितम् । 20.20 .
•
n
PPP
f.
a virgin dame. 126. 23, 28.
a place where good or bad omens were observed or discussed. 96.16; पुष्यार्कदिने केनापि प्रधानशाकुनिकेन समं शकुनागारं प्राप्ताः ।
109.24-25.
m. easing the bowels. 109.30.
m.
a weapon, hence metaphorically a warrior (holding शङ्कु ). स जलधिकूले दत्तनिवासो नगरप्रवेशमार्गान् शङ्कु सङ्कीर्णतान् आलोक्य व्यवहारिणां वित्तानि यानपात्रप्रणयीनि च वीक्ष्य प्रहितैर्बन्दिभिः श्रीवस्तुपालेन समं समरवासरं निर्णीय
n.
m.
n.
m.
m.
to greet स्वस्वामिनं वर्द्धयन् 99.5.
( causal वर्धाप्) to give congratulatory tidings. सहस्रलिङ्गसरो भृतमिति स्वामिन्! वर्द्धाप्यसे । 62.8.
m.
m.
a place where five cowries were placed by the couple after marriage-ceremony वेदिपडघास्थाने कपई पञ्चकन्यासव्यवहारे ते विंशतिवीतरागस्तवा नवाः । 128. 12-13.
an item of expenditure. 63.9. Vide पद n.
a merchant. 12.12; 62.1; 63.9-10, 11, 12; 65.18; 70.12 ; 71.67; 83.4, 11, 15; 90.25; व्यवहारिवध्वा 91.3; 102.12. cf. Guj. वहेवारियो.
... 102. II-I3.
a courtesan. 48.5.
a thicket of reeds, 21.3.
the inserting of a small stick in a book for opening any page in a haphazard manner. श्रीभोजस्तत्पत्नीं विलोक्य ससम्भ्रमः शलाकान्यासेन तत्पुस्तकमुन्मुय काव्यमिदमद्राक्षीत् - 35. II - 12.
a suburb. 48.13.
a washer-man. 29. 26.
a hall, an apartment.
65.2.
a weaver. 113. 16, 23. [ शाला ' a loom'. ] cf. Guj. साळवी. a meal of rice mixed with curds. कर्पूरपरिमलशालिश। लिकर म्बेण सुहितीचक्रे 177:27; 91. 4. [ The first reference shows that it was sometimes perfumed with camphor ] cf. Guj. करमो.

Page #43

शासनदेवता शिम्बिका
शीतरक्षा
शीली शृङ्गारकोडी साडी
शेवधि
शोफ
श्रीकरणमुद्रा
श्वयथु षाष्टीकतन्दुल
सगर
सङ्गर
सङ्गृहिणी
सङ्ग्रहणी
साधिपत्य
सज्ज
सज्जा
सज्जीकृ
सज्जीभू सञ्चारकभू
f.
f.
देशाधीशो ग्राममेकं ददाति ग्रामाधीशः क्षेत्रमेकं ददाति ।
क्षेत्राधीशः शिम्बिकाः सम्प्रदत्ते सार्वस्तुष्टः सम्पदं स्वां ददाति ॥ 37. 15-15. cf. Guj. शिंग.
f.
a quilt. 34. 16-17 ; 44.10; शीतरक्षिका 34.14. cf Guj. शीरख in the dialect of North Gujarāta.
small-pox. 20.16. cf. Guj. ft.
f.
f.
37
The presiding deity of the Jaina religion. 120.22. a pod.
a very precious sārī 81.12-13. [Sri R. D. Sastrī describes this as a sari costing rupees one crore presently prepared specially for the decoration of the Queen' : Vide G. T., p. 172, fn. 16. ]
m.
a valuable treasure. 56.20.
m.
a swelling. किञ्चिञ्चरणस्फुरच्छोकाय पत्ये निवेदयामास । 35. 18 -19. f. the charge of the chief minister's office. 87.8. [ The word is very common in inscriptions and colophons of the mss. of medieval Gujarāta. ]
a swelling. किञ्चिच्चरणयोराविभूतश्वयथुविकारः 35.2.
a peculiar kind of rice called in Gujarati as साठी चोखा 119.30. the family-name of the descendents of a potter named आलिग whom king Kumārapāla had given a gift of land. 80.5. [The PC. says that the family was ashamed of being recognised as potters, and so they were called सगर. In Old Guj. the word is used in the sense of an earthdigger'; vide, e.g., Sālibhadrasūri's पंचपंडवरासु (V.S. 1410 ), line 459. It will be interesting to note that still there is a class of people called HR in Saurāṣṭra. ]
a solemn vow. 126.28; 127.20, 24.
a concubine. 114.10.
m.
m.
m.
m.
f.
f.
a concubine. 70.13.
n.
the leadership of a pilgrim-caravan. 100.5; 122.28. adj. healthy. 22.3. cf. Guj. साजो.
f. preparation नृत्तसज्जापरायां स्थम्भमवष्टभ्य स्थितायां नर्तक्याम् 28. 14-15. to cure, to make healthy. तां ताम्बूलप्रहारेण कुष्ठिनीं विधाय पुनरनुनीतो निजोद्वर्तनविलेपनात्स्वानोत्सृष्टपयः प्रक्षालनाच्च सज्जीचकार । 18. 21-22; ते च स्वकलया हस्तपादाद्यङ्गान्युत्तार्य पुनः सज्जीकुर्वन्ति । 22. I-2. cf. Guj. साजुं करवुं.
to recover. तथाकृते ग्रीवा सज्जीभूता । 56.2-3. cf. Guj. साजुं धनुं. f. the passage ( in a mansion ). स्वयं तु माघपण्डितस्य सौधमध्यास्य सारकभुवं का चबद्धामवलोक्य 34.20 21. [ The PC. narrates that

Page #44

38
the passages in the mansion of the poet Māgha were
studded with glass.] सतृणमुदकं प्र + /क्षिप् same as तृणोदकप्रक्षेप. 66.9. सत्रागार
___m. an alm-house. 94. 18 ; I06. 4. Vide मण्डलीकसत्रागार. सद्यस्क
adj. fresh. 99.7, 9, 12. सन्धिबन्ध
m. a treaty of mutual alliance and non-aggression. 104. 15. समाज
m. an assembly. श्रीसिद्धराजे समाजमागते 67.28; सायाह्नावसरे समागते...
भयभ्रान्ते समाजलोके 72. 27-29; संसदि प्राप्तः ।......इत्युत्तरार्धपरितोषित
समाजलोकः 89.5-9. समाधिमरण
n. death in meditative peace. 95. 18. [A Jaina technical
term.] समारचन
n. repairs (of buildings). I23. 29%; 124. 12. समिति
f. a careful behaviour in speaking, walking, etc. (e.g. भाषा
समिति, ईर्यासमिति, etc.). 128.7. [A Jaina technical term.] सम्बन्धभङ्ग
m. the breaking of the betrothal. स्थिरपत्रदानादनु तस्याः कन्याया एकान्ते
विरूपतां निशम्य तत्सम्बन्धभङ्गाय चन्द्रप्रभभिडप्रतिष्ठितक्षेत्राधिपतेरष्टौ द्रम्माणां भोगमप्युपयाचितीचक्र। 105.2-4. [The term 'सम्बन्ध' is commonly
used in Gujarati in the sense of ' betrothal.' ] सरस्वतीकण्ठाभरण n. a title of Vastupāla, lit. : ' an ornament on the neck of
Sarasvati, the goddess of learning'. 100.4. सरस्वतीकुटुम्ब n. a learned family. 27.15. सर्वदूयक (v... सर्वसमयक) n.(?) an order to allow a person to come in at all times.
अप्रतिषिद्धमनुमतमिति तस्य महर्षेः परीक्षितचित्तवृत्तिः श्रीमुखेन स नृपः स्खलनाकारिणां
वेत्रिणां सर्वदूयकं ददौ। 82. 2-3. सर्वसमयक n. (?) 82. 31. Vide सर्वदूयक. सर्वावसर
m. a general assembly. 5.8; 25.16%; 28.5; 32. II; 62.11; 70.30%;
78.27; 80.22; 91.21; II3. 3. [This appears to be something like the दिवान-इ-आम of the Moghal rulers and all the
translators agree on this point.] संस्कारस्थान ____n. the cremation ground. I05.14. साधर्मिक adj. followers of the same religion, i.e., the Jaina religion. 124.8.
[A Jaina technical term.] सांयात्रिक
m. a sea-faring merchant. 40.14; 70.3; 99.20; 120.5. साह
m. a surname of Banias. 70.31. सिक्कक
a sling. 44.13, 14, 15%; 62.9. cf. Pkt. सिक्कग; Guj. शीकुं, शीकुं. सिद्धरस
m. a chemical form of mercury which can change base metals
into gold. 108.6, 7, 10; 120.8. सिप्रा
___f. a conch-shell. 81.13. [ In the tribute that was received by
King Kumārapāla of Gujarāta from the ruler of Konkaņa, among other things, a संयोगसिद्धि सिप्रा is also mentioned.

Page #45

39
सीमालभूपाल
सुखभक्षिका
सुखासन सुरताण सुवर्णटङ्कक सुवर्णपुरुषसिद्धि
सुवर्णसिद्धि
सूचिक
Literally it would mean 'a conch-shell that would offer accomplishment of one's desired object at its very con
tact'.] cf. Guj. सीप, छीप. m. a neighbouring king, lit. : ' Kings ruling near the boundar
ies i.e. सीमा of one's kingdom'. III.15%; II6.4-5. [ In Old Guj. Atates and oftars are used in the sense of neighbouring kings'; e.g. Old Guj. versified translation of Bana's Kadambari by Bhalana, II. 80. Also cf. 'सीमालक्षितिपतिकालभुजगः'
-करुणावज्रायुधनाटक by Balcandra, verse 64.] f. a sweet eatable prepared out of the mixture of flour,
molasses and ghee. 80.8. cf. Guj. सुखडी.
a litter. 84.25. m. a Sultan. 103.18, 23, 26. m. a gold coin. 25.14. Vide टङ्कशाल. cf. Guj. टंको, टको. f. a miraculous attainment by which a man can get a human
size image of gold. I08.14. Vide सुवर्णसिद्धि. f. a miraculous attainment by which one can change baser
metals into gold. 93.20, 27%; स्वर्णसिद्धये 93.15; जगदानृण्यकारिणी
हेमनिष्पत्तिविद्या 93.25. Vide सुवर्णपुरुषसिद्धि. m. a tailor. 32.1, 3. cf. Old Guj. सुई; Mod. Guj. सई. m. an architect. I01.26 ; इत्यप्रतीकारार्ह दूषणत्रयं विज्ञस्यापि सूत्रभृतो यदुत्पद्यते
स भाविकर्मणो दोषः 101.29-30. m. pl. the qualities of a Jaina pontiff. सकलसिद्धान्तोपनिषन्निषण्णधी:
षत्रिंशता सूरिगुणैरलङकृततनुर्गुरुभिः सूरिपदेऽभिषिक्तः । 84.7-8. some sharp-pointed instrument like a spike. सूलकैरिक्षुदण्डान्
भित्त्वा तयाऽर्धघटेऽप्यसंभृते 8.11-12. f. a type of litter. 71. 18. [This word also is common in
Old Guj. literature.] adj. white. 81. 14. cf. Skt. श्वेत; Pkt. सेअ+ड. m. a Svetāmbara Jaina monk (a contemptuous term). सोऽयं
हेमडसेवडः पिलपिलत्खल्लिः समागच्छति 92. 2, 4. cf. Skt. श्वेतपट; Pkt.
सेअवड; Guj. सेवडो; Hindi सेवडा. Vide हेमड. - m. a royal officer. 103. 24; सेल्लभृत् 12. 24. [At the second
reference the officer appears to be in charge of the collection of revenue. The word would literally mean' one who wields a lance'. cf. Old Guj. सेलहु(हू)त, सेलुत, शेलुत. We get copious references to these forms in Old Guj. lit. For quotations and discussion vide Sāņdesarā, B. J., खेडावाळ ब्राह्मणोनी त्रण अटकोः वाग्व्यापारनी दृष्टिए, बुद्धिप्रकाश Jan. 1952,
सूत्रधार
सूरिगुण
सूलक
सेजवाली
सेडउ
सेवड
सेलभृत्
maly mean one
t copious referent. Old Guj.

Page #46

40
सौधर्म स्थगिका स्थगी स्थण्डिल
स्थानक
स्थानपुरुष
स्थापनिका स्थाल स्थिरपत्रदान
pp. 24-27. The word has survived in Mod. Guj. as शेलत, a surname of the Khedāvāla Brāhmaṇas. At some other places in Jaina Skt, we also find सेल्लहस्त; e.g.:
तर्हि सेलहस्तपुत्रकमस्मदल्लभं पतिं कुरुष्व' --पञ्चदण्डछत्रप्रबन्ध (Ms. No. Add. 26542. British Musem ),
fol. 6b. m. one of the heavens (according to Jaina cosmology). 42. 14. f. a betel-box. 39. II; 46. 16, 32. f. same as स्थगिका. 33. 14, 18. n. a raised quadrangle. 72. 24; 121.7. n. a sack. 70. 2, 4. m. an ambassador, a consul. 14. 16-17; 30. 20; 45. 8, 10%;
II4. II-I2. ___f. a deposit. 7I. 18, 20. cf. Guj. थापण. m. (?) a large plate. 37.2; 41. 8. cf. Guj. थाळ. i n. the ceremony of betrothal, lit. : 'distribution of dry-dates'.
105. 2. [This is an interesting reference to the custom of distributing dry-dates ( स्थिरपत्र) on the occasion of declar
ing the betrothal, which is still current.] ____f. a loud cry. 79. 24. cf. Guj. and Mar. हाक. m. [I] a market. 32. I. [2] a shop. 69.25%; 109. 16. cf. Guj. and Mar. हाट. ind. alas! 40. 30. cf. Guj. हरिहरि ! n. an ornament to be worn on the hand. 50. 12. cf. Guj.
हाथसांकडं. m. an elephant-driver. 72. 20, 22; 79.14, 23; 13.7.
Hemacandra, a great Jaina savant who flourished in Gujarata in the twelfth century A.D. (used in contempt).
92.2, 4. Vide सेवड. __m. a habit, an interest.
तत्त्वातत्त्वविचारणासु यदि वो हेवाकलेशस्तदा सत्यं कौमुदचन्द्रमघ्रियुगलं रात्रिंदिवं ध्यायत।।67.10. cf. Guj. and Mar. हेवा.
हट्ट
हरिहरि हस्तशृङ्खलक
हस्तिपक
हेमड
हेबाक

Page #47

II. Prabandhakośa of Rājasekharasüri (1349 A.D.) The Prabandhakośa is another Prabandha work, also known as Caturviņśatiprabandha, composed by the Svetāmbara Jaina pontiff Maladhārin Rājasekharasūri of the Harsapuriya Gaccha. As stated at the close of the work, it was written in Delhi at the instance of, and was completed in the residence offered by, Mahanasimha, a promotor of the six systems of philosophy and son of Samanta Jagatsimha of Sapädalakṣa who gave relief to the people during famine and was honoured by Mahamadasāhi, on the 7th day of the bright half of the month of Jyestha in 1405 V.S. (1349 A.D.).
The author has mentioned at the very outset that the present work is a compilation of twentyfour extensive and interesting Prabandhas as learnt from his religious elders. It clearly appears that he has drawn upon such preceding works as the Prabhāvakacarita (1334 V.S.), the Prabandhacintāmaņi (1361 V.S.), the Vividhatirthakalpa ( 1381 V.S.) and the Purātanaprabandhasangraha. He has also acknowledged his indebtedness to a work called Nāgamata for the Prabandha of Vatsarāja Udayana. Despite all this, we do find in the Prabandhakośa a considerable new material which carries special interest.
Though the present work is written in a very simple colloquial Skt. prose,* in order that it may be easily understood, according to his own statement, by one possessing just the working knowledge of the language, the author appears to be highly proficient in the language, quite conversant with the intricacies of its grammar.
The Prabandhakośa was first rendered into Gujarāti by the late Prof. Maņilāla Nabhubhāi Dwivedi and the translation was published by the Education Department of the former Baroda State in 1895 A.D. Another Gujarāti translation by Prof. Hirālāla Rasikadāsa Kāpadia was brought out by the Forbes Gujarāti Sabhā, Bombay in 1934 A.D. (G.T.). Ācārya Jinavijayaji has promised in the Introduction to his edition of the work (1935 A.D.) to publish a Hindi translation of the same, which has, however, not materialised as yet.
It will not be out of place here to note that besides the Prabandhakośa, Rājasekharasūri has composed. Nyāyakandalīpañjikā (1385 V.S.), a Vștti on Hemacandra's Pkt. Dvyāśraya-kāvya (1387 A.D.), Şaddarśanasamuccaya, Caturaśītikathā, Dānaşaţtrimśikā, Ratnākarāvatārikāpañjikā, Kautukakathā or Antarakathāsangraha, Syädvādakalikā and Vinodakathā, the last being a collection of humorous tales. He is also said to have revised jñānacandra's Ratnāvatārikāțippaņa and Munibhadra's Sāntināthacarita ( 1410 V.S.).
* Only one Prabandha, viz. that of Mallavādin, is written throughout in verse, which too is easily understandable.

Page #48

42
The references in the vocabulary are to the pages and lines in the text of the Prabandhakośa (PK) edited by Muni Jinavijayaji and published in 1935 A.D. as No.6 of the Singhi Jaina Series.
अखण्डकपाल
अखर्व
अङ्गरक्षिका
अच्युत
m.
अजन अञ्जनी
f. proba
/अड
m., n. an entire skull (for the use of the Kapalikas).9.12. Vide
Hemacandra, Siddhahemaśabdānuśāsana, VIII. iv. 387, his Vịtti whereon quotes the following Apabhramśa Dūhā: प्रिय एम्वहिं करे सेल्ल
करि छड्डहि तुहुं करवालुं । जं कावालिय बप्पुडा
- लेहिं अभग्गु कवालु॥ adj. great. 2.22. f. an old-type male garment covering the upper part of the
body, especially possessing tie-strings. 125. 17. cf. Guj. अंगरखी. the twelfth heaven (according to Jaina Cosmology). 78.13, 15. [Vide Abhidhānarajendra, Vol. I, p. 1956.]
Vide कल्प. n. a substance offered to a Vyantari? 100.23..
probably a kind of Vyantari. 100. 23. to come into collision with, to clash or dash against one
another. अडितौ 106.25; 108.24.cf. Guj. अडवू, अडी जq. m. a super-natural power, a miracle. अनेकातिशयलब्धिसम्पन्ना :
श्रीआर्यखपटा: 9.16; निरतिशय : कालोऽयम् 53.4; महातिशयसम्पन्ना 85. 13-143; यानपात्रं देवतातिशयात् स्खलितम् 85.16%; सर्वातिशायि तद्विम्बम् 85. 18; अतिशयज्ञानी 93. 21. [A Jaina technical term.]
Vide PC. n. fast unto death. I0.9-10%; II. 23; 14.29%; 21.23; 26. II;
33.28; 43.8-9%; 44. 28, 31; 47.2; 49. 24; 128. 14; 129.9.
[A Jaina technical term.] Vide PC. f. colloquial name of Anupamādevi, the wife of minister
Tejahpāla. 128. 24. f. a resident of a king's harem, a queen. 10. 15; 54. 22.
cf. Old Gujarati अंतेउरी; Old Marathi अंतुरी-अंतोरी 'a wife'. ind. occasionally, at intervals. 40.23. cf. Guj. आंतरे आंतरे. _f. same as आराधना. 34.4. Vide पर्यन्ताराधना; PC. अन्त्याराधनक्रिया.
[AJaina technical term.] m. a headless boil, lit.: 'a blind boil'.83.4. [Spoken of here
as being of 27 varieties.] cf. Guj. गड, गईं. .
अतिशय
अनशन
अनुपदे
अन्तःपुरी
अन्तराऽन्तरा अन्त्याराधना
अन्धगड

Page #49

43
अन्न
अपवरक
f.
अपवरिका अबोटिक
m.
अभव्य
अमिमर
अम्
अमरीकला अमारि
m. another name of King Anāka of Sākambhari. 50.14.
[ Sanskritisation of the proper noun Talah, which again in its turn may be a Sanskritisation of a proper noun in the
local language.] m. the inner apartment of a house. 6.22; 13.14; 82.27. cf.
Guj. ओरडो. Vide अपवरिका. same as 3995h. 79.5, 6, 9. cf. Guj. ci. the priest of temples of goddesses (like Kanțeśvari etc. where animal-sacrifices were performed ). 47.18, 24. [ The term appears to be related to Guj. 37912 'unpolluted condition' and its probable derivation is from (water) +
Vaz ( to go).] adj. not bhavya. 2.25. [Vide Abhidhānarājendra, Vol. I,
p. 7084 : 'Rafathara sa'. A Jaina technical term.] m. a kind of exorcising with the purpose of killing an oppon
ent. 67.26. ind. quickly. 70.24-25.
f. N. of one of the 72 arts enumerated by PK. 28.10. f. non-killing. 47.17; 49.30 ; 94.20; 98.9. [A Jaina technical
term.] Vide PC. n. the Ardhamāgadhi language. 18.17. m. a dung-hill or rubbish-heap. 27.2 ; 55.28. Vide PC. m. a pit, a well. 85.3. Vide PC. m. the back of the neck, i.e., the nape. 50.6; 52.18. Vide
Naişadhīyacaritam I. 58 & VII. 66 for the use of this term. n. a form of benedictory ceremony intended to remove evil;
metaphorically, 'praising intensely'. Esitapaapū 34-30
'I intensely praise (your) eyes'. n. a glorious deed or achievement. 73.25. Vide PC. m. a shortened form of a faşits, which means 'knowledge by
which one can see objects up to a particular 3tafa or distance'., 6.20, 21. [A Jaina technical term.] Vide Abhidhānarājendra, III, pp. 1374 to 1599 for details. (causal) to cause to become acquainted with, i.e., to make acquainted with, i.e., to show. anfaat danh THTETIT:
98.11. m. a festival. Pra qaratsastaje 72.20 ; #GH T A
Rot-127-aaraatia e rat 93.3-4. cf. Old Guj. Sifre 'a
अर्धमागध अवकर अवट
अवटु
अवतारण
अवदात अवधि
349 +
अवसर

Page #50

44
dance performance' (in a temple or an assembly). Vide
देवतावसर, vide PC. अवस्रावण ___n. pulse-water boiled and mixed with spices, used for food.
91.26. cf. Guj. ओसामण. अश्ववार
m. a horseman. 17.12; 91.27; 120.2. Vide PC. अष्टाहिका
f. a religious ceremony for eight days wherein the Jainas
observe fast). 115.32; 116.24. cf. Guj. 388. [A Jaina
technical term.] Vide Abhidhānarājendra, I, p. 254". आकार
m, identity. आकारं संवृत्योपविष्टः प्रभुः 13.13; संवृत्याकारमस्थुः 38.6. आकृष्टिलब्धि f. the miraculous or mystic power of attracting any object
towards oneself. 10.28. Vide feat. [ A Jaina technical term.] आचाम्ल
n. a religious vow observed by the Jainas to take only boiled
food which contains no fatty substances or salt. विजने एकविंशत्याचाम्लैनिंद्राजय-आसनजय-कषायजयादिदत्तावधानस्तं मन्त्रमजपत् 61.24. [A Jaina technical term.] Vide आम्बिल, आम्बिलवर्धमानतपस ; vide
also PC. Vide Abhidhānarājendra, II, p. 296a for details. आचाम्लिक
m. a tamarind tree. 8.17.cf. Old Guj. आंबिली, Modern Guj. आंबली. आछु
m.? N. of a coin bigger than the Dramma. वीरमेनाष्टोत्तरं शतं द्रम्मा
मुक्ताः । एकेन तु वणिजा तस्यामेव सभायां स्थितेनाष्टोत्तरं शतं आछनां मुक्तम् । वीरमेण तस्योपरि कृपाणिका कृष्टा-रे! अस्मत्तः किमधिकं करोषीति च वदन्नसौ वणिजं
हन्तुमन्वधावत | 124.20-23. आ + Vछोट
[1] to sprinkle. प्रत्यौषधरसैस्तमाच्छोटयामास 17.9%3; सूरिमिर्जलममि
__ मन्त्र्यापितम्-अनेन राजाऽऽच्छोव्य इति 48.5.
[2] to splash. द्वारि शिलां दत्त्वा पुच्छमाच्छोटयति 96.11. आधाकर्मन् n. food specifically prepared for Jaina monks. 7. 26. [The
acceptance of such alms is prohibited for monks. A Jaina
technical term.] आन्दोलक
m. N. of a Pkt. राग or musical mode. 91.23. [This is
frequently met with in Old Guj. literature also. ] आम्नाय
family, descent. 27. 16. आम्बिल
n. same as आचाम्ल. 128. 21.. आम्बिलवर्धमानतपस् n. a serious and continued type of the आचाम्ल penance.
128.21-22. Vide 3 1es. Vide Abhidhānarājendra, II,
p. 298b for details. आराधना
meditation with a vow ( when one's end is drawing near). 78.15. [A Jaina technical term]. Vide अन्त्याराधना, पर्यन्ताराधना; also vide PC.

Page #51

45
आरासण
आरेणी
आ + Vलोच
आवाह
अशातना
आशुशुक्षणि आहारकशरीर
m. [1] a kind of stone. 109.26%; II9.17..
[2] a quarry of arāsana stones. आरासणं गत्वा चैत्यनिष्पत्तियोग्य
दलवाटकं निष्काशयत् 122. II-12. f. battle. प्रातः कुमार्यामारण्यां त्वामेव प्रथमतममेष्यामः 106.3. ['कुमारी
er luft' is an idiomatic expression meaning the virgin battle, i.e., the very commencement of the fight'. ] cf. PC. कुमारमृत्तिका. lit.: 'to consider, to perceive'; here to control'. जिह्वामालोच्य
नोच्यते? 50.5. cf. Guj. idiom जीभ संभाळीने बोलवू. m. a trough or a large basin of water for cattles to drink from.
97. 28. cf. Guj. हवाडो, हवेडो. Vide PC. for the employment
of the word in another sense. f. insult or contempt (of a religious teacher or the scriptures
or an image ). 22.28; 29. 3-43 96.30; 97. 7-8; 124.II.
[A Jaina technical term.] m. fire. 72.6. n. a minute form which can be assumed only by a monk
having the knowledge of fourteen Pūrvas, in order to consult a Kevalin or an omniscient saint. 53.5. [A Jaina
technical term.] m. a wealthy man. 10.28. Vide PC. m. the second heaven (according to Jaina Cosmology). 45.43
ईशानेन्द्र m. the lord of the Isana heaven. 14.29. Vide
Abhidhānarājendra, II, p. 652ab for details adj. a type of panegyrists (in the royal court). मन्त्रिन् ! किमह
मुचितभाषी, किं चारणः, किं बन्दी, किं नु सर्वसिद्धान्तपारगः सम्यग् जैनः सूरिः ? मया मनःप्रमोदेन यद उपश्लोकनमुक्तं तन्मूल्यभूतामिमां वो दत्तिं कथं गृह्णामि ? 112. 1-3. Vide Varņakasamuccaya, part I [Prācīna Gurjara Granthamala, no. 4, Baroda, 1956], 51.9%3; 104. I-4: प्रधान मनोहर परिषत् , सुभटश्रेणि, विनोदीयाना विनोद, साहससो[बो]लाना समूह, उचितबोलानी ओलि, कलावंतनी क्रीडाभूमि, कूबडानी कोडि, वामणाना विनोद, पुण्यवंत रहई प्रमोद, वयरीहं विषाद, कविना कल्लोल, वादीनउ विवाद, वैदेशिक विलास. Also vide तलारक्ष for a quotation from Mahiraja's
Nala-davadanti Rasa. n. a pillow. 66. 30. Vide PC.
ridicule. 48. 3. .. to pull down. उत्कीलयितुम् 8. 32 ; उत्कीलनीयम् 8. 32.
इभ्य ईशानदेवलोक
उचितभाषिन्
उच्छीर्षक उड्डाह उत् + /कील

Page #52

उत्खात प्रतिरोपितव्रताचार्य
उत् + Vछल्
उत्तरच्छद
उत्तारक
उत्+√तॄ
उत् + √पट्
उत्पाटकर
उत्प्रास
उत्सूर
m.
46
an epithet of King Kumārapāla of Gujarāta; lit: 'proficient in the vow of removing and re-establishing kings'. 52. 21.
to be raised ; lit. : ' to fly upwards उच्छलितोऽन्तःपुरे स्त्रीणाकोलाहल : 10. 15-16 ; शोक उच्छलितः 34.5; चतुरङ्गचमू चक्रेोच्छलितरज:पुञ्जध्यामलित दिक्चक्रवाल: 48 21-22; लोकनिन्दोच्छलिता 53. 22 ; तां शिलां वियति तथोच्छालयाञ्चकार यथा दूरमूर्ध्वमगमत् 68. 26-27 ; कोलाहल उच्छलित: 86.28; उच्छलितो बुम्बारवः 117.27; साराश्वखुरपुटक्षुण्णक्षमापीठोच्छलद्रजःपुञ्जस्थगितव्योमा 125. II - 12 ; उच्छलत्कीर्ति: 131. 9. cf. Guj. ऊछळवुं. Vide सम् + उत् + Vछल्.
m.
a bed-covering, a bed-sheet. 55. 18. cf. Guj. 13. m. [1] the residence or lodgings (of a guest or a sojourner ). 24. 19; 59.17, ITO 6.
[2] an encampment. 106. 15, 19. cf. Guj. उतारो.
[ 1 ] to alight from. यानपात्रात्तुरङ्गा उत्तरन्तः सन्ति 121. 8-9. cf. Guj. ऊतरता.
[2] ( causal) to put off ( clothes ). विश्राम्यन्नङ्गरक्षिकामुत्तारयन् 125.17. cf. Guj. उतारतो.
m.
[3] ( causal) to bring down. तत्र च कयापि कर्मकर्या अग्नितप्तस्थालीमुखे सर्पघटो दत्तः । [ तत्क्षणमेव ] वैरोट्ययोत्तारितः । 6.14-15 ; अयं गर्वोऽस्योपायेनोत्तारयितव्यः प्रस्तावे 81. 28-29. cf. Guj. उताखुं. [4] (causal-metaphorical meaning ) : to deprive of respect. बालचन्द्रोऽपि स्वगोत्रहत्याकारापक इति ब्रुवद्भिर्ब्राह्मणैर्नृपमनस उत्तारितः । 98.27-28. cf Guj. उतारी पाडवुं.
[5] to peel off ( skin etc.). वितस्तिमात्रं चर्माह्रिसत्कमुदतीतरत् 91. 2-3. cf Guj. उतरडायुं.
Vide PC. for the sixth meaning.
to be raised, (causal) to lift up शूद्रकस्तमुत्पाटयितुं यावदयतिष्ट तावन्नोत्पटति स्म सः 69. 15 - 16 ; निर्घृणैर्विप्रैः स वराक उत्पाठ्य वहौ जुहुवे 8.18; उत्पाव्यानय गगनाध्वना 14. 1; पुष्पकलम्बकमुत्पाटयिष्यामि 50.24; शिलां श्रमार्थमुत्पाटयन् 68. 22; शिला भूमित उत्पाटिता 68. 24; उत्पाटय 68. 26 ; उत्पाठ्य 106 16. cf Guj. ऊपडवुं, (causal) उपाडवुं.
one who lifts up or carries (litter etc.). 121. 3. cf. Guj.] उपाडनार.
ridiculed. अन्यार्थस्थानेऽन्यार्थावबोधादुप्रासितोऽसि 72.18.
adj.
n. [1] sun-set time, evening. 53. 31. 7
[2] late, delay. गच्छत गच्छत; उत्सूरं भवति III. 19 cf. Guj. असूर, असूरुं; Mar. उशीर.

Page #53

47
उपरि
उद् + V ग्रह
(causal) to collect revenues or to draw tributes. करमु
द्वाहयन्ति 120.29; उदाहयन्तो निषिद्धा: 120.30-31. Vide PC. उद्धाट
adj. open. तत्रोद्धाटे हट्टे उपविष्टान् 25.27%3 रात्रौ विपणीन् वणिजो न संवृणन्ति;
उद्घाटान् विमुञ्चन्ति 91.28. cf. Guj. उघाडां मूके छे. उद्वृत्त
adj. surplus, saved. वध्वाः पुनर्वैरभरात्कुलस्थादि कदशनं दत्तम् । वधूः पुनः
स्थाल्यामुद्वृत्तं पायसं प्रच्छन्नं गृहीत्वा...5.24; अहं हतश्चेत्तत्र तदा मन्मानु
षाणामुपरि कृपा करणीया । उद्वृत्तश्चेदहं तदा जितं जितम् । 50.25-26. उपदा
f. a present (offered to a king). 119.20 ; 120.2. Vide PC. उपयुक्त
adj. cautious and unswerving. प्रकटितावधूतरूपश्चरिष्याम्युपयुक्तः 18.
19-20. उपरि
ind. [1] beyond. तत्रैकं शकलं योजनत्रयोपरि न्यपतत् 68.30. [2] over and above. सत्रे सत्रे मिष्टान्नानि । [उपरि] ताम्बूलानि
[च] 109.19; उत्सवा उत्सवोपरि प्रास्फुरन् 104.19.
A Gujarati construction. cf. Guj. उपर. उपरिस्थायिन् m. a supervising officer, a superintendent. 122.16. उप +/लक्ष
to recognise. अक्षराण्युपलक्षितानि 30.29-30%; दृष्टास्तैस्तत्र सूरयः । उपलक्ष्य वन्दिताः। 31.22; प्रातरमूनि पद्यानि स्वयमामो ददर्श । वर्णान्
कवित्वगतिं च उपलक्षयामास । 39.3. cf. Guj. ओळखवू; Mar. ओळखणे. उपशमश्रेणि
f. a gradual process of removing the Karmans. 53.6. [A
Jaina technical term.] Vide क्षपकश्रेणि. Vide Abhidhāna
rajendra, II, pp. 10430-1047a for explanation. उपाश्रय
m. a Jaina monastory. 46.16, 17; 53.30; 75.12. [A Jaina
technical term.] Vide Abhidhānarājendra, II, p. 10474
for explanation. cf. Guj. उपासरो, अपासरो. उभाकर्णि
adv. on all sides, frequently; lit. : 'with both the ears'.
भवतः कीर्तिमुभाकर्णि समाकर्ण्य करुणरुदितव्याजेनात्मानं ज्ञापयित्वा त्वामहमु
पागमम् 69.28-29. --~उरस्थल
n. the bosom. 114.31. ਚਲਾਨ
adj. haughty, ill-mannered. 56.14. ऊपरवट
__m. N. of the horse of king Viradhavala of Dhavalakka ( mod.
Dholaka in Ahmedabad District). 104.4,25; 106.14,
15, 19, 26. -......... Vऊर्ध्व
to erect, to construct. तत्र सूत्रधारः शोभनदेवो मण्डपचतुःस्तम्भी
मूर्ध्वयितुमुपक्रमते 122.28-29. cf. Guj. ऊ, करवं. ऊर्ध्व/स्था....... --~--
[1] to remain in standing position. अथ ध्यानेनोर्ध्वस्तस्थौ
चिरम् 122.27. - [2] to wait. तेषां दैन्यं दृष्ट्वा मत्रिणाऽभाणि-अत्रैव स्थीयतामूः क्ष
II6.7. ...cf. Guj. ऊभु रहेQ in both these senses.

Page #54

48
पकपुटी भिक्षा f. alms received from one house only (?). नरकपाले एकपुटी षण्मासीं
यावद्भिक्षा याच्यते भुज्यते च, ततः सिध्यति । 8.2-3. एतक pronoun. this. वयं यदि जयामोऽस्तदा गन्तव्यमेतकैः 22.6. [एतकैः-used here as
the instrumental plural masculine of the pronoun एतत् , which would ordinarily be एतैः. क is-added most probably
to suit the metre.] ... एहिरेयाहिरा f. constant coming and going.. 26.4%3; 83.29%; स्थाने स्थाने वार्ता
आर्ताः प्रवर्त्तन्ते-काशीपतिस्तु मुत्कलं परदेश ग्रसते । सार्था एहिरेयाहिरां कुर्वन्ति ।
89.3-4. औदारिकाङ्ग n . the gross body which invests the soul. 21. 16. [A Jaina
technical term.] कङ्क
m. a type of iron (used in making weapons). तत्र धृतया कत्तिकया
कङ्कमय्या घातयिष्यामि 50. 24-25%; एकदा एकेन वण्ठेन छन्नधृतहृस्वकङ्कलोहकर्तिकया जघ्ने 99. 14. [The word is also used in Pkt., vide
Pt. H. T. Sheth, Paia-sadda-mahannavo, page 262°.] ककृतिका
f. a small comb (especially used by ladies). 23.18.
___ Vide PC. कङ्कनीका
f. a small bell, an ornament furnished with bells. 23. 30. कच्चोलक
n. a cup (used specially for keeping ghee, oil, saffron, etc.).
14. II, 13; 76. 13, 15, 19. cf. Pkt. कच्चोल; Guj. कचोकुं.
Vide PC. f. the hem of the lower garment tucked into the waist-band,
the tuck of a dhotar. कच्छां दृढं बद्ध्वा 16.6. cf. Guj. काछ, काछडी. [Here the word is used idiomatically; lit.: 'to tuck up the dhotar round the loins', i.e., to start doing some work with utmost effort. cf. Guj. कच्छ बांधीने,
केड बांधीने.] कज्जलगृह n. a small box containing collyrium. 107. 6, 27; 108. 2.
[ In Guj. the word 'घर', derived from Skt. गृह, is used in the sense of a small box, e.g. चश्मांनु घर, सोगठीनुं घर, etc. Sending of a collyrium-box and sari to a king suggests the sender's desire that the opponent should submit to him
in the manner of a wife. ] कचुलिका
f. a dowry; lit. : 'a bodice'. अत्रान्तरे महणदेवी नाम कन्यकुब्जेश्वरसुता
जनकात् प्रसन्नात् गूजरधरां कञ्चुलिकापदे लब्धां सुचिरं भुक्त्वा...IOI. 14-15.
cf. Guj. कांचळी. Vide PC. कञ्चुक. कटक
a heavy metal ring inlaid on the doors. द्वितीयरात्रावतिचिराद् द्वारमागतः स कटकं खटखटापयति 25.24-25.cf. Guj. कडूं.
कच्छा
.

Page #55

49
कटकारम्भ - m. speeding with an army. मम कीटिकामात्रस्योपरि वः कः कटकारस्भः
10.19. cf. Guj. proverb : 'कीड़ी उपर कटक शुं ?' कटाह
m. a frying pan. तैलकटाहाः 25.43; तैलकटाहे झम्पां दत्त्वा 79.4%; कटाहे
79.7, 10; कटाहि f. 123.16%; कटाहिका f. 78.26, 28; 79.1; कडहट्ट
m. II4.25; कडहट्टक m. IH4.25. cf. Guj. कडा, कढा, कडाई, कढाई;
Hindi कडाह, कडाही; Mar. कढई. Vide PC. कटाहिका. कट्टार
.. m. a dagger. कट्टारवीरदुस्साधवंशमुकुट: 131.8. कणवृत्ति
f. maintaining oneself and the family by begging grains. 66.12. कणेहत्य
ind. to one's satisfaction. यावच्च ते कणेहत्य बल्यादि उपभुज्य प्रीता न
भवेयुस्तावत्त्वया विघ्ना रक्षणीयाः 71.5-6. कण्ठग्रहण
n. compromise, reconciliation; lit.: 'clinging to the neck,
embracing'. परं मिथः सरस्वतीपुत्रयोः स्नेहो युक्तः । इत्युक्त्वा कण्ठग्रहणम
कारयत् । 60.21-22. /कथ्
[1] to tell. अकथत् 12.9. [2] (causal) to send a message ; lit.: ' to cause to say'.
कथापयति 17.30; 49.16; कथापित: 20.20%; II7.15; कथापितम् 35.22; 37:29; 42.29; 45.24; 92.9%; 106.2, 43; 107.5%; II8.15%; 122.21; कथाप्यन्ताम् 59.21; कथापय
105.14%; कथापयामास 108.183; अकथापयत् 117.24. कनी
f. a maiden. 86.19; 88.5. Vide PC. . . कन्थारकुडङ्ग
n. N. of a crematory near Ujjayinī. 19. 13-14. [ As a masculine
word, it would lit. mean ' the entanglement of the Kanthāra plant' known in Guj. as me (which is a
thorny plant called ' Capparis sepiaria')]. कपलिका
a secret diary wherein the essence of one's studies etc. is being noted down... बौद्धाचार्यान्तिके तद्वेषस्थौ पठतः । कपलिकायां रहस्यानि लिखतः । 24. 19-20, 25, 26%; 25. I, 2; भृगुपुरादत्रागच्छद्भिर्भवद्भिर्या कपरिका गूढमधारि, सा क्षुल्लकेनैकेनावाच्यत । वाचयता आकृष्टिलब्धि
र्लब्धा । 10. 27-28. cf. Guj. कापली 'a small piece of paper.' कपाट
m., n. a door. 25.2; 30. 13; 40.30. cf. Guj. कमाड. कपोलझलरी
f. beating the cheeks with the thumb and a finger to produce
a cymbal-like sound. कपोलझल्लरी वादयन्ति II0.30. [The PK. states that the villagers of the Maru country used to
produce such a sound at certain occasions. ] कबाडिन् - adj. quarrelsome and foolish. 92.5, II, 28; मदनवर्मा आह-देव !
कलिरयम् , अल्पं जीवितम् , मिता राज्यश्रीः, तुच्छं बलम् , तत्रापि पुण्यैः स्फीतं राज्य
- लभ्यते, तदपि चेन्न भुज्यते, रुल्यते विदेशेषु, तत्कथं न कबाडिकत्वम् । 92. 29-
30-93. I. cf. Guj., Hindi, Mar. कबाडी. Vide कर्बाटिक.
..... -
Prad..
...
......

Page #56

50
कम्बा
करपत्रक
करम्बक
m.
कर्कर कर्णज्वर कर्णाकर्णिका
कर्णे / शिक्ष
कर्तिका
कर्बाटिक कर्मकर कर्मकरी कर्मस्थाय
f. a staff, a stick. II. II, 13, 19. cf. Guj. कंबा, कांब; Mar. काम.
Vide PC. कम्बिका. n. a saw. 31.12. cf. Guj. करवत.
rice mixed with curds. 89.14.cf. Old Guj. करंबलउ; Mod. Guj.
करमो, कलमो. Vide वीरकरम्बक. .....----- m. a pebble. 21.26, 27, कर्करक 30. Vide PC. m. harassment to the ears; lit. : 'ear-fever'. 15.10; 57.29. f. a hearsay; lit.:'( something ) proceeding from ear to ear'.
120. 12. to give secret instructions. पुत्राः पञ्च कर्णे एवमेवमुपराज कर्तव्यमिति
शिक्षिताः 99.3-4. f. a dagger. तत्र धृतया कर्तिकया कङ्कमय्या घातयिष्यामि 50. 24-25%; 51.33
एकदा एकेन वण्ठेन छन्नधृतहस्वकंकलोहकर्तिकया जघ्ने। 99.14. adj. same as कबाडिन्. 93.2 ; कर्बाटिकत्वम् 93.28. m. a hired labourer. . 103.11; 124.8. Vide PC. f. a maid-servant. 6.14. m. [1] any construction work. कर्मस्थायाः प्रारम्भिषत 109.26;
123.21. [2] a chief engineer. शोभनदेवं सूत्रधारमाहूय कर्मस्थाये न्ययुत
122.16%3; सूत्रधाराः कर्मस्थायात् प्रथमं प्रथमं गृह्णन्ति 122.20. Vide PC. m. a particular measure of fluids, equivalent to fth of a Pala.
कृपकात्कर्षः १ 120.29. Vide Sandesara, B. J., Weights, Measures and Coinage of Mediæval Gujarat, JNSI, Vol. VIII, pp. 138-146. to become panicky. कलकलितः सङ्घः 95.12. cf. Guj. कळकळी ऊठवं, ककळी ऊठवू. a bunch (of flowers). देवं नत्वा व्याक्तमानायास्मै बाह्याङ्गणे शेषादानमिषेण पुष्पकलम्बकमुत्पाटयिष्यामि 50.23-24. [कलम्बक, though accepted
in Skt., is a Prakritisation of Skt. कदम्बक.] m. N. of the chief elephant of king Kumārapāla of Gujarāta;
lit.: 'a lion in fights'. 51.19, 233; 52.1, 5-6, 7. m. preceptor in arts. 63.12; 84.29. m. a title of the Jaina Acārya Haribhadrasuri. 24.15. m. heaven 78.13. Vide अच्युतकल्प. n. a religious festivity observed by the Jainas in honour of
the Jina's coming down from the former life, birth, initia
Vकलकल
कलम्बक
m.
कलहपञ्चानन
कलागुरु कलिकालसर्वज्ञ
कल्प
कल्याणक

Page #57

कवचहर
कविशिक्षा
कषाय
कषोपल
कसणक
कसा
काकनाशम्
कात्यायन
कान्दविकी
कान्दिशीक
कायगुप्त
काया
कायोत्सर्ग
tion to the religious order, attaining Kevalajñāna and salvation. श्रीनेमिकल्याणकत्रय 94.7; नाभेय भवनकल्याणत्रय 116. 24. adj. who is going to take away the armour ( of his father), ż.e., who is going to kill him and there-after occupy his throne; or an armour-wearer, i.e., who has reached the age of adolescence (?). भोजोऽपि तैः पितुर्दुष्टत्वं ज्ञापितः कवचहर उपपितृ नैति
44. 22-23.
f.
a treatise meant for the instruction of aspiring poets. 61. 28.
m. an impurity. 61. 24. [ The Paia-sadda-mahannavo (p. 2945 ) enumerates the four Kasāyas as : क्रोध, मान, माया and लोभ. A Jaina technical term.]
a touch-stone. श्रीनेमिबिम्बं कषोपलमयं घट्यते 122.18.
m.
n.
SI
a tying band, probably a part of the elephant-harness. अत्रान्तरे चौलुक्यो विद्युदुत्क्षिप्तकरणं दत्त्वा आनाकगजपतिस्कन्धमारूढः । क्षिप्तौ भुजौ राजोपरि । कसणकानि च्छुरिकया छित्त्वा आनाकं सर्दचकं च भूमौ पातयित्वा योक्रबन्धं क्षिप्त्वा ...52 10-12 cf. Guj. कसण in the sense of a tie, a tying string'.
f.
the tassel in a cap. पूर्वं तव देशे टोपीबन्धेऽग्रभागे जिह्विके आसाताम् । कसाया जिह्वति सञ्ज्ञा । अतः परं जिह्वाबन्धः पश्चात्करणीयः । 52. 17-18. Vide जिह्वा.
ind. fleeing away ( as fast ) as a crow ततस्ते काकनाशं नष्टाः । 13.25. Vide PC.
n.
f.
f.
a confectioner's wife, a female confectioner. 114.27. cf. Guj. कंदोयण, कंदोईयण. Vide PC. कान्दविक.
adj. not knowing in which direction it should really fly away. 107.20. Vide PC.
adj. endowed with कायगुप्ति, ie, avoiding sinful behaviour by body, ( which is one of the three Guptis ). I. 17. [A Jaina technical term.]. Vide PC. गुप्ति.
a body. 127.5.
a posture of meditation. 49.6; 96.10,17. [A Jaina technical term.] Vide PC.
m.
one of the 72 arts mentioned in the text to have been learnt by Ama, the king of Gopagiri, who is stated in the PK. to have flourished in the 9th cent. of the Vikrama era. 28.5. [The word appears to connote the treatise on Pkt. Grammar composed by Katyayana or Vararuci, viz. Prākṛta-prakāśa. ]

Page #58

52
कयौत्सगिन् कारापक
कारापण
कारु -
कार्पटिक
कार्मण कार्मणकारिणी
कामणित कालम् / कृ
adj. engaged in कायोत्सर्ग. 19.14. . ..
one who causes to be made or prepared or erected.
48.23-24; 98.27; 133.8. Vide PC. n. the act of causing to be made or prepared or erected.
54.5; 129.17. cf. Old Guj. करावण. m. an artisan [used here in the sense of a shoe-maker].
82.24. cf. Guj. नारु-कारु; Kannada नाडु-काडु; Mar. नारू-कारू.
Vide PC. . . m. an anchorite moving from place to place on pilgrimage,
mostly subsisting on carrying water from holy rivers.
23.15, 173; 84.6%; 129.25; 132.15. cf. Guj. कापडी. n. sorcery. 27.25%; 57.22. Vide PC. adj. f. a woman with highly fascinating charms. 43.32-44.I. cf.
Guj. कामणगारी. adj. bewitched. 57.18.
to die. कालमकार्ष: 45. 2. [A Jaina technical term.] cf. Guj. काळ करवो ( in Jaina parlance only). burning oneself alive, lit. : ' being eaten away by wood'. राझ्या तद्वियोगेन काष्ठभक्षणं कर्तृमारब्धम् 79. 21 ; कश्चिद्विप्रः । तस्य पुत्री । सा चतुर्णा वराणां दत्ता पृथक् पृथग ग्रामे । चत्वारोऽप्यागताः। विवादो जातः । तया महान्तमनर्थ दृष्ट्वा काष्ठभक्षणं कृतम् । स्नेहादेकेन वरेणापि चितामध्ये झम्पापितम् । 80.9-12 ; सर्वजनसमक्षं पापमुद्गीर्य काष्ठानि भक्षयामि । एवं टलवलायमानोऽनुचरानादिदेश-अग्निं प्रगुणयत | 39. 7-8; केवलं काष्ठानि देहि रहः, येन प्रातर्मामीदृशं दृष्ट्वा लोको धर्मे नोड्डाहं करोति । 48. 2-3; बहुभिश्चितारोहणं कृतम् । मत्री तु सपरिजनः काष्ठानि भक्षयन्नपरापरैर्मत्रिमिनिषिद्धः | 125. 3-4. [The use of the word 1978 in this sense is fairly common in Old Guj. and also to some extent in Mod. Guj.. Vide, e.g.: बावन चंदन षडकी चहि, .
नगरि बाहिरि नदी जिहा वहि,
काष्ठभक्षण
n.
..
काष्टभक्षण राति नवि कहं, कुंअर वही प्रासादि गयु.
-Karpūramañjarī of Matisāra
(1605 V.S.), lines 378,387. Also: .......मोसु वैश्या जोरावरी करै छै. थे मोनु काष्टभक्षण करावो. सु लोग भेला हुआ छै?-Paicadandari Vata of an unknown author (before 1747 V.S.), folio 226 of the ms. belonging to Sri Agaracanda Nāhatā of Bikaner. Banaras, Kasi. 55. 10; 56.31; 57.6, 21; 61.16%3; 79.3.
कासी
f.

Page #59

53
कीर्तन
काहलिक
n.? the golden part of an ornament known as Ratnāvali or
jewel-necklace ; here it may stand for the Ratnavali itself. लक्षत्रयी द्रव्यस्य नो गृहेऽस्ति । यदा देवौ पिशुनवचने लगतः, तदा एतन्मात्रस्वापतेयसहितौ दिव्यं कारयित्वा आवां मोक्तव्याविति । अत्र काहलिकं मर्यादीकृत्य परिग्रहस्य धीरा देवयोश्च भवतु । इति राणकाभ्यां धीरां दत्त्वा दापयित्वा प्रधानमुद्रानिवेशस्तेजःपालस्य करे कृतः । 102.32-103.2. Vide Abhidhanarajendra, III, p. 5064, where the word कालिका is explained as:
'रत्नावलीनामभूषणस्य सावर्णेऽवयवभेदे ।' किम्पाक
m. Strychnos nuxvomica. N. of a tree, the fruits of which are
poisonous. 75.24, 26. [Hemacandra explains as 'महाकालस्तु किम्पाके' at II41 of his Abhidhanacintamani and 'किम्पाके तु
महाकाल:' at 2042 of his Nighantusesa.] किशोर
m. the young one of a horse. तावता धवलकिशोरशतपञ्चकं अन्यदपि
दुकूलगन्धराजकर्पूरादि गृहीतम् | 119. 25-26. कीटमारि
f. a mass-massacre; lit.: 'killing insects'....सेनां गृहीत्वा तस्यां
.. पल्या वेष्टमकृत । कीटमारिः कृता । जयताको नष्टः । 53. 17-18. कीटिका
f. an ant. I0.19. cf. Guj. कीडी. n. a temple. 86.4%; IO1.33; II4.15-16; II6.25%; 122.2; 130.6%3
132.30. Vide Sāņdesarā, B. J.: Sabda ane Artha (Guj.)
p. 35. Vide PC.. कीर्तिस्तम्भ
m. a pillar of victory. 124.7. Vide PC. कुकूलानल
__m. a conflagration of chaff. सा श्वश्रूवचनैः कुकूलानलकर्कशैः पीडिताऽपि...
5.8.. कुण्ठ
adj. stupefied. कण्ठीरवे तु दृष्ट कुण्ठाः सर्वे वन्याः 105. 29. [Vide
Yaśastilakacampū, I. 180. 4, for the employment of this
term in the same sense.] कुण्डिका
f. a cistern-like vessel (of stone). 10. 23, 24. cf. Guj.
कुंडी; Hindi कूँडी. a leathern oil-bottle. 85.31; 86. 2. Vide कूपक ; vide also PC. कुतुप. to stink, to become putrefied, to rust. देव ! द्रम्मा विनश्यन्ति । सूत्रधाराः कर्मस्थायात् प्रथमं प्रथमं गृह्णन्ति । ततस्तेजःपालेन कथापितम्-द्रम्मा विमष्टा इति किं बूधे ? विनष्टाः किं कुथिताः ? न तावत् कुथिताः, किन्तु मणुष्याणा
मुपकृताः। 122. 20-22. [Vide Yasastilakacampu, I. II7. 6 . .. for the employment of the form कुथ्यत् . 1 In Apabhramsa ............... this is found as कुह. Vide Hemacandra, Siddhahema
. ..... Sabdanusāsana, VIII. iv.365, his Vrtti whereon quotes the ..... ....
. following Dahat
कुतप
Vकुथ् ।

Page #60

कुर्कुट
कुलत्थ
कूपक
कूर
कूर्चालसरस्वती
कृ
केवल
केवली विधि
कोटाको टि
कोटिवेधिन् रस
कोटीम्बक
m.
m.
m.
m.
a kind of pulse (Dolichos Uniflorus). 5.24. cf. Guj. and Hindī कुळथी, कळथी; Mar. कुळीथ .
a leathern oil-bottle. 120.29. cf. Guj. कूपो, कुप्पो. Vide कुतप; also vide PC. कुतुप.
n.
54
m.
' आयहो दडू-कलेवरहो जं वाहि तं सारु ।
जर उट्ठब्भर तो कुहइ अह डज्झइ तो छारु ॥ '
cf. Guj. कोहवुं.
a cock. 85.2. cf. Guj . कूकडो.
f.
a title of Rāṇā Prahladana of the Paramāra Dynasty, the founder of Prahladanapura (mod. Pālanapura in North Gujarāta); lit.: 'Sarasvati with beard', i.e., in male form. 48.25. [ This Prahlādana is well-known as the author of the play पार्थपराक्रमव्यायोग ( 13th cent..]
.n.?
boiled rice. दालिकूरावस्रावणानि 91.26. [The word in this sense is very common in Old (eg. vide वर्णक- समुच्चय, pt. 1, 6.3, 83.12, 168.24, 186.2, 190.12, 200.5) and Mod. Guj.. It is frequently written also as कुर. ]
( causal) to cause to be done. कारापयित्वा 6.18; काराप्यम् 8.27 ; कारापय 10.4; सर्वे वदनशौचं काराप्या: पार्षद्याः 36. 5-6; कारापित: 36.20; काराप्यमाण - 72.31; काराप्या 122.3; कारापित 132.12 ; कारापित: 133.24; कारापयामि 127.30.
Omniscience. 128. 25; केवलज्ञानम् 189, 10 53.7 [A Jaina technical term.] Vide Abhidhānarājendra, III, PP. 642-6516 for details.
one of the 72 arts mentioned in the text to have been learnt by āma, the king of Gopagiri, who is stated in PK. to have flourished in the 9th cent. of the Vikrama era. 28.15. [A Jaina technical term.]
f. the number achieved by multiplying ten millions by ten millions. 83. 9. cf. Pkt and Guj. कोडाको डि.
m.
a chemical preparation of mercury that possesses such magical powers as to enable one to perform the most difficult tasks. 85. 10; कोटीवेधस्य रसस्य वृत्तान्तं सत्यं कथयति 85.22. Vide PC.
a ship. सुरत्राणमोजदीनमाता वृद्धा हजयात्रार्थिनी स्तम्भपुरमागता । नौवित्तगृहेऽतिथित्वेनास्थात् । सा समागता सचिवेन चरेभ्यो ज्ञाता । चराः प्रोक्ताः श्रीमत्रिणा - रे! यदा इयं जलपथेन याति तदा मे ज्ञाप्या । गच्छन्ती ज्ञापिता तैः । मन्त्रिणा निजकोलिकान् प्रेष्य तस्याः सर्वं कोटीम्बकस्थं वस्तु माहितम् | 119.9-12 [This

Page #61

कोह
कोडि
कोलिक
कोश
कोष्ठागार
कोष्ठागारिक
कौटिम्बक
कैातुकिन्
कौलेयक
क्रिडा
लृप्
क्षण
क्षपक
appears to be a Sanskritisation of Desi fa (vide Paiasadda-mahannavo, p. 331 " ). In modern Guj . कोटियुं ( n. ) means a small boat. ] Vide कौटिम्बक.
m. [ 1 ] a rampart. मेडंतकं सप्तवारं भग्नम् | पल्लीकोट्टस्थाने आर्द्रकमुप्तम् ।
52.22-23.
f.
m.
m.
n.
m.
55
m.
f.
m.
a library. नान्यत्रायं ग्रन्थः । चतुरो यामानर्पयिष्यामि पुस्तिकाम् | अर्पिता पुस्तिका । रात्रौ सद्यो लेखकनियोगिभिर्लेखिता नवीना पुस्तिका । जीर्णरज्ज्वावृता, वासन्यासेन धूसरीकृत्य मुक्ता ।... 1. मन्त्रिणा न्यगादि - अस्माकमपि कोशे किलास्तीवेदं शास्त्रमिति स्मरामः । विलोक्यतां कोशः । यावद्विलम्बेनैवं कृष्टा नवीना प्रतिः । 60.25-29.
m.
[2] a compound wall...महोद्यानं क्रीडितुमगाम् । दृष्टा तत्र.... द्रुमाणां सारणीनां द्रुमालवालानां वाटीकोट्टस्य श्रीः । 86.23-24.
cf. Desi कोट्ट; Guj., Hindi, Mar. कोट. Vide वाटीकोट्ट.
m,
a granery, a store-house. 67.18. cf. Pkt. कोट्ठार; Guj., Mar. कोठार.
m.
a crore or ten millions.
form of Skt. कोटि . ] Vide PC. कोडी.
132. 9, 14, 17. [This is the Pkt.
a war-like aboriginal tribe. 119.11. [The ship of Sultan Mojadina's mother was plundered by the Kolikas in the harbour of Khambhata. The Koli patels of South Gujarāta are well-known for their sea-faring activities.] cf. Guj., Mar. कोळी; Hindi कोरी.
a store-keeper. 61.23 ; 63.29. cf. Guj., Mar. कोठारी.
same as कोटीम्बक. एकस्मिन्नगरे पूर्व नृपतिरासीत् । स च परचक्रेण समुपेयुषा सार्द्धं योद्धु ं सकलचमूसमूहं सन्नह्य गतः । तस्याग्रमहिषी च निजं सर्वस्वमेतच्च बिम्बद्वयं कनकरथस्थं विधाय जलदुर्गमिति कृत्वा चर्मण्वत्यां कौटिम्बके प्रक्षिप्य स्थिता । ... ...तच्छ्रुत्वा देवी तत्कौटिम्बकमाक्रम्यान्तर्जलतलं प्राक्षिपत् । 76.30–77.3.
a jester. 99.1. Vide PC.
a dog. 70.22.
a game. 7.10. [A spelling peculiarity.]
to be acceptable for. को ग्रासो वः कल्पते ? 105. 7.
a compartment. खनत्सु खनकेषु उपरि हेमकलशः, ततो हैमी मण्डपका प्रकटीबभूव । उपरितनं रजोऽपसारितम् । पश्चानुपूर्व्या प्रथमद्वितीयतृतीयक्षणा हैमा दृष्टा महीभुजा । चतुर्थे क्षणे नीरजीकृते विपुला उपानदेका हैमसूत्रकृता ज्योतिर्जालजटालमाणिक्यखचिता दृष्टा । 82. 7-10. cf. Guj., Mar. खण 'a com - partment'. Vide PC. for another sense of क्षण.
a Jaina ascetic. 2. 1 ; 6. 26. [ This is the same as क्षपणक, which we find as variant to at the first reference.]

Page #62

56
क्षपकश्रेणि
क्षपण
Vक्षम्
क्षामणा
क्षीरकण्ठ
क्षुल्लक
क्षेत्रपति
___f. agradual process of annihilating the Karmans. 53.5-6. - [A Jaina technical term.] Vide Abhidhānarājendra, III,
pp. 7274-732° for details. Vide उपशमश्रेणि. continuous fasting. चतुर्मासक्षपणम् 76.73; त्रिमासक्षपणकम् 76.6%; मासक्षपणिकऋषि: 'a monk observing the vow of fasting for a month' 73. 17; मासक्खवणं 94. 5. [A Jaina technical term.1.... - (causal) to beg pardon. तेन स्वगुरवः क्षामिताः II.21; 18.6%; (बिम्बं) क्षमितम् 19.3; अपराधः क्षमितः 29.28 ; क्षमित: 37.12; 43.7% 49.31; क्षमयामास 38.11; अक्षमयत् 43.83; क्षामिताः सर्वे जीवाः 49.24%B
क्षमयित्वा III.28. cf. Guj. खमावq.. f. begging pardon (during the Paryusana festival) for one's
misbehaviour. 40.19. cf. Pkt. खामणा; Guj. खामणा, खमतखामणा.
[A Jaina technical term.] m. a child; lit.: 'one whose throat is wet with (mother's).
milk (on which it subsists)'. 67.19. m. a young monk. 10.28%; 98.26%; 126.5,6,9. [A Jaina tech
nical term.] Vide PC. m. the deity more commonly known as क्षेत्रपाल. अत्रान्तरे कूष्माण्डी
वन्दितुं रैवतशिखरे क्षेत्रपतयः सप्त-कालमेघ १ मेघनाद २ गिरिविदारण ३ कपाट
४ सिंहनाद ५ खोटिक ६ रैवत ७ नामानो मिलिताः। 96. 13-14. Vide PC. m. the deity believed to be the protector of the place. 96.19%3B
क्षेत्रपाः 96.22. Vide क्षेत्रपति; also vide PC. . m. a king. °चमत्कृतचेताः क्षोणिनेता शूद्रकं सुतरां सत्कृत्य पुरारक्षकमकरोत् । 69.I. m., n. lit. : 'the fort of Khangāra', i.e., the fort of Jūnāgadha.
117.5, 10. [This name is given to Jūnāgadha apparently on account of the fact that Khangāra, popularly known as Rā'Khengāra, was a prominent ruler of the same. ] ( causal) to cause to rattle, to knock. अस्य चिरादागतस्य निशि द्वारं नोद्घाटयिष्यावः । द्वितीयरात्रावतिचिराद् द्वारमागतः स कटकं खटखटापयति । 25.24-25. cf. Guj. खडखडावर्गा, खखडाव_; Hindi खटखटाना. acrackling sound. तत् सौधं लकुटेरास्फाल्य सद्यो भग्नम् । खटत्कारं श्रुत्वा...
99.9-10.cf. Guj. खटकारो. Vide खा/कृ. ... f. a chalk. 8.6%; 27.19; 31.14; 38.26. Vide खटी; also vide PC. . f. appears to be a sort of miraculous power useful in con
structing temples etc. खटिकासिद्धिवशाद् दशाहमण्डपादिकीर्तनानि . रैवतोपत्यकायां कृतानि-86.4... ...... f. same as खटिका. 24:21. cf. Guj. खडी.
क्षेत्रपाल
क्षोणिनेतृ खनारदुर्ग
Vखटखट्
खटत्कार
m.
खटिका खटिकासिद्धि

Page #63

57
खण्डदेवकुल खन्यवाद
खरम्
खाट/कृ
खातपातन
खातं खातम्
खेट
n. a temple in ruins. 32.17. m. one of the 72 arts mentioned in the text to have been
learnt by Ama, the king of Gopagiri, who is stated in the PK. to have flourished in the gth cent. of the Vikrama era.
28.7. adv. well, wonderfully, astonishingly. यत्पठितमहं न जानामि तस्य शिष्यो
भवामीति प्रतिज्ञा | एकदा चतुष्पथासन्नभूमिमव्रजत् । याकिनी नाम साध्वी तया चक्किदुगं हरिपणगं पणगं चक्कीण केसवो चक्की । केसवचक्की केसवदुचक्किकेसी य चक्की य॥ इति गाथा पेठे । न च तेन बुद्धा । अग्रे गत्वोक्तम्-मातः ! खरं चिकचिकापितम् । साध्व्योक्तम्-नवं लिप्तम् | अहो ! अनयाऽहमुत्तरेणापि जितः-इति तां ववन्दे । 24. 4-8. cf. Guj. खरं. to clatter. ततः सप्ताष्ट पदान्यपक्रम्य घातं ददतः खाटकृतमुपरि खङ्गेन ।
75.29. Vide खटत्कार. n. digging a hole in the wall of a house with a view to enter
the same for committing theft. 77. 22. Vide PC. खात्र
पातन. adv. by digging continuously. ते निधयो मत्रिणा खातं खातं गृह्यन्ते ।
109. 16. to drive a plough. हलं खेटयता स्वक्षेत्रभूमौ लब्धम् 83. 16. cf. Pkt. खेड; Guj. खेडq. Vide Vखेड्. same as / खेट. हलं खेडयता दिव्यं ज्योतिष्मद्रनमेकं भूमौ पतितं लेभे ।
83. II-I2. m. a section of Jaina monks and lay followers owing their
allegiance to one Acārya. 7. II; 8. 9; 9. 16; 10. 29; 12.2; 13. 22; 14.24; 15.23; 17.24%; एकाकीभूय गच्छं वृषभेषु न्यस्य तत्रागताः 17. 29-30; 18. 20; 19.7; 21.35 23. 25%; 34. 63; 45.33; 46. 15:53.24; 61.23; 75.93 98. 16,233; II3. 22, 23; 131. 2. [A Jaina technical term.]
a ewe. 99. 18. cf. Desi गड्डरिगा, गड्डरिया: Guj. गाडर. m. one of the chief disciples of a Tirthankara; lit.: 'head
of a gana or an assemblage of monks'. 18. 16. [A Jaina technical-term.] Vide Abhidhanarajendra, III, pp.
815 -820° for details. _n. N. of a crematory on the outskirts of Ujjayini. 78.24.
[It is often mentioned in the story-cycles of Vikrama in
Skt. and Old Guj. literatures. ] f. a Vidya or lore that took the form of a female donkey and
protected King Gardabhilla of Ujjayini, म्लेच्छर्गईमिलो गईभी
Vखेड्
गच्छ
गच्छ
.
गडरिका गणधर
गन्धवहश्मशान
गर्दभीविद्या .

Page #64

58
गाङ्गेय
गाथक
गाम
गायन गायनभट्ट गायिन गिरिनार
m.
गीतार्थ
विद्यासिद्धोऽप्यभिभूतः | 11.16. [ References to Gardabhividyā are invariably found in numerous stories pertaining to Kālakācārya composed in Pkt., Skt. and derived languages. Vide Kālakakathāsangraha ed. by Sri Sārābhāi Nawāba. ] [1] n. gold ( standing here for a golden ear-ring). 31.24.
[2] adj. golden. 49.5. m. a singer, a musician. 38.14. Vide 4798. m.? a village. प्रतिगामं प्रतिपुरं प्रारेभे 48.12. cf. Pkt. and Guj. गाम.
m. a singer. II0.20%; 129.29. Vide गाथक, गायिन; also vide PC. m. a reciting bard. II0.20. Vide गाथन & भट्ट. m. same as गायन. 132.27; गायिनि m. 132.27.
Mt. Giranara in Saurāstra. I01.7; गिरनारि (loc. sing. of गिरनार) 132.13. [Skt. गिरिनगर > Pkt. गिरिनअर. cf. Guj. नार (a small town near Khambhata) < Pkt. नअर < Skt. नगर; कोडिनार (a town in Saurastra)Page #65

59
गृह
गृहतप्ति
गृहमण्डनिका
[गृहली कृष्णा न मङ्गलाय ६; भारपट्टाः द्वादशहस्तप्रलम्बा:-कालेन स कोऽप्येवंविधो न भविष्यति यो विनाशे ईदृशः प्रक्षेपयिष्यति ७] 124. 10-14. [ Sri Prabhaśankara Oghadabhāi Silpaśāstri of Pālitāņā writes in his letter dated 26-1-60 that by TEAM is meant probably some auspicious diagram such as the svastika drawn in the centre of the floor (of the main hall of a temple). Generally such a diagram made of red or yellow stone is considered auspicious, while in the present case it might have been made of the strips of black stone, which is inauspicious. Even today there is a custom among the Jainas to place fruits on a svastika-diagram made of food-grainsespecially of wheat-on a small platform-plank or stool, especially in front of an idol or on the arrival of a preceptor, and this grain-diagram is called to or act which
apparently is derived from गूहली.] n. a square in the chess-board. 50.2. cf. Guj. घर in the same
sense. domestic worries, house-hold responsibilities. स शालिभद्र इव
गृहव्यापारं कमपि नाकार्षीत् । किन्तु मातैव सर्वामपि गृहतप्तिमकृत | 19.5-6..' f. setting up and furnishing a (new) house-hold. 25.19. cf.
Guj. घर मांडवु. Vide मण्डनिका. n. second marriage (of a lady after the death of her husband).
एतद् भगिनीवचः श्रुत्वा मदाध्मातौ प्रोचतु:-मन्ये स्वसस्त्वं ततः समायाता सन्ध्यर्थम् । यतो माऽस्मद्बान्धवयोः समरारूढयोरहं निर्धवाऽभूवम् । [एतां] मा स्म चिन्तां कृथाः । अमुं त्वत्पतिं हत्वापि ते चारु गृहान्तरं करिष्यावः । न च निषिद्धोऽसौ
विधिः, राजपुत्रकुलेषु दृश्यमानत्वात् | 103.30-104.2. adj. received, accepted. गृहिता पण्डितेन पुस्तिका । 60.28. [A spelling
peculiarity.]... - f. going for alms (of Jaina monks). 13:13. [A Jaina
technical term.] |
the keeper of a Jaina temple. 14.2. cf. Guj. गोठी a paid __keeper of a Jaina temple.' [A Jaina technical term.]
Vide चैत्यगोष्ठिक-vide also PC. ____f. an assembly. तदादि राजगोष्ठीषु भ्रमति 55-5. m. appears to be the name of one of the ruling clans on Mt.
Ābu where Vastupāla and Tejaḥpāla built the famous
temple known as Lūņavasati. 122. 8. Vide infections n. a mortgage. - कङ्कणं ग्रहणके मुक्त्वा वेश्यागृहे उषित आसीत् । 33.8;
इदं कचोलकं......राज्ञा ग्रहणकेऽर्पितमासीत् । ततो राज्ञः कथं छुटितव्यम् । 76.
गृहान्तर
गृहित
गोचरचर्या
गोष्ठिक
गोष्ठी
गौम्गलिक
ग्रहणक ....

Page #66

60
15-16. [This word is often used in the Skt. legal documents written in mediaeval Gujarāta. (Vide Lekhapaddhati, G. O. Series no. XIX, pages 70-71 where a complete ग्रहणकपत्र or a mortgage bond is given.] cf. Guj. घराणुं, घरेणुं, घराणे मूकवं. Vide PC. for the employment of ग्रहणक in a
different sense. . ग्रामार
m. a villager. II0.29. cf. Desi गामार; Guj. गमार; Hindi गँवार. ग्रास
m. land given for maintenance. 63. 22, 24, 28; 105. 4, 7, 8;
ग्रासपदे 121.3; 127. 21. Vide PC. ग्रासोद्दालन
n. snatching away the land given for maintenance. दुन्दुकेन
धनहरणेन ग्रासोद्दालनादिना दूनचरा राजन्यकाः पुनर्जातमात्मानं मेनिरे। 45. 28. [The verb get in the sense of snatching away or plunder
ing' is widely used in Old Guj. ] Vघट्
to fashion, to shape. घव्यते 122.18 ; सूत्रधाराणां सप्तशती घटयति घाटम्। 122.18 (cf. Guj. घाट घडे छे ); शीतं स्फीतम् । प्रातर्घटनं विषमम् | 122.30; घटिता 124.73; तावताऽऽरासणाश्मीयं तोरणं घटापितम् (causal) 119.17.
cf. Guj. घडवू. घटसर्प
m. N. of a type of ordeal. यदिव्यं भवद्भयो रोचते तदादिश्यताम् । राज्ञा
घटसर्पः पुरस्कृतः । 125.28. [In this ordeal the suspect was
forced to put his hand in a pitcher containing a snake.] n. a battle-front. शलेन निर्दलितं मन्त्रिसैन्यं पलायिष्ट दिशोदिशि । तदा
श्रीवस्तुपालेन स्वस्य राजपुत्रो माहेचकनामा भाषितः-इदमस्मन्मूलघट्ट वर्त्तते । त्वं च वर्त्तसे । [अथ ] तत्कुरु येन श्रीवीरधवलो न लजते । 108.24-27. Vide
मूलघट्ट. घट्टिका
f. a mountain-pass. II7.22, 25.cf. Guj. घाट, घाटी, घांटी; Hindi
घाट, घाटी; Mar. घाट. Vide PC. घाट [1]. घण्टावलम्बि n. N. of the Vimāna or aerial car of Māyāsura. 70.5 ; 72.2. पत्ता
f. N. of a metre. 60.14. [घत्ता is a popular metrical com
position in Apabhramśa. The word is changed to aia in
Old Guj.] घाट
a shape. 112.18. Vide PC. घाणक
m. a mechanism for pressing out oil from oil-seeds, an oil
mill. 52.28. cf. Desi घाण; Guj. घाणो, घाणी; Hindi पानी. घीन्दिणिछन्दस् n. N. of a Pkt. metre. 16.7. (v.l. घीन्दण', धींदिण', धिन्दिणि°) Vघुमघुम्
to make a rumbling sound. तद्गहे दक्षिणावर्तः शङ्खः पूज्यते । स रात्री
करण्डान्निर्गत्य स्निग्धगम्भीरं घुमघुमायते नृत्यति च 1 1145-6. cf. Guj. •. . . धमधमकुं.

Page #67

61
Vघुरुहुर्
to growl. तथोक्ते घुरुहुरितः सः । युद्धं ववृते । 96.19. cf. Guj. घुरघुर करवं. धुर्घर
m. a jingling bell. वृत्त्यर्थ मणिकारकाणां गृहे घुघुरान् घर्षति | 97.25. cf.
Guj. घूघरो. घुसण
n. saffron. 76.20. Vide PC. चक्रिन्
m. a sovereign (according to Jaina mythology). 1.19;
48.11; 111.22. Vide Abhidhānarājendra, III, pp. 10996
11036 for details. चक्रेश्वरीविद्या f. N. of a mystic lore. श्रुतकीर्तिना गुरुणा तस्मै द्वे विद्ये प्रदत्ते-चक्रेश्वरीविद्या
परकायप्रवेशविद्या च । 7. 13-14. [Cakresvari is the Sasanadevata of Rşabhadeva, the first Tirthankara, and this lore is one of the sixteen mahavidyās or great lores of the Jaina Tantra. For further information vide Shah, U. P., Iconography of the Sixteen Jaina Mahāvidyās, Journal of
the Indian Society of Oriental Art, Vol. XV, pp. 114 ff. ] Vचट
[1] to ascend, to climb. उपरि चटितौ 24.23. cf. Guj. उपर चड्या.. [2] to be found out. जयताको नष्टः । तस्य भार्या चटिता। 53.18,213;
तत्र तेजनतूरिकायाः करण्डश्चटितः श्रीमत्रीश्वरस्य | 109.5. cf. Guj. जडवू,
(हाथे) चडq. [3] (causal) to offer for wearing. अधुनापि यः स्वर्ण चटापयति स
एव भर्ता भवति 81.17; [cf. Guj. सोनुं चडावे छे]. अअनं चटापितम्
100.23. cf. Guj. चडाव्यु. [4] (causal) to set upon (fire). कटाहिश्चटाप्यते 123.16. cf.
Guj. कढाई चडावे छे. चतुरक
m. an encampment (of an army). अथ वर्धमानपुर-गोहिलवाट्यादिप्रभून्
दण्डयन्तौ प्रभु-मत्रिणौ वामनस्थलीमागाताम् । तटे चतुरकान् दत्त्वा स्थितो
वीरधवलः | 103. 25-26. चतुरणसभा
f. the royal assembly in its four divisions. 9.28. [Elsewhere ___the four sections are mentioned; vide: चतुरशीती राणाः; द्वादश
मण्डलीकाः, चत्वारो महाधराः, चतुरशीतिर्महाजनाः-एवं सभा। 123.26-27.] चतुर्दशपूर्विन् adj. a Jaina monk having knowledge of fourteen Purvas. 2.9,
17, 20; 4. 26. [The 14 Pūrvas were included in the 12th anga of the Jaina Canon. This anga is lost since long. We find a mention of the contents of the Pürvas in some
Canonical texts.] Vide पूर्व, पूर्वधर, पूर्विन् , दशपूर्वधर. चतुर्मासक ............. n. [1] the monsoon. चतुर्मासके सपरिकरो देवतायतनं व्रजन् 25. 16.
cf. Guj. चोमासु. [2] the staying at one place and observing certain vow
during the four months of monsoon viz. from the IIth day of the bright half of the month of Āsādha

Page #68

62
चतुःशरणगमन
चतुष्पथ
चनक
चन्द्र
.
m.
चन्द्रातप Vचम्प
to the rith day of the bright half of the month of
Karttika. सङ्घप्रार्थनया तत्र चतुर्मासकं कृतम्: 27. 12. Vide PC. n. taking the resort of the great four (when one's death is
drawing near). 34. 4. [The Abhidhānarājendra explains thus: 'चतुर्णामर्हत्सिद्धसाधुकेवलिप्रज्ञप्तधर्माणां शरणगमनम् ' (Vol. III, p. 10586). For further details vide pp. 10586-1061° of the
same. A Jaina technical term.]. n. a market-place. 15.15%; 16.23; 24.5%; 25.27%; 43.30; 53.30.
Vide PC. __m. agram, a chick-pea. 57:27. cf. Guj. चणो; Hindi चना. Vide
PC. चणकविक्रयकारिन्. m.? camphor. सौवर्णकच्चोलके कुङ्कमचन्दनकर्पूर प्रक्षिप्य....... ......धन्याविमौ
दम्पती यद्भगवतो वक्षसि घुसणचन्द्रचन्दनविलेपनाहे स्थितमिदम् 1 76.13-20. the moon-light. 19.9; 46.16. Vide PC. [1] to subdue. वीरधवलप्रहितसैन्यचम्पितेन महाराष्ट्रप्रभुणा 61.4. [2] to press. यदा न जागर्ति तदा पादाङ्गुष्ठश्वम्पित: 80.4-5. [3] to shampoo, to knead. वण्ठश्चरणौ. चम्पयत्येकः। 112.27;II3.I. cf. Apabhramśa #9: Vide, e.g., Hemacandra, SiddhahemaSabdanusāsana, VIII. iv. 395, his Vrtti whereon quotes the following Dūhā :
पुत्तें जाएं कवणु गुणु
___ अवगुणु कवणु मुएण। जा बप्पीकी भुंहडी
- चम्पिज्जइ अवरेण ॥ cf. Guj., Mar. चंपी. m. the last Omniscient (according to Jaina mythology ). 53.4.
[ Jambūswāmin is the last Omniscient according to Jaina mythology and hence called Caramakevalin. A Jaina technical term.] Vide केवल. a pasture-land. 46.20. The word af here stands for
'grazing of cattle'. cf. Guj. चरवू 'to graze', चार 'fodder'.] ___the life-stories of the Tirthankaras, the Cakrins, etc. and of
the sages upto Aryarakṣita are named as Caritas by the
PK. I.18, 20. m. a wandering minstrel, a bard. 51.26%; 52.23; 104.20,22%3;
- 112.2. . Vide PC. n. [1] initiation into religious prder. भवोद्विग्नश्चारित्रं गृहीत्वा...
.. 15.73; 19.12%; 24.14; 27.5%:46.27.
चरमकेवलिन्
चरिक्षेत्र
चरित .
चारण
चारित्र

Page #69

63
चालनी
चिकचिकापित
चिरत्न चूर्णशक्ति चेल्लक
चैत्य
[2] observance of religious practices and vows. fatas
चारित्रधरो विजहार | 18.143:53.6... . f. a sieve. शरैः शतजर्जरचालनीप्रायकायः कृतः 125.18. cf. Guj.,
Mar. चाळणी; Hindi चालनी. adj. [1] speaking out in a quick manner.
[2] glistening.
24.7. [For full quotation, vide खरम्.] adj. ancient. 35.34%3; 74.25.
f. the charm of a magic powder. 8.12. Vide PC. योगचूर्ण. m. a disciple. 1.3. cf. Pkt. चेल्ल, Guj. चेलो, चेलको; Hindi,
Mar. चेला. . n. a Jaina temple. 8.27,28,32; 9.5,8; 10.2 ; 14.2; 16.19; 17.6%;
20.17; 22.4; 24.10; 26.18; 27.27%; 29.20; 49.29; 63.11; 68.16; 76.8,10,13,24,25; 99.12; II0.21,22; 122.9,10,12; 123.17,22; 124.6%; 129.22.
चैत्यपरिपाटी f. going for salutation to different temples (in a place of pilgrimage or a town) according to a settled order. 49.12; 94.20; 98.27; II3.29.
चैत्यवन्दन n. worshipping (the Tirthankara) in a temple. 29.21;
चैत्यवन्दना f. 26.6; 95.2-3; II5.17. . m. the keeper of a Jaina temple. 14.2. Vide गोष्ठिक. f. N. of a locality in the port of Stambhatirtha (mod.
Khambhāta ); lit. :'clean locality'. 109.12. [It is stated in the PK. that Vastupāla, the then governor of the city, demarcated this locality from the locality of navigators and sailors (नौवित्तकवाटि).] Vide नौवित्तक & वाटि.
to sprinkle. उदकै छण्टिता 93.22. cf. Pkt. छंट; Guj. छांट. n. sprinkling, spraying. क्रियन्ते प्रतिरथ्यं छण्टनानि यक्षकदमैः 91.24.
cf. Guj. छांटगुं. [1] to be free from. चारित्रं विना न छुटन्ति पापेभ्यो जीवाः 46.27-283;
कुपितैः किं छुच्यते कलङ्कात् ? 56.8; ततो राज्ञः कथं छुटितव्यम् ? 76.16; तदग्रतो रत्नं बिम्ब न छुटिष्यति 97.7; छुटन्ति 117.28.
cf. Guj. छूटवु; Hindi छूटना. ....... [2] (causal) to untie, to open. तत्रैकं पुस्तकं छोटयित्वा वाचयन
17.10; यावच्छोव्यते तावत्....इत्यादि नैषधमुदघटिष्ट 60.29-30.
cf. Guj. छोडवू; Hindi छोड़ना. .. Vide PC. Vछुट्. . f. a.dagger.52.11% छरी 52.12%3 126.18.. Vide PC. रिकाभ्यास.
चैत्यगोष्ठिक चोक्षवाटि
Vछण्ट छण्टन
तरिका.

Page #70

64
छुरीकार . छोड जगतीजानि. जङ्गडक
Vजट
जनङ्गमी
जादर
जाली
m. a dagger-fighter. 51.14. m. a plant. 33.3. cf. Guj. छोड. Vide तूअरिछोड. m. a king. 73.27. m. a person belonging to the region of Sapādalakṣa (used in
contempt ). 50.4-5; 51.4. [ This region is also called जङ्गल or जाङ्गल, and as such the term जगडक would be equivalent to Guj. जंगली 'wild, vile, uncivilized'.] to scold. सुघटितैस्तत्कुतकैः परावर्तितं मनः । तद्दीक्षा ललौ । वेषं दातुमुपश्रीहरिभद्रं ययौ । तैरप्यागच्छन् जटितः। 26.1-2. cf. Guj. झाट(ड)कवू,
झाडवू; Hindi झाडना; Mar. झाडणे. f. a Cāņdāla woman. 39.4. n. a type of white silk. 129.18; 132.10. [It is frequently met
with in Old Guj. also ; vide e.g. Varnaka-samuccaya, pt. I, 160.1; 181.3; 216.18, 22 ; भातीगतुं जादर 34.15-16; माठउं जादर 34:15. For other details about this type of silk and its varieties vide Varnaka-samuccaya, pt. II,
Pp. 36-38.] __f. an entanglement, a shrubbery. पीलुवृक्षमहाजाल्याम् 27.22. cf.
Guj. जाळ, जाकुं. Vide PC. जालि.. m. the religious duties of a type of Jaina monks, wherein the
observances of the Jina or Tīrthankara were strictly followed. 53.6. [A Jaina technical term.] to eat. जेमति 42.16%; 85.24.cf. Guj. जमवं; Hindi जीमना;
Mar. जेवणे. f. the tassel in a cap. कसाया जिह्वेति सज्ञा | अतः परं जिह्वाबन्धः
पश्चात्करणीयः । 52.183; पूर्व तव देशे टोपीबन्धेऽग्रभागे जिहिके आसाताम् ।
52.17. Vide कसा. adj. old, retired. स किंप्रभुर्यो जीर्णभृत्यानां द्वित्रान्मन्तून्न सहते । 127.13-143;
जीर्णव्यापारिणो निश्चयोतिताः । 103.20%; प्रथमं तद्राज्यजीर्णाधिकारी एक एकविंशतिलक्षाणि बृहद्रम्माणां दण्डितः । 103.17-18. ( causal) to bring back to life. नृपजीवेन शुको जीवापितः। 79.21; सा जीवापिता 80.14; 80.16 ; द्वावपि जीवापय 81.6. to catch alive. जयसिंहो मध्ये परपुरं प्रविष्टो नरवणिं मालवेन्द्रं जीवग्राहम
ग्रहीत्। 90.30; तं जीवग्राहं जग्राह 109.3. m. the life-time statue of a Tirthankara. जीवन्तस्वामीश्रीऋषभ
प्रतिमाबन्दनार्थम् 48.21; दृष्टं तेन हिरण्मयरथस्थं जीवन्तस्वामिश्रीपार्श्वनाथबिम्बम् 76.18. [जीवन्तस्वामिप्रतिमा is a statue of a Tirthankara prepared during his life-time.. This use started with the life-time
जिनकल्प
Vजिम्
जिह्वा
जीर्ण
/जीव्
जीवग्राहं ग्रह
जीवन्तस्वामिन्

Page #71

65
जेसिंघदेवनृप
झगटक
झगिति झणझणत्कार Vझम्प
झम्पा
image of Mahavira, which was called जीवन्तस्वामिप्रतिमा. Later on the connotation of the term changed, and any life-like imageofa Tirthankara began to be called जीवन्तस्वामिप्रतिमा. For further elucidation vide Shah, U. P., A Unique Jaina Image of Jivantaswāmī, JOI, I, I, pp. 72ff. and Side-lights on the Life-time Sandal-wood Image of Mahā
vira, JOI, I, iv, pp. 358 ff.]. m. the colloquial name of Jayasimha, popularly known as
Siddharāja, the great king of mediaeval Gujarāta. 98.3. m. a learned man, an expert. द्वावप्यसामान्यप्रतिभा ज्ञौ 35.29; यथा
शुद्धत्वे निश्चयो भवति ज्ञानाम् 59.20-21; 56.30; रसावेशे हि कालो झै
गच्छन्नपि न लक्ष्यते 63.73; प्रेषय कञ्चित्परमाप्तं निजं मत्रिणं ज्ञम् 91. 18-19. m. a quarrel, a dispute. 67.16; 127.31. cf. Desi ज(-झ-)गड;
Guj. झघडो; Hindi झघड़ा; Mar. झगडा. ind. instantaneously. 87.5. Vide PC. m. tinkling. 38.2. cf. Guj. झणझणकार, झणकार.
(causal) to jump suddenly. मयापि तत्पृष्टे झम्पापितम् । 78.25%3 80. II-12. cf. Guj. झंपलाव्यु. Vide झम्पा, झम्पापन. a jump. सम्पां दाता 78.28; झम्पा दत्ता 79.1,7; झम्पां दत्त्वा 79.43 तथाऽस्य पुनरेवं कटाहसम्पापातादियातना मा भूत् । 79.10; झम्पागतिम् 105.28 ; झम्पापतनम् 116.34.cf. Guj. झंपा, झंपलाव. Vide Vझम्प ,
झम्पापन; also vide PC. झम्पापात. n. jumping or rushing forward. आरात्रिकेऽर्थिनां ससम्भ्रमं मत्रिमध्ये - झम्पापनं दृष्ट्वा श्रीसोमेश्वरश्चकवे-116.26. Vide Vझम्प, झम्पा. m. glittering. 38.2. cf. Guj. झळकार. f. a cymbal. II0.30. For quotation vide कोलझलरी. cf. Guj.
झल्लरी, झालरी, झालर; Hindi & Mar. झालर. m. a sudden flash of light. 36.9.
to hang, to suspend. क्रुद्धो मह्यं मायासुरोऽस्यां बटशाबायां टकिरवा मामित्थं
व्यडम्बयत् । 71.27. cf. Guj. टांगवू; Hindi टांगना: Mar. टांगगें. m. [1] a stone-cutter's chisel. 10.7 ; 97.17. [2] a coin. हेमटङ्कानां सङ्ख्या न । 109.4%; सपादल सेण सौवर्णटङ्ककैर्निष्पन्नः
29.21; हैमटङ्ककलक्षं 31.43; 37.14; टङ्ककलक्षं लेभे 41.12. cf.
Guj.टको. Vide सौवर्णटङ्कक, हैमटङ्कक. adj. being restless, being tormented. 39.7-8. cf. Guj. टळवळतो. ...... to make a list of. सर्वस्वधनं टिप्पयित्वा राझे. दर्शय 100.17. cf.
Guj. टीप करवी. m. a bell. 98.I. cf. Desi टक्कर; Guj. टोकरो. n. atassel. बद्धयन्ते महावीराणां टोडराणि 105.19. cf. Desi तोडर
'a tassel'; vide e.g. Ratnasekharasūri's Sirisirivälakabā,
झम्पापन
झलत्कार झल्लरी
झात्कार Vटङ्क
टलवलायमान /टिप्प
टोकरक टोडर

Page #72

टोपिका
टोपीबन्ध
ठकुर
ढंचक
तटस्थ
तटिक
तटे/धृ तडफडायमाना
वृत्ति)
·m,
ठाणावृत्ति (v.l. ठाणांग f. A commentary in Skt. written by Devacandrasūri on the Sthānāñgasūtra, one of the Jaina Canonical texts. 47.3. the towered seat on an elephant, the howdah. अत्रान्तरे • चौलुक्यो विद्युदुत्क्षिप्तकरणं दत्त्वा आनाकगजपतिस्कन्धमारूढः । क्षिप्तौ भुजौ राजोपरि । कसणकानिच्छुरिका छित्त्वा आनाकं सढंचकं च भूमौ पातयित्वा ... 52. 10-12. [The word was prevalent in this sense in Old Guj. also. Videeg. Kānhagade - prabandha of Padmanābha ( 1456 A.D.), I. 213 :
ऊपरथा पूंतार विछूटइ, भूतलि भाजइ पाउ ।
वाढी सूंढि ढोलीइ ढांचा, धरणि वलइ वीहाउ ॥
तडाग
तनूरुह्
तपोधन
तरण्ड
तरी
m.
—lines 785-86 of Usāharana of Virasimha ( 15th cent. A.D.). Also cf. Guj. टोडर in the same sense.
f. a cap. 50.3. cf Desī टोपिआ; Guj., Hindi, Mar. टोपी. Vide टोपीबन्ध.
m. wearing of a cap. 52.17. Vide टोपिका.
m.
m.
66
Gāthā 1023. The word as is used in this sense in Old Guj. literature also ; vide e.g.:
शीसि सेस सोभद्रा भरी,
टोडर घालुं टीलुं करी.. दीघ आसीस हइणइ भावि,
m.
m.
m.
'अरि जीथीनि वहिलो आवि.'.
m.,n.
f.
a Rājaputa chief. 62.6; 101.5,6; 103.22. [ In modern Gujarati the words and a denote a merchant caste claiming their lineage from the Kşatriyas.] cf. Guj. ठाकोर, ठाकर; Hindi ठाकुर.
(p. 53 of the Rājasthāna Purātana Granthamālā edn.).] cf. Mod. Guj ढांचो 'a frame-work, a mould'.
a bystander. 51.20; 58.5; यलपरेषु तटस्थेषु रक्षत्स्वपि तैर्भलत्रयं वीर - धवलस्य भाले लिङ्गितम् । 106. 12, 13; 107.21; सर्वे तटस्थाः पृच्छन्ति - देव ! किं कारणं रुद्यते ? II5.2-3; 118.10.
adj. flouncing, floundering. 46.21. cf. Guj तडफडती ; Hindi
तड़फड़ती.
appears to be a class of ascetics. तटिक-कार्पटिकानां सहस्रं समधिकं प्रत्यहमभुक्त 129.25-26.
to lead aside. भाण्डागारिकं तटे धृत्वा राजोचे 100. 18.
a lake, a pond. चतुरशीतिस्तडागाः सुबद्धाः 130. I. लब्धाः श्रियो सुखं स्पृष्टं मुखं दृष्टं तनूरुहाम् 128.4.
a son.
an ascetic. 19.8; 53.12; 132.6, 7. Vide PC.
a boat. लोहतरण्डतुल्यो मज्जति मज्जयति च भवाम्बुधौ 37.27.
a boat. 97.20,

Page #73

67
तलारक्ष
.
.
कि
तूअर
तूली
तर्जनक
m. a whip. क्षुल्लक दीर्घेण तर्जनकेन पृष्ठे दृढमाहत्य 126.7. cf. Old and
Mod. Guj. ताजणो, derived, according to the Sartha Gujarati
Jodanikośa, from Persian ‘tājiyānaḥ'. तलहट्टिका
f. the foot or base of a mountain. 25.11; II4.15; 121.2.
Vide PC. . तलारक्ष
m. a protector (of the earth). 83.31; 84.20. [तलवर in Pkt.
and fort in Old Guj. are widely used in the sense of a high-placed police officer, i.e., a protector of the people. Vide e.g. Mahīrāja's Nala-davadanti-rāsa (Prācina Gurjara Granthamālā, no. 2, Baroda, 1954), verse 273 :
महाभंडारी रसोई तलार, राजवैद्य गजवैद्य ज सार ।
.. दीवटीआ सुहबोला जेह, उचितबोला बइठा छइ तेह ।। ताम्बूलदासी f. a maid serving betels. 50.14. ताम्बूलस्थगिका f. a betel-box. 80.17. Vide PC. स्थगिका...: तालक
n. a lock. 47.22. cf. Guj. ताकुं. तिक्ष्णता
f. sharpness. 14.16. [A spelling peculiarity.] तिहुअणपालदेवनन्दन m. son of king Tribhuvanapāla, Kumārapala. 52.21.
f. a kind of pulse: a pigeon pea, Cajanus indicus. 33.4%;
तूभरिछोडं दृष्ट्वा पृष्टम् 33.3.cf. Guj. तूवर, तुवर, तुवेर; Hindi तूवर.
___f. a mattress. सोपधाना खट्वा सतूलीका । 88.7-8. cf. Guj. तळाई. तेजनतूरिका
f. केचिबृद्धा वदन्ति-तत्र तेजनतूरिकायाः करण्डश्चटितः श्रीमत्रीश्वरस्य | 109.5.
[This word appears to connote some precious thing, but the exact meaning is not clear. The PK. mentions that a karanda containing tejanatūrika was found by Vastupāla among other precious things in the house of a wealthy
sea-faring merchant at Stambhatirtha (mod. Khambhāta).] m. a type of anklet. तत्र रोला-तोलयोरद्रयोर्मुखे मिलित्वा तोडकद्यमिव
जातमास्ते । 95.1-2. cf. Guj. तोडो; Hindi, Mar. तोडा. f. exasperation. . हन्यन्ते यवनाः । उच्छलितो बुम्बारवः । केचिदन्तान्तरं अङ्गली . ग्रान्ति: अपरे तु तोबां कुर्वन्ति । तथाऽपि न च्छुटन्ति | 117.26-28. [This
word, derived from Arabic, is fairly prevalent in Mod.
Guj. also.] Vत्रुट्
[1] to be missed. तत्रैकविंशोपको लेख्यके व्यतीति 77.24. [2] to lose, to be at a disadvantage. न वयं धने दत्त ठ्यामः ।
92.73; त्रुटितधनं श्रावककुलं दीनारसहस्रं दत्वोद्धार्यम् | 98.II.
cf. Guj. तूटवू; Hindi टूटना. त्रैलोक्यजयिनी विद्या......f. a type of miraculous lore. एकदा देशनायां योगी कश्चिदागतः । [स
त्रैलोक्यजयिनी विद्या साधयितुं द्वात्रिंशलक्षणभूषितं नरं विलोकयति । तस्मिन् समये ते त्रय एव । एको विक्रमादित्यः, द्वितीयो जीवसूरिः, तृतीयः स एव योगी,नान्यः । राजाऽवध्यः। नरकपाले एकपुटी षण्मासी यावद्भिक्षा याच्यते भुज्यते च, ततः सिध्यति ।
राजविष्यात . तेन सीर छलयितुमायातः 17.31-8.3.

Page #74

त्रैविद्य
त्रैविद्यविद्
दण्ड
दण्डनायक
दण्डप्रणाम
दत्ति
दमनक
दर्भपुत्रक
दल
दश पूर्वधर
दशाकर्ष
दशाई
Vat
n.
m.
adj. a person knowing the three Vidyās viz. Logic, Grammar and Rhetoric. तत्र विजयपुरे कुन्तिभोजं नाम राजानं स्वयं त्रैविद्यत्रिदं विद्वत्प्रियं सदसि निषण्णं स द्वास्थानिवेदितो ददर्श । 64.10 - II. [These three subjects were considered the basic ones for a liberal education in mediaeval Gujarāta and hence words like त्रैविद्य, त्रैविद्यविद्, त्रैविद्यवेदिन् etc. are often found in Skt. literature composed in this region. There is a work called Traividyagoṣṭhi by Munisundarasūri. ]
tribute or fine. 61.4; 88.27; 89.8, 26, 29 ; 90.12, 17, 21; 92.9; दण्डपदे 90.14; अदण्ड दण्डन: 103.29. Vide PC. 121.18 Vide PC. दण्डाधिपति.
a military governor ?
m.
m.
f.
m.
68
n.
the group of three branches of knowledge viz. तर्क (Logic), लक्षण (Grammar) and साहित्य ( Rhetoric ). अस्माभिर्भवदन्तिके विद्य-षडावश्यक - कर्मप्रकृत्याद्यधीतम् । 113.26.
m.
m.
paying homage by lying prostrate on the ground. 35.3.
a gift. 48.16, 19;
m.
a type of flowering tree named Artemisia Indica ', known in Guj. as डमरो. 86.24.
a doll of Kusa grass. 8.12.
क्रमेण मन्दीकृतकर्णशक्तिः,
प्रकाशयन्ती च बलिस्वभावम् ।
कैर्नानुभूता सशिरःप्रकम्पं,
जरेव दत्तिस्तव वस्तुपाल ! ॥ 110. 18-19 ;
112.3; 116.29; 121.17. Vide PC. दाति.
stone (for constructing a temple ). उम्बरिणीपथेन प्रासादनिष्पत्ति योग्यं दलं द्विगुणमुपरि गिरेः प्रवेशयामास । 12214-15 दलिक n. आरासणादिदलिकाfन स्थलपथेन [ जलपथेन ] च तत्र तत्र प्राप्यन्ते । 109.26-27. दलवाटक n. a huge quantity of stones. ततो मत्री आरासणं गत्वा चैत्यनिष्पत्ति योग्य दलवाटकं निष्काशयत् । 122. II- 12.
adj. a Jaina monk possessing the knowledge of ten Purvas. 19.6-7. [ A Jaina technical term.] Vide चतुर्दशपूर्विन्, पूर्व. a lamp. दशाकर्षः पतङ्गस्य यत् 10.7.
the ten Yadava princes of Dwärikā of whom Samudravijaya was the eldest and Vasudeva the youngest (according to Jaina mythology ). दशाई मण्डपो पेनभवनादि 13.27-28 ; 85.13 ; दशार्द्दमण्डपारिकीर्तनानि 86.4. cf Old and Mod. Guj. दशार. Vide PC. दाशाई.
[1] to close, to shut. रात्रौ चित्रकूटे प्राकारकपाटयेोदन्तयोस्तदासन्ने सुप्तस्य परमहंसस्म शिरदिखना तैरतार्पितम् । 25.2-3 रिश्मविषुः कपाढसम्पुट ददी । 40.30 : गोपुर विस्वा... 126.23. of Guj बार देवा.

Page #75

दानभट
दालि
दिशोदिशि
दूनचर
-
दृग्नीलि
दृष्टिमेलापक देवकुलिका देवताचसर देवार्य देवि
[2] to allow, to permit. शूद्रको बहिश्चरान् वीरान् पुरमध्ये प्रवेष्टमपि न
दत्तवान् 69.2-3. cf. Guj. देवं. [3] to put or place upon. आनाकं सढंचक च भूमौ पातयित्वा योक्रबन्धं
क्षिप्त्वा हृदि पादं दत्त्वा छुरी कराग्रे ग्रहीत्वा 52.12 ; द्वारि शिलां दत्त्वा
96.II. cf. Guj. देवं. adj. valiant in offering gifts, i.e., paragon of generosity,
generous. II.28. ___-f. split pulse, cooked and kept semi-solid for food. दालिकराव
स्रावणानि 91.26. cf. Guj. दाळ; Hindi दाल. _adv. in all directions. भग्नं घूघुलेन मत्रिकटकं कांदिशीकं दिशोदिशि गच्छति ।
107.20; पलायिष्ट दिशोदिशि 108.25. adj. adj. troubled formerly. दुन्दुकेन धनहरणेन ग्रासोद्दालनादिना दनचरा राजन्यकाः
troubled to
पुनर्जातमात्मानं मेनिरे । 45.28. [cf. Panini V. iii. 53 : भूतपूर्वे चरट् ।] f. a disease of the lens or crystalline humour of the eye.
सूरिईग्नीलिनिवारणाय तस्याः शुक्रपिच्छनीलवर्णायां नीलकञ्जलिकायां दृश
निवेशयामास । 34.9-10. m. staring at each other. 24.28. f. a small temple. 9.4. Vide PC. m. Vide अवसर. 72.20; 93.4. Vide PC. m. a Jaina ascetic? 129.30. f. a respectful epithet appended to the name of a lady.
57.4, 6, 14%; 90.27%3; 109.22, 23. [A spelling peculiarity.] n. a country. देशं सुखं तस्थौ। 92.12. f. a sermon. I.16; 2.9; 7.30, 31; 15.43; 25.28 ; 29.17; 46.18;
47.4,6; 48.7%; 54.33; 76.8; 93.25%; 94.13. [A Jaina tech
nical term.] n. the body. इयत्कालं विविधयत्नपालितं देहं सङ्घार्थे उपकृतम् । 95.22. m. a class of gods high in the hierarchy of gods. 48.6. [A
Jaina technical term.] m. a port. आगत्य वलभीद्रनं सुराष्ट्राराष्ट्रभूषणम् । शिलादित्यं युगप्रान्तादित्यधुतिरुवाच
सः ॥ 22.30. [It is mentioned in the colophon of an Apabhramsa ms. that it was copied down at 91913# (the
port of Ghoghā) on the Gulf of Khambhāta. ] __-m. a principal coin (current in ancient and medieval India).
प्रतिपुरुष लूणसापुरीबद्रम्माणां लक्षं लक्षं ग्रासः 105.7-8%; II6.16; II8.13 स्वगृहाप्तियोग्यपाथेयद्रम्मपदे 121.I,173 122.20,21; 124.20,21. cf. Greek 'Drachme' and Persian 'Dirham'. Vide बद्रम्मः
also vide PC. n. lit. : 'well-being in the matter of Drammas', i.e., solvency.
49.19.20.
देश देशना
देह
दोगुन्दुकदेव
द्रण
इम्मसुस्थ

Page #76

70
द्वात्रिंशल्लक्षणभूषित adj. adorned with all the 32 excellences. 7.31-8.I. cf. Guj.
बत्रीशलक्षणो. द्वादशवती
___f. a group of twelve vows. श्रावकद्वादशवतीं ससम्यक्त्वा ललौ 8.22-233;
19.23. [A Jaina technical term.] द्वारशाखा
f. the leaf of a door, a door-frame. द्वारशाखाग्रन्यस्ताऽर्गला बाल
मस्तके पतिता जनान्तरसञ्चारात । 3.25-26.cf. Guj. बारसाख. द्वास्थ
m. a door-keeper. 64.11. (A spelling peculiarity. ] द्विपटी
f. a sheet of cloth worn over the shoulders. चौलुक्यस्तदाकर्ण्य
द्विपटी विदार्य फालिकद्वयेन द्वौ गजकर्णी पूरयामास । 52.6-7.cf. Guj. दुपट्टो
Hindi, Mar. दुपट्टा. Vधडहड
to resound loudly. पर्वतो धडहडायते 96.15. cf. Guj. धडधडवू;
Hindi धड़धड़ाना; Mar. धडधडणे. धमिल्ल
m. the braided and ornamented hair of a woman, tied round
: the head. धमिल्लानुत्तङ्गयन्ति 86.27. धर्मद्वार
n. a secret door. प्राकारः खण्डशो विशीर्णः । समुद्रसेनभूगो धर्मद्वारेण
निःसृतः। 41.22. धर्मलाभ
m. a term of blessing by a Jaina monk to a devotee ; lit.:
'may you gain piety!' 16.25, 26; I7.3. धर्मस्थान ___n. a religious place. 9.19%; 23.25; 99.11; 129.13. Vide PC. धवलगृह
n. a big mansion, a palace. 6.83; 29.2; 68.14%; ro9.6%; 120.5. धवलाम्बरशासन n. the religious sway of the Svetāmbaras. 10.9. धाटी
f. a dacoity. 75.23. cf. Guj. धाड. Vide PC. धारारूढ
adj. at climax. भरत-बाहुबलिसमरावसरोऽमिनीयते ! यदा व्यूहरचना-शस्त्रझलत्कार
बीरवर्णना-भट्टकोलाहलाश्चोत्थापनघवंरिकाझणझणकारादि ताभ्यां वर्णयितुमारब्धम् ,
धारारूढश्च रसोऽवातारीत् 38.1-3. धाराल
adj. keen, acute. वैरं बभार धारालम् । 54.30. Vide PC. __f. patience, courage. 83.17; 103.1, 2; 120.9; 127.17. cf.
Guj. धीर (f.). খুবহাত
n. N. of one of the 72 arts mentioned in the text to have .
been learnt by Ama, the king of Gopagiri, who is stated in PK. to have flourished in the 9th cent, of the Vikrama
Era. 28.II. धूलिधावक
m. one who washes sweepings from the street in the hope of
finding something valuable. '113. 17. Vide PC. Vधृ.
to be satisfied, to be contented. अस्माकं एकतरेण स ध्रायतु 95. .:.. 23; न खलु यमो भूतानां ध्रायते 10.5. cf. Guj. धरावं. धूता
f. a concubine. 57. 18. भुवं ध्रुवम् adv. assuredly. 36.8. ... . vध्वन्.... to bc.highly pleased. ध्वनितो भूगल: 63.28. [ A ms. gives the
variant चमकतो instead of धनितो. Probably the copyist did
धीरा

Page #77

71
नखच्छेद्य
नन्दी
नमस्कार
नयचक्र नलिनीगुल्म
नागोदर
not understand the meaning of safaat, but the change in reading made by him makes the meaning all the more
clear.] . adj. which can easily be cut off merely by nails, i. e., who can
be easily uprouted. पुत्ररूपस्ते शत्रुर्मातृशाले वर्द्धते । नखच्छेद्यं पशुच्छेद्यं ....... मा कुरु। 44.17. Vide पशुच्छेद्य. . ___f. beginning. राणकैर्बतमात्तम् । नन्द्यामेव षड्विकृतिनियमः, एकान्तरोपवासा
- यावज्जीवम् । 46.30-31. . . m. a mantra very well known in Jaina scriptures. नमस्कारं
पञ्चपरमेष्ठिमयं श्रावितः । 40.19; नमस्कारान् गुणय 'repeat, i.e., mutter the mantra of Namaskāra or Navakāra'. 15.9. [A - Jaina technical term.] n. a famous work on Jaina Logic by Mallavadin. 22.26%; 23.3. n. N. of a Vimāna in the eighth heaven. 19.8, II, 13, 15.
[Abhidhānarajendra, IV, p. 19280 explains thus : 'अष्टमदेव
लोकस्थे स्वनामख्याते विमाने'. A Jaina technical term.] n. a breast-plate. पल्लीवनेषु दुकूलानि नागोदराणि च बद्धानि | 109.18.
[ The word is commonly used in Old Gujarāti also; vide e.g. Varnaka-Samuccaya, pt. I, 197. 14 and 218.5%B pt. II,
59.19%; 60.19.] n. a coin. 20.29%; 59.21. Vide PC. .. f. testing of the (genuineness of) coins. 59.21. m. the sound of musical instruments ( beaten on auspicious
occasions). 48.30. cf. Pkt. 'नंदिघोष ' in the same sense ( vide
Pāia-sadda-mahaņņavo, p. 468°). m. one always enjoying the company of women; lit.: 'an
elephant among females'. स नारीकुञ्जरः सभायां कदापि नोपविशति ।
केवलं हसितललितानि तनोति । 91.30-3I. . f. supervision. मम राज्ये न्यायान्यायनिरीक्षणा मन्न्यधीना । 127.23. f. the gradual destruction of one's karman ( through penance
etc.).7.24. f. attending upon the sick ( by a monk). 128.13. [A Jaina
technical term.] f. a brief versified commentary in Pkt. on Jaina Canonical ___texts. 2.19. [A Jaina technical term.] Vide PC.
( the law confiscating) the property of a childless widow. 47.15. Vide PC. रुदतीवित्त. (causal) to cause to be placed or arranged. मौलमनर्थ स्वं सिंहासनं सूरये निवेशापयति 29.23.
नाणक नाणकपरीक्षा नान्दीनिषि
नारीकुलर
निरीक्षणा निर्जरा
निर्यामणा
नियुक्ति
निवाराधन
नि+/विश्

Page #78

72
निम् +/कार्
[1] to take out. दलवाटकं निष्काशयत् 122.12. [2] to dismiss. एकदा लोभात्किञ्चिच्चोरयन् भाण्डागारिको रुटेनाभडेन
निष्काशितः। 100.5-6. निस्+/च्युत्
(causal) to exploit ( for some one's benefit). तेजःपालेन पश्चात् सैन्यबलेन धवलकप्रतिबद्धग्रामपञ्चशतीग्रामण्यश्चिरसञ्चितं धनं हक्कयैव दण्डिताः,
जीर्णव्यापारिणो निश्योतिताः । - 103.19-20. cf. Guj. निचोवq. निःश्रेणी
f. a ladder. 24.4; 64.8. Vide PC. निस्तेजता
f. the state of being lustre-less. 36.22. [A spelling peculiar
ity.) निस्वान
n. sound, noise. ८४०० [एतावन्ति निस्वानानि निजदले परं एकस्यापि ]
निस्वानस्वनं राजा न शृणोति | 58. 4-5. [A spelling peculiarity.] नीलीराग adj. very staunch ; lit. : 'as fast as the indigo colour'. राजानं
प्रबोध्य नीलीरागजैनमकार्षीत् । 17.18. नीवृत्
__m., n., f. a country. 22.6. नुपूर
n. an anklet. 6.23. [A spelling peculiarity.] नैगम
__m. a trader. 76.12,14,20; तन्मौल्यप्रश्नार्थमुज्जयिन्यां रत्नपरीक्षिनैगमपार्श्वमा
गमत् । 83.12. Vide PC. नौवित्त
m. a sea-faring merchant. II9.9-10, 12; नौवित्तकः .108.14,21;
ततश्चोक्षवाटिनौवित्तकवाट्योः पार्थक्यं कृतम् | 109.12. Vide PC. नौवित्तक. न्यायराम
adj. who was like Rāma in ( discharging ) justice. 28.27. न्युञ्छन
n.. a high praise. न्युन्छने यामि वाक्यानाम् 34:30. Vide PC. पञ्चतीर्थी
f. a group of five principal places of pilgrimage. 12.20. [G.T.
mentions the following five places : Satrulijaya, Giranara, Ābu, Sammetaśikhara and Aștāpada. A Jaina technical
terin.] पञ्चमहाव्रत n. pl. the five great vows viz. refraining from injury to life, truth,
non-stealing, celebacy and freedom from worldly possession. 18.11; महाव्रतानि पञ्चैव 45.I. Vide Abhidhanarajendra, Vol. V, p. 50", where the term is explained thus : 'सर्व
प्राणातिपातविरत्यादिरूपेषु पञ्चसु महाव्रतेषु'. पटलिका
f. a basket. दास्याः पार्थान्मोदकपटलिकामानीनयत् । 72.15-16. Vide PC. पट्ट
[1] n. a throne. 28.19%; 47.1, 2. Vide PC. [2] m. a bandage. उदरे पट्टः, उदरं विद्यया स्फुटतीति कृत्वा 24.3. cf.
Guj. पाटो. पट्टकिल
m. a village headman. नायं तव प्रभोः पट्टकिलपरिपन्थनप्रदेशः, किन्तु सुभटस्य
क्रीडाक्षेत्रमिदम् | 108.29. Vide PC. पकूल
n. a fine or silken garment. दिव्यवस्त्र-पट्टकूल-स्वर्ण-रत्न-खचितसर्वाङ्गा
भरणादिकं 6.ro. cf. Guj. पटकूळ, पटोकुं. Vide PC. पट्टांशुक
n. a fine silk garment. 69.24-25. पट्टिका
f. a slab of stone. 59.23. Vide PC. पतग्रह
m. a spittoon. 36.19.

Page #79

73
n.
पद्र
पतयालु
adj. about to fall. 68.29. पत्याधीन adj. dependent on husband. कुलस्त्रियः पत्याधीनाः प्राणाः 96.2. पत्री
f. a letter, a note. 89.18, 22; 90.15, 16%; II8.24. cf. Guj.
चिठ्ठीपत्री. an item. प्रायश्चित्तपदे 25.11; देयकनकपदे 25.17%3 दण्डपदे 90.143B कृपाप्रसादपदे 90.18; कञ्चुलिकापदे 101.14-15%; प्रसादपदे 108.43; 120.6%;
रवगृहाप्तियोग्यपाथेयद्रम्मपदे 121.1; ग्रासपदे 121.3. Vide PC.. पदोः /पत्
to fall at the feet of. पदोरपतत् 72.10; पादयोः पेतुषी 94.23.
cf. Guj. पगे पडq. पदो:लग
to fall at the feet of; lit. : 'to embrace the feet of.” पदोलनः 10.17%; पदोलगित्वा 46.27%; II.28; पदोविलग्य 40.28.
cf. Guj. पगे लागq. Vide पादेषु लग. पभहस्त
m. a lotus-like hand. 85.4. Vide PC. पद्मासनिन् adj. sitting in the Padmāsana posture (of meditation). 87.25. पद्या
f. a path. 48.29; 122.15. Vide सांकलीयालीपद्या; vide also PC. _n. the vicinity of a village or town. केनास्मस्पद्रमागत्य गावो ह्रियन्ते ?
107.13; II9. 13. cf. Guj. पादर. - परमावधि __m. the highest stage of Avadhijnāna. 53.5. [A Jaina tech
nical term.] Vide अवधि. परलोकवही
an account-book recording expenditure for charities; lit.:
' book for the other world'. 98.6. Vide वही. परवशत्व
n. dependence upon, being over-come with. सिद्धो रात्रावतिकाले
एति, लेख्यकलेखलेखनपरवशत्वात् 25.19-20. परवेशविद्या
f. the lore which would enable a soul to enter another body.
परवेशविद्यावेदी योगी मिलितः 79.12-133; परकायप्रवेशविद्या 7.143:
61.30; परपुरुषप्रवेशविद्या 61.31. परिकर्मण
n. administration. मत्रिबलं विना न किञ्चिद् राज्यपरिकर्मणम् 102.1. परिकर्मित
adj. arranged. तरुवल्कलैस्तथा तथा परिकर्मिः सायं लोलाक्षः सन् 57.11-12. परि +Vधा
(causal) to honour by offering dress either in appreciation of excellent service or as a token of special favour or of veneration. धर्माय तद्राज्यं प्रत्यर्प्य स परिधापितः 36.26-27%; परिधाप्य 51.6; घुघुल:...मृतः। ..श्रीवीरधवलेन महत्यां समायामाकार्य श्रीतेजःपाल: परिधापितः । 108,2-43; रत्नो... मत्रीशं [ ससद्धं निमन्त्र्य ] स्वगृहे बहुपरिकरं भोजयित्वा परिधाप्योचे। 114.9-10; परिधापितः 117.9; II8.1; परि
धाप्य II9.1; सविनयं सत्कृत्य परिधापितः। 120.6. परिहारविशुद्धि ....... . a kind of penance. 53.6. [A Jaina technical term.] पर्यकिका
f. a small couch. 4I.21. Vide PC. पल्यक. पर्युषण
n. a Jaina religious festival of eight days in the months of
Sravana and Bhadrapada. 54.6%; पर्युषणा f. 74.22. [A Jaina
technical term.] Ia

Page #80

पर्शुच्छेद्य
पलाल
पशु
पातालसिद्धि
पात्र
पादलेप
पाखाण
m.
पाडलीपुर (v.l. पाडलीपुत्र ) n. पातालविवर
n.
पादेषु लग
पामरी
74
adj. who can be vanquished with special effort ; lit. : ' which can be cut off with an axe ' नखच्छेद्यं पशुच्छेद्यं मा कुरु 44.17. Vide नखच्छेद्य.
a deserving supplicant. स्थाने स्थाने प्रभावना । जिने जिने छत्रचामरादिदानम् | पात्राणां इच्छासिद्धिः । 48.28-29.
a magical anointment for legs (using which one would fly in the sky or walk on water ). 85.2 ; पादप्रलेप m. 84.30 ; 85.5; पादलेपविद्या f. 12.17, 18 [Here it is mentioned that this was prepared from 107 constituents. ] Vide PC.
पादम् (पादः)+अव + Vघृ to honour by one's presence at . दृष्टविज्ञप्तिप्रमाणेनात्र पादोऽवधार्यः
46.3 ; प्रतीक्ष्यपादैः स्वसौधालङ्करणाय पादोऽवधार्यताम् । 69.9; पादोऽवधार्यतां सौधायेत्युदित्वा सौधमानैषुः । 73.8; यदि स्वामिनी तत्केलिं काम्यति, तदा तत्र पादमवधारयतु । 86.24-25; सङ्घस्य धूली पवनानुकूल्याद् यां यां दिशमनुधावति, तत्र तत्र स गच्छति । तटस्थैर्भणितम् - मन्त्रीश ! इतो रजः, इतो रजः । इत: पादोऽवधार्यताम् । 118.9-10. Vide PC. पादौ + अव + √ धृ. to fall at the feet of; lit.: 'to embrace the feet of '. पादेवलगीत् 11.19; पादयोर्लगित : 100. 20 ; मत्रिपादयोर्लेगिताः 127.21. Vide पदोः लग्..
a woman of low origin.
पारणक
पाराचिक
पालक
n.
m.
a stone. 132.9, 13, 20.
N. of a city called Pātaliputra. 44.11.
an opening in the ground leading to the nether-world. 79.4; 87.8 ; पातालविवरकूप m. 78.25 [ This is often referred to in ancient Indian folk-tales.]
f. one of the 72 arts mentioned in the text to have been learnt by Ama, the king of Gopagiri, who is stated in PK. to have flourished in the 9th century of the Vikrama Era. 28.11.
en.
f.
straw. बप्पभट्टिमित्रं विना पलालपूलप्रायं मन्यते स्म । 28.27. cf. Pkt. परा (ला) ल; Guj. पराळ; Hindi पुआल .Vide पूल. [I] a goat. 47.18, 19, 22, 23, 24.
[2] beast-like, ie, savage. मरुग्रामे कचिद् ग्रामाराः स्थूलबहुला लोमशाः पशवो वसन्ति | 110.29.
m.
en.
आः पामरीकठिनकण्ठविलग्नभग्न
हा हार ! हारितमहो भवता गुणित्वम् ॥ 38.31.
n. breaking a fast. 42.19.
n
a type of expiation. अहमाश्रित- मौनो द्वादशवार्षिकं पाराचिक नाम प्रायश्चित्तं गुप्तमुखवस्त्रिकारजोहरणादिलिङ्गः प्रकटितावधूतरूपश्वरिध्याभ्युपयुक्तः । 18. 18-20. [A Jaina technical term.]
a bed-frame. 80.28 [v. 1. पालनकम् (80.34 ) ' a type of cradle' known in Gujarātī as पारणुं ]; तत्र प्रथमयात्रायां चत्वारि सहस्राणि

Page #81

75
पालषी पालित्तानकपुर पाश्चात्य पिण्याक
पीलुवृक्ष
पीहुलिपुत्र
पुञ्जक पुण्डरीकतपस् पुरावित् पुरुषकसिद्धि
पञ्चशतानि शकटानां सशय्यापालकानाम्। 129.26-27. [ In the pilgrim-caravan there were 500 carts with bed-frames fixed up on them so that the pilgrims could be at ease while travelling. The custom is prevalent even now-a-days in
Gujarāta and Rājasthāna. ] f. a palanquin. 132.25. cf. Guj., Mar. पालखी; Hindi पालकी. __n. N. of a town called Palitānā in Saurastra. 84.29.
m. a descendant. जिनपृष्ठे पूर्वजरोपणा पाश्चात्यानामृद्धिनाशिनी 124.12. m., n. an oil-cake. पथि गच्छन्तं पिण्याकं दृष्ट्वा तमजिग्रसिषम् । पुनः पुरो गतः
स्फुटितचनकपिटकमालोक्य तददने मनोऽदधत् । तेन कुचेष्टाद्वयेनात्मनो विधिवैपरीत्यं
निणीय...57.26-27. Vide PC. m. a kind of tree called Solanum nigrum known in Gujarātī
as पीलु. पीलुवृक्षमहाजाल्याम् 27.22. Vide PC. जालि. __m. son of Pihuli. 84.13. [In the Vikramadityaprabandha
of the PK. this word is used as an epithet of Dhavalacandrakumāra, a resident of the nether-world and son
of a nāga.] m. sweepings. 126.5. cf. Guj. पूंजो. n. a type of penance. 5.22. [A Jaina technical term.] m. a person knowing the past (events). 76.30. f. a miraculous attainment by which a man can get a human
size image of gold. तस्य हि अग्निवेतालपुरुषकसिद्धिभ्यां सुवर्णसिद्धया चोपकारैश्वर्य तदा निरुपममासीत् । 83.7-8. Vide PC. सुवर्णपुरुषसिद्धि. an epithet of Someśvaradeva, a well-known poet, a friend of minister Vastupāla and hereditory priest of the Caulukya kings of Gujarāta ; lit. : 'Sarasvati in the form of a man".
IOI.29. adj. deceased. मयि पुरेयुषि मदीयशय्योच्छीर्षकदक्षिणपादादारभ्य चतुर्णामपि
पादानामधोवर्तमानं निधिकलशचतुष्टयं युष्माभिर्यथाज्येष्ठं विभज्य ग्राह्यम् , येन भवतां
निर्वाहः सम्पनीपद्यते । 66.30-67.2. f. a kind of miraculous attainment. 53.5. [A Jaina technical
term.] Vide लब्धि . .... ( causal) to cause to blossom. किमयमियद्वयाः पठित्वा मुशलं पुष्पापयिष्यति ? IIIO-II; यन्ममोपहासः केनापि कृतः–'यदयं किं मुशलं पुष्पापयिष्यति ?' विलोकयत लोकाः ! मुशलं पुष्पापयामि । इत्युत्का मुशलमानाय्य
चतुष्पथे स्थित्वा तत्पुष्पापयामास, मत्रशक्तिमाहात्म्यात् | 15.13-15. ____n. a bunch of flowers. 50.24. Vide कलम्बक.
m. a book. 4.6,93; 17.10%; 22.27, 295 24.15.
पुरुषसरस्वती
पुरेयिवस्
पुलावलब्धि
Vपुष्प
पुष्पकलम्बक पुस्तक

Page #82

76
सपर.
पूगहट्टिका
f. a guild-hall or a guild-shop. ३६ वेलातटेषु धनदिः, महालाभाः ।
पूगहट्टिका १–निजसदनं २-श्रीहेमसूरिपौषधशाला ३-माषपिष्टकेष्टकाचिताsकारि । 98.7-9. [According to M. Wills. पूग is an assembly
or a corporation.] Vide हट्टिका. . पूत्कार
m. bawling, a loud cry. 16.5.6; -34.26; 128.21. cf. Guj.
पोकार; Hindi पुकार. -Vide पूत्कृति, पूत्/कृ. पूत्/क
to complain loudly, to bawl. कस्यात्र पूरकुर्महे ।। 38.23; पूत्कृतम्
107.II; II9.12. Vide पूत्कार, पूत्कृति. पूरकृति
f. same as पूत्कार. 77.30. पूरुष
m. a man. 77.31. n. [I] a type of ancient literature of the Jainas, being a
vast portion of the I2th anga of their Canon. 4.23%3; साधनवपूर्वधरः 5.12%; 18.14%; दशपूर्वधरः 19.6-7%; चरमाणि चत्वारि पूर्वाणि 53.8, दशमं पूर्वम् 53.9, सर्वाणि पूर्वाणि 53.10. [The Pūrvas are fourteen in number. A Jaina technical
term.] Vide चतुर्दशपूर्विन् , दशपूर्वधर. [2] the number obtained by multiplying 84,00,000 by
84,00,000. पूर्वकोट्यायुः 128.25. [A Jaina technical term.] पूर्वधर
m. one possessing the knowledge of the Purva works. साधनव
पूर्वधरः 5.12 ; 19.6-7. [A Jaina technical term.] Vide दश
पूर्वधर, पूर्व[1], चतुर्दशपूर्विन् , पूर्विन्. पूर्विन्
m. same as पूर्वधर. 2.9, 17, 20 ; 4.26. [A Jaina technical term.]
Vide चतुर्दशपूर्विन् , पूर्व etc. m. a bundle (of hay or grass). 28.27%; पूकक m. 9.19. cf. Guj.
पूळो; Hindi पूला. Vide पलाल. पृष्ठलग्न
adj. going behind (somebody). सा पृष्ठलग्नाऽश्मशकलानि वर्षन्ती प्राप्ता
74.13-14. पोट्टलक [v.l.पोहलिक] n. a packet. पोट्टलकेभ्यः [v.l. पोहलिकेभ्यः ] कणमाणकमेकम् 120.29.
cf. Guj. पोटलं, पोटली. पौषध
m. a religious vow of the Jainas performed on the Parva-days.
53.2. [The Abhidhānarajendra (Vol. V, p. II330) explains the vow by the following quotation :
आहारतनुसत्कारा-प्रासावधकर्मणाम् ।
त्यागः पर्वचतुष्टय्या, तद्विदुः पौषधव्रतम् ॥ Thus the Pauşadha vow abides in abstaining from food, decoration of the body, non-celebacy and blamable actions like husbandry, trades etc. A Jaina technical term.] cf. Guj. पोसो.
पूल

Page #83

77
tec
पौषधशाला
f. a Jaina monastery. 17.27%; 98.8; 126.43; 129.16%; पोषधसाला
132.6. [A Jaina technical term.] Vide PC. সধা प्रक्षरा
an iron-armour for the defence of a horse or an elephant. यस्य गोमतीदासी षष्टिसहस्रेषु वाहेषु प्रक्षरां निवेश्याभिषेणयन्ती परचक्रं त्रासयति ।
54.26-27. प्रगुणित
adj. arranged, made ready. सूत्रधाराः सह प्रगुणिताः, मन्त्रिता मत्रिणश्च ।
II9.18-19. प्रगुणी- कृ
to arrange, to make ready. राज्ञां उपदायै द्रव्याणि प्रगुणीकृतानि ।
II9.20-21. प्रगुणी-/भू
to be arranged, to be ready. बलात्कारं षे चेत् , युद्धाय प्रगुणी
भूयागच्छेः। 44.21. प्रघट्टक [v. 1. ज्ञगटक] m. a quarrel. I27.II. प्रजामार
m. a mass-massacre. 41.23. प्रज्ञालचूडामणि adj. an epithet of poet Amaracandra, the pupil of Jinadatta
__suri; lit.:' the crest-jewel of the wise'. 61.22. प्रतिग्रह
m. a vessel. तद्दिने पायसपूर्णप्रतिग्रहो यतिभ्यो दीयते 5.23. [ A Jaina
technical term.] प्रतिलाभना __f. giving gifts to Jaina monks. 49.30; 94.20; 109.21; II3.30.
[A Jaina technical term. ] Vide PC. प्रतिलेखना
f. cleaning of ground before sitting by a Jaina monk to
avoid killing of insects etc., the cleaning being done by a woolen broom which he is constantly keeping with him.
2420. [A Jaina technical term.] प्रतोली
f. a gate. 68.31; 74.15%; प्रतोलीत्रयं स्फोटयित्वा यशःपटहकुञ्जरेण लौही
मगलामन्वभजत् । 90.28-29; 92.17. Vide PC. प्रत्याकार
m. a scabbard, a sword-sheath. 91.1,5. cf. Old and Mod.
Guj. पडियार. प्रबन्ध
__m. the life-stories of (prominent) personages who have
flourished after the time of Āryarakṣita, according to PK.
I. 18, 20, 21, 22; 47.16. प्रभावक
adj. (a monk) possessing powerful influence. 11.25; 21.11.
[A Jaina technical term.] Vide प्रभावनावीर. प्रभावना
f. [1] greatness, influence. 10.26%; II.20-21; 19.30; 21.13 _...22.15%; 29.22; 30.23. [A Jaina technical term.]
Vide PC. [2] distribution of gifts. 41.14%; 48.28. [This meaning
is prevalent in Mod. Guj. A Jaina technical term. ] प्रभावनावीर adj. same as प्रभावक. 22.15.

Page #84

78
बण्ड
प्र+ भू
(causal) to enhance the influence of. प्रभावयत 23.27... प्र+ मी
to die. प्रमीतो बाल: 3.26. प्रयाणक n . a journey (with halts). अखण्डप्रयाणकैर्मोढेरकं प्राप्तः । 29.7-8.
Vide PC. प्रवहण
n. a ship. 49.22. Vide PC. .प्रस्ताव
m. an occasion, an opportunity. 9.9; 49.15; 68.9; 70.4; 81.29%3B
98.18; 104.20%; 125.24._ . प्रातिवेशिमकी ___f. a neighbouring lady. 6.2,5. प्रासुक
adj. devoid of any santient element, pure. 29.16. [A Jaina
technical term.] Vide PC. प्राहरक
n. watch, guard. प्रथमयामे सूत्रधारः प्राहरके स्थितः। 81.12. प्रेक्षणीयक
n. a public show, a play. रसांवतारः स कोऽपि जातो यो रम्भा-तिलोत्तमा
प्रेक्षणीयकेऽपि दुर्लभः । 33.7. Vide PC. प्रेक्षण. फलही
____f. a slab (of stone). 120.9, Io, II. फालिक (v.1. फालक ) n. a piece of cloth. 52.7. cf. Guj. फाळ, फालियुं. फेरण्ड
m. a jackal. I0.I. .
adj. maimed in the tail. 6.16, 23. cf. Guj. aiet; Hindi aiet. बदरक
m. a purse or box containing a treasure. ततस्तद्वचः श्रुत्वा तुष्टः
शाकम्भरीश्वरः । सद्यो हेमलक्षत्रयबदरकांस्तद्गृहायाचीचलत् 1 50.20-21; अष्टम्यां रात्रा मन्त्री मुत्कलापनिकां कत्तुं देवरङ्गमण्डपे निविष्टः । पुरो धनबदरकाः । II0.7-8; इयं वाहिनी हेमसहस्रदशकबदरकयुक् सूरिभ्यो मठे देयाः। III.30. [In the dialect of North Gujarāta the word azt is used exactly in
this sense.] बन्दि
? the state of being a prisoner. 37.11. Vide PC. a 19. बन्दिमोक्ष
m. releasing the prisoners. 43.4. बर्कर ( v. 1. बर्बर ) m. loud noise. 23.2. cf. Guj. बकोर. बहिभूमि गम्
to go outside ( the village), i. e., to go to ease one's bowels. बहिर्भूमि गतस्य बप्पभट्टेमहतीं वृष्टिमतनिष्ट घनः। 27.12. cf. Guj. बहारभूमि
ज, बहार ज. बहिर्मठ
m. a cottage or cloister outside ( the village ). 8.10; बहिर्मठी
गत्वा तस्थौ। 8.9. बादर
adj. thick, coarse. यावद्दृश्यते तावद्बादरमलिनवसनो वणिगरूपः । 49.18. बान्धव . m. a brother. 2.16; 7.20 ; यदा तु युधिष्ठिरबान्धवः सहदेव उत्तरां दिशं
साधयितुमुपतस्थे,...84.8-9%; एवं तत्र भूयो भूयो गतागते तया बान्धव इति प्रतिपेदेऽसौ 8521; 94.29; 97.1; यतो माऽस्मद्वान्धवयोः समरारूढयोरहं
निर्धवाऽभूवम् । 103.31-104.1; 120.3; 123.22. नाबरीयाल
m. a title of king Balanadeva of the Cahamana dynasty of
Sapädalakșa ; lit. : 'having long locks of hair'. 134.6. cf. Guj. बाबरी ' locks of hair', बाबरियाळो.

Page #85

79
बिज
बिरुद
n. a seed. 25.14. [A spelling peculiarity.] बिम्ब
n. an idol. 16.39; 19.2, 19%; 23.233; 24.21; 29.20; 41.12%3B
42.16, 18, 20%; 48.22; 76.10, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 29, 31; 77.5, 7, 16, 173; 85.16, 18; 86.7%; 96.28; 97.3, 4, 7, 10, 12, 16; II9.5; 122.18, 24; 124.5, II; 129.14; 132.6.
Vide PC. बिरद
same as बिरुद. 132.28. cf. Guj. बिरद. n. a title. 16.23; 24.15%; 36.22 ; 61.9; 62.3; 64.3; 83.6; 90.27%3;
106.26%; 130.43; 131.33; 134.6. cf. Guj. बिरुद. Vide बिरद; also
vide PC... बीटक
a roll of betel-leaf. 91.273; 105.9; 106.13. Vide PC. बीट/ग्रह
to undertake an enterprize to secure the glory it may bring. घूघुलविग्रहाय बीटकं को ग्रहीष्यति ? 107.8; अहं हतश्चेत्तत्र तदा मन्मानुषाणामुपरि कृपा करणीया । उद्वतश्चेदहं तदा जितं जितम् । एवं व्याघ्रराजेन निगदिते आनाकेन बीटकं दत्तम्। 50.25-27. [This has reference to the custom in medieval royal court wherein an eager warrior or hero would grasp a betel-roll offered by the king, as a token of his eagerness to perform a glorious
deed.] cf. Guj. बीडं झडपq. बीबी (v. 1. बीबी प्रेमकमला, बीबी हूरा 18.28 ) f. a lady. श्रीमोजदीनसुरत्राणपत्नीबीबीप्रतिपन्न
बान्धवः II8.3-4. ___n. either a stubble or a thorny shrub. चरिक्षेत्राणि द्रष्टुं गतो राणः ।
तावता बुण्टानि ज्वालयन्ति भृत्याः । तेषु सर्पिण्येका गर्भभारालसा ज्वालादिभिर्दा
माना तडफडायमाना सिमिसिमायमाना राणेन दृष्टा । 46. 20-22.
f. a loud out-cry. कोऽपि बुम्बा पातयन्नाह । 59:32. cf. Guj. बूम पाडतो. बुम्बारव
m. a loud out-cry. हन्यन्ते यवनाः । उच्छलितो बुम्बारवः 117.26-27.
Vide PC.. . बुम्बावक्र . adj.. one who makes loud cries. अत्रान्तरे आगतस्तत्र कश्चन बुम्बावक्रः।
59.9. n., chaff and other refuse of grain. यावदुद्धाट्य विलोकयन्ति तावत्प्रथमस्य
कुम्मे कनकम् , द्वैतीयीकस्य कृष्णमृत्स्ना, तृतीयस्य बुशम् , तुरीयस्य त्वस्थीनि ददृशिरे । 67.3-4%; यस्य कलशे कृष्णमृत्स्ना निरगात्स क्षेत्रकेदारादीन् गृह्णातु । यस्य तु बुशंस कोष्ठागारगतधान्यानि सर्वाण्यपि स्वीकुस्ताम् | 67.17-18. cf. Guj. भूसं: Hindi भूसा. Vide Paia-sadda-mahannavo, p. 789 where
the meaning of gh and ga311 is given. बृहद्म्म .. . m. appears to be a coin of a higher denomination than the
ordinary Dramma. एकविंशतिलक्षाणि बृहदद्रम्माणां दण्डितः । 103.1718.
बुण्ट
बुम्बा
बुश

Page #86

80
बोत्कट
बोहित्थ
ब्रह्मधन ब्रह्मपुरी
ब्रह्मशान्ति
ब्रह्मशाला ब्राह्मी
m. an island. द्वीपबेटपत्तनेषु प्रत्येकं बभ्राम 104.18. [ द्वीपबेट is apparent
ly a translation-compound.] cf. Guj. बेट; Hindi बेठ 3
Kannada ब्यट्ट; Sindhi बेटु. m. agoat. 79.23. cf. Desi बोकड, बोकड 3 Guj. बोकडो.
n. a ship. 109.15. cf. Pkt. बोहित्थ.--- adj. having wealth in the form of celebacy. 34.33. ___f. a locality of the Brahmanas. 129.19; 132.16. [Even now
a-days in several towns of Gujarāta there are localities of
Brāhmanas called Brahmapuri.] m. N. of a Yaksa (according to the Jaina pantheon).
मोढेरकपुरं ब्रह्मशान्तिस्थापितवीरजिनमहोत्सवाड्य प्रापुस्ते। 34.1. [That the famous shrine of Brahmaśānti Yakṣa was situated at Modherā in North Gujarāta is also attested by the following quotation:
"राखइ जाखु जु आछइ खेडइ
राखइ ब्रह्मसंति मूंढेरइ"-Aburāsa of Palhanaputra, an Old Guj. poem composed in A.D. 1233.] f. a school for the study of the Vedas. 129.19. f. Sarasvati, the Goddess of Learning. 13.21 ; 15.12; 73.15,
16, 19, 21, 24. Vide PC. . n. a meal. तदैव एकभक्तं मोक्तव्यम् (v.l. भोक्तव्यम् ) 94.15. भक्तपूर्ण adj.
filled with cooked food. I0.31. cf.Guj. भात. Vide PC. भक्तकार. food and drink. 75.15. cf. Guj. भातपाणी in Jaina parlance. (causal) to cause to be eaten away. निरर्थक किमिति स्वदेश
भक्षापयसि ? 99.20-21. _f. a sister. 50.I. cf. Hindi भग्नी. m. a bard. 21.3,8; 51.7; 61.9; 9I.II, 13, 14, भाट्टी वाचमवधार्य
19, 20, 21, 22; 105.16; 106.16,25%; 107.4,573 108.16%3;
गायनभट्टादिभ्यः II0.20; 132.27. cf. Guj. भाट. Vide गायनभट्ट. m. a contemptuous term for a keeper of Siva-temple. 20.9, 10%;
50.22-23; 51.2,3; 120.28,30. [There is a work called Bharaţaka-dvātrimśikā (published by J. Hertel, Leipzig, 1921) narrating satirical stories about the dullness of the Bharatakas.] cf. Guj. भरडो. [I] to take care of. यदा मां राजा प्रार्थयते तदाऽहं तस्मै देया । शेषमहं
भलिष्ये। 74.6-7. cf. Guj. भाळवू, संभाळवं. [2] (causal) to entrust or consign to the care of. पुत्रा
भलापिताः क्षितिपतये। 99.6. cf. Guj. भळावq. Vide सम् +/भल्.
भक्त
भक्तपान
Vभक्ष
भग्नी
भरटक
Vभल्

Page #87

भव्य
भषण
भाग्नेय
भाण्डागारिक
भापन
भारपट्ट
भिणिहणायमान
भुक्ति
Vभेद
भैरव
भोजनवारा
मञ्जरि
मढ
मणिकार
V मण्ड्
मण्डक
मण्डनका
मण्डपका
मण्डलीक
II
m.
one worthy of attaining salvation. 1.16; 2.21; 7.30; 23.27; 77.19; 99.27. [A Jaina technical term.]
a dog. 4.22; 70.20, 31; 71.10; 115.22.
a sister's son.
127.30.
a steward. 48.25; 100.6, 7, 8, 9, 12, 16, 18; 112.29; 123.24, 27. cf. Guj. भंडारी.
n.
frightening, terrifying. 10.11.
m.
a beam. 38.26; 124.13. Vide PC.
adj. buzzing, humming. मक्षिकावद्भिणिहणायमानाः कारास्था इव कुचेलाः कालं क्षपयन्ति । 3.9-10. cf. Guj भणहणतो ( in the dialect of North Gujarāta ).
m.
m.
m.
f. possession, i.e., kingdom, realm. 43.4. Vide PC. मुक्तिवृद्धि. to meet, to see. भेटयितुम् 94.22; भेटित: 105.13. cf. Guj. भेटवुं; Hindi भेंटना; Mar. भेटणें.
n.
81
f.
a feast or caste- dinner. 91.25; 94.20. cf. Guj. जमणवार; Mar. जेवणावळ .
m.
f. a cluster of blossoms नूतनचूतमञ्जरि भरादप्युल्लसत्सौरभाः । 116.31. [ A spelling peculiarity.]
a monastery. 132.13. [ मढ is the Pkt. form of Skt. मठ. ] a jeweller. 101.26; वृत्त्यर्थ मणिकारकाणां गृहे घुर्धुरान् घर्षति । 97.25. Vide PC.
m.
m.?
f.
f.
a machine for discharging missiles. राजगिरिनामदुर्गं आमो रुरोध । अमितं सैन्यं कुद्दालादिसामग्री भैरवादयो यत्रमेदाः क्लृप्ताः । 41.16-17.
m.
[ 1 ] to set, to arrange. प्रातः सभामागताय बप्पभट्टये नृपेण सिंहासनं मण्डापितम् । 29.2-3; कनकपद्मं मण्डितम् । 93.22. शिलायामेकस्यां लग्नं मण्डयामि स्म । 2.28.
[2] to set up to start सङ्ग्रामममण्डयत् । 104.8; ग्रामे ग्रामे [मण्डितानि ] सत्राणि 109.19 ; अर्द्धक्रोशार्द्धक्रोशान्तरे हट्टानि [ मण्डापितानि तत्र ] 122.13.
[3] to establish तेज:पालस्तु खङ्गारदुर्गस्थो भूमिं विलोक्य तेजलपुरममण्डयत् II 7.10.
cf. Guj . मांडवुं in all these senses.
a kind of bread. 11.3. Vide PC.
setting up and furnishing.
25.19. Vide गृहमण्डनिका.
a portico. 82.8; 116.29. cf. Guj., Mar. Hift. [ 1 ] a sovereign ( possessing tributary rulers ) मण्डलीकस्तु रावण इति व्यक्तम् । लोके तादृग्वलवच्च 84.11.
[2] a feudal chief 107.2, 27, 28; 123.26,
Vide PC.
83.25, 26 ; विद्यादर्पयोगात् ।

Page #88

82
मध्ये भू
मनःपर्यवज्ञान
मन्तु मन्द मम्माणी
मशीति
f,
.
मस्तक
महन्त
महन्तक
महाकाल
coming in between, being a party in. यदयं स्वामिद्रोही मध्ये भूत्वा
देवीममपाजीहरदिति । 70.24-25. n. a type of knowledge through which one can know the ___thoughts of others. 53.5. [A Jaina technical term.]
m. an offence. 90.II; III.20; 127.13. adj. sick, ill. मन्दो गुरुर्नाद्य भूपसभामेतेति भाषिणः ॥ 23.9. cf. Guj. मांदो. f. a superior quality of marble. 119.5. Hatufraaft f. N. of a
quarry of excellent marble. 120.8. Vide PC. मम्माणीयखनी. a mosque. II9.34; 130.2. मसीति f. II9.21; 132.24. [This
word is derived from Arabic 'masjid'.] m. a head. विप्राणां मस्तकास्त्रुटित्वा II.14; मस्तकाः स्वस्थानेषु ससञ्जः
II.20. adj. big, great. तदा सूत्रधारेणैकेन दारवी कुमारदेव्या मातुतिमहन्तकायनवीनघटिता
दृष्टौ कृता | 114.32-115.I. Vide महन्तक. adj. an honorific term prefixed to the name of a man; lit.: 'a
great or elderly man'. महन्तकतेजःपालेन 118.8; महं वाग्भट: 49.16; मह श्रीवस्तुपालेन 132.4. [महं is a shortened form of महन्तक. This shortened form is found used in numerous
inscriptions and colophons.] Vide महन्त. m. death. मप पितुर्महाकालोत्राभूदिति 'महाकाल' नाम दत्तम् | 19.18-19. __m. a big battle. तत्तदीयं वचः श्रुत्वा सुशब्दं मन्यमानः पुरःस्थे महाघट्टेऽविशत् ।
51.28. Vide घट्ट, मुद्रघट्ट, मूलघट्ट. m. the group of senior members of different trade-guilds. 45.
28; 75.5%; 122.9-10; 123.26-27. Vide PC. m. a dignitory, a high-placed person. II8.7; चतुरशीती राणाः,
द्वादश मण्डलीकाः, चत्वारोमहाधराः, चतुरशीतिर्महाजनाः-एवं सभा। 123.26-27. ____n. a type of meditation. 53.9. [ A Jaina technical term.] m. [1 ] an elephant-driver. 51.20. [2] a commander of elephant-army. स भगदत्तनृपवन्महामात्र
धुर्यः, अतुलबलः । 52.5. . Vide PC. m. appears to be the same as fata, which is a chemical form
of mercury which can change base metals into gold. 23.15,
16. Vide PC. सिद्धरस. _n. an important place. गृर्जरधरायां वायुदेवतास्थापितं वायट नाम महा
स्थानम् । 7.8; स मोढेरपुरे महास्थाने श्रीमहावीरनमस्करणाय गतः । 26.16; श्रीअणहिल्लपत्तनासन्नं वायटं नाम महास्थानमास्ते । चतुरशीतिमहास्थाना
नामन्यतमत् । 61.20. m. a king. 68.24.
महाघट्ट
महाजन
महाधर
महाप्राणध्यान
महामात्र
महारस
महास्थान
महीजानि

Page #89

माणक
मातुलिङ्गी विद्या
मातृशाल
मानुष
मारव
INTE
मारि Vमाग्
मार्गण
मालिक
मालोद्घट्टन
मासक्षपण
मासक्षपणक
माक्षणिकऋषि
मिथ्यात्व
मिथ्यादुष्कृत
मिथ्यादृश्
V मिल्
मुखवस्त्रिका
83
n.
a measure of corn पोट्टलकेभ्यः कणमाणकमेकम् | 120.29. Vide PC. f. N. of a miraculous lore. मया विदेशे सद्गुरोर्मुखाद्विद्यैका लब्धा मातुलिङ्गी नाम, ययाऽभिमतेन मातुलिङ्गेन हताः करि- हरिप्राया अपि बलिनो म्रियन्ते, मानवानां तु का कथा । 45.18-20.
n.
n. pl. family. अहं हतश्चेत्तत्र तदा मन्मानुषाणामुपरि कृपा करणीया 50.25-26 ; स्वमानुषाणि परमाप्तनरगृहे मुक्तानि । 126.20; तेषां गृहमानुषाणां निर्वाहकरणम् । 129.24.
adj.
an inhabitant of Maru or Mārawāda मारवाः सुभटाः 105.22 ; त्रिभिर्मारवैः 106.6, 14, 15, 17, 18 ( used as a substantive in all cases except the first).
f. killing. 53.18; 113.29. Vide PC.
to ask for मार्गय 70.16; मार्गयित्वा 75.10; मार्गति 120.23. Vide मार्गण ; also vide PC.
m.
m.
n.
n.
n.
m.
the house of the parents of one's mother. 44.17. cf. Old Guj . माउसाल; Mod. Guj . मोसाळ.
n.
m.
a supplicant.
अपूर्वेयं धनुर्विद्या भवता शिक्षिता कुतः ।
मार्गणैौघः समभ्येति गुणो याति दिगन्तरम् ॥ 20.25.
[ Here the word is also punningly used in the sense of 'an arrow'.] Vide V मार्ग ; also vide PC.
a gardener, a florist. 45.17, 21; 116.4, 15, 17. cf. Guj., Mar. माळी ; Hindi माली.
the ceremony of auctioning garlands placed on the neck of images of the Tirthankaras etc. मालोद्वहनप्रस्तावे तादृशि राशि च निषण्णे महं वाग्भटः प्रथमं लक्षचतुष्कमवदत् । 49.15-16.
Vide क्षपण.
Vide क्षपण.
Vide क्षपण.
non-belief ( in Jainism ) 2.25; 7.30 26.10; 40.14. [ A Jaina technical term. ] Vide मिथ्यादृश्.
n. asking pardon for one's misdeeds or misbehaviour. 44.29; 45.1. [ A Jaina technical term.]
a non-believer (in Jainism). 8.16; 20.16; 29.22; 94.7. मिथ्यादृष्टित्व n. 26.5. Vide मिथ्यात्व ; also vide PC.
(causal) to collect. मेलितं धनम् । 49.23; तेन स्वेन सैन्यमेव मेलितम् । 106.29-30.
f.
a piece of cloth by which a Jaina monk covers his mouth. 18.19.

Page #90

84
Vमुच् .
मुण्डिक
Vमुत्कल
मुत्कल
to appoint, to entrust certain work to. द्वौ मुनी दिग्रक्षायां मुक्तौ । 53.13. [The verb 'मूक' in Mod. Guj. is also used exactly in this sense. The above quotation can be rendered into
Gujarati thus : “बे मुनिओने दिशाओना रक्षण माटे मूक्या." । m. [1 ] one who does not wear a cap on his head.
[2] a contemptuous term for a Jaina monk. क्रीडता राज्ञा सारिं गृहे मुञ्चतोक्तम्-मारय मुण्डिकान् , पुनर्मारय मुण्डिकान् । एवं द्विस्त्रिः । टोपिकारहितशीर्षकत्वान्मुण्डिका गूर्जरलोका विवक्षिताः; अथवा श्वेताम्बरा गूर्जरेन्द्रगुरवो मुण्डिका इति हासगर्भोक्तिः । 50.2-4; 52.13. [1] to send. धर्मेण मुत्कलिताः सूरयः पुरः कापि स्थितेनामेन सह जग्मुः।
33.18-19. [2] (causal) to send back. वीसलदेवो मन्त्रिणा साश्रुलोचनः समापृष्टः ।
[मुस्कलापितश्च कतिपयपदानि सम्प्रेषणायायातः । ] 128.5-6. [3] (causal) to take leave. अपराह्ने राज्ञः पार्थाद् बप्पभट्टिमूरिभि
मुस्कलापितम्-देव ! गोपगिरावामपार्श्व यामः, अनुज्ञा दीयताम् । 33.9-10. cf. Old Guj. मोकलामणी 'good-bye'; Guj. मोकलQ ' to send',
मोकलाव्युं, मोकल्यु. adj. separate. राजकीयसत्राकारे तु दालिकूरावस्रावणानि मुत्कलानि न मुच्यन्ते किन्तु
गर्तायां नियन्त्र्यन्ते, तदा सघण्टो हस्ती निमज्जति | 91.25-27. cf. Guj. मोकळु
Hindi मोकला ; Mar. मोकळा. Vide /मुत्कल् , मुस्कलम्. ind. freely, easily. काशीपतिस्तु मुत्कलं परदेशं ग्रसते। 89.3. Vide
Vमुत्कल्, मुत्कल. __bidding good-bye. सम्पन्नानि पल्यादिमुस्कलापनानि । 89.14. मुस्कला
पनिका f. II0.7. [This is the same as Old Guj. मोकलावणी. Vide e.g. : 'अम्हस्यूं प्रीति आणेज्यो घणी, आणइ जमारइ मोकलावणी.' -Kānhadadeprabandha ( 1456 A.D.) of Padmanābha, II.
150cd.] m. the array of an army in a particular shape. सम्मुखीने दृश्यमाने
शत्रुनृपमुद्रघट्टे गजं प्रेरय। 51.24. Vide घट्ट, महाघट्ट, मूलघट्ट. m. a Muslim; lit.: 'a Mugal'. मुगलबलानि [वारं वारं] आगच्छन्ति
जनिरे एकदा । पुन ययुः । 109.17-18. [ Here the word is used in the general sense of 'a Muslim', because PK., composed in 1405 V.S. (A. D. 1349), mentions here the happenings in the times of Vastupāla i.e. 13th cent. A.D. There is a
work in later Sanskrit called Mudgala-purāņa.] n. a weight of 50 maunds. मूटकं शुखमुक्ताफलानाम् 107.31. Vide
PC. मूडा. n. main battle, decisive battle. शकेन निर्दलितं मत्रिसैन्यं पलायिष्ट
दिशोदिशि । तदा भीवस्तुपालेन स्वस्य राजपुत्रो माद्देचकनामा भाषितः-इवमस्मन्मूल
मुत्कलम्
मुखलापन
मुद्रघट्ट
मूटक
मूलबह

Page #91

85
मेदिनीन्दु मेधिर मेल
मेलाप मेलापक
घट्ट वर्तते । त्वं च वर्त्तसे । [अथ ] तत्कुरु येन श्रीवीरधवलो न लजते । 108.24
27. Vide घट्ट, महाघट्ट, मुद्रघट्ट. .. m. a king. 72.10. adj. intelligent. 56.21. m. a reconciliation. अन्योऽयमपि यावद् अद्धिता द्वौ, तावटैरन्तरा प्रविश्य
मेलः कृतः । 106.25. cf. Guj., Mar. मेळ.. m. joining or meeting. तदनु किल हस्तमेलापो भविष्यतीति 74.II. m. [1] a concourse. श्वश्रूस्तथारूपं पितृगृहमेलापकमिव दृष्ट्वा [तां वरोट्यां]
वधू सत्कर्तुमारेभे। 6.12-13. [2] an assembly. इत्यादिगोष्ठ्या वर्तमानायां शनैः शनैः श्रीआमराजश्चिद्रपो
मेलापकान्निःसृत्य पुराबहिः स्थाने स्थाने स्थापितैर्वाहनः कियतीमपि भूमि
मत्यकाम्यत्। 33-4-6. [3] the encampment of an army. वीरधवलो हत इति सैन्यद्वयेऽपि
व्याचक्रे । क्षणार्द्धन वीरधवलो दिव्याश्वाधिरूढः सारसुभटयुक साङ्गण-चामुण्ड
राजयोमलापके गत्वा प्रसृतः। 104.10-12. [4] the mobilisation of an army. चलितः प्रौढसैन्यपरिच्छदः ।
गतस्तद्देशादर्वाग्भागे कियत्यामपि भुवि, स्थित्वा सैन्यं कियदपि, स्वल्पमग्रे
प्रास्थापयत् । स्वयं महति मेलापके गुप्तस्तस्थी। 107.0-10. [This is the same as the Old Guj. मेलावउ. Vide e.g. :
__ 'पडषउ कटक करी मेलावउ, कान्ह जेतलइ आवइ.'
-Kanhadadeprabandha of Padmanabha, I. 178ab.] m. a fragrant ointment consisting of camphor, agallochum,
musk, kakkola and saffron. क्रियन्ते प्रतिरथ्यं छण्टनानि यक्षकईमैः । 91.24. [Vide Amarakosa II. vi. 133: 'कर्परागुरुकस्तूरीकक्कोलैयक्ष
कर्दमः ।'] f. carefulness or effort (to observe non-violence). 15:3.
[ A Jaina technical term.] cf. Pkt. जयणा. The same word
is current in Mod. Guj. in Jaina parlance. n. the last of the five types of Caritras, wherein there is no _scope at all for any of the Kasāyas. 53.6. [A Jaina
technical term.] Vide चारित्र, कषाय. f. (probably) cooking by mechanical appliances. 28.13.
[This is mentioned by PK. as one of the 72 arts learnt by
king Ama of Gopagiri ( 9th cent.). ] m. a pilgrim. 61.5%3 118.26%3; 121.3. n. a ship. 85.16%3; 121.8. Vide PC. n. a palanquin. 126.6. cf. Pkt. झंपाण. m. a messenger or a spy. 50.32. Vide PC. युगलिका.
यक्षकईम
यतना
यथाख्यात
यन्त्रकरसवती
यात्रिक यानपात्र याप्ययान यामलिक

Page #92

86
या
युगन्धरीलाज
युगादीश
योऋबन्ध
योगनिद्रा
योगपट्टपर्यस्तिका
verb. “off with you." एतद्दासीवचः श्रुत्वा चौलुक्यनियोगी चिन्तयति-लब्धं ,
शत्रुगृहमम । यतिष्येऽतः कार्यकरणाय । इति परामृशन् दासीमभाषत-याहि मृषा
भाषिणि !, कः स्त्रीवचसि विश्वासः ? 50.29-30. m.
a kind of rice. वधूवरयोरन्तराले जवनिका दत्ता । अञ्जलियुगन्धरीलाजैभृतः ।। लग्नवेलायां तिरस्करिणीमपनीय यावदन्योऽन्यस्य शिरसि लाजान्वितरीतुं प्रवृत्ती.... 74.10-11. [At this stage of our knowledge we do not know why the particular kind of rice is called Yugandhari.]
cf. Hindi जोन्हरी 'millet'. m. the first Tirthankara viz. Rsabhadeva. 128.3. Vide PC.
युगादिजिन & युगादिदेव. m. a tying band. अत्रान्तरे चौलुक्यो विद्युदुत्क्षिप्तकरणं दत्त्वा आनाकगजपति
स्कन्धमारूढः । क्षिप्ता भुजौ राजोपरि । कसणकानि च्छुरिकया छित्त्वा आनाकं सढंचकं च
भूमौ पातयित्वा योक्रबन्ध क्षिप्त्वा हृदि पादं दत्त्वा छुरी कराग्रे ग्रहीत्वा...52.10-12. f. contemplative sleep. रात्रावात्मारामरतो योगनिद्रया स्थितः सन् स्वप्नं
ददर्श | 26.17. f. sitting on the hams after tying the Yogapatta. सूरीणां सूरिमन्त्र
प्रभावाद्वस्त्राण्येव नीलीभूतानि न पुनर्वपुः। ततो गुरुसमीपस्थवाचकजिह्वा स्तम्भिता। श्रीजीवदेवसूरिदृष्टौ जिया (v.1. जिह्वाया, स्वमिह्वाया) योगपट्टपर्यस्तिका बबन्ध । सभ्यलोको बिभाय । प्रभुभिः स कीलितः। 8.3-5. [योगपट्ट is — the cloth thrown over the back and knees of an ascetic during meditation ' ( M. Wills. p. 8220); while पर्यस्तिका means 'sitting upon the hams (a particular posture especially practised by ascetics in meditation )' (p. 554",). The latter also means 'a cloth thrown over the back, loins and knees while seated on the hams in the Oriental manner' (p. 554", o). ]
Vide PC. योगपट्ट. f. a dromedary or she-camel of reddish colour. 132.26.
सांढि = Mod. Guj. सांढ्य. Also cf. Desi संढी; Guj. सांढ, सांढणी;
Hindi सांडनी; Mar. सांड, सांडणी-all meaning 'a dromedary'.
(causal) to cause to be preserved. सुष्ठु रक्षापितम् II9.12. m. a watch-man, a guard. सङ्घरक्षपालैभेटैः 95.9. cf. Guj. रखवाळ,
रखेवाळ; Hindi रखवाला. the assembly-hall in a temple. अष्टम्यां रात्री मत्री मुत्कलापनिकां कर्तु देवरङ्गमण्डपे निविष्टः । II0.7-8. Vide PC.
a broom made of wool, carried by Jaina monks to remove ___dust. 18.19. [A Jaina technical term.] cf. Guj. रजोयणो,
रजोणो. n. a desert.
रक्तसांढि
Vरक्ष्
रक्षपाल
रङ्गमण्डप
रजोहरण
n.
रण

Page #93

रस
m.
12
ततोऽथाकृष्य वणिजा प्रक्षिप्ताश्च रणे शकाः ।
तृष्णया ते स्वयं महतो व्याधिर्महानयम् ॥ 23.21. [रिणे and अरिणे are v.1. for रणे. रण is a derivative of Skt. 37704, Pkt. 371001, out. It is again employed in Skt. The variants noted above also indicate the derivation.]
cf. Guj., Hindi, Mar. रण. रणरणक
m., n. ardent desire. चिरादृष्टः माप इति रणरणकाक्रान्तस्वान्ताः प्रभवो वन्दा
पयितुमैयरुः। 37.22-233; नः सदा भवदर्शनरणरणकाक्रान्तमेव स्वान्तमासीत् ।
124.1. रणरणत्कार
m. a rattling sound (of weapons). 38.32. cf. Guj. रणकार,
. रणरणकार. रन्धनी
___f. a female cook. 85.25, 28. Vide PC. रविवार
m. Sunday. 50.22.
13.29, 31; 14.6; रससिद्धि f. 85.6, 19,23, 29%; 85.7, 8, 10, 19, 20, 23, 24, 30; 86.3,4%; रसस्तम्भन n. 86.6. [रस is the commonly used term for 'mercury' and here it appears to have been used for a chemical preparation of mercury possessing miraculous power of turning base metals into
gold.] रसनालिह __m. adog.72.5.
___f. cooked food. 7.21, 24, कुरसवती 24, 25; 10.29; 64.22; 85.25,
26, 27; II8.16, 17. cf. Apabhramsa रसोइ; Guj., Hindi रसोई.
Vide PC. रहकल
m. a bullock. तद् युग्यै रहकलैश्चार्बुदोपत्यकामानीनयत् | 122.12-13. रहस्यपुस्तक m., n. a book containing secret lores. रहस्यपुस्तका देवताभ्यो लब्धाः ।
24.15-16; पूर्वाचार्यैरिह रहस्यविद्यापुस्तकानि न्यस्तानि सन्ति । 17.7-8.
Vide सर्षपविद्या, हेमविद्या. राजकीय
m. [I] a feudatory ruler. तावन्तमवकाशं लब्ध्वा सपादलक्षक्ष्मापालेन निशि
द्रव्यबलेन नड्डलीयकेल्हणादयो राजकीयाश्चौलुक्यभक्ता भेदिता स्वपक्षे कृताः ।
51. 14-16. [2] a royal officer. . उक्ते ते–अत्र कलहे कोऽपि साक्षी विद्यते न वा ? ।
ताभ्यां जगदे-विप्र एकस्तत्रास्ते जपतत्परः । गता राजकीयाः। आनीतः
श्रीहर्षः पृष्टस्तयोर्नयानयौ । 56.16-17. राजकुल ............ m. a Rajaputa chief. 105.3; 125.14. Vide PC. राजपाटी
f. a royal procession. नित्यं सूर्यबिम्बनिर्यत्तरङ्गमकृतराजपाटीकः 117.16
17. Vide PC. राजपाटिका. राजराक्षस
adj. a terror to the kings. 50.5-6. राजवहिका __f. a royal account-book. 17.2. Vide वहिका, वही.
रसवती

Page #94

88
राजस्थापनाचार्य
राज्यजीर्णाधिकारिन् राण
राधावेधिन्
राष्टिक
रीढा
m. an epithet of king Ama of Gopagiri; lit. : 'proficient in
(re- jinstating ( defeated ) kings on their thrones '. 36.25. m. an old or retired royal officer. I03.17. m. a feudatory ruler. 46.20, 22, 31; 48.26, 27; 58.12 ; 59.16;
60.19, 21; 103.27; 104.18; 106.4,14, 15, 26; I07-3, 5,7; II2.18, 29%; II3.1, 2.; II7.15; 123.26; 124.27; 125.4. राणा
m. pl. I32.26. [ In Guj. राणो is m. and राणा used in the text appears to be its plural, because it refers to 4 Rānas. ] राणक m. 46,16, 18,25,27, 28, 30; 58.14, 15, 18, 19, 26; 59.18, 25; 60.10, 16, 18; 61.16; I0I.16, 23; 102.3; 103.2 ; 104.24; 105.6, 8, 12, 24, 31; I06.1; II2.20, 22, 27, 29, 30; II3.5%3;
II7.9, 16; 122.5; 124.29. cf. Pkt.राण: Guj. राणो. Vide PC. राणक. adj. one who is able to perform राधावेध, a peculiar type of shoot.
ing with an arrow. II6.2. Vide PC. राधावेध. m. appears to be the N. of one of the ruling clans on Mount
Abu where Vastupāla and Tejahpāla built the famous tem
ple known as Lunavasati. 122.8. Vide गौग्गलिक. m. a type of circular dance accompanied by singing. 109.30;
II4.22. f. insult, contempt. 9.24; 100.16; II0.23. [From /रिह . ] n. either (made of) brass and gold, or, (made of) yellow i.e.
Fure and shining gold. रीरीहेममयीं स्नात्रप्रतिमा निर्मापयत | 112.10. to welter, to roll about. ईदृशानि अष्टाशीतिं सहस्राणि रत्नानि नित्यं युधिष्ठिरो निर्मूल्यान्यदत्त पात्रेभ्यः । तेषां मध्यादिदमरुलत् २ विप्रेण लब्धम् । 84.2-33 रुल्यते विदेशेषु 93.I. cf. Old Guj. रुल; Mod. Guj. रोळवु-रोळावू, रवडवू,
रडवडवू; Hindi रुलना. n. cotton or cotton-thread. II9.18. cf.Guj.रू; Hindi, Mar. रूई. m. wealth. अनेन राया रीरीहेममयीं स्नात्रप्रतिमा निर्मापयत । 112.9-10. f. a cash-book. 98.6. cf. Guj. रोक 'cash'. Vide वही. m. a plant. इह रोपाः पञ्चमहाव्रतानि, तानि मा मोटय। 18.II. cf. Guj. ... रोप, रोपो; Mar. रोप. f. a hundred thousand. 37.15.
[1] to clash against. लग्नः करः करेण । 51.29-30. [2] to be engaged in. पठितुं लग्नः 25-31-26.1; उल्लण्ठे चेट्यौ...
वादे लग्ने 56.14; राज्ञः शिरसि लगितुं लग्नाः 74.12-13; पयः पातुं
लग्नाः 97.28-29. [3] to strike. लगितुं लग्नाः 74.12-13; ते घाताः ... अन्तःपुरीणामङ्गेषु ... लेगुः 10.15%; गले शस्त्रिका लगिता (v.l. लगापिता 81.32) 81.5-6.
रीरीहेमन्
Vरुल
रूत
रोक्यवही
रोप
Vलग

Page #95

89
[4] to cling to, to adhere to. सा पृष्ठलग्नाऽश्मशकलानि वर्षन्ती प्राप्ता
74.13-14; अश्वपुच्छे लगित्वा तत्र गतः 80.I. [5] to be affected with. यदा देवौ पिशुनवचने लगत: 102.33. [6] to set in, to begin. लग्नं युद्धम् 106.II; लग्नः संहर्तुम् 107.19. [7] to pass (for time). षण्मासा वादे लग्नाः 36.2; तव व वेला
लग्ना? 53.32; एवं लग्ना द्विप्रहरी II8.19. Vide वेला Vलग् .
cf. Guj. लागg in all these senses. लघुश्रीकरण
n. Deputy-Chief-minister-ship. 125.23-24. Vide श्रीकरणमुद्रा. लञ्चा
____f. a bribe. 53.1; 104.23. Vide PC. लञ्चोपचार. लब्धि
f. a miraculous power attained through Yoga etc. 916;
आकृष्टिलब्धिः 10.283; 23.27. लाडबहुला adj. highly fondled. 82.14. cf. Guj., Hindi, Mar. E' fondling'. Vलुक्
to hide oneself. स्वर्गे ऐरावणरय दक्षिणकर्णे लुकिताः ? 63.9-10. [The verb is used in Apabhramsa and Old Guj. ] cf. Hindi लुकना. to rob, to plunder. लुट्यन्ते ग्रामाः 89.5. cf. Guj. लूटवू, लूटq.
Vide Vलुण्ट् . Vलुट्
to roll on the ground. पदकमलयुगलतले लोज्यते (v.l. लोट्यते,
लोच्यते) 73.12 ; क्षितिपीठे लुठिष्यति 84.15. cf. Guj. लोटवू. Vलुण्ट
same as Vलुट्. लुण्टितम् 53.16-17. Vलुण्ठ. लुण्ठितम् 53.333;
अलुण्ठयत् 75.8; लुण्ठिता 119.13; लुण्ठितम् 127.8. Vide PC. लूता
f. a sort of skin-disease. 83.3. [ Here it is referred to as of
42 types.] Vide PC. लेखशालिक m. a school-boy. 21.22 ; विब्रुवन्तं विब्रुवन्तमवधीलेखशालिकम् (v.1. लेख
शालकम् ) 21.27. Vide PC. लेखशाला. लेख्यक
an account, an account-book. सिद्धो रात्रावतिकाले एति, लेख्यकलेखलेखनपरवशत्वात् 25.19-20%; एकविंशोपको लेख्यके त्रुट्यति 77.24; वर्षान्ते लेख्यकं वयमवधाराप्याः । आभडेन वर्षान्ते राजे लेख्यकं दर्शितम् । 98. II-12. the pulling out or plucking off of one's hair by one's own hands. 19.13. [It is enjoined on Jaina monks and nuns to perform loca, shaving being prohibited for them. A Jaina
technical term.] cf. Guj. लोच. लोष्टिक
m. N. of a small coin. लोष्टिकान पञ्चोपार्जयति । तत्र लोष्टिकमेकं धर्मे व्ययति ।
97.26. [This appears to be a Sanskritisation of the coin लोहडिउ mentioned in the Ganitasāra of Sridharācārya. Vide for details Sandesara, B. J., Weights, Measures and Coinage
of Mediaeval Gujarat, JNSI, Vol. VIII, pp. 138-146. . वज्रऋषभनाराचसंहनन n. the best constitution of body according to Jaina religious
belief. 53.8-9. (This type of constitution is nowhere to
लोच
m.
+na.
12

Page #96

१०
वणिज्यारक
va.
वण्ठ
वत्सर Vवद्
वधूका Vवन्द्
Vवप् वस्तृ
वराटक वर्णना वर्तुलक
be found after the death of Sthülabhadra. A Jaina techni
cal term.] m. a ( travelling ) merchant, (who carried his goods in a cara
van). 53.19, 20, 23, 29. cf. Guj. वणजारो. Vide PC. वणिज्याकार. a servant ( of a king or a minister ). 83.29, 30 ; 84.16, 20;
99.13, 14; 108.2; II2.27, 28,30%; II3.1, 2, 3. Vide PC. m. an era. 8.14...
to bid in an auction. मालोट्टनप्रस्तावे तादृशि सङ्घ राज्ञि च निषण्णे महं वाग्भटः प्रथमं लक्षचतुष्कमवदत् । 49.15-16. [This is the Sanskriti
sation of a popular idiom still prevalent in Gujarāta. ] f. a daughter-in-law. 19.18.
(causal) to give an opportunity to salute. वन्दापयितुम् 37.22-23.
to sow. उप्तः 47.8; पल्लीकोट्टस्थाने आर्द्रकमुप्तम् 52.22-23. Vide PC. m. a father. 67.17. [ The term is used in this sense in
Yaśastilakacampū I. 241.22 and also in Dharmaśāstra
literature. ] m. a cowry. 54.9. f. a praise, a panegyric. 38.2 ; 59.23. n. a round pot, probably the same as kaccolaka. घृतपूर्णकच्चोलक
प्रेषणेन वः को भावः । तैरुक्तम्-एवमेतन्नगरं विदुषां पूर्णमास्ते, यथा घृतस्य वर्तुलकम् 14.13-14.
a messenger conveying some congratulatory tidings. 72.7. n. a congratulatory festival. जातं वर्धापनं धवलक्के 108.3. cf.
Guj. वधामj. Vide PC. f. [I] congratulatory tidings. तत्पुरीद्वयग्रहणवर्धापनिकामुखौ द्वौ नरौ
आगमताम् 72.29-30. cf. Guj. वधामणी. Vide PC. वर्धापना.
वर्धापनिकानर m. same as वर्धापक. 123.22. [2] a prize for breaking congratulatory news. चतस्रोऽपि
वर्धापनिका दत्ताः क्षमापालेन 73.1. [1] to turn back, to return. ववले 52.29%; वलितः 77.23;
वलमानेन 78.13; वलमानः 85.31; वलिताः 107.25; वलितः
108.I. cf. Guj. वळवू. [2] (causal) to drive away (as plunder). अल्पेन सैन्येनाग्रे
गत्वा गोधागोकुलानि वालितानि । गोपालाः शरैस्ताडिताः। 107.10-II.
cf. Guj. वाळवू; Mar. वाळणे. m. a kind of pulse; Dolichos lablab. 22.23. Vide PC. f. [1] the residence of a Jaina monk, an upaśraya. 8.12;
. 14.24; 27.15:34.12%; 37.28. Vide PC.
m.
वर्धापक बापन
व पनिका
Vवल्
वल्ल
वसति

Page #97

91
वसन्त वसहिका
वस्तुक वस्त्रान्दोलक (v.l. वस्त्रदोलक )
[2] a temple. विमलवसतिः 121.29-30; लूणिगवसतिः 122.33
129.16; लूणिकवसति 132.14. Vide वसहिका; also vide PC.
वसहि. m. N. of a musical mode. 91.23. f. a temple. मोढेरवसाहिकायाम् 41.13. Vide वसति; also vide PC.
वसहि. n. N. of a Pkt. metre. 60.14. m. a cloth-swing. 27.22. [This is a sort of cradle prepared
by suspending a piece of cloth tied on all the four corners or the two sides to the branches of a tree. Appears to be the same as the Jholikă of PC. ]
(causal) to shake, to move. कम्बां वाहयित्वा II.13; वाहिता II.20. f. an account-book. 17.2; 98.6. Vide राजवहिका, वही; also vide
Vवह् वहिका
PC.
वहिकाक्रम
m. the record in the account-book. 47.21. वही
f. same as वहिका. 98.6. Vide परलोकवही, रोक्यवही, विलम्बवही. वागरित
adj. ordered to tell (a message). पुनर्विक्रमेणाभाणि-वदेस्त्वम् , वण्ठ
आयातोऽस्ति । पुनर्गतः । बलिर्भणति-वण्ठश्चेत्कि हनूमान् ? | पुनः कृष्णो वागरितः।
भणितं बलिवचः। 83.29-30. cf. Pkt. वागर ' to speak'. वाटि
f. a locality. ततश्चोक्षवाटि-नौवित्तकवाट्योः पार्थक्यं कृतम्। 109.12. cf.
Guj., Mar. वाडी. Vids चोक्षवाटि, नौवित्तक. वाटीकोट्ट m., n. the compound-wall of an orchard. दृष्टा तत्र बकुलविचकिलदमनकच
म्पकविरहकादिद्रमाणां सारणीनां द्रमालवालानां वाटीकोदृस्य श्री: 86.23-24. cf.
Guj. वाडीनो कोट. Vide कोट्ट. वायट (v.l. वायड) n. N. of a town in North Gujarata from which the Vāyata
gaccha gets its name and after which the vāyadā vaņiks and Brāhmanas of Gujarata are called. 7.8; वायटगच्छीय
7.11; 61.20. Vide PC. वायटीय. वासक्षेप
m. (consecration by) spraying cented powder (at the time of
installation ceremony etc.). II3.20; वासनिक्षेप m. II3.233;
वासनिक्षेपण n. II3.28. [A Jaina technical term.] वासन्यास ___m. spraying the cented powder. जीर्गरज्ज्वावृता, वासन्यासेन धूसरी
कृत्य मुक्ता 60.27..... वाणि
-f. same as वाहिनी. 132.25. वाहन
n. a ship. 59.16. Vide PC. वाहिनी
f. a type of palanquin. III.30%; 129.28. वि + अव + हृ to travel on foot from place to place ( of Jaina monks).
व्यवहरत् 94.27. [A Jaina technical term.] Vide वि+VT.

Page #98

वि + आ + Vकृ
वि + आ + Vघुट्
विकथा
विकुर्वण
वि + Vकृ
विकृति
विचकिल विचारचतुर्मुख
विवर
विद्यास्थान
विद्युदुत्क्षिप्तकरण
वि + V नश्
विमान
विरहक
वि + V लग्
विलम्बवही
वि + Vलोक्
92
to utter. ओढरेणापि समुत्पन्न श्रद्धेन व्याकृतम् - वयमपि गुरून् वन्दिष्यामहे । 54. I-2.
to return. व्याघुय्य 49.2; 95.9; 97.14 ; व्याघुटत् 91.10 ; व्याघुटितः 99. 10 ; व्याघुटिता: 107.24. Vide PC.
f.
an untoward happening. ततश्चक्षुःप्रीतिमुद्भवन्तीवाऽपराणि कुतुमचापचापलानीति वचनान्निरर्गले मदने भग्नं कौमारनं तयोः । वर्त्तते विकथा । 64.29-30. n. producing something by magical or mystic powers. II. 2. [ A Jaina technical term.] Vide वि + √ कृ, वैक्रिय.
to change form by magical or mystic powers. अजारूपं विकृत्य 74. 16. Vide विकुर्वण, वैक्रिय.
f. edibles like ghee, milk, etc. which produce vikāra in the body. षडिकृतित्यागी 317; षड्विकृतिनियमः 46.30 ; मया ससङ्खेन यंदा रैवतगिरौ नेमिः प्रणतो भविष्यति, तदा द्वितीया विकृतिग्रहीतव्या । 94. 14-15. a sort of flowering tree. 86.23-24.
m.
m.
n.
a difficulty. लूता द्विचत्वारिंशत्, अन्धगडाः सप्तविंशतिः, स्फोटिका अष्टोत्तरं शतम्, विवराणि दोषाश्च सर्वे व्यनेशन् । 83.3-5; विवराणि दूरे नष्टानि ।
109.17.
a lore. 24.2. [The number of the lores given here is 14.] Vide PC.
n.
n.?
a title of Vastupāla, the great minister of king Viradhavala of Dholakā; lit. : 'the four-headed god viz. Brahman in wisdom. ' 59.1. [The same is given as a title of king Kumārapāla in PC.]
n.
m.
a sudden jump like the flash of lightning. 52.10. to be deformed. दृष्टं स्वं वपुर्विनष्टम् । 47.32.
a heaven (according to Jaina cosmology). 19.8, 11, 13. a sort of flowering tree. 86.24.
[ 1 ] to cling to. गोधापुच्छे विलग्य प्राविशत् कोशम् 77.27.
विलन: 97.45.
[2] to be attached to. एकस्मिन् रत्नमये बिम्बे रत्नः [3] to embrace lustfully स च स्त्रीलम्पटः । महासत्यां ब्राह्मण्यां विलग्नो
बलात् । 133.25.
cf. Guj. वळगवुं in all these senses.
f.
an account-book recording the amounts to be realised. आभडस्य वहिकास्तिस्रः । एका रोक्यवही, अपरा विलम्बवही, तृतीया परलोकवही । 98.6. Vide वही.
[1] to require. यद् विलोक्यते तद् गृहाण | 94. 18-19. [ This can be rendered into Gujarātī as follows: 'जे जोईए ते ग्रहण कर .]

Page #99

93
विश्रामणा
विंशोपक विहार
वि+Vह
बीक्षा वीर
वीरकरम्बक
वृजिन
Vवृध
[2] (causal) to cause to search. विलोकापितौ 24.25. f. attending upon. आमो रात्री वेषां तां नर्तकी सूरिवसतौ प्रेषीत् । तया
सूरीणां विश्रामणाऽऽरब्धा । 34.12. m. a type of small coin. 77.24. Vide PC. m. [I] the travelling on foot from place to place by Jaina
monks. 30.28; 75.15. [2] a Jaina temple. 53.29%; 98.26. [A Jaina technical term.] Vide PC. to travel on foot from place to place. विहरन् 7.30; विजहः 9.17; II.5; विहृत्य 12.13; विहरन्त: 15.3; विहरति 16.22 ; विजहार 18.14%; विहरन् 19.7, 31; 21.2; 30.20; विहरन्ति 46.25; विहरन्त:
47.3. [ A Jaina technical term.] Vide वि+अव+V. f. worry, anxiety.. 67.10. m. a heroic semi-divine being. 68.17, 19, 22, 23,
70.6,7,9, 10, II. m. an eatable (viz. rice mixed with curds ) for warriors march
_ing to the battle-field. 89.14. Vide करम्बक. m., n. a sin. 96.30.
(causal) to greet, to welcome. स्थालं मौक्तिकैर्व पितम् 100.14
15. cf. Guj. वधाव. Vide PC. m. a leading monk of a Gaccha. तदपयशः श्रुत्वा वृद्धवादी कृपया तं निस्ता
रयितुमेकाकीभूय गच्छं वृषभेषु न्यस्य तत्रागतः। 17.29-30. m. a title of the poet Amaracandra, who compared in a sloka
the veņi or braid of a young woman with a krpāņa or sword of the god of love. 62.3. [The verse, which occurs in his
Bālabhārata (Adiparvan XI. 6), is quoted in the PK.] n. a port. 99.22; 104.28; 108.14, 193; 109.1; वेलाकूलीयनरेन्द्राणाम् ।
109.13; वेलाकूलीयचरः II0.30. Vide वेलातट; also vide PC. n. a port. ३६ वेलातटेषु धनद्धिः, महालाभाः । 98.7-8. Vide वेलाकल.
to be delayed. तव क वेला लग्ना? 53.32. cf. Guj. वेळा लागवी, वार लागवी..... . --....--- -
to brandish. कुन्तं वेल्लयन्तम् 104.5. cf. Pkt. वेल्ल. m. a seige. 53.18. cf. Old Guj. वेढ, वेढि. f. a useless addition to (the heap of flowers) covering (the
idol worshipped ); lit. : 'surrounding, wrapping'. gaqifor भवदीयानि एभिः पूजायां कृतायां किं मे फलम् ? बेष्टिरेव (v.1. विशिष्टिरेव) केवला । 54.8-9.
वृषभ
वेणीकृषाण
वेलाकूल
वेलातट वेला Vलग
Vवेल्ल
वेष्ट
वेष्टि

Page #100

94
वैक्रिय
वैमानिक
व्यन्तर
व्यवहारिन् शब्द
शब्दवेधरससिद्धि
शय्यापालक
n." a peculiar type of body, attained through miraculous
powers, which can become small or big, thin or thick, one or many. 21.16. [A Jaina technical term.] Vide वि+/कृ,
विकुर्वण. m. a type of gods%3; lit.: 'one staying in a Vimāna or heaven'.
96.23. [A Jaina technical term.] Vide विमान. m. a type of supernatural being of a low order. 4.19; 41.26,
27, 28; 42.1; 73.18, 20, 22; 85.20; 90.30; 99.26; 128.26. व्यन्तरी f. 9.2; देवकुलाधिष्ठात्री व्यन्तरी 32.17%; गूर्जरदेशस्य अधिष्ठात्री महद्धिय॑न्तरी 101.15. [ In PK. these are mentioned as belong
ing to some non-Jaina sect.] m. a merchant. 98.5...Vide PC. m. the voice of an invisible being. शब्द उत्पन्नः-चैत्यं नोत्कीलनीयम् ।
8.32. f. a miraculous attainment. ब्राह्मीश्रीदत्तशब्दवेधरससिद्धेरिच्छादानी
मानी जैनः। 73.24. m.? a sleeping couch ( fixed on a bullock-cart). तत्र प्रथमयात्रायां
चत्वारि सहस्राणि पञ्चशतानि शकटानां सशय्यापालकानाम् । 129.26-27.
Vide पालक. 1. the autumn. शरदेन्दुकुन्दविशदैः 27.7. ___f. a call of nature. 694. 'n. a bone. 8.30%; स्वाङ्गास्थिशल्याकर्षणम् 9.3.
f. a dagger. 81.5.
m. a Sultan. 57.24. __f. a sari, a kind of cloth worn by ladies. 57.2; 107.6%; I08.2.
शाटी f. 57.3. Vide PC. शाटकमलनिर्धाटक. m. wife's brother. 122.16 ; शालक m. I03.27; 104.14. f. pramises. 66.11; 67.8, 9. m. a weaver. 57.4; 81.II, 13. Vide PC. n. [I] a document of donation. नृपः शासने ग्रामशतान्यदत्त देवाय
___19.22; 20.15. [2] the religious authority of Jainism. शासनमाहतम् 23.27%3;
10.2, 9; II.6, 18; 23.26%; 36.43; 128.16, 20. f. the presiding deity of the Jaina religion. 19.21; 22.21, 25.
शासनदेवी f. 22.28. Vide PC. (causal) to teach. ढंकपर्वते नागार्जुनः प्रभुणा खगमनविद्या शिक्षापित: परमाईतोऽजनि । 13.26-27.
शरदा शरीरचिन्ता शल्य शस्त्रिका शाखीन्द्र शाटिका
शाल
शाला
शालापति
शासन
शासनदेवता
Vशिक्ष

Page #101

95
शिराण
शिवम् /गम् शीघ्रशीघ्रम् Vशुध्
शुद्धि Vश
शृङ्गक शृङ्गाली
शेष
शोधित
श्राद्ध
श्रीकरणमुद्रा
श्रीकरी
m.? a whet-stone. रत्नं तु शिराणे उद्योतितं महातेजःपुलमयम् । 98.2. cf.
Guj. सराणPage #102

सद्यस्क
सधीची
सम् + V निह
सपाद कोटी काञ्चनवर्ष
सप्तदिनी समचतुरस्रसंस्थान
समया V नु
समवसरण
सम् + अव + √स
समाचारी
96
adj. ( a poem ) composed on the spot. 36.1. Vide PC.
f. a female friend. 86.23.
समाधि
m.
a title of king Viradhavala of Dholakā; lit : ' one who caused a shower of If crores of gold coins'. 61.9. [This title was given to king Viradhavala when the 1 crores of gold coins submitted to him as a tribute by the king of Mahārāṣṭra were distributed among the supplicants by his minister Vastupāla.]
f. a week. 11.9.
n.
समाधि मृत्यु
सम् + उद् + Vछल्
सम् + / भल्
सम् + Vमील्
सम्यक्त्व
n.
m.
to be equipped, be prepared. कः संनिह्यति पन्नगेश्वरशिरोरत्नावतंसश्रिये ? II. 18.
m.
f. virtuous conduct befitting a monk. सर्वसमाचारी नारीसौभाग्यवर्द्धनमकरध्वजाः 46.1 [ A Jaina technical term.] Vide सामाचारी. meditative peace. मृतः स्वयं समाधिना । 100 21-22; समाधिना सर्व शृणोति 128.13. Vide समाधिमृत्यु.
n.
the perfectly proportioned constitution. 53.8. [Abhidhānarājendra, VII, p. 403 explains this term thus : ' समाः - शास्त्रोक्तलक्षणाविसंवादिन्यश्चतस्रोऽस्रयो यस्य तत्संस्थानं पर्यङ्कासनोपविष्टस्य जानुनोरन्तरम् ।' ] to pass time ( in difficulty ). कणान् स्वरुपनीय तत्कृताहारपाकेन समया कुरुतः स्म 66.12.
an assembly gathered to listen to the sermon of a Tirthankara पञ्चशतानि पञ्चोत्तराणि समवसरणानां जादरमयानां... 129.18; जादरमय समोसरण ५०५ | 132.10. [Here the reference is to the qz or pictorial representation on cloth of such an assembly.] cf. Pkt. and Old Guj. समोसरण. [ A Jaina technical term.] to approach. सूरिरुद्याने समवासार्षीत् 5.12; 93.21; यत्र स्वयमृषभदेवः समवासार्षीत् 116.12-13 ; समवासार्षुः 116.13.
death in meditative peace. 15.22. Vide समाधि ; also vide PC. समाधिमरण. [ A Jaina technical term.]
to fly upwards. जितं जितमित्युद्घोषः समुच्छालितः 104.16. Vide उद् + V छल्.
to make a search for. पुत्रैर्बाह्ये धने गते [ सति ] ते निधयः सम्भालिताः। 100.22. cf. Guj. संभाळवुं ' to take care of Vide / भल् . to meet सम्मील्य 71.4.
faith in true religion. श्रावकद्वादशवतीं ससम्यक्त्वां ललौ 8.22-23 ; 19.22 ; सम्यक्त्वमूलैकादशव्रतनिरतश्च श्रावकः कृतः 37. 1 ; राजा सम्यक्त्वं ग्राहितः श्रावकः कृतः 47.14-15 [ A Jaina technical term.]

Page #103

सम्यगदृश्
संयम
सरस्वतीकण्ठाभरण
सर्वज्ञपुत्रक
सर्वपविद्या
सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासाद m.
सरस्वती भाण्डागार
सर्वकरणी
सविधस्थ संहनन
सांकलीयालीपद्या
सांठक
साधर्मिक
m.
13
m.
n.
m.
f.
m.
97
a follower of the Jaina religion; lit.: 'one having proper apprisement'. मिथ्यादृशां दृशौ सैन्धवेनेव पूर्यैते सम्यग्दृशां त्वमृतेनेव 29.22. initiation into Jaina religious order. fá dà 19.17-18. [A Jaina technical term. ]
lit. an ornament on the neck of Sarasvati, the goddess of learning'.
[1] a title of minister Vastupala. 59.1; 111.15; 130.3-4; 132.27-28.
m.
m.
[2] a title of minister Yasovira of Jabalipura. 123.24. Vide PC.
N. of a monument built by king Bhoja at Ujjayini. 59.23. a library. 129.22-23.
one of the 72 arts mentioned in the text to have been learnt by Ama, the king of Gopagiri, who is stated in PK, to have flourished in the 9th cent. of the Vikrama Era. 28.12. [A Jaina technical term. ]
lit. the son of an Omniscient one.
[1] an epithet of the great Jaina pontiff Siddhasena Diväkara. 16.23, 24.
[2] an epithet of Bappabhattisūri. 41.10.
f. 'the mustard-lore'. 17.11. [As stated in the text, when required, one conversant with this lore may recite the charms and throw mustard-seeds in some reservoir of water. As many horsemen as the number of mustardseeds thrown in water, equipped with 42 weapons, would spring forth therefrom. After killing the enemies the horsemen would disappear. This lore has been considered by PK. as one of the Rahasyavidyas or secret lores. Siddhasena Divakara is stated here to have acquired this lore. ] adj. standing near by. 27.4.
1.
constitution of bones in the body. 53.8-9, 9. Vide - ऋषभनाराचसंहनन.
f. N. of a padya or path for ascending mt. Giranara. 48.29. Vide पद्या.... 224
a reed सांठकसौधमेकं कृतम् 99.3. cf. Guj. सांठो ; Hindi साँटा a follower of the same religion, i.e., the Jaina religion. 5.23 48.11,12; 94.28; 95.26; 97.15; 98.10; 113.28. [ A Jaina technical term. ] cf. Guj. art, f. Vide साधर्मिक वात्सल्य; also vide PC.

Page #104

58
साधर्मिकवात्सल्य
सामाचारी
सामाजिक सामानिक
सामायिक
सांयात्रिक मार
n. distribution of gifts among the followers of one's own reli
gion.5.23; 48.II, 12; 97.15; 98.10%; 113.28-29. [ A Jaina technical term.] cf. Guj. सामीवच्छळ. Vide साधर्मिक. virtuous conduct befitting a monk. अष्टवर्ष निजं बालमपि व्रतमजिग्रहत् । .. सामाचारीमपि प्राज्ञं किञ्चित्किञ्चिदजिज्ञपत् ॥ 22.II. [A Jaina techn
ical term. ] Vide समाचारी. m. a member of an assembly. 37-32-38.1. m. a type of gods as prosperous as Indra. 14.29%; 59.4. [A
Jaina technical term.] n. the first initiation to a religious vow to avoid all censur
able thoughts, words and actions either for a fixed period or for the whole life ; one of the six avaśyakas for a Jaina.
19.13; 53.2. [A Jaina technical term.] m. a sea-faring merchant. 85.15-16. Vide PC. adj. excellent. सारकतिपयपुरुषवृतः 32.16; अहो सारं सारस्वतम् ! 35.9%;
सारं हारमेकं सह गृहीत्वा 46.26; हारान् सारान् रचयन्ति 86.27; भोजनवाराः साराः प्रतिसदनम् 91.25%; सारं सैन्यं कृतम् 103.19; दीयतां धनाश्वादि सारम् 103.30; सारसुभटयुक् 104.II; बोहित्थानि सारवस्तुपूर्णानि 109.15%;
साराश्वलक्षण सह 117.20 ; साराश्व° 125.II-I2. cf. Guj. सारं. n. Omniscience. 16.28. m. an epithet of Sankha, the king of Lata; lit. : ' ocean of
armies'. 108.20. [The epithet was given to him on account of his possessing a huge army. Pkt. Freu is from
Skt. साधन ' an army'.] m. a helper. प्रासादं कारयामहे | यदि यूयं साहाय्याः स्यात | 122.7. adj. one who has propitiated Goddess Sarasvati by chanting
the Siddha-Sārasvata charm. 21.6; 31.7; 58.10. Vide
सिद्धसारस्वतमन्त्र. - m. a charm for propitiating Goddess Sarasvati. 61.22-23. Vide
सिद्धसारस्वत. n. attaining salvation. 53.7. adj. burning with a peculiar sound. 46.22. cf. Guj. समसमती. ___f. same as श्रीकरी. 132.26. m. a neighbouring king ; lit.: ' kings ruling near the boundaries
i.e. सीमा of one's kingdom'. 17.20-21. Vide PC. n. a type of litter. 9.9; 16.1; 121.2; 129.27%; 132.25. [This is
different from पालषी and वाहिनी, as in the last two places
सार्वज्ञ साहणसमुद्र
साहाय्य सिद्धसारस्वत
सिद्धसारस्वतमन्त्र
सिद्धिगमन सिमिसिमायमाना सीकरि सीमालभूपाल
सुखासन

Page #105

99
सुखासिका
सुधर्मा
सुरत्राण
सुवर्णसिद्धि
सूक्ष्मसम्पराय
सूक्ष्मेक्षिका सूतिका सूत्रकण्ठ
सूत्रणा
सूत्रधार
they are separately mentioned in the same context. ] Vide
PC. f. happiness, joy. तत्र लेप्यमयी प्रतिमाऽऽस्ते । तत्र सात्रसुखासिका न पूर्यते
श्रावकाणाम् । तस्मादनेन राया रीरीहेममयी स्वात्रप्रतिमा निर्मापयत | 112.9-10. f. N. of the assembly-hall of Indra. 59.3. m. a Sultan. 57.21; 58.3; 117.13, 18; 118.3,5%; II9.6, 9, 14,
29; 120.5%; 133.12, 15, 16, 20, 23, 27, 28. Vide PC. सुरताण. f. a miraculous attainment by which one can change baser
metals into gold. 83.8. Vide हेमविद्या, हेमसिद्धिविद्या; vide also PC. m. a type of caritra wherein the kaşayas like anger etc. have
no scope at all, but lobha or greed is still there in a very
subtle form. 53.6. [A Jaina technical term.] f. precision, accuracy. 4.9. f. a mid-wife. 20.4. m. a Brahmana; lit.: 'one who has worn the sacred thread
on one's neck'. 67.20. f. a stratagem, a plan. 20.6. m. . [1] an architect. 122.16, 28, 29; 123.2, 3; 124.6. [2] a sculptor. 81.II, प्रथमयामे सूत्रधारः प्राहरके स्थितः । तेन काठ
पुत्रिका तरुणीसदृशी कृता समग्राऽपि । 12 ; तदा सूत्रधारेणैकेन दारवी
कुमारदेव्या मातुर्मूर्तिमहन्तकायनवीनघटिता दृष्टौ कृता । II4.32. [3] an artisan. I9.18; सूत्रधाराणां सप्तशती घटयति घाटम् 122.18,
20, 23; 123.15-16, 16, 17. cf. Guj. सुतार, सुथार 'a carpenter '....
.
... adj. brave. 44.IH; II5.25. - m. pl. the qualities of a Jaina pontiff. भद्रबाहुश्चतुर्दशपूर्वी षति
सम्पूर्णः सूरिरासीत् । 2.17. For details cide Abhidhānarājendra,
VII, p. 1071. Vide PC. __m. an ancient charm, with miraculous effects, repeated by
Suris or Jaina ācāryas. सूरीणां सूरिमन्त्रप्रभावाद्वस्त्राण्येव नीलीभूतानि न पुनर्वपुः। 8.3-4; सूरिमन्त्रस्मरणपरान् श्रीहरिभद्रान् दृष्टवान् | 25.27.
[AJaina-technical term.] m. a soldier. ग्रामाः सैन्यकैर्भक्ष्यन्ते 99.19. m... Monday. 50.22, 233; 51.2. m. N. of the first heaven (according to Jaina cosmology).
78.7. Vide PC. m. a gold coin. 29.21. Vide टकक, हैमटकक. ____f a box. 80.17. Vide PC..
सूर सूरिगुण
सूरिमन्त्र
सैन्यक
सोमवार सौधर्म
सौवर्णक स्थगिका

Page #106

100
स्पर्द्ध
स्फूर्जित
स्थगिकाधर ... m.: a betel-box-bearer. 33.14; स्थगीधर m. 32.25, 28, 29%; 33.4. स्थान
n. a point, a thing. द्वादशस्थानानि 53.7... TY17 I
n n.
a large plate
a large plate. 100.10, II, 14. Vide PC. स्थाली o f
f.
a dish
a dish, a plate. 5.24; 6.143; 13.25. cf. Guj. थाळी... জাম
n. the ceremony of bathing an idol. 95.2 ; 96.28; स्नात्रसुखासिका ____II2.9%; स्नानप्रतिमा II2.10; II9.2. A Jaina technical term.]
n.? competition. बद्धस्पर्छ भसः 123.12. स्पर्शपाषाण m. a touch-stone, a kind of stone supposed to turn everything
it touches into gold. 57.16; 58.2. स्फुटितचनक m. gram baked in hot sand. 57.26-27. cf. Guj. फोडेला चणा.
adj. overwhelmed. राज्ञा भुवनप्रज्ञास्फूर्जितेन (v.l. स्फूर्तितेन, स्फूर्ति ज्ञेन)
10.4. स्फोटिक
m. a sort of skin-disease. 83.4. [Here it is stated to be of
108 types.] स्वदृष्टी आ+Vढे to give audience. वादिना तं श्लोकं श्रुत्वा द्वास्थद्वारेण भाणितं राज्ञे-दर्शनमेव
भिक्षुरीहते नार्धम् । ततो राज्ञा स्वदृष्टौ आहूतः । 20.22-23. रवापतेय _n. wealth, property. I02.33. Vहक्क
to drive away with a loud cry. पित्रा हक्कितो रुष्टो देशान्तरमसरत् 7.10 ; ततः सङ्घन हक्कित: । क्रुद्धो गत्वा बौद्धानां मिलितः । 10.30 ; राज्ञा हक्कितो
गतो गृहम् 57.24; सा तेन हक्किता हता च | याहि रे दुःखं गृहीत्वा इत्युक्ता च । . .. - 82.15; वणिजि पश्यति वीरमो [आकार्य] हकित:-का ते चर्चा, यद्ययं त्वदधिक
करोति ? अस्माकं न्यायं न वेसि । दूरे भव; पुनर्मद्दष्टौ हि नागन्तव्यं भवता ।
124.24-25. cf. Desi हक्क ; Guj. हाकवू ; Hindi हाँकना ; Mar. हाकणं. हक्का
f. a loud cry. 'ग्रामण्यश्चिरसञ्चितं धनं हक्कयैव दण्डिताः 103.19-20. cf. _
Desi हक्का: Guj.,Mar. हाक. Vide PC. Vहक्कार
to summon loudly. व्याघ्रराजं हक्कारय 50.16. cf. Pkt. हक्कार ;
Guj. हकारवू, हकालवू ; Hindi हंकारना; Mar. कारणे. n.? a pilgrimage to Mecca. 132.24; हजयात्रार्थिनी 119.9, हजयात्रायै
_13, हजयात्रेच्छा 16. cf. Arabic - hajj'. n. [I] a market. °देशास्तदा तीर्थानां चिरं पूजोपयोगिनो हट्टाद्यायाः प्रकप्ताः
43.5. [2] a shop. 23.15, 16 ; उद्घाटे हटे 25.27 ; हट्टपति 68.14 ; हटानि
122.13.
Vide PC. इटिका
a small shop. पूगहट्टिका 98.8%; नेय वडूआख्या तव ग्रामइटिका, क्षत्रियाणा सामोऽयम् 108.28. cf. Guj. हाटडी.

Page #107

101
(cau
हरसिद्धि
f. N. of a mother-goddess. 78.25. हस्ते /कृ
_to win over. इत्यादि दृढं मृदुसारं निगद्य हस्ते कृतो राजा 127.14-15.
cf. Guj. हाथ करवू. हालिक
m. a farmer. 35.4. cf. Guj. हाळी. . हिमगृह
n. a summer-house. 92.22. ..ind. showing emphasis. राजपुत्रो जातमात्रो ग्रामाद्दूरे क्षिप्तो ही 20.7. cf.
Hindi ही.. ... (causal) to be defeated. द्वयोः कोऽपि न हारयति न जयति च
35.30: राजा हृदयेऽहारयत् 58.6. cf. Guj. हारवू; Hindi हारना. हेमन् .
n. agold coin.. 29.29%; 48.26%; 50.19, 20; 55.25; 57.21; 61.4,
5; 88.27%; 90.2, 14, 18, 19, 20; 107.31; III.30; 120.14%;
125.1. कनक n. 92.12. हेमनाणक n. 20.29. हेमविद्या
f. a miraculous lore which could change any metal into gold.
तत्र पुस्तकं छोटयित्वा वाचयन्नाद्यपत्र एव द्वे विद्ये लभते स्म । एका सर्षपविद्या, अपरा हेमविद्या। 17.10-11; हेमविद्या पुनरक्लेशेन शुद्धहेमकोटीः सद्यो निष्पादयति, येन तेन धातुना | 17.13-14. [This lore appears to be
in the form of a mantra.] Vide सुवर्ण सिद्धि, हेमसिद्धिविद्या. . हेमसिद्धिविद्या... f. same as सुवर्णसिद्धि. तत्र प्रभुणा गाथायुमलेन स्तवनं बद्धम् । तत्र हेमसिद्धि
विद्याऽवतारिताऽस्तीति. वृद्धाः प्राहुः । नागार्जुनेन च रसः प्रारब्धः । 13.28-29.
Vide हेमविद्या. .. Vहेर् . ..to.spy. एकदा हेरयामि, किमिमी समाचरतः। 65.3, राज्ञा हेरितोऽहम् ।
अपराधी लब्धः । 65:10. cf. Desi हेर; Guj. हेरवू; Mar. हेरणे. हेरिक . m. a spy. भीमसिंहसैन्यहेरिकैर्गत्वा तज्ज्ञात्वा 106.22. cf. Guj. हेरक, हेरु. हैमटङ्कक . . m. a gold coin. 31.43; 37.14. Vide सौवर्णटङ्कक.

Page #108

III. Puråtanaprabandhasangraha This collection of ancient Prabandhas was published in 1936 A.D. as No. 2 of the Singhi Jaina Series. The full name of the work is " Prabandhacintāmaņisambaddha-Purātanaprabandhasangraha " and was published as part II of the PC. As stated in the Introduction by Muni Jinavijayaji, the learned editor, it is a compilation of Prabandhas allied to the contents of the PC. from 5 MSS. of unknown authorship and, containing as it does both historical and legendary matter, is important for the study of ancient history and culture of Gujarāta.
At least some of these Prabandhas were composed in 1290 V.S. (c. 1232 A.D.) by Jinabhadra for Jayantasimha, son of minister Vastupāla. Ms. P is dated 1528 V.S. (c. 1470 A.D.), mss.-B and Br appear respectively to be at least 400 and 250 years old; ms. G is inferred by the editor to have been written in the reign of Emperor Pherozeshah after 1407 V.S. (C. 1349 A.D.); while the age of ms. Ps appears to be earlier than 1500 V.S. (c. 1442 A.D.).
Some Prabandhas from ms. B not pertaining to the contents of PC. have been separately grouped and printed as an Appendix to the Introduction. The matter of pp. 116-134, containing a sort of summary of some of the Prabandhas of the PC., is taken from a sixth ms. about 300-400 years old.
The language appears to be more simple and archaic than that of PC. and PK. and a few of these Prabandhas seem to be older than both PC. and PK. upon which their authors might have drawn.
The references are, as usual, to the pages and lines in the text of the Purātanaprabandhasangraha (PPS.) referred to above. The references from the Appendix to the Introduction as well as a few from the footnotes to the Introduction are preceded by the term "Int." so that they can easily be distinguished from those from the text proper.
अकूपार अखर्व अगर
अग्निशकटी
m. an ocean. at 9 FTSETTTTTTT: 129.2. Vide PC. FK. adj. great. Begagfe: 64.4. Vide PK. m., n. Aloe-wood, Agallochum. 977 975 Tha aga afati
89.8-9. cf. Guj. 34777. f. a fire-hearth. 122.26. Vide PC. n. N. of a type of scriptural texts of the Jainas. Tranz
Ti gj Fit-Fi IT 79797ai ra I 95.14. (Abhidhānarajendra explains the term thus : " लोकोत्तराणि प्रवचनस्य
197 311 k ata "-Vol. I, p. 364. For further details vide pp. 36 ff. of the same. Originally there were 12

Page #109

103
अटक
Anga texts. The I2th Anga viz. Drstivāda (which contained the Purvas) being lost II Angas are extant. A
Jaina technical term.] अञ्जनीरोग
m. a sty, i.e., a small sore swelling on the edge of the eye-lid.
79.28. cf. Guj. आंजणी. Vide पीलूकुलीयक. m. a captive? नृपोऽप्यन्तस्थो धृतः । सुवर्णनिगडे क्षिप्त्वा गजमधिरोप्य धाराया
मानीतः। धवलगृहेऽपरे सिंहासने निवेशितः। पण्डितपरिमलोऽपि राजवर्गेण सहायातः । राज्ञा भोजेनोक्तम्-पं० उपविशत | परमासनं न मोचयति । " इह निवसति मेरुः शेखरो भूधराणां"। भोजेनोक्तम्-कोटकः (?)। किं तस्य
चरितें (तं)। मं(पं)डितेन “अयं वरामेके०" इति उक्ते “जन्मस्थानं न खलु विमलं." इत्युक्तवता-पण्डित उक्तः-पारितोषिकं याचस्व । देव ! अयं
नृपतिर्मुच्यताम् | 20.11-15. अट्ट
m. a shop. 44.14; 54.34; I2I.13; 123.14. Vide हट्ट. अढारहीउ
adj. of eighteen years? अथ श्रीवीरधवलवारके नान्दउद्रीपालितः, अढारहीउ
बडूउ हरदेवः बडूयाचाचरीयाकस्य शिष्यः । 78.7. Vide बडूउ. अणपन्नी (व्यन्तर) m. a type of the Vyantaras. 100.2, 26. [Vide Abhidhana
rajendra, Vol. I, p. 290°, which explains अणपन्निय ( = अप्रज्ञप्तिक) as under : "व्यन्तरनिकायोपरिवर्तिनि व्यन्तरभेदे । ते च रत्नप्रभाया उपरितने रत्नकाण्डरूपे
योजनसहस्रे अध उपरि च दशयोजनशतरहिते वसन्ति ।"]. Vide पणपन्नी, व्यन्तर. अतिशय
a supernatural power, a miracle. तीर्थत्वातिशयेन 58.20; देवतातिशयात् 91.24, ततः सर्वातिशयसम्पन्नं तद्विम्बं ज्ञात्वा 91.27%3; अत्यन्तशान्तचरितातिशयस्तु वीरः 104.18 ; अस्याः कुक्षौ पुत्ररत्नद्वयमतिशायि विद्यते, यज्जिनशासनप्रभावकं [स्यात् ] । 54.1. [A Jaina technical
term.] Vide PC., PK. अत्रार्थे
adv. for this purpose. 45.15. अद्य कल्ये adv. now-a-days. 45.2; 76.33; 106.2. cf. Guj. आज काल; Hindi
आज कल. अद्यदिन m., n. today, the present day. 49.25. cf. Guj. आजदिन. अनडुह
__m. an ox. उच्छृङ्गलं विचरतां भुवि निर्गुणत्वात् युष्मादृशामनडुहां परिरक्षणाय ||
28.14. अनन्त
m. a sacred thread having 14 knots, on which Lord Ananta,
i.e. Visnu, is invoked.- तदनु कूर्चालसरस्वतीत्येवंविधानि बिरुदानि पछ्यमानब्राह्मणैर्मक्षिकाजालमिव वेष्टितः। अनन्तबन्धनं कृतम्। 54.35-36; 55.4, भगवन् ! एवं भवति यदि सारा न क्रियते । शिक्षां यच्छत । [आदावनन्तमपाकुरु । तस्मिन् दूरीकृते, तव कुले कोऽपि माहेश्वरो न जातः। अतः श्रावकत्वमङ्गीकुरु ] आदावनन्तोऽपाकृतः । ततः श्रावकत्वं जातम् | 55.13-14. [The ceremony of worshipping and tying this thread on the right arm is known as Ananta-bandhana and is performed on the day of Anantacaturdasi viz, the 14th day of the bright
m.

Page #110

104
half of the month of Bhadrapada: : Vide for details Smrtikaustubha of Anantadeva,: p. 170 (N. S. Edn.). The ceremony is not so prevalent in Gujarāta but is still performed by: Maharastrian Brahmanas. The Anantle
bandhana of the text, therefore, appears to denote
....... ... Brahmanism.]. अनशन
-n. fast unto death. 16.24%3; अ.31;33:21, 34%; 37.22; 43.27%3;
44.23-24, 24%; 52.32% 53.21% 65.7,9; 68.23, 24, 30; 69.1; 70.30; 94.26; 95.21-22; 105.243 123.24; 12.4.26, 29; Int. 29.7, 16, 19. [AJaina technical term.] Vide अनशनमरण;
also vide PC., PK.. अनशनमरण n. death after religious fasting. 16.32. [A Jaina technical
" term.] Vide अनशन. अनुपदम् /जन् to be on the heels of, to pursue closely in order to catch.
देव ! शासनसर्वस्वमादाय द्वौ श्वेताम्बरौ नष्टौ । नृपस्तु अनुपदं जातः । 105.9.
Vide अनुपदिक. अनुपदिक
adj. one following closely. विवरे देवीहरिसिद्धिक्षिप्तो दीपः पतन् मया दृष्टः ।
तस्यानुपदिकेन मयापि झम्पा दत्ता । 5.31. Vide अनुपदम् /जन्; also
vide PC. पदिक. अन्तःपुर ___n. a resident of a king's harem, a queen. तस्य राज्ञोऽन्तःपुरसहस्र ५।
एवं ३६००० पिण्डविलासिन्यः । मुख्यदेव्यश्चतस्रः। 24.25%; कस्यापि राज्ञोऽन्त:पुरद्वयम् । एकया महे गन्तुकामया निजाभरणपेटिका कस्याश्चिन्निजसख्याः समर्पिता ।
14.I-2. Vide PK. अन्तःपुरी. अन्तरान्तरा ind. occasionally, at intervals. 38.12; 51.30. Vide PK. अन्तर्धन
n. private property.. एकं. श्रीनेमिने, एकं- श्रीचन्द्रप्रभाय, द्वयमात्मनोऽन्तर्धनं ............ . दध्याः । बाह्यवनमपि तव प्रचुरमस्ति । 43.27-28. .. अन्तस्थ
adj. remaining inside ( the cage). 20.11. •[A spelling peculiarity.] अन्धकारपट m . agarment or blanket which makes the wearer invisible to ......... - ether eyes, the invisible cloak. 3.2. - [ Folklore tells us that
king Vikramāditya ol Ujjayini was fond of moving out ... in the streets: of the capital at night. putting on the
Andhakarapata in order to learn the true condition of the
people.] cf. Guj. अंधारपट, अंधारपछेडो. Vide PC. वीरचर्या. अन्धगड
m. a head-less boil, lit.: a blind boil'. लूना द्विचत्वारिंशत्,
अन्धगडाः सप्तविंशतिः, स्फोटिका अष्टोत्तरं शतं, विड्डराणि दोषाश्च सर्वे व्यनेशन्
9.32-33. Vide PK. अन्धारी
f. a solitary confinement; lit. :- a dark (room)'. नृपेण
- भेदभयात् अन्धायां क्षेपितः । 86.29. cf. Guj. अंधारी exactly in this . . . sense.. ................
. . ।

Page #111

105
अपवरक
अबोटिक
अबोटिन्
अभय
अभिग्रह
समारि
m. the inner apartment of a house. 9.26; 16.19%3; पृथग् । स्तोकमपि
स्थानमर्प्यताम् । तेन गृहद्वारेऽपवरको दर्शितः। तत्र भूमिशुद्धिं कृत्वा यावद्द्वारं ददाति तावन्निधानं निर्गतम् | 32.17-18; 76.I. Vide अपवरिका, उपवरक,
उपवरिका; also vide PK. f. same as अपवरक. प्रतिदिनं रात्रौ सप्तापवरिकाः सुवर्णाः करोति । 6.7,
30-31. Vide उपवरक, उपवरिका; also vide PK. m. the priest of temples of goddesses (like Kanteśvari etc.
where animal-sacrifices were performed ). 41.27-28, 32.
Vide अबोटिन् ; also vide PK. m. same as अबोटिक. पश्चाद् व्यापारे जातेऽर्बुदे श्रीमाताऽबोटीपार्थाद्विमलबसहिकोपरि
मूल्येन भूगृहीता द्रम्मैराच्छाद्य । 52.32-33. [टी for टि is evidently a scribal error. A sub-caste of the Brāhmaṇas in Dwārikā
is known at present as अबोटी.] Vide अबोटिक. m. absence of fear. राज्यं मया दत्तं राक्षे, [ जीवे ]वभयः। II.17.
[Agender peculiarity.] m. areligious vow. 12.28; 32.32-33, 33; 59.3; 68.33; 75.19, 21;
80.4, 5%; 95.17%3 98.24; 124.22, 29. [A Jaina technical term.] Vide PC. non-killing. तरया अमारिदोहदो जज्ञे । स पित्रा पूरितः। 33.43; 41.26, 27%; 42.II, I23; 43.32. [A Jaina technical term.] Vide
भमारिका; also wide PC. f. same as अमारि. 43.20. f. a tamarind tree, Tamarindus indica. 95.24.cf. Pkt.
अंमिलिया; Guj. आंवली. Ån. N. of the king of Hastikalpa pura, who is stated to have
been deaf and dumb. When thirsty, he uttered the word “अम्बु" and when hungry, the word "चीचु". Hence his name. He is stated here to have been a contemporary of Krsna and Vidura. 108.10, 16, 24, 26. cf. Desi चिच्चणा and
चिंचणी, " a flour-mill". Vide चीचु. m. the Calotropis Gigantea tree. ततस्तेन सर्पवान्तगरललिप्तापत्राणि
भक्षितानि । 22.29, 34. cf. Guj. आकडो. the highest divinity of the Jaina religion, the Tirtharkara.
42.33..[AJaina technical term.] f, a caterpillar. ततो राज्ञा ताम्बूलमध्येऽलिका विलोक्य स्मार्ताः शुभमरणं
qer: 1 13.4-5. [This records a belief that on the sight of an alikâ in the betel-leaf to be eaten one would become conscious of the death that was drawing near.] cf. Guj. बएल, इबळ, Mar. अळी.
अम्पारिका अशिकी
आमचीच
अर्क
अर्हत्

Page #112

106
अव + V
अवट - अव + Vत
अवदात
अवधि
to cry out. सुरत्राणेनोचे-कुतोऽस्मिन् प्रस्तरे पादं न ददासि ? तेनोचेमहावीरोऽसौ कथ्यते । सुरत्राणोऽवकूयद्य[य]सावीदृग् नाम बिरुदं धत्ते तदा कस्मान्मौ
नेन स्थितः। Int. 30.30-31. m. a pit, a well. 27.20; 127.13. Vide PC., PK.
(causal) to take off from the body as an ornament). द्वारभट्टस्य तस्मिन् शृङ्खले दत्ते नृपेणोक्तमवतारय। 40.31. cf. Guj. उतारवू. Vide
उद् + Vतृ. n. brilliance, excellence, glory. मह( . त्य?)वदातवती विज्ञप्तिका निमन्त्रणार्थ प्रहिता । तत्रेदं काव्यम् -
इदं ज्योतिर्जालं जटलितविहायःस्थलमलं
सखे मा माणिक्य प्रथय परितः सर्वहरितः । अयं गुजापुजाभरणसुभगं भावुकवपुः
पुलिंद्राणा( ० दाना ?)मिन्द्रस्तव नहि परीक्षाक्षममति:। तथापि सूरयो नायाताः । तदा द्वितीयविज्ञप्तिकायां श्लोकोऽयं प्रहितः । तद्यथा “जडसङ्गमे प्रहषीं (१) द्विजिह जनवल्लभोऽतितुच्छपदः । वटका |" अनेन श्लोकेन सूरयो रुष्टाः । तत आशीर्वादे विशेषावदाते श्लोकोऽयं प्रहित:
वंशा परिस्फूर्त्या रे पिञ्जन ! विज़म्भसे । .
गुणालीजन्महेतूनां तूलानां हृद्विपाटयन् ॥ 76.24-33. m. knowledge by which one can see objects up to a parti
cular अवधि or distance. 97.14, 15; 100.27. [A Jaina
technical term.] Vide PK. . f. service, attendance. श्रीवीसलदेवस्याग्रेऽवसरे जायमाने रागानमिज्ञरय राज्ञो
रागसकेताः कृताः सन्ति श्रीनागलदेव्या । श्रीरागस्य शरीरं, वसन्तस्य कुसुमं, भैरवस्य मेरीरवः, पञ्च मस्याङ्गुलिएश्चकं, मेघरागस्याकाशः, नट्टनारायणस्य चक्र, कानडा कर्णः, धनासी धान्यं, नाटसारि पासकः, सोरठी पश्चिमा, गूर्जरी सिंहासनं, देवशाखायां द्वारशाखादर्शनम्-एवम् | एकदा कोऽपि बइकारः समागतो देवशाखायामवलगां करोति । राजा रागं न वेत्ति । राज्ञी तु वारं वारं द्वारशाखां दर्शयति । एवं बइकारेणोक्तम्-राज्ञि ! भवती चेत् द्वारशाखां विदारयति, ततोऽपि राजा न वेत्ति । 79. 1-63; एवमुक्ते तया मन्दं २ द्रव्यं पितृगृहे प्रविष्टं कृतम् | एकदा निशि गृहं ज्वालितम् । तदनु निर्धनतयात्म चतुर्थकुटुम्ब निःसृतम् । कस्मिन्नपि नगरपाद्रे सम्बलमिषेण पिता गतः, मातापि गता, सोऽपि तां विहाय गतः । सा तु द्रव्यबलेन राजकुमारवेषं विधायावलगां जग्राह ।.... त्रयमपि तया सड्गृहीतम् | II2. 26-29; ततो दत्ता हस्तिपदरक्षा । ततश्चतु पथे लोकैः सह कलहं कृत्वाऽऽगतः । ततो राज्ञा कस्यापि पूर्वव्यापारिणो नित्यमवलगां विदधतः पदभ्रष्टस्य हत्तिपदे रक्षाव्यापारो दत्तः । 115. 22-24. [In the first quotation it is mentioned that the songster was attending upon the king by singing the musical mode of देवशाखा which is popularly known as देशाख.] cf. Desi ओलग्गा; Pkt. ओलग्ग; Old Guj. ओलग; Old Mar. ओलग, वोळग, वोळगवट; उलिग; Modern Guj. ओळग; Kannada अळिग; Mar. ओळगणे. Vide उलगा, ऑलगा. Vide Sabda ane Artha, p. 152 for details about the derivation etc. of this vocable.
अवलमा
.

Page #113

107
भव + Vलोक
to need, to require. नृपदर्शनमवलोक्यते 23.17. Vide वि +Vलोक. अवलोकनासिखर .n. N. of a शिखर or peak of mt. Raivata, modern mb.
.. ...... Giranāra. अवलोकनासिखरमारुह्य दिशावलोकनं कृतं सिद्धेशेन । 34.15. अवष्टब्धिनी f. a binding, a bond. यदि काऽपि शक्तिर्भवति तदा कार्यम् । अत्र न ।
काऽप्यवष्टब्धिनी। 52.31-32. अवसर . . m. a festival. किमेष देवतावसरोवरकः ? 17.21; स्नानं शृङ्गारं च विधाय देव. . . . तावसरमकरोत् 25.15; 47.14:57.8, 17; स्नात्रावसरे 75.9-10%; श्रीसिद्ध
राजमुकुटावसरे 132. 8-9. Vide देवतावसर; also vide PC., PK. अश्ववार .. m. a horseman. 39.30; 55.27; 56.12, 16; 5924; 83.13, 14.
Vide PC., PK. अश्वानवीरक्रिय
है तन्नागपुरप्रत्यासन्नपकडाणायामे मम्माणीनामखागौ बिम्ब निष्प...........स्ते मूले द्रामलक्ष एकं व्ययति । तत्राश्वानवीरक्रियेण (?) क्रीत्वा बिम्बमानीयताम् ।
99.22-24. अष्टापद . . n. a tirtha or a holy place of pilgrimage on a mountain of
that name (according to Jaina Cosmology). 42. 31. Vide
PC. अष्टाविका .. . .. f. a religious ceremony for eight days (wherein the Jainas
observe fast). 92. 14. [AJaina technical term.] Vide PK.
. अष्टाहिका. अस(सि )णिदेवी f.. N. of a mother-goddess. 102.5. अस्माकीन pronoun. our. रणभग्नस्य नृपाधमस्य मुखमस्माकीनानि पात्राणि द्वारभट्टादीनि न पश्यन्ति ।
79.23. [A spelling peculiarity.] Vide आस्माक. भाई
f. a mother. 118.15. Vide PC. माईधूया
f. mother's daughter. 118.15. Vide PC. आईधुश्रा. भाकली
colic, gripes. अन्त्ययात्रायां महं वस्तुपालस्य आकेवालीयसरसः पाल्यां भाकली समेता। तत्र स्थितो मन्त्री। भूमौ मुक्तः। 78.1-2. cf. Guj. आंकडी.
Vide उदरवाढि. arenteraap . f. the miraculous lore which enabled one to attract any object
from any place towards oneself. 47.9, 14; 75.25. [A Jaina
technical term.] Vide PC., and PK. आकृष्टिलब्धि. आ + / गम्
to know, to learn. यस्याष्टादशपुराणानि अष्टौ व्याकरणानि चउपईबन्धेन ।
मुखपाठेनागच्छन्ति। 78.10. cf. Guj. मोढे आवडे छे. आघाटे / दा
to grant a gift of land with unconditional right of ownership. राज्ये प्राप्ते कालिङ्गीयको नाम्ना ग्रामो दत्त आघाटे तस्मै । 46.13. cf.
Guj. अघाटे देवं, अघाट देवं. adv.
far, at a distance. षण्मासावधि भोगकरणेन श्रीवज्रस्वामिध्यानेन सर्वान् . व्यन्तरान् आत्मायत्तीकृत्य षण्मासान्ते क्वाप्याघे (!) कपर्दिनि क्रीडार्थ गते, नूतनकपर्दिवचनेनाद्यबिम्बमुत्थाप्य नूतने स्थापिते, तदधिष्ठायके नूतने कपर्दिनि कृते, आद्य
आरार्टि मुक्तवान् । 101.18-20. cf. Guj. आधे. आ+ V चल
(causal) to set in motion. चतुर्थस्य शिरसि साीकृते क्षुरमाचालयमस्ति 21. 12-13.

Page #114

आचाम्ल
m a religious vow observed by the Jainas to take only boiled
food which contains no fatty substances or salt. 29.8; 75. 19; 95. 17, 20; Int. 30. 7. [A Jaina technical term. ] Vide
आम्बिलवर्धमानतपस्; also vide PC., PK. आचोरितरब्बाक adj. one who has stolen grue. श्रीसिहतं श्रुत्वा तमाचोरितरम्बाकवाहडेन
नामा (१) पत्तने मुहडासाप्रतापमपत्नी बा० अमादे बन्धुर्वणिगढे | 123. 13-14. [रब्बाक Page #115

18y
जावडो भार्यासहितः प्रासादोपरि मृत्यन् आयकादिनोत्पाट्य वैतान्यपर्वते उत्तरश्रेण्या नीतः । 10I. 19-20. cf. Desi आरडिअ, आराडी; Pkt. आरड, राडि; Old Guj. आरड; Guj. आरडबु, राउच, राड; Hindi राढ; Mar. राड.
Vide आराडि. पाराडि
f. same as आराटि. इतः पूर्वकपदी आयातः। विम्बपरावृत्तं दृष्ट्वा भाराडि विधाय
निस्मृतः। तदा पर्वतस्तु द्विधा जज्ञे। 100. 10-II. आराधना
f. meditation with a vow ( when one's end is drawing near).
124. 24. [A Jaina technical term.] Vide PC., PK. भारासण
n. N. of a town. 30. 17; 31.7:बासिणीय 30. 16%; भरासण 3:.
6. Vide PK.------ आरोग्यता
f. freedom from disease, health. कुष्ठी जातः । ....... यदि भणसि
ततस्तवारोग्यता दीयते । II4.19. भालक m., n.? a corner ? ममेति मनोरथ आसीत् । यत्र विमलवसह्या मालकेऽपि बिम्ब
लम्वपि करिष्यामि । 52. 30-31; तत्रेति मनोरथ आसीत् । यद्यत्राल के पकं बिम्ब स्थापयामि तदा भव्यम् । 53.21-22. cf. Guj. आळो, आठियो, आळियुं
'a cravice'. मालोचन
n. confession of crimes before a priest with the intention of
undergoing an expiation for the same. प्रभो! अहमालोचनार्थी गुरूणां सकाशे गतः । मया प्रायश्चित्तं याचितम् | 105. 18. [ A Jaina
technical term.] cf. Pkt. आलोअण; Guj. आलोयण. आवश्यक
n. N. of an ancient canonical text of the Jainas. एकदा प्रतिक्रमणा
नन्तरं काऽपि साध्वी आवश्यकं गुणयति । 103.34. Vide PC. भावारिक
n. the ceremony of covering an idol with suitable garments
etc.? [From आ + Vवृ 'to cover'.] तदनु पातसाहिना सपती
भूय पूजामहावजाऽऽवारिकारात्रिकादिक कृत्वा...... Int. 31. 31-32. भावासलेखकवही f. (the job of keeping record of the accounts of the
house-hold. इति श्रुत्वा तिहुणपालस्योलगा प्रारब्धा । तेन भावासलेखकवही
दत्ता । ग्रासः कृतः। 53. 33-34. Vide लेखक, वही. आसन
m. confidence, trust. तेन आवासलेखकवही दत्ता। ग्रासः कृतः। आसधे
जाते तया पुन्या सह प्रीतिरभूत् । 53. 34. cf. Desi आसंघ (vide
Päiasaddamahannavo, p. 156"). आस्माक pronoun. our. आस्माकपुड्याः 71. 21. Vide अस्माकीन. इका आगला
appears to be the name of a particular type of Dramma. एवं सर्वाङ्क ३ कोटिशत, ३२ कोडि, ८४ लक्ष, ७ सहस्र, ४ शत, १४ लोहडिआ अथवा
इका आगला द्राम भीमप्री० । 65. 29-30. [This is a Drāma called
...इका आगला struck by king Bhimadeva as it is called भीमप्री०.] इसाल
m. a charcoal. हस्ती परवशो जातस्तस्य कलकलोऽयम् । नृपस्तदाकर्ण्य उत्थाय
काष्ठपञ्जरे प्रविश्य भुजार्गलां ददौ । छित्तिपस्तु शनैरपसत्य 'कथमिहे 'त्यार्या वाणहीतले इङ्गालेन लिखित्वा जनमप्रेषीत् | 20. I0. cf. Pkt. इंगाल; Guj. इंगार, इंगारो. Vide PC. where the word means 'a live coal'.

Page #116

110
इङ्गिनी
इत्वर
इभ्य
ई-पथिकी
Pkt. इंगाल and Guj. इंगार-इंगारो also have the sense of 'a live coal'. The present context, however, does not admit this meaning and therefore, it may mean here simply 'a charcoal'. a special type of anasana. ततो राज्ञा ताम्बूलमध्येऽलिका विलोक्य स्मार्ताः शुभमरणं पृष्टाः । तैरुक्तम्-इंगिनी साधय । तथा विहिते सप्तमदिने स्वर्विमानमायान्तं वीक्ष्य मुदितः। 13. 4-5. [ Abhidhānarajendra, Vol: II, p. 531°_explains-the-term thus : “ इंग्यते प्रतिनियतदेश एव चेष्टयोऽस्यामनशनक्रियायामितीङ्गिनी श्रुतविहिते क्रियाविशेषे, तदिशिष्टयावत्कथिकान
शनतपोमेदे, च ।" A Jaina technical term.] adj. movable. 33.34.
m. a wealthy man. 34.5, 133; 98.30. Vide PC., PK. n. tasting. तेन स्वजीवनार्थ विक्रेतुं कोहलकानि समानीतानि । विक्रेतुं लग्नः । ईछ'
सम्बन्धेन नवकोहलकानि गतानि । चत्वारो विलोक्यन्ते । 110.9, पृष्ट :-कस्त्वम् । राज्ञीशालकः। कोऽपि राज्ञीशालको वत्तो कस्मिन्नगरे । तेनोक्तम्-नव कोहला ईछ तेर' एवं कुत्रापि वर्तते। 15-16. cf. Guj. ईचवू ·to eat very
much' (used in contempt). . f. a ceremony for repentance of one's bodily sins. वर्षमध्ये
श्रुतपारगो जातः । अन्येधुरारनालं गुर्वादेशेनानीयेर्यापथिकी प्रतिक्रम्य गुर्वमे गार्थी पठितवान् 92. 20-21. [A Jaina technical term.] to be raised; lit.: 'to fly upwards'. उच्छलित 42.32;
उच्छाल्य Int. 30. 19. Vide PK. n.? being raised or tossed upwards. स्थानान्तरस्थैः पत्तिभिर्धान्यं रन्धमानः
स्थाल्युच्छलात् परिज्ञाता। 51. I. cf. Guj. उछाळ, उछालो. ___n. [1] a pillow. पल्यङ्के निजदुकूलाच्छादितोच्छीर्षकम् । 16.8; 76.9.
Vide PC., PK. [2] that end of a cot or bed where the head is to be kept
while lying down. स पत्यके किञ्चिदष्टिं दत्वोच्छीर्षके मस्तकं कृत्वा सुष्वाप । नृपो विस्मितः।..कथमुच्छीर्षकं ज्ञातम् ?। 3. 17-18; पल्यके
उच्छीर्षकं प्रान्तो वा कथं ज्ञातः ? देव ! उच्छीर्षके चूर्णेन पादः खरण्टितो
. भवति । 3.28-29. cf. Guj. उशीकुं, ओशीकुं. Vide प्रान्त. adj. swollen, turgid. 15. 27.-- m. calumny, contempt, ridicule. त्वरितं काष्ठसजतां कुरु । ये नेदृशं मां दृश्वा
जनो धर्मस्योडाहं विधास्यति । 42. 8-9. cf. Pkt. उड्डाह [vide
Făiasaddamahannavo, p. 1918. ] Vide PK. m. [:] the residence or lodgings (of a guest or a sojourner ).
56. 1, 2, 24; 66.7, 8; Int. 16. 31. [2] an encampment. 24. 2, 3: 39. 25; 63. 16; 67.9; 87.
15; 89. II. . cf. Guj. उतारो. Vide PK. .
उद् + Vछल्
उच्छल
उच्छीर्षक
उडाह
उत्तारक

Page #117

Ili
+/
[5]
उद् + / कल् to boil. तत्रोत्कलमाना तैलकटाहिका दृष्टा 5. 32 ; तैलकडाहिरुत्कलति 20.
24.cf. Guj. उकळवू. [1] to descend. अहं सप्तमभूमेरध उत्तरितुं न लेभे । ....... सा भर्तरि सुप्ते
दवरकेण भूत्वा बहिर्गता। नृपशय्यान्ते उत्तीर्य नृपं प्राप्ता। 4.1-53B पण्डितपल्या नृपकुलादुत्तरन्त्या पण्डितबिरुदान्यधीयानानां लक्षत्रयी दत्ता। 18. 3-4; अवलोकनासिखरमारुह्य....... ततः उत्तरितः । 34. 15-18; नृपस्तु धौतवासांसि परिधायोपरि गतस्तदनु गुरवः । सर्व तीर्थकार्य कृत्वा नृपो वाग्भटदेवेन नूतनपद्यया मन्त्रिणाऽऽनेण कारितयोत्तारितः। 43.12-13; गवाक्षादुत्तीर्य 55. 30; प्रतिलेखनार्थ सिक्किकोत्तारिता। Int. 31.
25-26. [2] to alight from. वाहिन्या उत्तीर्य 8. II; उत्तीर्णः 25. 21;
समुदादुत्तीर्य तटे स्थितः। 56.25; वाहणवस्तून्युत्तार्य 99. 21. to cross. तन्मार्गे लवणसमुद्रः। तमुत्तीर्य..7.9; पूर्व सम्मुखा क्षुत्
जज्ञे, बिडाली दृष्टा उत्तरिता च | 28. 17. [4] (causal) to remove. (गर्वः) उपायेनोत्तारयितव्यःप्रस्तावे 9.33
राजन् ! शिरसि दर्दुरी जाताऽरित । ततस्तेन शस्त्रकर्मणा तालु उत्तारितम् । 97.4-5. (causal) to remove evil effects of, to neutralize.
तरयाः सत्यकथनेन विषं जपित्वोत्तारितम् । स निरामयो जातः | III. 16. [6] (causal) to put off ( ornaments). नृपेण राखलं कनकमयं
स्वकण्ठादुत्तार्याम्बडगले क्षिप्तम् । 40.30. [7] (causal) 10 furnish with a lodging. मान सम्मुखं गत्वा
नृपः स्वगृहे एव सकटकोऽयुत्तारितः। 17. 19. [8] to encamp. बहिः कटकमुत्तरितम्। Int. 31. 22. [9] (causal) to wave (lights before an idol). आरात्रिको
तारणाय नो विज्ञप्तः । नृपेणोक्तम्-स्वमेवोत्तारय। 40. 29.
Vide PC., PK. उत्थापनिका
taking a lead (in fight). महान् रणः समजनि । सज्जनदण्डेशेन स्वयमुत्थापनिका कृता । शरीरे घातदशकं लग्नम् | 49. 16%; बलयं बहिनिर्गतम् । इतो मन्त्रिणा राजपुत्रा व्याहृताः । कः पूर्वमुत्थापनिकां विधास्यति ? | तदनु चालुक्येन भुवनपालेन बीटकं याचितम् । मया शङ्को वृतः। 56. 12-14. Vide
PC. for another meaning. उत्सिष्ट . है तदनु तया राज्ञोऽये न्यगादि समरया। यत्-'पावकोसिष्टवर्णाभः शर्वरी०।'
10.29. [ Can this be synonymous with उत्सृष्ट 'given up, left' ? ] उत्सूर .........n. late, delay. एवं विमृश्यतोः मध्यं दिनं जातम् । इतोऽनुपमदेव्या चेटी प्रहिता
-उत्सूरं जातं देवताऽवसरस्य। 57.7-8. Vide PK. उत्स्पृखक
है यन्मया समिपि सईदस्य सत्कं राक्षे दत्तम् । यदि कदापि सईदस्य धूलिर्भम गृहे तिष्ठति तदोस्पृखल(१)मिति भणित्वा सईदभागिनेयस्य पर्यके घटात् सर्प आकृष्य क्षिप्तः। 73. 26-27.
[7]
हे एव सकटकोऽयुत्तम्Int. 31:31. आरात्रिको
9. बहि: h
ights स्वमेवार

Page #118

112
उदम्बर
उदरवाढि
आकला.
उदू +/ मम्
उद्रीत
उद् + / गृ
उद् + V ग्रह
m. the threshold of a house. इतः पृथ्वीराजे दिवं गतौ श्रीजैत्रचन्द्रेण
वर्धापनकान्यारब्धानि । गृहे गृहे घृतेनोदम्बरक्षालनमारब्धम् । 89. 19. [This quotation evidently refers to a mode of expressing joy viz. by washing the threshold of the house. cf.e.g. Usāharana of Virasimha (15th Cent. A.D.), line 995: 'घीइसु ऊंबर ढोहि, तोरण सहकार तणां सोहि '.]
cf. Pkt. उंबर; Guj. उंबर, उंबरो, ऊमर, ऊमरो; Mar. उंबर. f. colic, stomach-ache. इतो मुख्यपूजिकोदरे उदरवाढिर्जाता। सा कोकूयते ।
40. 20. cf. Guj. वाढ्य ( in the dialects of Saurastra) and वाढ. Vide आकली. to shoot up. तया मार्गे सर्वत्रापि देवतादत्तबीजैर्वृक्षा रोपिताः, उद्गताश्च ।
Int. 27. 23. cf. Guj. ॐगq. adj. lacking in charm. अनेके जना भवतां सह पर्यालोच कुर्वन्ति, तत्कथमुद्गीते
वदने भव्यम् ? [v. 1. कथमुद्गानसत्यं (?) वदने भव्यम् I] 65. 1-2. [Here 'उद्गानसत्यं' is not clear to the editor.] to escape, to be saved. ये पतितास्ते पतिताः, शेषाः सन्तु । एक एवावशेषोऽस्ति यः स तव नाम्ना । यमकरणं व्यावर्त्यताम् । इत्थं कृते प्रासादाश्चत्वार उद्गरिताः॥ 48.7-8; कथमस्माकं तुरगा यास्यन्ति, कथं तवोद्गरिष्यन्ति ? 80. 18. cf. Pkt. उब्वर, उव्वरिअ; Guj. ऊगरवू. (causal) to collect revenues or to draw tributes. प्रतापसिंहः करमुहाहयितुं याति गर्जनके। 86.9; षण्मासैरुद्वाहित २४ लक्षपारुथकद्रमान् 128.13-14; उद्घाहितवर्ष त्रयमुराष्ट्राद्रव्येण 131.23; उद्घाहितम् - the collected revenues or tributes'. 34.4-5, 12; 51.17; 132.6. Vide
'PC., PK. n. collection of revenues. [पत्रकुलं] गूर्जरधरोदाहण के गच्छति । 12.
29-30. Vide PC. . adj. uncovered, i.e., (a horse) without saddle etc. एकदा वाणारसी
पतिः श्रीगाङ्गेयकुमारो गजसहस्र १ शत ४ एवं १४००, तुरङ्गमलक्ष ३ जीणसालार्हान् , दयं उद्घाट एवं लक्ष ५, मनुष्यलक्ष २१; एवं सामग्या मालवपति भोजं प्रति चचाल ।
20.2-3. cf. Pkt. 37973;_ Guj. 3915. Vide PK. adv. on credit. रेरे इदं श्रीमालं न, भिल्लमालमिदम् । यत्र मम भित्रस्य मयि सत्यपि
केनाप्युद्धारकेऽपि किमपि नार्तितम् | 18.20-21. cf.Guj. उधारे, उधार, उधारुं. desolate. पुरमेकमुद्धसं दृष्ट्वा मध्ये प्रविष्टः ।..मम सन्देशो विध्यग्रे वाच्यः-यन्मे पुरं प्रातदिशो दिशं कथं याति ?I .. पुनः शून्यपुरे सन्ध्यासमये नृपाय निलितः। ... अत्रैव पुरे तव पिता दुर्गरोधे सन्नह्य बहिनिःसृतः । धारातीर्ये मृतः। मस्तकं विना त्वया अपि संस्कारः कृतः । करोटिका कालदण्डचण्डालगृहेऽस्ति । .. स यथा यथा तां करोटिका ताप्यमानां पश्यति तथा तथा क्रुद्धः सन् पुरं शून्यं विधत्ते। 109.14-28. [The vocable en in this sense in current in Old Guj. literature.]
उद्वाहणक
उद्धाट
उद्धारके
adj. desol.

Page #119

उद् + V पट्
उन्दर
उन्दरिका
उपयाचित
उपरि
उप + V लक्ष्
15
113
( causal) to lift up to raise प्रासादोपरि नृत्यन् आद्यकपर्दिनोत्पाठ्य वैताढ्यपर्वते उत्तर श्रेण्यां नीतः । 101. 21, 31; तत एकं पल्यङ्कपादमुत्पाव्याङ्गुल्यर्पिता । Int. 30. 26, उत्पाव्यते 33. Vide PK.
m.
a rat. उंदरटंका २० 123.7; उन्दरद्रव्येणोन्दरवसही कारिता । 125.14. cf. Pkt., Guj., Mar. उंदर. Vide उन्दरिका.
f.
a small mouse. कस्यापि व्यवहारिणः स्वप्ने मुखे उन्दरिका प्रविष्टा । तेन रोगो जातः । षण्मासाः सञ्जाताः । केनापि मतिमता वैद्येन भोजनं दत्त्वा ऊषालो दत्तः । तदन्तः कृत्रिमा मूषिकाः पतिताः । ततो नीरोगो जातः । 114.25-26. cf. Guj.
उंदरडी Vide उन्दर.
n.
ind.
an offering, especially to the deities, to render them propitious. अनेकौषधदेवपूजोपयाचितैरपि नापत्यमाप । 92.13. Vide PC. उपयाचिती / कृ.
[1] towards. वज्राकरं स्मृत्वा तदुपरि प्रस्थित: 1.5; नृपेण शूलोपरि
afe: 3. 19-20, 20; 25. 26-27; 28. 27; 30. 23; 32. 9; 45. 22; 55.20; 60. 13-14; 68.17, 29; गृहस्योपरि व्रजन् मार्गे सार्थेन सह चौरैर्दृष्टः । 110 23.
[2] with, for, towards. देव! अस्योपरि तव चित्तं कीदृशम् ?। 5.
11- 12; वृद्धस्य वीरमोपरि मोहोऽस्ति 67. 12; कथं ममोपरि कोपं कुरुषे ? 90. 24-25; बौद्धानामुपरि प्रकुपिताः । 105. 15; चेतसि विरागवान् जातः संसारोपरि । Int. 28. 28.
[3] on ( an occasion ) इति निणतदिनोपरि जयसिंहदेवेन जगद्देवस्य परमार वंशोद्भवस्य पट्टबन्धः कृतः । 25. 13-14; प्रतिष्ठोपर्याकारणमागतम् । 40. 17; श्रीहेमसूरिकथित दिनोपरि 45. 25-27; एकदा पारणादिनोपरि श्री यशोभद्रसूरीणां क्षमाश्रमणानि समागतानि । 115.4.
[4] towards (for assailing ) स कटकमादाय गूर्जरत्रोपरि गतः । पत्तनं भग्नम् | 19. 6; इति प्रत्युत्तररुष्टेन भोजेन पत्तनोपरि बाह्यावासा दत्ता: । 21.9; सैन्यं तैलपदेवस्योपरि चालितम् । 21 18; गूर्जर देशोपरि सेनाधिपत्यं दत्तम् । 21. 29-30; कोऽपि बीटकं मल्लिकार्जुनो परि ग्रहीष्यति । 39. 22; गाजणपतिनृपतेरुपरि कटकं विधाय । 47. 10-11; पतनोपरि तुरुष्काणां सैन्यमाययौ । 49.9; देवगिरेरुपरि बीटकं याचितमस्ति । 55. 22; श्रीवस्तुपालोपरि कटकं गृहीत्वा समागतः । 74.6; 86. 6; 87. 24; 89. 6; 90. 16.
[5] after, beyond सन्ध्योपरि नैवेद्यानि कारितानि 1.15; सन्ध्योपयेहि ।
47.32.
cf. Guj., Mar. 3 and Hindi in all these senses. Vide PK.
to recognise. भवद्देशीयोऽयं राजा उपलक्ष्यताम् 21.16 - 17; उपलक्ष्य 33.32; 44.17; 82.5; 130. 11; उपलक्षितः 46.17; उपलक्षयसि 50. 15, 16; 55.30; उपलक्षे 50.16; उपलक्षयति 80.23; उपलक्षिता 105.14; 1312 Vide उपलक्षण; also vide PK.

Page #120

II4
उपाश्रय
उपलक्षण
n. recognising. 93.7. Vide उप + Vलक्ष. उपवरक
m.
same as अपवरक. 4.21; 17 21; 38.18; 107.14, 15. Vide अप
वरिका, उपवरिका. उपवरिका
f. same as अपवरिका. 48. 19; 73. 22. Vide अपवरक, उपवरक. उपसर्ग
m. a calamity. 16. 28. [ A Jaina technical term.] Vide PC. m. a Jaina monastory. 92. 16; 93. I-2; 94. 16; 103. 34; 105.
15; 107.8; II9. 20. [A Jaina technical term.] Vide PK. उर्वरा
f. the earth. 134. 19. - उलगा
f. service. 53. 33. Vide अवलगा, ऑलगा. उलपित
adj. embazzled. अन्यदा तेन एकान्ते चिट्ठडकवाचनच्छलेन तस्य शिरश्छेदितम् । तस्य
भाण्डागारोऽपि धृतः। सर्वमपि टीपयित्वा गृहीतम् । उपवरिकात्रये मृत्तिकां वीक्ष्य सा स्वयं गृहीता। ....... राज्ञोक्तम्-तर्हि उलपितविषये दिव्यं देहि, घटसर्पमाकर्षय। 73. 21-25. cf. Guj. stag. In Old Guj. also the verb उलव in this sense is current. Vide e.g. Naladavadantirāsa (V. S. 1612), of Mahīrāja, verse 98 : कहिनी वस्तु न जाइ उलवी,
को कहिनइ न सकइ भोलवी । देसविदेसना आव्या संघात,
व्यापारिइ रहिया वछीयात ॥ उसेरि
f. ? ततः सूरिभिनिजव्यन्तरद्वयं प्रहितम् । तत् द्वयं वलमानं यवनव्यन्तरैधृतं, कुट्टितं च ।
दिनत्रयं स्थापितं च । तावता गुरूणां उसेरिर्जाता। दिनत्रयं यावत् कटके चलिते
मुक्तम् । ततस्ताभ्यां समग्रमपि स्वरूपं श्रीपूज्यानां निवेदितम् । 83. 26-28. ऊणं खूणम् adv. any damage or harm. आयुषोऽन्तं परिज्ञाय नृपं मुकलापयामास-देव !
क्षम्यताम् , यत्स्वामिन ऊणं खूणं वा कृतः । कदाचिद् देयद्रम्माणां शङ्का भवति तदा न कार्यम् । मदीयं शरीरं तवायत्तम् , द्रव्यः किम् , द्रम्माणां पत्रं विदारयिष्यामि । परं मा ब्रज | 68. 12-15. [ ऊग is from Skt. ऊन — something insufficient' and खूण is Pkt. 'damage or harm'. Here
both are used together in an adverbial way. ] उतरी
f. N. of a neck-ornament. सम्पूर्णेषु ग्रन्थेषु शासनदेव्या पुस्तकलेखनाय रत्न
खचिता स्वर्णमयी उतरी समवसरणे मुक्ता । सर्वत्र दर्शिता कोपि मूल्यं न कुरुते । तथा राजमहाराजश्री[ भी ] मेन द्रम्मलक्षत्रयदाने पुस्तकानि लेखयित्वा समग्रदेशा
चार्याणां दत्तानि । 95. 17-19. cf. Guj. ऊतरी. गट्टी-/भू to remain in standing position. ऊर्तीभूय स्थितः 3.6; ऊ भवतु
60. 31. cf. Guj. ऊभएँ, ऊभा थर्बु, ऊभा रहेQ. Vide PK. ऊर्ध्व+/स्था. ऊषाल
m. a medicine producing vomitting. कस्यापि व्यवहारिणः स्वप्ने मुखे
उन्दरिका प्रविष्टा । तेन रोगो जातः । षण्मासाः सञ्जाताः। केनापि मतिमता वैद्येन भोजनं दत्त्वा ऊषालो दत्तः। तदन्तः कृत्रिमा मूषिकाः पतिताः । ततो नीरोगो जातः ।
114. 25-26. एकवीस pronoun. twentyone. एकवीसवारभणनेनैकविंशतिसहस्रा दापिता मन्त्रिणा। 64. 1.
cf. Guj. एकवीस,

Page #121

115
एकसम्मती-/भू
एकोदनियोगिन्
m.
aPPER
एहिरे-याहिरा ओजेनि
ओच्छवृत्ति
ओतु
ऑलगा
ककिंडिक
कणकाव्य
कङ्कतिका
कच्चोल कच्चोलक
to be of one opinion, to be unanimous. मोक्ष एकः पन्थानः पञ्च । एकसम्मती भव । 19.14. appears to be a type of Yogin. अथैकदा एकोदनियोगी गले सरावं बद्धा मन्त्रिणमायातः। पृष्टम् । देव ! द्वात्रिंशत्सहस्राः श्रीपत्तने नृपवेश्मनि देयाः । त्वां संस्मृ
त्यायातः। 62.10-II. f. constant coming and going. 106.28. Vide PK. f. N. of a river flowing near Vāmanasthali along with the
river Vālahi. 114.24. f. maintaining oneself by gleaning or gathering grains. 12.22.
Vide कणवृत्ति. m., f. a cat. 133.7; Int. 31. 8. Vide PC. ___f. same as अवलगा. 54. 13. Vide उलगा. n. appears to be the name of a town or village in Western
Rajasthana. क्रमेण नागडस्य श्रीपत्तने श्रीकरणं जातं राज्ञः श्रीवीसलदेवस्य । पश्चात् राउल-उदयसिंहराजादेशे समायाते मूं(वी?)सलदेवस्य ककिंडिकमर्पय ।
नागडाग्रे त्रा(झ १)गडं च कथयति | 50. 1-2. n. a poetical piece engraved on the bracelets. 63.6,28. Vide
PC. कङ्कणोत्कीर्ण. f. a small comb ( especially used by ladies ). 82.25. Vide PC.,
PK. n. same as कच्चोलक. 120.21. n. a cup (used specially for keeping ghee, oil, saffron, etc.).
17.23; 94.15. Vide कच्चोल; also vide PC., PK. m. a forest. कदाचित्स राजाऽश्वापहृतो वनेऽस्मिन् कच्छ-महाकच्छानुक्रमे कुलपति
विश्वभूतिं प्रणम्य उपविष्टः । Int. 26. 26-27. cf. Pkt. कच्छ, m. [1] a bodice. बप्पभट्टिसूरिभिर्नर्तक्या नीलीकल के दृष्टिः क्षिप्ता। Int. 29.
22-23. [2] a dowry. I28. 13.
Vide PC.; also vide PK. कञ्चुलिका. f. [1] a frying pan. इत उपाश्रयात्पाश्चात्ये तैलकटाहिर्मण्डिता | 105.
___15, 16. Vide कटाहिका, कडाहि; also vide PK. [2] a dagger. वालाकदेशमध्ये सुग्रामग्रामे दत्तः श्रेष्ठी। तस्य द्वौ सुतौ । एकदा
श्रेष्ठी अनशनं जगृहे । निर्व्यअनं मत्वा लघुना कटाहिः कृष्टा | Int. 29.
- 16-17. Vide PK. कट्टार. f. a frying pan. 5.32; 6.2,6,8. Vide कटाहि, कडाहि; also vide
PC., PK. m. a brick-layer, a mason. प्रारब्धं प्रेक्षणम् । इतः सीलणेन इष्टिकाः समानीय
पातिताः मृत्तिकारासभानि रङ्गान्तः समाजग्मुः। पानीयं च। कटिकस्त्वाकारितः ।
प्रासादं कुरु । तेन कृतः। 47.32-33. cf. Desi कडइअ; Guj. कडियो. f. a large earthen jar? युवामधोऽवनौ जातौ। ज्येष्ठपत्नीसहिता अहं
कटिकापाश्चात्ये उपविष्टा। 63.22-23. cf. Guj. कोठी. Vide कोष्टी.
कच्छ
कञ्चु
क
कटाहि
कटाहिका
कटिक
कटिका

Page #122

काहि
कणवृत्ति
कणिक
कणिका
कण्ठ
कण्डारक
V कथ
V कन्दल्
कन्दल
कपाट कपालासन
कबाडिन्
कमा
कम्बा
करचण्डी
करडाक
f.
a frying pan. 20.24. cf. Guj. कडाई Vide कटाहि, कटाहिका. f. maintaining oneself and the family by begging grains.
90.25. Vide ओञ्छवृत्ति; also vide PK.
? dough. राज्ञापि दरिद्रमुखे कणिकगोलिकाप्रयोगेन तालुनि काकपदं दर्शितम् । 10. 6-7; कणिकधारायां भज्यमानायां परमारपश्चशती मृता । 35.13-14 .
same as कणिक. सिद्धराज प्रधानैः कणिकाया धारा कृता 23. 13.
a bank, a coast, a border. खनीकण्ठे 116. 5; सागरकण्ठवर्ती 134. 3. Vide PC.
f.
m.
116
m.,n.
m., n.
n.
? ५०० गवां दुग्धं २५० पानं यावत् ४ गावः । तापिते तस्मिन् कण्डारकेण शालिर्विधीयते पाके शर्करादिना संस्कृते स्तोके परिवेषिते राजा तृप्तः । 130. 30-31. [1] to tell ततस्तेन सहजतो वात कुर्वाणेन सीतारामप्रबन्धः कथयितुमारेभे 78.12.
[2] ( causal) to send a message; lit : ' to cause to say '. कथापितम् 20.20 23.4; 25. 11; 39.21; 52.12; 56.26,33; 63.16; 64.3; 66.25; 87.4-5, 31; 89.18, 27; 98.17; 102.2, 3; 105.21; 108.14; कथापयति 25.13; कथापयन्ति 45-34: कथा ये 66.24.
Vide PK.
to weave ? रे रे ग्रामकुविन्द कन्दलयता वस्त्राण्यमूनि त्वया गोणीविभ्रमभाजनानि बहुशः स्वात्मा किमायास्यते । 77.22-23. Vide कुविन्द. [ 1 ] an obstruction परतीर्थिकान् कन्दलं कुर्वाणान् वारयन्ति । 59.31. [2] a controversy. यदि मम भणितं कुरुत, तदा वः कन्दलं निर्वाहयामि । 60.31-32.
a door. 89. 24; Int. 15. 16. Vide PK.
a posture of meditation अन्यदा डाहलदेशीयकर्णमात्रा देमतया सिद्धयोगिन्या प्रहरं यावत् शुभलग्नकृते प्रसवसमये कपालासनेन गर्भो धृतः । 23. 1-2. Vide कायोत्सर्ग.
adj. quarrelsome and foolish. अरे ! नृपो न किन्त्वेष कबाडी । य एवंविधे वर्षाकाले भ्राम्यति । 23.20 Vide PK.
m. pl. hired labourers. इत एकस्मिन् क्षेत्रे कलकलं श्रुत्वा धनुरारोप्य, पृष्टवान् के यूयम् ? । अस्य क्षेत्रधनिकस्य कमा । उदयनेनेोक्तम् - अस्यैव स्युः किं वा अन्यस्यापि ? | भवन्ति परं स्थानान्तरिताः । 32.9-10. Vide कर्मकर.
f.
a bar (e.g. of gold or silver ). तथाकृते स हिरण्यकम्बाभिर्धनवान् जातः । 104.30. Vide काम्बी; also vide PK., and PC. कम्बिका.
f. the cavity formed by putting the two palms together in a semicircular curve near the mouth with the intention of drinking water. 116.15. Vide PC.
m. N. of a horse belonging to Vasūha Jagadu of Bhadreśvara. So.17, 19.

Page #123

करडान्त्र
करण
करम्ब
करम्बक
करम्भ
करम्भक
करोट
करोटिका
कर्कर
करकोष्ठक
कर्णवारा
कर्णवारिन्
कर्णे प्रविश्य V वच्
कर्णे V वच्
कर्णे वि + V लग्
कर्बुर अ
n.
n.
m.
m.
m.
m.
n.
same as करम्ब.
123.7. Vide करम्बक, करम्भ.
a cup or bowl. तथा पादेनाहत्य करम्बकरोटं पूर्वधृतं त्यक्तम् । नृपवदनं खरडितम् 4.27. cf. Guj. कटोरुं. Vide PC. वाहटिका.
f. the skull. 1c9.27, 28.
m.
a pebble. 51.1; 82.32; 101.9, 10; 130.19.
m.
a rampart built with pebbles. 51.1. Vide कर्कर, कोष्ठक.
f.
[ 1 ] a legal suit तस्य समीपे देवदत्त उपविष्टः । कर्णवारा कथिता ।
m.
n.
same as कर्बुर अन्त्र.
10.5.
a document, a bond. इतः करणे स्व-स्वमतख्यापनाय पत्रं लेखयितुं गतौ । 29.1; श्रीकरणम् । लाटाह्वयदेशकरणमपि तस्य अर्पयति स्म नरेन्द्रो, येन वशेकरणपञ्चकमनुष्यः (? ) || 32.6. Vide पट्ट.
rice mixed with curds. दधिकरम्ब: 2.4; तया पादेनाहत्य करम्बकरोट पूर्वधृतं त्यक्तम् 4.27; तत्र कूरकरम्बो दध्ना कृतः 49.26; कूरकरम् भोजितः 50.16. Vide करम्बक, करम्भ, करम्भक.
125 14. Vide करम्भ, करम्भक, दधिकरम्ब; also vide PK. 125.14. Vide करम्बक, करम्भक.
same as करम्ब
same as करम्ब.
117
-
Vide PC., PK.
112.3.
[2] tendering a judgment after due consideration of truth and falsehood of the arguments put forth by both the parties. पुत्रस्नेहेन लवणप्रसादो धवलक्कपुरे घनं तिष्ठति । पत्तने अमात्याः कर्णवारां कुर्वन्ति । 54 23-24 ; III. 20, अहमनेन वणिक्पुत्रेण साक्षिभिश्व [मुषितः ] कोऽपि नगरमध्ये न यो न्यायान्यायं विलोकयति । कर्णचारां सत्यां कुरुते | 28-29, किमर्थं समायातः १ । कर्णवारां प्रच्छनाय । 30, तव पिता नगरमध्यस्थां समग्रां कर्णवारां कुर्वन् लोकानां मध्या बहुतरं द्रव्यं समानयत् । 31-32; 112.8, 10.
Vide कर्णवारिन्.
a judge. 111.29; कर्णवारीपुत्रेण कथितम् 112.6, कर्णवारीपुत्रस्य पदं जातम् । 8. Vide कर्णवारा. [ The long 'री' is noteworthy]
to tell a secret tale; lit.: to say after entering the ear (of the hearer )'. एकेन कर्णे प्रविश्योक्तम् - यद्राजपुत्रवाटके धरणिगः श्रेष्ठयस्ति । तेन जङ्घाबलपरिक्षीणाः स्वगुरवः स्थापिताः सन्ति च्छन्नम् । 48.11 - 12. Vide कर्णे V वच्.
to give secret instructions. कर्णे उक्तं नृपः श्रुत्वोत्थितः । 41.30. Vide कर्णे प्रविश्य / वच् ; also vide PK. कर्णे V शिक्ष.
to poison one's ears, to give false information to a person and win him over to one's opinion; lit : ' to stick to the ears of '. इतः शल्यहस्तो नृपस्य कर्णे विलग्नः - यदेष मत्री वारं २ तुरुष्कानानयति । नृपो रुष्टः । तद्वचसा मत्रिणं हन्तुं बुद्धिमकरोत् । 86. 12-13.
'a variegated bowel, a speckled entrail 5.5; 116. 24. Vide करडान; also vide PC.

Page #124

कर्मकर
कर्मस्थाय
कलागुरु कलापनीय
[v. 1. कालापानीय ]
कलिङ्ग
कल्प
कल्ये
कल्याणक
काङ्गुणीतैल
काणवराटक
m.
a hired labourer. 82. 14, 15; 126. 23-24. Vide; also vide PC., PK.
m. [1] any construction work. 34.4; 40.13; 52.13; 65.2;
m.
n.
on.
118
m.
70.17.
[2] a chief engineer. एकदा मन्त्रिणा चिन्तितम्-यं श्रीशत्रुभये कर्मस्थाये मुच्यते स देवद्रव्यं विनाशयति । 64.24.
Vide PC., PK.
[1] heaven. 94-27 [ A Jaina technical term.] Vide PK. [2] a sacred precept. इतः कोऽपि कार्पटिको कल्पप्रमाणेन रैवतशैलादलाबुना सिद्धरसकूगत् तुम्बिका भृता । 82.16-17; कस्मीरदेशात् कल्पप्रमाणेन रैवतकगिरौ श्रीनेमिं नमस्कर्तुं समागतः । 97.23-24.
ind. [ 1 ] tomorrow. तर्हि मद्वाक्यादिन्द्रं पृष्ट्वा कल्ये वाच्यम् । I. 20-21; 66.
n.
a preceptor in arts.
91.11. Vide PK.
a peacock's feather ? गुरुभिर्नी रमानाय्य कलापनीय (B. कालापानीय) - मर्पितम् । तेन पूर्व देहाभ्यङ्गः कृतः पश्चात्पीतं च । 42.10.
a water-melon, Citrullus vulgaris 46.11. cf Guj . कलिंगड, कलिंगडुं, कालिंगडुं.
10; 73.29.
[2] near future. देवास्माकं स्वामी केनापि कारणेन रुष्टोऽस्ति । कल्येऽप्यस्मानाकारयिष्यति । 31. 28; देव ! यदद्य पृथ्वीराजस्य तत्कल्ये आत्मनो ज्ञेयम् । 89. 20.
[3] yesterday. देवदर्शनोत्कण्ठया कल्येऽपि न भुक्ताः । 60 26-27; अहं भिक्षावृत्त्या शतयोजनानि दीकृत्यात्रागता कल्ये कृतोपवासा पारणकदिने कस्मादपि खलं प्राप्य तत्खण्डेनेशं सम्पूज्य तदंशमतिथये दत्त्वा पारितम् । 133.27-28.
cf. Guj. काल, काले & Hindi कल in all these senses. Vide अद्य कल्ये.
n.
a religious festivity observed by the Jainas in honour of the Jina's coming down from the former life, birth, initiation to the religious order, attaining Kevalajñāna and salvation. अद्यापि कल्याणके प्रथमकलशो धवलक्ककीयस्य सङ्घस्य | 96.5-6; श्रीनेमेदिक्षाज्ञान - निर्वाण - कल्याणकत्रयस्थानं विलोक्य श्रीरैवतकगहरे स्वर्गान्नेमिप्रतिमां गृहीत्वा समेतः । 97.16 - 17; श्रीनेमे रैवतकाचले कल्याणत्रिकं समजनि । 97.22-23. [ A Jaina technical term.] Vide PK.
Oleum nigrum, a medicinal drug called Celastrus panicu lata. तया निशि कुम्पकव्यत्ययेन काङ्गुणी तैल कुम्पकात् तैलं परिवेषितम् । स मृतः । तं तथा विलोक्यापवादभीतया तया तदेवान्नमुपभुक्तम् । तत्प्रभावात्सारस्वतमजनि । 21.33 - 22.1. Vide PC.
m.
a broken or useless coin; lit.: a perforated or broken cowrie ' ( which was used as a limited legal tender ). सर्व:

Page #125

119
काण्ठुली
कादिक
कान्थडिक
कान्दविक कांदिशीक
काम्बी
काया कायोत्सर्ग
कोऽपि वाचयति, अत्र इयद् द्रव्यं लग्नम् , परं काणवराटकमपि गृहीतुं न पारयति । 57.16. [This is an idiomatic expression. The quotation in question may be translated in the following way: “All will read that so much money has been spent here, but no one will be able to take away even a broken cowrie out
of it."] f. a professional female dancer. Int. 29.23. m. a Muslim judge or a Muslim divine. इतश्च सुरत्राणमोजेदीनमाता
कादिकश्च हजयात्रां कर्तु पत्तनमायाती। 66.17. [This is a Sanskriti
sation of Arabic Kází. ] m. a mendicant wearing rags and shreds. कान्थडिकं तपस्विनं
आरोपिततृतीयज्वरकम्पमानकन्थाकं प्रेक्ष्योवाच | 128. 19. m. a confectioner. 3.9, II. Vide PC.; also vide PK. कान्दविकी. adj. not knowing in which direction he should really fly away.
19.II. Vide PC., PK. ___f. same as कम्बा. तेन द्रव्येणागतमाजिष्ठाठामानि क्रीत्वा तद्विक्रयावसरे सांयात्रिक
जलचौरभयात्तदन्तर्निहिता हैमकाम्ब्यः । 132. IO-II. cf. Guj. कांबी in the sense of a leg-ornament.
a body. 7. 28. Vide PK. m. a posture of meditation. 26. 28; 27. 2; 101. 13. [A Jaina
___technical term.] Vide कपालासन; also vide PC., PK. ind. thus in all. 59. 31. cf. Pkt. कारेइ; Guj. आम करीने. adj. one who causes to be made or prepared or erected. 43. J.
Vide PC., PK. m. an artisan [used here in the sense of a shoe maker]. 9.24.
Vide PC., PK. m. an anchorite moving from place to place on pilgrimage.
9.22; 37.13; 65.28; 82.16; 129.23; 130.I, I-2; 132.5. Vide
कार्पटिका, कार्पटिकी; also vide PK. f. a female anchorite moving from place to place on
pilgrimage. I33.26. Vide कार्पटिक, कार्पटिकी. f. same as कार्पटिका. 36.10. Vide कार्पटिक.
to die. अभिग्रहदैविध्यं सत्याप्य कालं कृत्वा सुगतौ प्राप्तः। 32.33-34.
[ A Jaina technical term.] Vide PK. - f. a bamboo lath provided with slings at each end for
carrying pitchers etc. on one's shoulders. इतः कोऽपि कार्पटिको कल्पप्रमाणेन रैवतशैलादलाबुना सिद्धरसकूपात् तुम्बिका भृता । तामादाय कावडिमध्ये गुप्तीकृता मध्ये मार्गस्य याति । 82.16-17. cf. Desi काव, कावड; Guj. कावड, कावडी.
एवं कारह
कारापक
कार
कार्पटिक
कार्पटिका
कार्पटिकी कालम् / कृ
कावडि

Page #126

120
Vकावल
? तेन सप्तदिनान्ते सितां कावलयित्वा (?) क्षुरिकाद्वयं विधाय परमण्डलभेटामिषेण राज्ञेऽर्पितम् । राज्ञा फलद्वयं भक्षयित्वा लोहमुष्टिद्वयं योगिनीद्वय[य भक्षण]हेतोरर्पितम् ।
ताभ्यां न भक्षितम् ॥ 36. 28-29. काष्ठधवल
m.? an excellent mansion or palace. इतो भोजेन काष्ठधवलोपरि स्थित्वा
विलोकितम् । बहु सैन्यं दृष्ट्वा छित्तिपमहामात्यं सन्ध्यर्थमप्रैषीत् । 20.6-7. काष्ठभक्षण
n. burning oneself alive; lit.: being eaten away by wood'.
5. 13; विवादे जाते कन्यया काष्ठभक्षणं कृतम् । 7. 19-20; राश्या तद्वियोगेन काष्ठभक्षणमारब्धम् । 7.33-343 I0.43; 36. 21, 22; 42.8; ततो विषण्णेन तेन पुस्तकैः सह काष्ठभक्षणं प्रारब्धं यावता तावता तत्रागतेन श्रीभद्रबाहुना कथितम्-कथं काष्ठसाधनं कुरुषे ? शास्त्राणि न वितथानि | 91. 4-5; 114.7; Int. 27. 34; Int. 28. 12; सा मुक्तकेशा काष्ठारोहणे सज्जा जाता। 4.8; काष्ठाधिरोहणसज्जा 6. 30; काष्ठारोहणाय गतः 14. 2. Vide PK.
' कांस्यताल
n. a cymbal or a huge bell. तदनु ब्राह्मगैः श्रीयुगादिदेवभाण्डागारात्कांस्य
तालाद्ध गोष्ठिकैरानीय नृपाय दर्शितम् । देव ! असौ स प्रासादो यत्रैवं कांस्यतालान्या
सन्। 24.3-4. Vide PC. काहल
adj. tender, timid, cunning. मन्त्रिणा शङ्खस्य कथापितम्-यत्त्वं बलवानसि,
क्षत्रियोऽसि, अहं वणिग्मात्रम् । तत आवयोर्द्वन्द्वयुद्धमस्तु। सोऽत्यर्थ बलवान् हृष्टः सन् काहले मन्त्रिणा सह प्रहर २ अयाचत् । सैन्ययोस्तटस्थयोयुद्ध भवति। 56.26-28. [The vocable F1 in this sense is current in Pkt. (Vide Paiasaddamahannavo, p. 304"). However, syntactically a better reading would be leda, if this interpretation is
appropriate.j किराटक
m. a deceitful merchant.
पुत्रादपि प्रियतमैकवराटिकाणां ... मित्रादपि प्रथमयावितभाटकानाम् । आजानुलम्बितमलीमसशाटकानां
वज्र दिवः पततु मूनि किराटकानाम् ॥ 123.15-16. [For detailed discussion vide Sandesara, B. J.: "A Note on the word 'Kirāța'-a Deceitful merchant” in the
Bhāratiya Vidyā, March-April 1947.) किरि
a boar. 128.26. Vide PC. कीटमारि
f. a mass-massacre; lit. : 'killing insects'. 44.7. Vide PK. कीर्तन
n. a temple. 48.4, 6; 53.22; 65.22; 68.31; Int. 15.21. Vide
PC., PK. कीर्तिस्तम्भ
m. a pillar of victory. 113.8. Vide PC., PK. कीलिकाभङ्गं प्रति+Vईक्ष् to be patient. यदि तव विचारे एति तदा वीरमस्य राज्यं दीयते। मन्त्रिणा उक्तम्
-स्वामिन् ! मया स्वस्वामिसूनोवींसलस्याङ्गीकृतमस्ति । राणकः प्राह-यद्यप्येवं तथापि मद्वाक्यं मन्यस्व । मन्त्रिणा मानिते, रात्रौ वीरमः समेत्य राणकं लत्तया प्रहृत्य, प्राह-भो डोकर ! अद्यापि राज्याशां न मुञ्चसि ?, किं द्वितीयमपि म्रियमाणं अपेक्षसे ?। एवमुक्ता
m.
a Dua

Page #127

कुङ्कुमपत्री
V कुट्टू
कुट्टन
कुतप
कुदालीया
कुब्जिका
कुमर
कुमर सरस्
कुमरिक कुमारभुक्ति
कुम्पक
16
गतः । राणकेन चिन्तितम् - अनेन कीलिकाभङ्गो न प्रतीक्षितः । 67.2-6. [ This is an idiomatic expression.]
f. a letter of invitation at an auspicious occasion. 59.7. cf. Guj. कंकोत्री. Vide पत्री.
to beat. चौरच्छलेन कुट्टयित्वा 45.28; 60. 24; स लकुटैः कुट्टयित्वा गृहीतः । 110.24; Int. 30. 22; कुट्टितम् 83.27. cf Guj . कूटवुं. Vide कुट्टन.
m.
n. beating. स्नायूद्वद्धकरक कुट्टनरता मार्दङ्गिकाः स्युर्वृका: 58. 31. Vide V कुछ्· a leathern bottle. रससिद्धिनिश्चिता |... नागार्जुनेन द्वौ कुतपौ भृतौ ढकपर्वतस्य गुहायां क्षिप्तौ । पृष्ठचराभ्यां ताभ्यां ज्ञातौ; वलमानो दर्भाङ्कुरेण जघ्ने मृतः । कुतपौ देवतया हृतौ । 92.1 - 3; मांगूः क्षत्रियः पाराच्यौ भूम्याम् । भोजने घृतकुतपः । 133.4. Vide कूप, कूपक, कूपिका, कुम्पक; also vide PK., and PC. कुतुप. m. pl. men with hoe. 59.29. cf. Guj. कोदाळो कोदाळी ( from Skt. कुद्दाल ) ' a hoe', whence कोदाळियो. Vide कुहाडीया.
121
f. the presiding deity of fate (who generally acts in a crooked way ) ? शास्त्राणि न वितथानि । परं या दोरिका भवताऽभिज्ञाने विहिताऽभूत् सा कुब्जिकया महाकष्टेन प्राप्ता । तदा वेलाव्यतिक्रमोऽजनि । तया तु सप्तदिनान्येवायुस्ततो मानितम् ॥ 91.5-6.
m.
n.
m.
N. of a lake constructed by minister Vastupala in memory of his mother Kumāradevi. तेजलपुरे पौषधागार - कुमरसरः सहितं देवकुलम् । 65.12, 20. [ In all probability the name कुमारदेवी was a Sanskritisation of the name in the local dialect. It is noteworthy that in modern Guj also कुंवर, कुंअर is a personal name both for a male and a female, though derived from Skt. कुमार and कुमारी respy.] Vide कुमर.
m.
same as कुमर. 38.32; 39.47. Vide कुमरसरस्.
f. the possession of a prince; i. e., the territory offered to and under the sway of a prince वीरधवलस्य कुमारभुक्तौ धवलक्कं दत्तम् । 54.22-23; यशोराजस्तु आशीनगरे कुमार भुक्तावस्ति । 86.5. Vide भुक्ति.
King Kumārapāla of Gujarāta. 38.3r. [ It is apparent that the king's name in the spoken dialect was ( modern Guj. कुंवर, कुंअर ) while कुमारपाल was its Sanskritisation.] Vide कुमरिक, कुमरसरस्.
a flask or bottle usually large in the middle but with a narrow mouth. तया निशि घृतकुम्पकव्यत्ययेन कांगुणीतैलकुम्पकात् तैलं परिवेषितम् । 21. 33-34; गुरुणा स्मित्वा भित्तावास्फाल्य शतखण्डे कृते शिष्यं विच्छायमुखमावर्ज्य भोजनं दापयित्वा व्यावर्तमानस्य काचपात्रे निरोधं कृत्वा प्राभूतं

Page #128

122
कुर्कुट कुविन्द
कुसणाती
कुसीद कुहाडीया
Vकू
Vकूण
कूपक
प्रेषितम् । उद्धाट्य विलोकिते क्षारगन्धेन निरोधं ज्ञात्वा कुम्पको भग्नः। 93.
24-26. Vide कुतप, कूप, कूपक, कूपिका; also vide PC. m. a cock. 85.8; 91.14; 95.5; 105.22. Vide PK. m. a weaver. 77.22. Videv किन्दल्. adj. preparing, mixing by gradually rubbing the ingredients
together. पखाउजसत्कं भोजनं कुसणाती निविण्णा न | अधुना खिन्ना 1 79.13.
cf. Desi कुसण; Guj. कसणq. n. usury. 130.14. m. pl. men with axe. 59.29. cf. Guj. कुहाडो, कुहाडी — an axe',
whence कुहाडियो. Vide कुदालीया. . to cry aloud. मुख्यपूजिकोदरे उदरवाढिर्जाता। सा कोकूयते । 40.20; वत्सस्तु
मृतः। धेनुः कोकूयते, अश्रणि मुञ्चति। 107.26. n. treachery. 135-5. cf. Pkt., Guj. कूड.
to contract, to make (a) wry ( face). स्नानं कुर्वता पण्डितेन मुखं
कूणितम्। 17.11; स मुखमेव कूणयति 17.12. cf. Pkt. कूण. m. an oil-vessel. अन्यदा घृतकूपं मस्तके कृत्वा धनुरादाय मेघान्धकारयामिनी
विभातप्रायां मत्वा रामशेनोपरि चचाल। 32.8-9. Vide कूपक, कूपिका, कुतप. m. same as कूप. इतश्च वाराणस्यां प्रतोलीद्वारे चतसृषु वंशानां भारिका पञ्च शतानि
प्रापक्षिष्यन्ते (प्रक्षिप्यन्ते ?) सन्ध्यायां यदि चूर्ण न क्षिप्यते तदा कूपकाः पतन्ति । 89.5-6%; रसे जाते रसं गृहीत्वा राजसदसि समागतः। तत्रागतेन रसकूपको भग्नः ।
97.I-2. Vide कुतप, कुम्पक, कूपिका; also vide PK. f. a small oil-vessel. 30.17; 32.8. cf. Guj. (तेलनी) कुप्पी. Vide
कुतप, कुम्पक, कूप, कूपक. m. boiled rice. क्षीरतन्दुलमयः कूरः 17.24; तत्र कूरकरम्बो दना कृतः, शाके
लिम्बुकं च भोजनीयम् । 49.26-27; कूरकरम्बं भोजितः 50.16. Vide PK. f. a title of Minister Vastupāla of Dhavalakka (mod.
Dholakā); lit. : 'Sarasvati with beard ', i.e., in male form.
54.35-36; 55:3. Vide PK. m. either the elbow or the knee. अम्बडेन कूर्पराहता मञ्चकाहिः पपात ।
मृता । 40. 13. ( causal) to cause to be done. काराप्य 16. 3; कारापितम् 31.33;
काराप्यम् 53. 22; कारापिता IOI. 23. Vide PK. ___n. a mystical diagram. एकदा हेमाचार्याः छत्रशिलायां निविष्टास्तेजो ददृशुः ।
विलोकयतां समीपे समागतं तत् । मध्यगतपुरुषभेट: । कृष्णचित्रकार्पणं लोभवृद्धिहेतु. रिति निस्पृहैनिषिद्धः। 37. 28-29. Vide चित्रकवली; also vide PC. कृष्णचित्रककुण्डलिका and चित्रकसिद्धि.
कूपिका
कूर
कूर्चालसरस्वती
कूर्पर
Vव
कृष्णचित्रक

Page #129

कृष्णदेव
कृष्णाक्षरत
केवल
केवलिन्
कोट
कोटाकोटि
कोटिवेधिन् रस
कोडि
कोद्रव
कोरिक
कोलिक
कोश
कोष्ट
कोष्टी
कोष्ठक
कोष्ठागार
123
Sanskritised form of Kanhaḍadeva', the name of King Kumārapāla's sister's husband, who helped him in securing the throne. 45.32,34.
adj. whose name was kept in the black-diary; lit. : 'whose name was written in black letters'. स सीधाको बाल्यतोऽपि द्यूतव्यसनी पित्रा कृष्णाक्षरितः । 105.29.
Omniscience. केवलज्ञानं प्राप्य मुक्ति जगाम । Int. 29.10-II [A Jaina technical term. For detailed explanation vide Abhidhānarājendra, III, pp. 642ff.] Vide केवलिन् ; also vide PK. one possessing the Kevalajñāna. 15.10; 97.12; 127.28. [ A Jaina technical term.] Vide केवल.
m.
n.
m.
m. a fort, द्वाविंशतिवेलायां कपिलकोटस्थितो लाषाको रुद्धः । 13.I-2; यत् सुरत्राणः काकराख्यकोटस्य [. ८. कोष्टस्य ] एकत्रिंशच्छराणि पातयित्वा निस्सरिध्यति । Int. 31.12-13. cf. Desi कोट्ट ; Guj., Hindi, Marāthi कोट. Vide कोष्ट, कोष्ठक ; also vide PK. कोट्ट.
f.
the number achieved by multiplying ten millions by ten millions. ततोऽघिकास्तु परे कोटाकोटयोऽभूवन् । 9.35-36. Vide PK. a chemical preparation of mercury that possesses such magical powers as to enable one to perform the most difficult tasks. दुष्टनिर्दलनसमर्थ श्रीपार्श्वनाथस्य दृष्टौ साध्यमानः सर्वलक्षणोपलक्षितया महासत्या मृद्यमानो रसः स्थिरीभूय कोटिवेधी भवति । 91. 19-21, 29-30. Vide PC., PK.
m.
f. a crore or ten millions 65.27, 30. Vide PK., & PC. कोडी . a species of grain eaten by the poor, Paspalum Scrobiculatum. रावणनृपालयसप्तमभूमौ कुचेलां को द्रवदलनपरां विधिं राक्षसनिवेदितां ननाम | 109.21. cf. Guj . कोदरो.
m.
m.
m.
same as कोरिक. 99.30; 100.3, 4, 20, 21, 22, 23. Vide PK.
a covering. मन्त्री कृतधौतवसनः कृतमुखकोशः पादचारेण सम्मुखो जातः । 65. 4-5. Vide PK. for another meaning.
m.
a surrounding wall. Int. 31. 35. Vide कोट, कोष्ठक.
f.
a huge earthen jar राज्ञा मार्यमाणो नष्टः । सज्जनकुलालेन कोष्टीमध्ये क्षेपितः । 38. 12-13. cf. Guj. कोठी. Vide कटिका.
m.
a war-like aboriginal tribe. 109.7; 112.29. cf. Guj., Mar. कोळी, Hindi कोरी. Vide कोलिक.
m.
a rampart. प्रत्यहं ढोये (?) जायमाने सुरङ्गाखानकैः खण्डः पातयितुमारब्धा । पतिता कर्करकोष्ठ | 50 34-51.1. cf Guj. कोठो, कोट. Vide कर्करकोष्ठक, कोट, कोष्ट.
a granary, a store-house. 40.1; 80.28. Vide PK.
m.

Page #130

124
कोहलक
कौटुम्बिक
क्रयाणक
क्षण
क्षपण
V क्षम्
क्षमाश्रमण
____n. a kind of pumpkin-gourd, Benincasa Cerifera. II0.9, नव कोहला
ईछ तेर 16. cf. Pkt. कोहली3 Guj. कोकुं, कहोकुं. m. a farmer. अन्यदा श्रीकुमारपालस्य कस्यापि कौदम्बिकस्य गृहे हालिकत्वेन
वर्तमानस्य सकणशकणांबाभारमुद्हतः शिरस उपरि दुर्गयोपविश्य स्वरोऽकारि । 45.18-19; 54.15,16. cf. Guj. Furaft; Hindi Sonat; Mar. furt.
Vide PC. कुटुम्बिक, कुटुम्बिन्. na, merchandise ; lit:: a thing fit to be sold'. यस्मिन् पक्षेऽभं
दृश्यते तस्मिन् पक्षे प्रवहणानि चालनीयानि । अग्रे पुनः ऋयाणकं वापितं जावडेन |
101.8. cf. Guj. करियाणु; Hindi किराना. m. [I] a compartment. पुनः खनिते एकक्षण-द्विक्षण-तृतीयक्षण-चतुर्थक्षणे
प्रकटीकृते महती स्वर्णोपानदेका प्रकटी जाता 9.9. Vide PK. [2] a festival-दीक्षाक्षणे 64.13, अस्मिन् क्षणे 14; अन्त्यः
समयक्षणः 124.28. cf. Mar. सण. Vide PC. n. continuous fasting. तत्र बिम्ब स्नात्रजलेन गलितं दृष्ट्वा मासयक्षपणं कृतम्
97.24. [A Jaina technical term.] Vide PK. (causal) to beg pardon. क्षमित्वा 64.16%; क्षमयित्वा 68.17, 29; क्षामिता: 100.7, 30; क्षाम्यन्ताम् 100.29. [A Jaina technical
term.] Vide PK. n. [1] a monk. एकदा पारणादिनोपरि श्रीयशोभद्रसूरीणां क्षमाश्रमणानि
समागतानि | 115.4. [Here the word is used in neuter because क्षमाश्रमणानि probably connotes both the male and female pupils of Yaśobhadrasūri]. a peculiar mode in which a Jaina layman salutes a
monk. गुरुमिर्लक्षणान्यवलोक्य श्रेष्ठी उक्तः-श्रेष्ठिन् ! पुत्रो महाभाग्यवान् , त्वद्गहे सन् तव कुलस्यैव द्योतको भावी; परं गृहीतदीक्षः सकलस्यापि जिनशासनस्य द्योतको भविता । ततः श्रेष्ठिना श्रेष्ठिन्या च क्षमाश्रमणं दत्तम् । भगवन् ! सपुत्रयोरप्यावयोर्दीक्षया प्रसादं कुरु । 26.34-35%; इतः शिष्यमाणिक्येनोक्तम्-यदि पौषधशाला भवति तदा वर्ण्यते । मन्त्रिणा क्षमाश्रमण दत्तम् । एषा पौषधशालैव भवतु | तदनु सा मुख्यपौषधशाला जाता। 31.19-21%; ते तपोधनान् नमस्कृत्य धर्मोपदेशं श्रुत्वा क्षमाश्रमणपूर्व तपोधनानादाय गताः। 44.10-II. [क्षमाश्रमगं दत्तम् = modern Guj. खमास' दीg in
Jaina parlance. A Jaina technical term. ] f. begging pardon (during the Paryusana festival) for one's
misbehaviour. मन्त्री क्षमितक्षामणापूर्व पञ्च परमेष्ठिनः स्मरन् स्वर्ग गतः । 68.24. [A Jaina technical term.] cf. Pkt. क्षामणा; Guj. खामणा,
खमतखामणा. Vide PK. क्षामणा. m. digging a hole in the wall of a house with a view to enter
the same for committing theft. अन्यदा काकरग्रामे श्रेष्टिगृहे क्षात्रपात
क्षमितक्षामणा
क्षत्रिपति

Page #131

क्षामणा
क्षुण्ण
क्षुल ( क )
क्षेत्रपति
क्षेत्रपाल
खञ्जरीट
खटिका
खटिकासिद्ध
खट्वा
खडखडा
खण्डि
खत्तक खड
f. begging pardon ( during the Paryusana festival) for one's misbehaviour. मन्त्रिणा तदैव क्षामणाद्यं कृत्वा पुत्रस्य शिक्षां दत्त्वाऽनशनं गृहीतम् | 31. 30 - 31. [A Jaina technical term.] Vide क्षमितक्षामणा; also Vide PK.
an evil, a fault. इदं लग्नं हेमाचार्यैर्निरूपितं न वा ? । यदि निरूपितं तदा महत क्षुण्णं जातम् । 45.4. Vide खूण.
a young monk. पथि व्रजन् लघुक्षुल्लकत्यक्तपुञ्जकेन खरण्टितः । 77.28; तद्भागिनेयो मलनामा क्षुल्लः वेषपरावर्त्तेन बौद्धपार्श्वे । 83.2; 130.22. [A Jaina technical term.] Vide PC., PK.
n.
m.
m.
125
कृत्वा सर्वस्वं गृह्णतस्तस्य करो मञ्जूषान्तर्दधिभाण्डे पतितः । 12.26-27. cf. Guj. खातर पाडवुं Vide खात्रपात.
m.
[1] the owner of a field.
[2] the deity believed to be the protector of the place and more commonly known as क्षेत्रपाल.
एकदा कुमारपालदेवः सप्तदिनानि यावद् बुभुक्षितः कस्यापि गोधूमक्षेत्रे कलिङ्गानि गृहीत्वा अरघट्टघटिया वाफयित्वा रात्रौ यावद्भक्षितुं लग्नः, तावद् हालिको दण्डमुद्यम्य धावितः । परं क्षेत्रपतिना रक्षितः । राज्ये प्राप्ते कालिङ्गीयको नाम्ना ग्रामो दत्त आघाटे तस्मै ॥ 46.11 -- 13. Vide क्षेत्रपाल; also vide PC., PK.
the deity believed to be the protector of the place. तथाकृते स आराटिं कृत्वा प्रणष्टः । तत्र देवकुल्यां क्षेत्रपाल : स्थापितः । 52.18-19 ; इतो वलभ्याः श्रीचन्द्रप्रभबिम्बं साम्बाक्षेत्रपालादि अधिष्ठातुर्बलेन व्योम्नि शिवपत्तने गतम् । 83.5; श्वेतश्वारूपः पुरः क्षेत्रपालोऽपि प्रातः सङ्घस्य पुर आयातः । 95.30. Vide क्षेत्रपति; also vide PC., PK.
m.
the wagtail. 88.5.
f.
a chalk. ततो वृद्धेन कर्णात् खटिकामादाय बम्भसूत्रं कृतम् । 105.8 Vide खटिकासिद्ध; also vide PC., PK.
adj. appears to be one who has accomplished some sort of miraculous power useful in constructing temples etc. देवतया कुपितया, द्वावपि पश्चात्तापपरौ - आवाभ्यां किमकारि यः खटिकासिद्धः कलावान् स हतः; तं हत्वाऽऽवाभ्यां किं साधितमिति - चिन्तयन्तौ मारितौ । 92.6-7. Vide PK. खटिकासिद्धि, where the meaning in question is quite clear.
f. a bed-stead, a couch. 2.17. cf Guj. खाट, खाटलो.
f.
a bother, a clamour 89.22. cf. Guj. खडखड, खटखट.
f.
a hole, a break. सुरङ्गाखानकैः खण्डिः पातयितुमारब्धा । 50.34; तदा महावि जायमाने प्राकारे खण्डिः पतिता । 87.25. cf. Guj. खांड in the dialect of North Gujarāta.
n.
a niche (in the wall). 120.8. Vide PC.
adj. killed, eaten away. ओतुना खद्धशुकसाकमृत श्रीजयकेशिराजानं श्रुत्वा 133.7. cf. Desi खना..

Page #132

126
V खरड्
Vखरण्ट
V खल्
खल
Vखल
खल्लि खाणि
खात्रपात
..... to besmear, to soil. तया पादेनाहत्य करम्बकरोटं पूर्वधृतं त्यक्तम् । नृपवदनं
खरडितम् । 4.27. cf. Pkt. खरड; Guj. खरडवू. Vide / खरण्ट्. : same asVखरड्. तया दधिकरम्बोऽये त्यक्तः । मुखं च खरण्टितम् । 2.4%:
उच्छीर्षके चूर्णेन पादः खरण्टितो भवति । 3.28-29; पथि व्रजन् लघुक्षुल्लकत्यक्तपुअकेन खरण्टितः। 77.28. to stop suddenly, to be hindered. कालेन कान्तीपुरीवासिनो धनपतिनामकस्य सांयात्रिकस्य यानपात्रं देवतातिशयात् खलितम् । 91.24-25. cf. Pkt.
खल; Guj. खळवू. VideVखलह्.. _m. an oil-cake. कल्ये कृतोपवासा पारणकदिने कस्माद् अपि खलं प्राप्य तत्खण्डेनेशं
सम्पूज्य तदंशमतिथये दत्त्वा पारितम् । 133.27-28. cf. Desi खोल; Guj. खोळ. to hinder, to prevent, नृपं प्रेष्य जसराजः स्थितः । तेन किञ्चित्कटकं
खलहितम् । 87.II. cf. Guj. खाळवू. Vide Vखल्. f. a bald head. 125.22. Vide PC. f. a quarry. तन्नागपुरप्रत्यासन्नमकडाणाग्रामे मम्माणीनामखाणौ बिम्ब निष्प....
....स्ते मूले द्रामलक्ष एकं व्ययति । 99.22-23. cf. Pkt. खाणि; Guj. खाण. same as क्षात्रपात. Int. 22.27. Vide PC. खात्रपात, खात्रपातन,
PK. खातपातन. . m. one who misappropriates money. स स्वदर्शनमार्गस्थो देवलेखक
विलोकयति । एकदा आदेशवत्तिभिः खादकैरुक्तम्-भगवन् ! यूयं तीर्थमठपाः ।... एमिर्मलिनैजीणेश्चीवरैर्भव्यं न । 64.31-33. cf. Guj. खाg in the sense of
misappropriating money etc. m., n. an ancillary portion. अभयदेवसूरीणां तत्र स्थितानां महादुर्भिक्षे सिद्धान्तास्तद्
वृत्तयोऽपि त्रुटिताः । यदवस्थितं तदपि दुःखबोधत्वात् खिलं जातम् 1 95.13-14. n. a damage, a harm. देव ! क्षम्यताम् , यत्स्वामिन ऊणं खूणं वा कृतः।
68.12-13. cf. Pkt. खूण. Vide ऊणं खूणम् , क्षुण्ण. m. a kind of tree known as Prosopis Spicigera. 50.7. cf. Guj.
खेजडो, खीजडो. the tree Grewia Populi-folia. तस्य केनापि गुप्तमुखदंडकार्पणे प्रभुणा श्रीपादलिप्तेन उष्णोदकेन मदनं स्फेटयित्वा बुद्धयोन्मोचने तथा गंगेटीसमा(?)गुरूणां समीपे मूलपर्यन्तपरिज्ञापनाय प्रेषणे नद्यां तारयित्वा मूले बुडिते बुद्धया मूलं
परीक्षा । 92.26-27. cf. Guj. गंगेटी. m. a section of Jaina monks and lay followers owing their
allegiance to one Acārya. 10.93; 26.2%; 52.20; श्री चैत्रगच्छीयाः श्रीधर्मसूरयः 43.6 ; सण्डेरगच्छोद्भवैः 49.24; विद्याधरगच्छे 92.15%; श्रीबृहद्वच्छे 103.33; श्रीकोरण्टगच्छे 136.8. [AJaina technical term.] Vide PK.
खादक
खिल,
खूण ..
खेजडीतरु
तर
गड्रेटी
गच्छ . .

Page #133

127
गज्जणपुर
गढ /गण
गणधर
गण्ठिसहितपस्
n.
गण्डुरिका
गण्डूपदा गताशुक
n. Sanskritised name of the city of Gazna. सं. १२६३ वर्षे पातसाहि __साहबदीनेन गजणपुरात्समागत्य पृथ्वीराज लाहउरमून्धउरयोरन्तराले निहत्य ढिल्ली
गृहीता। 135.2-3. Vide गर्जन, गर्जनक, गाजणपति. m. a fort. 35.26%; 46.2; 48.8; 65.25. cf. Desi, Guj., Mar. गढ.
(causal) to get calculated and determined. देव ! सीमन्तोन्नयनाय
मुहूर्त्तमस्मत्स्वामिन्या गणापयत। 41.10. m. one of the chief disciples of a Tirthankara; lit.: 'head of
a gana or an assemblage of monks'. I0. I7. [A Jaina technical term.] Vide PK. a type of penance. अवधिना दृष्टम्-गंठिसहितपसः प्रभावादहं देवो जातः । 100. 27. [Vide for details Abhidhānarajendra, III,
p. 790. A Jaina technical term.] f. a female dancer. अन्यदा प्रभोभगिनी सरस्वती तनुगमनिकायां गता। कुमुदः
प्राह-केयं गण्डुरिका श्वेताम्बरी ? कुमुदेनोक्तम्-आयें। नृत्यं कुरु । नम्राट ! त्वं
मृदङ्गं वादय । 27. 28-29. f. an earth-worm. गण्डूपदा किमधिरोहति मेरुशृङ्गम् । 103. 24. adj. dead. वेषः कोऽपि तुरुष्कसन्ततिभवः कक्षान्तरे लम्बित
इछायामाश्रयते - गताशुकपशोर्जीर्णोर्णकापोट्टलः । 29. 3-4. [A _spelling peculiarity.] . . m. N. of a (gold?) coin current in ancient India. 108.12,
14, 20. cf. Guj. गदियाणो, a weight of gold, n. N. of a crematory on the out-skirts of Ujjayini. 5.30.
Vide PK.
to be cured. तथाकृते आचार्याणां जलोदररोगोऽगमत् । II4. II. n. same as गर्जनक. अर्बुदाद्रौ नाहडतटाकं कारयित्वा गर्जनप्रतोल्याः कपाटमादाय तत्र
प्रचिक्षिपे | Int. 25.16. Vide गज्जणपुर, गर्जनक, गाजणपति. n. Sanskritised name of the city of Gazna. 86. 5, 9, 10; 89.17.
Vide गर्जन, गज्जणपुर, गाजणपति. __m. the foundation of a building. तादृग्गृहं मण्डयत यत्र सप्तान्वयिनः
खादन्ति पिबन्ति च । द्रव्यं स्वेच्छया दास्यामि । निमित्तज्ञानाहूय शुभमुहूर्ते गर्त्तापूरः कृतः। 2.8-9. Vide PC.
to dissolve, to melt. स स्तम्भो न पानीयेन गलति, न च्छिद्यते, नाग्निना ......... दह्यते । 104.31-32. cf. Guj. गळवू. ___n. a balcony, a portico. 53.6. [Guj. गोख < Pkt. गउक्ख, गवक्ख
Page #134

गादी
गान्धिक V गिणिगिण्
गिरनार
गिरिनार
गुडित
गुड्डर
गुण्
द
गुप्तौ कृ
गुफा
m.
f. a sermon-hall. अणहिलपत्तने मलधारिश्रीदेवप्रभ ( v. 1 हेमप्रभ ) सूरिव्याख्याने गादीयां १४शत उपविष्टेषु, तस्मिन् व्याख्याने साधुमदनपालपुत्री कुमारदेवी बालविधवा व्याख्याने उपविष्टासीत् । 53. 16-18 [ Here the locative form is गादीयाम् which in Classical Skt. would be गाद्याम् ]
नासावंशनिरोधनाद्विणिगिणत्पा
N. of a mountain in Saurāstra. 34.20 5810; 136.7. Vide गिरिनार.
m.
m.
128
m.
f.
a grocer. 4. 15. cf. Guj., Mar. गांवी.
to produce a nasal sound, to hum
ठप्रतिष्ठास्थिति: 125.21. Vide PC.
adj. (an elephant) made ready with armour on. वीराणां सन्नाहाः समर्पिताः । गजा १८ गुडिताः । अश्वाः सर्वेऽपि सज्जिताः । 49.12. [ गुड: is 'an elephant's armour'. Abhayadevasūri's Vrtti on the Praśnavyakaraṇasutra interpretes as a type of armour' : “ माढी तनुत्राणविशेषस्तेन वरवर्मणा च प्रधानतनुत्राणविशेषेणैव गुण्डिता - परिकरिता यं ते माढीवरवर्मगुण्डिताः, पाठान्तरे 'माढीगुडवम्मगुण्डिता ' तत्र गुडा-तनुत्राणविशेष एव ......” – I-III ( āgamodaya Samiti's edition), page 47. The verb geg to make an elephant ready for fight' is fairly current in Old Guj. Vide e.g.: 'गडयडतु गयवर गुडीय, जंगम जिम गिरिशृंग तु' – Bharatabāhubalirāsa (V.S. 1241 ) of Salibhadrasūri, verse 21; 'रुहिर रल्लि तहिं तरई तुरंग गय गुडीय अमूंझइ ' – Ibid., verse 143; 'अलूखानिं आयसि पूंतारि ततखिण गयवर गूड्या' - Kānhadade prabandha of Padmanabha, I. 144; 'हस्ती गुडिया, तुरी पाखर्या ' - Ibid, second edition, p. 116.] a tent प्रातः प्रतोलीद्वारे आवासान् दत्त्वा स्थेयम् । नृपस्तत्र गतः ।......अहं रज्जुं प्रेषयिष्यामि, तत्प्रयोगेण त्वयाऽऽगन्तव्यम् । तया मानितम्। मालिनी पुष्पस्थाने रज्जुमादाय गता । तस्या अर्पितः । तया स्तम्भे बद्ध्वा बहिः क्षिप्तः । देव्यादेशाद्राज्ञा गुड्डरस्य स्तम्भे बद्ध: । सा भर्त्तरि सुप्ते दवरकेण भूत्वा बहिर्गता । नृपशय्यान्ते उत्तीर्य नृपं प्राप्ता । 3.33-4.5. Vide गुप्तोदर गुरूदर,•
m. ?
same as गिरनार 34 23; 65. 23; 131. 31; Int. 31. 33. Vide PK.
[1] to study by muttering. आवश्यकं गुणयति । 103.34; इयं गाथा हरिभद्रेण गुण्यमाना श्रुता । 104.3.
[2] to repeat (a mantra or religious formula ). नवकारलक्षा: ३ गुणनीयाः । 52.29. Vide PK.
a tent. 39.24 ; 40.5; 49.17. Vide गुड्डर, गुरूदर.
to keep in custody. मिथ्यादृष्टीनां च वचनात् राज्ञा गुप्तौ कृताः सूरयः ।
100. 28-29.
a cave.
Int. 15. 19. cf. Guj . गुफा.

Page #135

गुमटी
गुरूदर
गुर्जरत्रा
गूहली
गृहसूत्र
गोधिय ( क )
गोन्द्रक
गोलिका
गोष्ठिक
गोष्ठी
ग्रथिल
ग्रन्थौ V
V ग्रह
ग्रहणक
17
adj. beautiful.
122.26.
Vide PC.
m.
a tent. 46.23. Vide गुड्डर, गुप्तोदर; also vide PC.
f. Gujarāta. 19.6; 23. 20; 25. 1; 27.6; 28. 19; 29. 31 ; 33.29 ; 50.29 ; Int. 31. 30. Vide PK. गूर्जरात्र.
f.
a peculiar auspicious diagram on the floor. रात्रावम्बिकयाsभाणि - राजन् ! श्रीनेमिस्तव सत्त्वेनात्रैष्यति । प्रभाते पारणं कार्यम् । यत्र च गूहली पुष्पप्रकरश्चोपरि त्वया तत्र खनितव्यं हस्तेन नेमिः प्रग ( क ) टीभविष्यति । 98. 27-28. Vide PK.
n.
m.
m.,n.
129
m.
arrangement for the maintenance and security of one's family. नृपेणामात्याः पृष्टास्तैः पण्डिताः । तैर्मास एको याचितः । मुख्यपण्डितः
गृहसूत्रं कृत्वा निर्ययौ । 38. 20-21 ; तथा देव ! स पृथ्वीराजस्तव अर्गलासम आसीत् । तस्मिन् विनष्टे गृहसूत्रं कर्त्तुं युक्तं वा वर्द्धापनकम् ? 89.25-26.
f. [1] a round earthen vessel in which curds-milk is preserved. अग्रे महीरीआ एकाऽभ्येति । भट्टेनोक्तम् - अये मध्ये क यासि ? | अद्य नृपः परोक्षो जातः, कस्ते दघि लास्यति ? । तया तत्कालं गोलिका त्यक्ता । रुदितुं प्रवृत्ता । 5.14-15.
[2] a pill. राज्ञापि दरिद्रमुखे कणिकगोलिकाप्रयोगेन तालुनि काकपदं दर्शितम् । 106.
cf. Guj. गोळी in both these senses.
an epithet of Virama, son of Rāṇaka Lavaṇaprasāda and brother of Rāṇaka Vīradhavala of Dholaka. He was called due to the fact that he had been given the territory of Godhra as Kumārabhukti. 66. 9, 10. the out-skirts of a village. III. 9. cf Guj. गोंदरं, गोंदरो.
Vide पाद्र.
the keeper of a Jaina temple. 24.3; 31.14; 52.12. [A Jaina technical term.] Vide PC., PK.
f. an assembly. बाणे गीर्वाणगोष्ठीं भजति मघवति ब्रह्मभूयं प्रपन्ने 74.13.
Vide PK.
n.
adj. [1] simple, crazy. 39.6; 49.7; 73.32. cf. Guj. गहेलो, घेलो. Vide प्रहिलता.
[2] intoxicated, drowsy. निद्राग्रथिल: 87.25. Vide PC. ग्रथिलाचार्य.
to amass money. क्रमेण द्रम्मपञ्चकं ग्रन्थौ कृतम् 33.16 - 17. cf. Guj. गांठ करवी exactly in this sense.
to prevent कोऽस्मान् ग्रहीष्यति स ऊर्द्धभवतु । 60.31.
a mortgage. अमुं ग्रन्थं ग्रहणकेऽङ्गीकृत्य लक्षत्रयं द्रम्माणां ददत | 17.34 ; पुस्तकग्रहणकार्पणपूर्व श्रीभोजात्कियद् द्रव्यमानेयमित्युक्ता 131.2; यमपुरे कृतान्त

Page #136

130
ग्रहणा
ग्रहिलता
ग्रास
m.
मन्दिरे तव प्रिया विद्यते । यदि तस्याः स्थाने ग्रहणके कोऽपि मुच्यते, तदा समेति । Int. 28.15. Vide PK.; also PC. for another sense. a type of special instructions at the time of initiation into
monk-hood. संसारमसारमाकर्ण्य वैराग्यवानभयः पितरमापृच्छय दीक्षाग्रहणे ग्रहणासेवनारूपशिक्षाद्वययुतः समग्रसिद्धान्तपारगामी महाक्रियो जातः। 95.11-12. [Vide Abhidhānardjendra, III, p. 856", where this is explained as: "गुरुसमीपे इत्वरं यावत्कालं वा व्रतप्रतिपत्तिः " and "गुरुमूले श्रुतधर्मेत्यादिविधिना सम्यक्त्वव्रतोपादाने". A Jaina technical
term.] Vide सेवना. f. a craze. गण्डूपदा किमधिरोहति मेरुशृङ्गं
किं वारबेरज(१)गिरौ निरुणद्धि मार्गम् ।। शक्येषु वस्तुषु बुधाः श्रममारभन्ते
दुर्गग्रहग्रहिलतां त्यज शम्भलीश ! ॥ 103. 24-25. cf. Guj. गहेलछा, घेलछा. Vide ग्रथिल. land given for maintenance; wages. 13.22, 25; 22.23 ; 24.5,8; तेन आवासलेखकवही दत्ता । ग्रासः कृतः। 53.34; द्रम्मौ द्वौ दिनं प्रति ग्रासे कृत्वा 54.33; 65.13; 79.19%; तेनावर्जितेन ग्रासशासनादि समप्पितम् । 79.21; विशेषग्रासलाभोऽपि दर्शितः। 80.10; IOI.33; तव पुत्राणां किं ग्रासं ददामि ? | 102.23-243; दिनं प्रति १६ गयाणा ग्रासे कृताः 108.12; ग्राममेकं दत्तं ग्रासार्थम् | 128.28. Vide PC., PK. [1] to be in fitness of things. तेन सह साम्यमपि न घटते, कुतोऽ
धिकत्वम् ? 5.27-28 ; न घटते 67.36. [2] to fashion, to shape. घटितो न टकैः 34.21; शिलाकोटिघटितः
प्रासादो जातः 40.14. Vide घटक, घटापन. Vide PC., PK. m. one who fashions or frames a shape. एकः काष्ठघटक: सूत्रधारः
8.19. Vide Vघट् , घटापन. N. of a type of ordeal. राज्ञोक्तम्-तर्हि उलपितविषये दिव्यं देहि. घटसर्पमाकर्षय। इति प्रतिपन्ने घटसर्पाकर्षणसमये महं० श्रीतेजःपालेन सर्वसमक्षमित्युक्तम्-यन्मया सर्वमपि सईदस्य सत्कं राज्ञे दत्तम् । यदि कदापि सईदस्य धूलिर्मम गृहे तिष्ठति तदोत्स्पृखल(१)मिति भणित्वा सईदभागिनेयस्य पर्यङ्के घटात्सर्प आकृष्य क्षिप्तः । स च मृतः । सा च धूलिस्त्रयस्त्रिंशत्कोटिप्रमाणा गृहे स्थिता ।
73. 25-28. Vide PK. n. a term of ridicule and contempt used for a gambler; lit.:
'a ruby of the shape of a pitcher'. प्रभोऽद्य कल्ये परिवारः किं स्तोकोऽस्ति, यदस्य घटानुकारिमाणिक्यस्य दीक्षा दत्ता ?| 106. 2-3. the wages of a manufacturer. तस्या घटापने मूल्ये चानयने लक्ष ९ व्यये जाताः। 10I. I5. cf. Guj. घडामण. Vide / घट् , घटक.
Vघट्
२
.
घटक
घटसर्प
m.
घटानुकारिमाणिक्य
घटापन
n.

Page #137

13I
घटी। मण्ड्
घनतर
घनम्
घनाघन घर
धर्धर
to begin to measure time with a clepsydra eagerly awaiting the stipulated moment. रात्री घटी मण्डिता । इतो वसाहस्य भोगाद्युपस्कारो विस्मृतः । तेन तमानीतुं गते लग्नघटी असमये वादिता । स आगतः । मध्ये
प्रवेश अलब्ध्वा लग्नघटीं श्रुत्वा विषण्णः। 44.29-30. cf. Guj. घडी मांडवी. adj. many. मम सदृशा घनतरा अपि विपद्यन्ते। नामाऽपि कोऽपि न वेत्ति ।
37.23-24; कयाचित्प्रोषितभर्तृकया पत्यागमनकारणं विलोकयन्त्या दिना घनतरा
गताः। III.6. cf. Guj.घणेरा. Vide धनम्. ind. for the most part, for a considerably long period of time.
पुत्रस्नेहेन लवणप्रसादो धवलकपुरे घनं तिष्ठति । 54.23.cf. Guj. घY. Vide
घनतर. m. a showering cloud. रोगशोकादिदुःखदावघनाघनः। 96.5. n. a house, a place. पुनर्नृपाहूतः स्वघरे गतः। 13.31; सा घरं (गृहं )
मध्ये गता। 32.14%3; एवं चलति देवालये दक्षिणदिग्भागे दुर्गा जाता। मन्त्रिणोक्तम्-स्थिरीभवत । तत्रैको मारवः क्षत्रियो मन्त्रिणा पृष्टः-भो एषा किं वक्ति ? | देव ! इयं नूतनगृहे निष्पद्यमाने द्वारशाखोपरि स्थिता मुदिता स्वरं विधत्ते । तत्र सार्द्ध बार घर (v. 1. द्वादश घरेण) उपविष्टास्ति । भवतामित्थं १२ ॥. यात्रा
भविष्यन्ति । 59. 25-28. Vide PC. m. either a jingling bell or a metal water-pot. श्रीपत्तने आभडवणिम्
कांस्यकारगृहे घर्घरादिना ५ विशोपकैराजीविकः । Vide घुर्घरक, धुर्घरमाला; also
vide PC. घर्घरक and PK. घुर्घर. m. a mountain-pass. वलमानस्य स्तम्भनकाचार्यैर्घाटे रुद्धे, घाता जाताः ।
19.6-7; घाटमार्गेषु बद्धेषु रुद्धेषु श्रीभीमेन श्रीकर्णस्य शुकचरणेन कृत्वा लेखः प्रस्थापितः । 23.6-73; स सपरिच्छदो मालवं प्रति व्रजन् , राज्ञा जावालिपुरीयस्य चाचिगदेवस्य पात् सईवाडीघाटसमीपे मारितः। 67.26-27; सौराष्ट्रघाटे 128.14.
Vide giet; also vide PC., PK. f. same as घाट. तेन मार्गे घाटी रुद्धा । तत्र कटकं हताहतं जातम् । 39. 23. m. a jingling bell. मणिकारहट्टे घुर्घरकान् घर्षति । 33.10. Vide घर्घर.
घुर्धरमाला; also vide PK. घुर्घर. a string of litte bells (generally tied round the neck of a bullock). कृतशृङ्गारौ घुर्घरमालादिना कौसुम्भवस्त्रैश्च धृतौ वृषभौ। 59.23.
cf. Guj. घूघरमाळ. Vide घर्घर, घुर्घरक. n. saffron. 128.34. Vide PC., PK. n. pondering over continuously. Int. 30.14. [ For full quota
tion vide घूर्मा(र्ण )सरस्वती.] f. an epithet of Jinaprabhasāri; lit.: “ the snoring Saras
vati". तस्य च यदा यदा भाणने संशयो भवति तदा तदा निद्रायमाण इव किञ्चिद् विमृशति । तदा सम्यग् बुध्यते च । ततो घूर्मा(?)सरस्वती तस्य नाम तावता दत्तम् । श्रीजिनप्रभसूरिस्तु कियदन्थाध्ययनानन्तरं बहुशुद्धप्रज्ञत्वेन तघूर्णनाबसरे तमर्थ लिखति सम्यग् बुध्यते च । ततो गुरुभिस्तं तथा कुर्वन्तं दृष्ट्वा तस्य प्रत्यक्षसरस्वती विरुदं ददे। Int. 30.12-15. cf. Guj. घोरी. Vide घूर्णन,
घुर्धरक
घुर्घरमाला
घुसूण
घूर्णन
घुर्मा(?)सरस्वती

Page #138

घृतपूर घृष्टि
घोटक
चउपई
चक्रिन्
चक्रेश्वरी
चच्चर
V चद्
चडावक
चतुरक
m.
a kind of sweet-meat. 125.13. Vide PC.
f. floor soaked in milk and rubbed or kneaded and parched or fried.
132
जाते तद्विरहे दैवाद्दासी त्वमसि मे प्रिया ।
यत् क्षीरेण विना घृष्टिरपि प्रीतिकरी न किम् ॥ cf. Guj. घसियो.
Int. 28. 6-7.
m.
a horse. 51.14 ; तेषां मठे घोटकसप्तशतीराज्यम् । 76. 15-16 ; 80.16; 98.26; 113.18. Vide PC.
f. N. of a Prakrit metre of four quarters, each of which contains 15 mātrās and 4 tālas यस्याष्टादशपुराणानि अष्टौ व्याकरणानि च उपबन्धेन मुखपाठेनागच्छन्ति । 78.10.
m.
a sovereign (according to Jaina mythology ). 42.19 ; 58.22. Vide PK.
f. N. of the Sāsanadevatā of Rsabhadeva, the first Tirthankara. 70.5. [A Jaina technical term.] Vide PK. चक्रेश्वरीविद्या. m. [ 1 ] N. of a Pkt. metre ; also a type of song. त्वया पौषधशालाद्वारे चच्चरे चच्चरो मण्डनीयः । 76 5-6 ; तेन चच्चरः क्षिप्तः | 78.10. Vide चाचर, चाचरीयाक.
n.
[2] a quadrangle. 76.5-6. Vide चत्वरक.
cf. Pkt, चच्चर, Guj. चाचर.
m.
mounting (an elephant etc.) तदनु तेजः पालेन गजः समानायितः । तं नृपस्योपायने कृत्वा, एककोटि १६ लक्ष, वर्ष यावत् चडावके कृत्वा गृहीतम् । 67. 29-68.1. cf. Pkt. चडावण, चडण; Guj. चडा ( ढा) व, चडा ( ढा) वो. a tent, an encampment (of an army ). पुरमवलोक्य पुराद्वहिर्दृशं ददौ । मदनकपटैः कृष्णान् चतुरकान् दृष्ट्वा प्राह- अरे ! पूर्द्वारे किमिदं दृश्यते ? | 23.18-19 ; प्रातः राणकः सकलपरिग्रहं सम्मील्य सहस्रलिङ्गोपकण्ठे उत्तारकं (v. 1. चतुरकं ) दत्त्वा स्थितः । 67. 8-9 Vide PK.
चित्रकूटे हरिभद्रो द्विजश्चतुर्दश विद्यापारीणो
n.
to mount, to ascend, to climb ममोपरि चरिष्यति 6.20; सा भित्तौ चटिता 6.29; चटित 34.26 50.7; कपर्देरनुभावाद्विम्बं यावतीं भूमिं दिने च[टति ] तावतीं रात्रौ पश्चाद्याति । 99.24-25; बक चट तपसे त्वं शाखिनि कापसान्द्रे Int. 16.27. Vide PK.
चतुर्दश विद्यापारीण adj. proficient in the 14 lores.
महाबादी । 103.32.
चतुर्मासक
[1] the moonsoon.
[2] the staying at one place and observing certain vow during the four months of monsoon viz. from the 11th day of the bright half of the month of Aṣāḍha to the 11th day of the bright half of the month of Kārttika ·

Page #139

चतुष्पथ
चतुष्पद
चत्वरक
चन्द्र बलिद्दभट्ट
चपेटा
V चम्प्
चरटक
चरड
चरणयोः (नि + ) / पत्
चरणयोः V लग्
चरित्र
चाचर
n.
a market-place. 3. 8-9; चतुरशीतिश्चतुष्पथानि 24.18; एकदा चतुः पथान्तरे एकामजां दीनार ५ जग्राह । 33.17; स इत्थं चतुःपथानतिक्रम्य प्रतोलीद्वारे गतः 46.8 ; तेन पुरान्तश्चतुष्पथे गच्छता भक्त्या श्रीवीतरागो नमस्कृतः । 73. 30-31 ; 78.16 ; एकश्चतुष्पथे घोटकं त्वरयन् दृष्टः । 113.18 ; चतुष्पथे लोकैः सह कलहं कृत्वाऽऽगतः । II5. 22-23; चतुष्पथे तत्र डालं दत्त्वा यो य आयाति तस्य तस्याग्रे वदति - अत्र राज्ञो गजशाला भविता; अत्र पुनः पट्टहस्तिन आलास्तम्भो भावी । एवं भणतस्तस्य व्यवहारिभिरुक्तम् - इह मा कृथाः, अस्मद्गृहाणि पातयिष्यन्ति । इति च्छद्म कृत्वा द्रव्यं गृहीतम् । II5. 24-26. Vide चतुष्पद; also vide PC., PK.
n.
m.
m.
m.
133
कर्णावती सङ्घप्रार्थनया कर्णावतीं गताः । चतुर्मासकं स्थिताः । 27.4; श्रीहेमप्रभसूरयो धवलकापुरे चतुर्मासकं स्थिताः । 53.30; श्री जिनप्रभसूरयः कृतचतुर्मासकाः सन्ति । 103.33. Vide PC., PK.
N. of an associate of Pṛthvīrāja Cauhāņa, the great king of Delhi and Ajmer who was defeated by Shahabuddin Ghori,-more popularly known as चंदबरदाई. 88.23; चन्दबलिद्दिक 86.16. [Here ms. P. has quoted two Apabhramsa verses as recited by Candabalidda. These verses are found in the Pṛthvirajarāso, which shows that though some portions of the Raso may be comparatively late, it has a nucleus which is not later than at least the fifteenth century.] a slap.
f.
48.3.
to press. तदा पादाङ्गुष्ठश्वम्पितः । 7.13 Vide PK.
a thief. 60.15. Vide चरड; also vide PC. चरट.
same as चरटक. 12.24. Vide PC. चरट.
to fall at the feet of मन्त्रिचरणयोः पतित्वा 61.24; चरणयोनिपत्याह 81. 15 - 16 ; चरणयोर्निपत्य Int. 15.22. Vide चरणयोः V लग्, पादयोः पत्, पादयो: वि + √ लग्.
to fall at the feet of गुरूणां चरणयोर्लगित्वा 44.31 ; 115.15 ; Int. 30.4. Vide चरणयोः ( नि + ) √ पत्, पादयो: V पत्, पादयोः वि + V लग्.
m.
same as चतुष्पथ. एकदा चतुष्पदे विसाधनहेतौ प्रहितः । इतो हट्टान् दीयमानान् दृष्ट्वा पृष्टम् । तैरुक्तम् —सूरयः समायाताः । सम्मुखैर्गम्यते । 44-15-16.
n.
a quadrangle. चतुष्पथ - चत्वरके न्यायघण्टा बन्धापिता । 22.23. cf. Guj. चोतरो Vide चच्चर; also vide PC. चत्वर.
observance of religious practices and vows. न वीतरागादपरोऽस्ति देवो न ब्रह्मचर्यादपरं [ चरित्रम् ] 104.24 [A Jaina technical term.] Vide चारित्र, चारित्रिन्. m. N. of a Pkt. metre ; also a शम्बलं नास्ति किञ्चित् । चाचरं क्षिपत।
type of song-same as चच्चर. 78.8-9. Vide चच्चर, चाचरीयाक.

Page #140

चाचरीयाक
चाडा
चातुर्थकज्वर
चारण
चारित्र
चारित्रिन्
m.
f. attendance, service, help. श्रीहेमसूरिपार्श्वे कोऽपि वादी कपटेन पृच्छनाय समागतः । पृष्टम् — उर्वशीशकारः कीदृशो भवति । सूरीणां मनः सन्देह दोलारूढं सम्पन्नम् । ...... तत उपरि भूमिस्थेन लेखकं संपाठयता भाण्डागारिकेन कपर्दिनाम्ना दृष्टाः। तेनेति लिखित्वा पत्रिका तथा मुक्ता यथा पृच्छको न पश्यति । तद्यथा— उरू शेते उर्वशी । तद्विलोक्यैवं स्थिता गुरवः । पुनस्तेन पृष्टम् । गुरुभिः कथितम् । किं पृच्छन्नसि ? । तेनोक्तम् - उर्वशीशकारः । गुरुभिरुक्तम् - तालव्यः । तेनोक्तमहं वादी परं कपटेनागतोऽभूत् । नमो विधाय गतः । गुरुभिरुक्तम् - भाण्डागारिकेन रम्या चाडा विहितास्ति ॥ 37-12-17. [The vocable चाड (f.) exactly in
this sense is current in Old Guj.; e.g.:
m.
m.
134
a professional reciter of चाचर songs. चाचरीयाक एको महाविद्वानुपागतोऽस्ति । 76.3, 5; अथ श्रीवीरधवलबारके नांदउद्रीपालितः, अढारहीउ बडूउ हरदेव बडूयाचाचरीयाकस्य शिष्यः । 78.7, इतश्च महाराष्ट्रीयो गोविन्द - चाचरीयाकः समाययौ । 9-10, II. Vide चच्चर, चाचर.
n.
(1) उलखि अंतर, बांह दि, पर भू, पंच वक्र,
सदरिस नवि विसाद थां, चाड सारि, कहि चित्रि.
— Usāharana of Virasimha, lines 452-453.
(2) हरि चक्रवतींनी चाडिइ चालह राजकुली छत्रीस. — Ibid., lines 802, 806, 810. (3) चाड करुं हुं चेलु ताहरु, आयस दि मझ सामि
-Ibid., line 927. (4) जे पद नहीं याग नइ तीरथि घणि दानि त्रैलोकि, सोमनाथनि चाड मरतां ते पुहुता सुरलोकि.
- Kānhadadeprabandha of Padmanābha, I. 92. ] cf. Guj., Mar. in slightly different connotations, quartan fever. केनापि राज्ञा चौरद्वयं [ पेटीमध्ये निःक्षिप्य नद्यां ] प्रवाहितम् । कस्मिन्नपि नगरे केनापि राज्ञा निष्कासितम् । पृष्टम् — कियन्ति दिनानि जातानि । ताभ्यां तुर्यं दिनं [ कथितं ] कथं ज्ञातम् ? | राजन् ! चातुर्थिकज्वरप्रभावतः । 113.28-30. cf. Guj. चोथियो ताव.
.a wandering minstrel, a bard. 2327; 34.15; 35.14 ; 39.32 ; 47.20; 50.7, 19, 30; 51.14; 52.23; 63.31; 69.11; 115.2, 3; 125.27 ; 126.3, 9; 134.3. Vide PC., PK.
observance of religious practices and vows. यूयं चारित्रिणः । युष्माकमाधारे चारित्रमस्तीति । Int. 31:25. [A Jaina technical term.] Vide चरित्र, चारित्रिन्.
adj. an observer of the religious practices and vows. नाभीतिदानात्परमस्ति दानं
चारित्रिणो नापरमस्ति पात्रम् ॥ 101.25 Int. 31.25 Vide चारित्र, चरित्र.

Page #141

135
V चिगचिम्
चिट्टडक
चिठडिका
चित्रकवल्ली
चीचु
(causal) [1] to speak out in a quick manner.
[2] to glisten. तया गाथा उक्ता
चकिदुगं २, हरिपणगं ५, पणगं चक्कीण ७, केसवो ६, चक्की ८ ।
केसव ७, चक्की ९, केसव ८, दुचक्कि ११, केसी अ १२, चक्की अ १२ ।। इयं गाथा हरिभद्रेण गुण्यमाना श्रुता । अजानस्तत्र प्रविष्टः । प्रवर्त्तन्या उक्तम्-कः प्रविशत्यत्र ? | तेनोक्तम्-अतिचिगचिगापितम् । प्रवर्त्तन्या उक्तम्-नूतनं लिप्तं
चिगचिगायते। 103.34-104.4. Vide PK. चिकचिकापित. m.? a brief note or communication. चिटूडकवाचनच्छलेन 73.21-22.
___Vide चिठडिका. f. a brief note or communication. चिठडिकां लिखित्वा सर्ववृत्तान्त
युतां गोलकान्तस्तां क्षिप्त्वा मुद्रां दत्त्वाऽपितो गोलकः । Int. 31.10-II. cf.
Guj., Hindi, Mar. चिट्ठी. Vide चिट्ठडक. f. a mystical diagram. अन्यदा घृतभाण्डमक्षीणं प्रेक्ष्य सुस्थके चित्रकवल्ली
दृष्टा । स्त्रियाः कैतवेन गृहीता। 82.24-25%; इतश्च मधुमत्यां नगर्या प्राग्वाटज्ञातीयश्रेष्ठी जावडिः, भार्या सीतादेवी, प्रवहण १८ पूरयित्वा समुद्रमध्ये प्रवहणसहितचित्रवल्ली (१) मध्येऽपतत् । I01.4-5. Vide कृष्णचित्रक; also vide PC. कृष्ण
चित्रककुण्डलिका & चित्रकसिद्धि. n.? food? हस्तिकल्पपुरेऽम्बुचीचो नृपतिर्महात्यागी । परं कर्णयोर्न शृणोति । तृषित
स्त्वम्बु इति वक्ति, बुभुक्षितश्चीचु इति वदति । 108.16-17. cf. Desi]
चिच्चणा and चिंचणी, "a flour-mill". Vide अम्बुचीच. f. a small piece of cloth. कलशे करं क्षिप्त्वा चीरिकाया आकर्षणं कुरु ।
विदुरेणाध: करं क्षिप्त्वा कृष्टा, विलोकिता । ग. १६ तत्र लिखिताः । बटुकरूपेण कृष्णेनोपरितनी गृहीता। तत्र चीरिकायां कोटिलिखिता। 108.19-20. cf.
Guj. चीरी. m. a fire-place. रुदमानं बालकं चुल्लके क्षिप्तवती कापि नारी दृष्टा । II3.25.
cf. Guj. चूलो. Vide चुल्हक; also vide PC. चुली. m. same as चुल्लक. पुत्रेण शिशुपालवधो नाम काव्यं कृत्वा चुल्हकोपरि च्छन्नं
धृतम् 17.5-6. f. a search for food. तेनाङ्गुलित्रयमूर्तीकृतम् । राज्ञा चिन्तितम्-किमनेना
ङ्गलित्रयेण का सञ्ज्ञा विहिता। द्वितीयदिने तथैव तेनाङ्गुलिद्वयम् , तृतीयदिने एकागुलि: । आकार्य राज्ञा पृष्टम् । तेनोक्तम् -राजन् ! दिनत्रयं चूणिरस्ति, किं राज्ञा । इति तुष्टेन तस्मै वर्षाशनं दत्तम् । 22.7-9. cf. Guj. चूण, चूणी in the same
sense. n. a Jaina temple. 12.23; 15.9; 16.23; 27.11; 30.12; 31.73;
32.12 ; तत्र चैत्यबलानके ९ धडी सुवर्णस्य चतुरस्रं कलशं ददौ। 40.32-333; 45.15; 60.20%; 62.1; 64.31; 65.10%; 67.28; 70.17; 92.133; . 94.5%; 97.17, 233; 98.7; 107.5%; Int. 26.15%; Int. 27:30.
चीरिका
चुल्लक
चुल्हक
चूणि
चैत्य

Page #142

136
चैत्यवासिन्
चोलक
..
चौरिकी च्छेकभारत
छगण
चैत्यपरिपाटी f. going for salutation to different temples (in a place of pilgrimage or a town) according to a settled
order. 43.8, 143; 60. 18-19. Vide PK. m. a sect of Svetāmbara Jaina monks who resided in temples
(चैत्य) and were also owners of the same (as opposed to the monks of orthodox type known as grafen who emphasised on penances and absence of possessions). 127.1.
Vide PC. m. a heap with a hollow inside; a bag (?). तेन स्वगृहे छन्नं . स्थापयित्वा पत्रचोलकमध्ये क्षिप्त्वा २० योजनप्रान्ते मोचितः। 38.19. cf.
Pkt. चोलय; Guj. चोळो; Hindi चोला. Vide पत्रचोलक. f. theft. 60.15. - n. the title of a poetical composition by Amaracandrasuri,
presumably identical with his Bāla-bhārata. ततः पं. सोमेश्वरसान्निध्यात् प्रथमं गयभारतम् , तदनु च्छेकभारतं च चकार । 78.20-21. [ According to this reference Amaracandrasūri had also
prepared a prose-epitome of the Mahābhārata which is _not extant.] n. cow-dung. छगणकर्करैर्भूत्वा पञ्चमदिने समुद्रं निस्तीर्य मधुमत्यां नगर्या समागतो
जावडः । छगणानि सुवर्णीभूतानि, कर्करा रत्नानि सजातानि । 101.9-Io. cf.
Guj. छाण. f. sprinkling. त्वया कुण्डयः कुकमजलै त्वा प्रतोल्युपर्युपविश्य स्थेयम् । अग्रे गच्छता
हयानां छटा देयाः। येषां ता लगिष्यन्ति तेषां वर्णपरावर्तो भविष्यति । 102.7-8, येषां छटा लग्नास्तेऽश्वाः शेषाः स्थिताः। II. cf. Guj. छांट. Vide PK.
Vछण्ट , छण्टन. f. a huge slab on mt. Giranāra hanging high like an
umbrella. 37.28; 43.11; 47.4. Vide PC. m. propensity. 87.12.
(causal) to get cut off. तदनु मत्रिणा क्षुल्लकपराभवत्वात्तस्य करः छेदा
पितः। 77. 28-29. f. a woman of the cloth-printer class. 80.3; 126.25. Vide
PC. [1] to be free from. किं पाखण्डेन छुव्यसे । 106.5%; स आत्मानं
विक्रेतुं कामोऽपि न छुटति। II0.10; कर्मभ्यो न छुच्यते । Int. 29.9%3B यद्यते भूता रात्रौ मम प्रत्यय दर्शयिष्यन्ति तदा छोटयिष्यामि नो चेत्सर्वा
श्वर्णीकरिष्यामि | Int. 32.3. [2] (causal) to untie, to open. मद्य पिबताऽभक्ष्यं भक्षयता ग्रन्थि
इछोटनीयः। 100.24. Vide PK., also PC. V छु,
छटा
छत्रशिला
छन्द V छिद्
छिम्पिका
Vछुट

Page #143

137
छुरिका
f. a dagger. 16.3-4; 125.17. छुरी 117.7; 130. 1, 2. Vide
PK., also PC. छुरिकाभ्यास.. जगढङ्कणी
the covering of the earth. एकदा पृष्टम्-दुनीमध्ये किं पुष्पं वृद्धम् ? | सभ्यः स्वघियोक्तम्-परं तन्न मनश्चमत्कारकारि । सूरिणोक्तम्-वुणिफलं वृद्धम् । येन नवखण्डपृथ्व्या लज्जा ढकयते । तेन हेतुना जगढङ्कणीति विरुदं दत्तम् । Int.
30.27-28. cf. Guj. cinoft, Hindi črhat'a lid, a cover'. अजी
f. a fight (probably from / जज् ' to fight'). युद्धे जाते १४ शततुरङ्ग स० ६ जजी (?)
जीतउं छहि जणेहिं सांभलि समहरि वाजीइ ।
बिहुँ भुजि वीरतणेहिं चिहुं पगि उपरवटतणे ॥
-इति चारणोक्तिः । 69.9-II. V जट्
to stud with. तन्माणिक्यं स्वर्णजटितं कृत्वा कण्ठाभरणे.....43.30.cf.
Guj. जडवू, जडित. Vide PK. for another sense. जयता
m. N. of a ruler of the Paramāra dynasty. Here he is also
called a, which appears to be the Sanskritisation of the
colloquial name. 44.7. जयसिंघदेव
m. the colloquial name of Siddharāja Jayasimha, the great
king of medieval Gujarata. 31.18, 27. Vide PK. जेसिंघदेवनृप. जरीदक
? ? वर्षद्वयादनु तया सुरत्राणः समाकारितः । स भारं विमुच्य जरीदकेन धावितः (१)।
नृपस्य कटकेन सह युद्धे जाते सुरत्राणो भग्नः प्रणष्टः। 89.32-33. जलम् / मुच्
to make a firm resolution by taking a quantity of water in the hollow of the hands and pouring it out. श्रेष्ठिना बिम्बस्याये
जलं मुक्तम् । 99.18. cf. Guj. जळ मूकबुं. जलाधार
m. the seat of a Sivalinga ; lit. : ' the holder of water (poured
on the Sivalinga)'. जलाधारोपरि हेमाभः । दुरालोकश्चक्षुषातिरूपः । असम्भाव्यस्वरूपः । तपस्वी प्रादु० | राज्ञः स्तुतिः। 124.17-18. cf. Guj.
जळाधारी. जसपडह,
m. same as यशःपटह. 35.17. जागरणि 1 f. a courtesan; lit. : 'one who keeps awake (at night)'. 38.30. जातिस्मरण
n. the remembering of the past birth. 84.15; 85.4; Int.
29.9%3; जातिं स्मृत्य 109.24: जातस्मृतिः 130.12%; 133.23; जातजाति
. स्मृती Int.-29.18.- Vide PC. जामातृशुद्धि . . f. incorrect emendations made by some impolite fool just out
of a false show of knowledge, even though the original is quite correct and requires no emendations%3; lit.: the
emendations made by a son-in-law'. 116.19. Vide PC. जाम्बड(v.l. जाबड)वर्ग m. N. of a particular clan or group. पश्चात्तत्र प्रासादेऽजमेरीयश्रेष्ठिवर्गों
नागपुरीयो जाम्बड(v.l. जाबड)वर्गः समायातः । ते गोष्ठिका जाताः। 31.14. 18

Page #144

I38
जाल
जालन्धर
जालि
जाली
जीणसालाह
n. scarcity, famine; a swarm (of locusts?). अन्यदा कुङ्कणे जालपतनं
श्रुत्वा महिरावणाधिपतिं मल्लिकार्जुनं प्रति दूतं प्राहिणोत्-तथा विधेयं यथा जालं न पतति तव देशे। तेन च वलमानं विज्ञापितम्-यदावयोरेष पणः । कुकणाधिपो गूर्जरेशस्य वगि(?)कायां पत्राणि पूरयति, तत्करोमि अन्यदधिकं न जाने । अत्र जना मत्स्यमांसरताः प्रायश्चान्नदौस्थ्यात् । श्रीकुमारपालेन कथापितम्-यदन्नं तथा प्रेषयिष्ये
यथा पत्त(?)नार्थो भवति । तेनोक्तम्-सर्वथा नैतत् । 39. 18-21. m. a Kāpālika or a worshipper-of Siva of the left-hand order,
21.4. m. a kind of tree. तेन जालिवनमध्ये श्रीपार्श्वतीर्थ प्रादुःकृतम् । तेनैकदा वनं
निरीक्ष्यमाणेन जालिवनमध्ये लेष्टुराशिदृष्टः । अम्लानशितपत्रिकापुष्पैः पूजितः । लेष्टवो विरलीकृताः । मध्ये बिम्बं दृष्टम् । 31.10-II. Vide PC. an entanglement, ashrubbery. तस्य तटे वंशजाल्यस्ति । तत्र जाल्यां वानरीशिरो लग्नमस्ति । 84. 17-18, 21; तृतीया स्तम्भनग्रामे सेडिकानदीतटे
तरुजाल्यन्तरा भूमिमध्ये न्यस्ताऽस्ति तां प्रकाशय ! 95.25, 32. Vide PK. adj. with the saddle fixed on the back; lit. : 'fit for the fixing
or arranging of the saddle'. एकदा वाणारसीपतिः श्रीगाङ्गेयकुमारो गजसहस्र १ शत ४ एवं १४००, तुरङ्गमलक्ष ३ जीणसालार्हान् , द्वयं उद्घाटं एवं लक्ष ५, मनुष्यलक्ष २१; एवं सामय्या मालवपतिं भोज प्रति चचाल। 20.2-3. cf. Persian jin, Pkt. जीण and Guj., Hindi, Mar. जीन 'a saddle'; and Guj. साल 'a joint fitting a socket'. (causal) to bring back to life. जीवापय 8.15. Vide PK. to flee for one's life. स जीवनाहं गतः। 39.8. cf. the equivalent Guj. expression 'ते जीव लईने नाठो'.
to catch alive. राजा जीवग्राहं गृहीतः। 87.32. Vide PK. m. a life-time statue of a Tirthankara ; metaphorically, a life
like image of a Tirthankara. तात! वायडपुरे जीवितस्वामिनं श्रीमुनिसुव्रतमपरं श्रीवीरं नन्तुं चलत। 32.26-27; पूर्व भातो राजा श्रीमालपुरे श्रीशत्रुजये सोपारकेऽष्टापदे च जीवितस्वामिप्रतिमाश्चकार । 42. 31-32. Vide
PK. जीवन्तस्वामिन्. n. eating, food. 38.15. cf. Guj. जमण; Mar. जेवण. n. a pair. रे गलितकंसस्य ६४ जोटकानि निःश्वानानां किं स्फुटितानि ? | 90.6-7.
cf. Pkt. जोड; Guj. जोटो, जोड; Hindi जोटा, जोड; Mar. जोड. m. husband's elder brother. 57.16%; 63.22. cf. Guj. जेठ. f. husband's elder brother's wife. 63.22. cf. Guj. Aeroft. m. a quarrel, a dispute. Int. 32.15. Vide झगड: also vide PK.
झगटक. m. same as झकटक. नागडाग्रे त्रा(झ?)गडं च कथयति । 50.2. Vide PK.
झगटक,
V जीव जीवग्राहं / गम्
जीवग्राहं / ग्रह जीवितस्वामिन्
जेमन जोटक
ज्येष्ठ ज्येष्ठपत्नी झकटक
झगड़

Page #145

139
झम्पा
झोटिङ्गचेट
झोलिका
f. a jump. झम्पा दत्ता। 5.31; झम्पां यच्छति 6.1, झम्पां ददौ 2, 8,
झम्पां दत्ते 6; 6.10; 98.6%; 105:32. Vide PK. झम्पा, झम्पापन,
V झम्प् and PC. झम्पापात. m. a type of goblin. मुद्गानुद्गतमुद्गरानुरुगदाघातोद्धतान् व्यन्तरान्
वेतालानतुलानलाभविकटान् झोटिङ्गचेटानपि । जित्वा सत्वरमाजितः पितृवने नक्तंचराधीश्वरं बद्धा बर्बरमुर्वरापतिरसौ चक्रे चिरात्किङ्करम् ।।
- 134. 16-19. Vide बूंसक, व्यन्तर. f. a piece of cloth knotted on two opposite sides. Here it
refers to a sort of cradle prepared by suspending a piece of cloth tied on all the four corners or the two sides to the
branches of some tree. 128.6. Vide PC. m. a coin. स्वर्णटङ्ककलक्षम् 86.10; अथ श्रीभोजो नित्यं भावनाभावित: प्रातः
रैटङ्ककान् ददौ । II7.9; दीनारटङ्ककाः स्वर्णमयाः Int. 31.21; स्थालं
टङ्ककै त्वा Int. 32.1-2. Vide टङ्कशाला, टङ्का; also vide PK. टङ्क. f. a mint. विग्रह: प्रारब्धः। टङ्कशाला पतितुमारब्धा । षण्मासान्ते दण्डेन भव्यं
विधाय म......स्थाने गतः । 50. 3-4; अथ टङ्कशालायां हरिण्यकिता द्रम्माः
पतन्ति । 85.2. Vide टङ्कक, टङ्का; also vide PC. f. a coin. 123.7. Vide टङ्कक, टकशाला. f. a stone-cutter's chisel. 64.19. cf. Guj. टांक'. Vide PK.
टङ्कशाला
टङ्का
टङ्किका
टक.
V टाल्
टिप्पन
टिप्पा
Vटीप
to break. भोजनार्थ गृहे आकारितः। अङ्गमईकैरङ्गानि टालितानि ।
56.31-32. cf. Guj. टाळवू; Hindi टालना; Mar. टाळणे. n. a subscription list. 33.15; cf. Guj. टिप्पण, टीप. Vide टिप्पा,
Vटीप , टीपा. f. a list. 54.35%889.II. cf.Guj. टिप्पण, टीप. Vide टिप्पन, टीपा,
Vटीप् . to make a list of. सर्वमपि टीपयित्वा गृहीतम् । 73.22. cf. Guj.
टीप करवी. Vide टिप्पन, टिप्पा, टीपा; also vide PK. /टिप्प. f. same as टिप्पा. 55............. _f. gleaning and collecting. एकदा दीपो रूमञ्जर्या लग्नस्तस्य तापेन रेणुः
स्वर्णीभूता। स वृत्तान्तो मत्रिणा श्रुतः । अतो याचिता । राणकेन दत्ता । ग्रहे टीपिः
कृता। 57. 2-4.cf. Guj. टीपवं. m. a bell. 132.30. cf. Guj. टोकरो. Vide PK. टोक्करक. f. a cap. Int. 30. 18, 20. Vide PK. m. an honorific term. 43.3. Vide ठक्कुर.
टीपा
टीपि
टोकर . टोपिका
ठकर

Page #146

140
डाल
ठकर
m. [1] an honorific term. 30. 18, 28, 29, 30%; 32.7%3 53.303
54.26%3; 55.8, 31. Vide ठक्कर.. [2] a ruler. 50.11; 52.21; 64.32.
Vide PK.. डम्भन
n. a collection. दण्ड-मुण्ड-डम्भनानि सोमेश्वरे दृष्ट्वा सिद्धेशस्य गिरिनारे हर्षः ।
131.31. डामर
m. the colloquial form of the name दामोदर. Damodara was the
ambassador of King Bhimadeva of Gujarāta at the court
of King Bhoja of Malava. 21.10, 22, 23, 24; 23.7. डामर
n. an awful infectious disease. अथ तक्षशिलायां पञ्चशतीतीर्थपवित्रितायां
महान् रोगो जातः । न कोऽपि कस्यापि वेश्मनि याति । पुरीं शून्यप्रायां वीक्ष्य सङ्घनाचिन्ति-सर्वेऽप्यधिष्ठायका नष्टाः । इति चिन्तिते शासनदेव्या उपदिष्टम्-सर्वे व्यन्तरास्तुरुष्कव्यन्तरैरुपद्रताः । वर्षत्रयानन्तरं तुरुष्कभङ्गो भावी । इति ज्ञात्वा यदुचितं तत्कार्यम् । पुना रोगशान्त्यै उपायोऽस्ति । नडुलनगरे श्रीमानदेवसूरीणां चरणोदकेन
सिञ्चत स्वमानुषाणि; यथा डामरं नश्यति । 107.9-13. m. a temporary settlement. चतुष्पथे तत्र डालं दत्त्वा यो य आयाति तस्य
तस्याग्रे वदति-अत्र राज्ञो गजशाला भविता; अत्र पुनः पट्टहस्तिन आलानस्तम्भो भावी।
II5. 24-25. डोकर (v.l. डोलत्कर ) m. an old man (a contemptuous term). रात्रौ वीरमः समेत्य राणकं
लत्तया प्रहृत्य, प्राह-भो डोकर (v. 1. डोल्लत्कर)! अद्यापि राज्याशां न मुञ्चसि ? 67.4-5. [The v. 1. डोल्लत्कर would lit. mean one whose hands are unsteady'. cf. Desi डोल, Guj. डोलq to be unsteady'. Probably it is a Sanskritisation of डोकर.] cf.
Pkt. डोक्कर; Guj. डोकरो; Hindi, Mar. डोकरा. डोल्लत्कर
m. same as डोकर. 67.31.
to conceal, to cover. बुणिफलं वृद्धम् । येन नवखण्डपृथ्व्या लज्जा ढकयते । तेन हेतुना जगढङ्कणीति बिरुदं दत्तम् | Int. 30. 27-28. cf. Pkt. ढंक,
ढक्क; Guj. ढांकवू; Hindi ढांकना; Mar. ढांकणे. ढाढसिक
adj.? guilty? ......सकशाप्रहारां वीक्ष्य विषण्णेन चिन्तितं यदसौ मां मारयिष्यति adj.
विषं दत्त्वा। ततो भोजनावसरे राज्ञा बहुमानेन निजरसवती भोजयित्वा राणकपदं दत्तम् । इत्थं विषि(ष)ण्णः क्षीणतेजा जातः । राजा तु पुनः पुनः चरान् परिपृच्छति । स चाद्यापि जीवति । स इत्थं चतुःपथानतिक्रम्य प्रतोलीद्वारे गतो मृतः । राज्ञोक्तम्[आ ! बाढं ] ढाढसिकः। 46.6-9. to pour out, to cast off. गवाक्षस्याधः समुद्रस्तत्र शिप्रा ढालयामास।
41.8. cf. Desi ढाल; Guj. ढाळवू, ढोळq. n.: a fight, a skirmish. तदनु परिभवमसहमानः श्रीजलालदीनसुरत्राणः सं १३१०
वर्षे माघमासस्य पञ्चम्यां स्वयमागत्य पर्वतस्य स्वर्णगिरेः शृङ्गे आवासान् दत्त्वा स्थितः। प्रत्यहं ढोये(?) जायमाने सुरङ्गाखानकैः खण्डि: पातयितुमारब्धा। 50.33-34.
V ढ
ढोय

Page #147

141
तङ्गणिकायां / गम्
to go to ease one's bowels. अन्यदा तङ्गणिकायां गच्छद्भिः पूज्यैर्भार्यावचनस्ताड्यमानः कोलिको दृष्टः । 100.21. Vide तनुगमनिका, of which
perhaps this may be a derivative. n. vicinity. अथैकदा राणकवीरधवलेन ताम्बूलो [वं ]ठायापितः । तेन विलोक्य तटे
[क्षिप्तः] एवं द्वित्रिवेलम् । 65.32-33. Vide तटस्थ. adj. standing nearby. सैन्ययोस्तटस्थयोयुद्धं भवति । 56.27-28; कियां
कार्पटिकानां त्वं राज्यं ददासीति भवान्योक्तो भवस्तां गां पङ्कमग्नां कृत्वा नृरूपस्तटस्थः पान्थान् उ० | 129.23-24; नाहडेन स ज्वालितः । वह्नौ निक्षिप्तः । स्वयं तटस्थे
प्रासादे स्थितः। Int. I5:15. Vide तट; also vide PK. f. a river. 117.20. [A spelling peculiarity. ] Vide PK, afa,
तटस्थ
तटिनि
पुत्रि.
ततः पृष्टे
तदात्व
तनुगमनिका
तपापक्ष
तपापक्ष
तपोधन
तपोधना तपोधनिक तकुंक
ind. thereafter. ततस्तेन चिन्तितं यद्यसौ न भुक्तोऽस्ति, तदा भोजयिष्यामि । ततः
पृष्टे स वल्लभकलत्रगृहे प्रेषितः। 46.15-16. cf. Guj. ते पछी. _n. that time, that occasion. तदात्वागतव्यन्तरैः स्थितव्यन्तरपार्श्वे पृष्टमिति
-कथं भवतामियन्तो दिवसा महाविदेहे लग्नाः। II4.14-15. f. easing one's bowels. 27.28; 30.25%; 99.32; 106.31, 32.
Vide तङ्गणिकायां / गम् . m. same as तपागच्छ ; vide गच्छ. Int. 31.23. [The term पक्ष is
used here exactly in the sense of गच्छ.] m. an ascetic. I0.16, 22; 26.18-19%; 31.31, 32; 33. 18; 44.3,
10, II; 45.7, 22; 48.10, 133; 53.6; 63.20, 23, 27; 64.26, 27, 29%; 65.13, 21, 28; 68.10%; 7I.I0%; 91.12; 92.16%3; 93.2, 3, 8; 97.31; II5.15; 132.31; Int. 26.16. Vide तपोधना, तपोधनिक
also vide PC., PK. f. a female ascetic. Int. 29.2. Vide तपोधन, तपोधनिक. ... m. same as तपोधन. 63:16. Vide तपोधना. m. a suppliant. शौर्य शत्रुकुलक्षयावधि यशो ब्रह्माण्डमाण्डावधि
त्यागस्तर्कुक-वाञ्छितावधिरियं क्षोणी समुद्रावधिः। 122.32. f. the foot or base of a mountain. 43.133; 50.24%3; 74.27%3
98.1I. Vide PC., PK. m. a police-officer. 84.5,8. cf. Old Guj. तलार. Vide तलारक, तलारक्ष. m. same as तलार. 130.2. m. a police-officer. श्रीकुमारपालेन राज्ये प्राप्ते तत्क्षणं कडीतलारक्षस्याकारणे
सुखासनेन समं लेखः प्रहितः। 46.4; राजा-अमात्य-तलारक्ष-व्यवहारिणां पुत्राः मित्राणि च कर्म-बुद्धि-विक्रम-व्यवसायान् मन्यन्ते । II3.6. Vide तलार, तलारक;
also vide PK. m. a long ear-ornament. 40.2-3; 41.20-21; 46.28. Vide PC.
तलहट्टिका
तलार तलारक
तलारक्ष
ताडक

Page #148

142
तापिका ताम्बूल
_
ताम्बूलस्थगिका
ताम्बूलिक
तारणदुर्ग
तालक तालकंदा
f. a culinary utensil. 82.20. Vide PC. m. a (folded) betel-leaf (containing areca-nut, chunam, clove,
cardamom, etc.). अथैकदा राणकवीरधवलेन ताम्बूलो [4]ठायार्पितः । तेन विलोक्य तटे [क्षिप्तः] एवं द्वित्रिवेलम् । राज्ञा पृष्टम्-किमरे ! त्यजसि १५ स्वामिन् ! मध्ये कृमयः कृष्णवर्णाः। 65.32-34. [It will be interesting to compare here the Persian word tambúl exactly in
the same sense.] Vide ताम्बूलस्थगिका, ताम्बूलिक. f. a betel-box. 7.24. Vide ताम्बूल, ताम्बूलिक; also vide PK., and
PC. स्थगिका. m. a seller of betel-leaves. 39.13. cf. Guj. तंबोळी. Vide ताम्बूल,
ताम्बूलस्थगिका. m. N. of a hill-fort. 47.22, 24, 27; तारणगढ 48.8. [It is
mentioned in the text that when Ajayapāla, who succeeded King Kumārapāla to the throne of Gujarāta, destroyed all the Jaina temples, only the four situated on the तारणगढ were saved tactfully by Sīlaņāga Kutigiyā. Apparently this तारणदुर्ग or तारणगढ is mod. Tarangā hills, a Jaina place
of pilgrimage, in North Gujarāta. ] n. a lock. 4.22; 16.19, 20; 38.18 ; 41.31. Vide PK.
to lock. तालकं दत्त्वा स्वं समीपे गृहाण। 4.22 ; ततो राज्ञा तमसि आपादमस्तकं चतुश्चत्वारिंशलोहशृङ्खलामिनियन्त्र्यापवरके क्षिप्त्वा तालकं दत्त्वा मोचिताः । 16.18-19; 38.18; 41.31. Vide / दा [1]. the caky sediment of sesamum after the oil is pressed out. एवं रसवतीं कृत्वा......लोकयितुं (?) व्रजन् वैद्यः शीतकालं भणित्वा अश्वानां तिलकुट्टी दत्त्वा व्याघृतः सिरःस्थिता शेषतिलकुट्टयोऽपि श्यत् (१) तस्याः परिमलमाघ्राय
तिलकुट्टी.....चिन्तितं ममैष मनोरथो दुष्टः। 89.9-II. m. son of Tribhuvanapāla, King Kumārapāla. 38.1. Vide
PK. तिहुअणपालदेवनन्दन. m. a Jaina Tirthankara. 96.7. [A Jaina technical term.]
Vide तीर्थेश्वर. m. same as तीर्थकृत् . 125.5. m. Tughluq. 135.26. [The Muslim rule of the Tughluq
dynasty prevailed on the throne of Delhi from I320 A.D.
to 1413 A.D.] f. a cup of rice, i.e., the lowest type of food. वृत्ति रभटी न तुन्दलपुटी
नाथास्ति मे सङ्कटी, श्रीमद्भोज! तव प्रसादकरटी
भक्तां ममापत्तटी ।। 122.27.
तिलकुट्टी
तिहुअणपालपुत्र
तीर्थकृत
तीर्थेश्वर तुगलक
तुन्दलपुटी

Page #149

143
तुरक
तुर(रु)क
तुला
तृतीयज्वर
m.
तेजल
तेजी
[This is an instance of metathesis if it is not a scribal error for तन्दुलपुटी. In fact, the latter is the reading in the
context at PC. 29.13.] . m. a Muslim ( in contempt). 87.10. cf. Guj. तरक, तरकडो.
Vide तुर(रु)ष्क. m. same as तुरक. I.23; 29.3; 49.9, 20%; 50.29%; 86.5, 7, 12%;
89.28; 90.12; 107.11, 21; 126.16. a type of weight. अष्टौ हाटककोटयस्त्रिनवतिर्मुक्ताफलानां तुला 118.9, पलशतैरेका तुला (टिप्पनी)। 30.
the tertian fever. 128.19. Vide PC. तृतीयज्वरिन् . m. the colloquial name of Minister Tejahpāla. 67.1.
a horse of excellent breed. तथा उपायने तेजी ५०० प्रहितानि सार्द्धम् । 66.21; अथ कन्यकु० तद्राजसुता महणका कनुकसंबन्धे गूर्जर० पञ्चकुलं षण्मासैरुद्वाहित २४ लक्षपारुथकद्रमान् , ४००० तेजीतुरङ्गान् , [सौराष्ट्रघाटे ] लात्वा यान् वनराजेन हत्वा...128.13-14. [PK., while narrating the story under the first reference, says at II9.25-26: 'तावता धवलकिशोरशतपञ्चकं अन्यदपि दुकूलगन्धराजकर्पूरादि गृहीतम् ।' Similarly PC.,
while narrating the story under the second reference, states • at 13.1: 'चतुर्विंशतिसंख्यान पारूथकद्रम्मलक्षास्तेजोजात्यांश्चतुःसहस्रसंख्यांस्तुरजमान्....' This second quotation specifies तेजसू as a special
breed of horses.] cf. Guj. तेजी 'a horse'. pron. thirteen. 'नव कोहलां ईछ तेर' II0.16. cf. Guj. तेर; Hindi
तेरह; Mar. तेरा. either the leg or a short tight trouser covering the legs, इतो वीकमो द्यूतकारी द्यूतादुत्थितः । कान्दविकगृहे दत्ते, बहिः स्थित्वा द्वारमुद्धाटयेत्याह । तेनोक्तम्-कस्त्वम् ? । वीकमाँ इत्युक्ते स आह–कस्ते द्वारमुद्धाटयति । मम किं प्रङ्गटक ग्रहीतुकामः ? । तेोक्तम्-बाढं बुभुक्षितः। 3.9-II. [This is an idiom which literally means: 'Are you going to take away my trangataka?'-i.e.- In what way will you be
able to harm me ?'] cf. Guj. तंगडी, टंगडी. f. a group of three garments. 119.6. Vide PC. adj. saviour of the three worlds. निर्यातदानदाता
हरिकान्ताहृदयहारशृङ्गारः । दुर्भिक्षसंनिपाते
त्रिजगडू जगडू चिरं जीयात् ।। 80.33. [This epithet was bestowed upon Jagadū, a merchant-prince from Bhadreśvara (Kaccha), because he saved the people of Gujarāta by giving corn during a great
तेर झटक
त्रिचेली त्रिजगडू

Page #150

त्रिभुवनस्वामिनी विद्या
त्रिवेदिन्
V त्रुट्
144
famine that occurred in the years 1257-1259 A.D. The Jagaḍucaritra of Sarvanandasūri (14th century of the Vikrama Era) hails Jagaḍū as the saviour of the world at several places (eg VI. 94, 97, 106, 109, III, II2, 137 : VII. 32 ) and the sixth Sarga of the work is named Sakalajanasañjivana. Moreover, the Abhidhānarājendra, Vol. IV, p. 1384, narrates the story of Jagadu, in which it is stated that “जगडूर्जगदुद्धर्त्ता भविष्यति ". The Abhidhanarajendra notes that its narration is in accordance with the story given in the Upadesatarangini. The printed edition of Ratnamandiragani's Upadeśatarangini ( 16th cent. V.S.), publish - ed by the Dharmabhyudaya Press, Vārāņasi in Vīra Samvat 2437 ( 1910-11 A.D.), however, does not contain the whole story as presented there. In the section on Danaphalopadesa, the instance of Jagadū is mentioned ( pp. 40-41 ) . There is stated, 'जगडूसाधुनाऽपि तोतलकसोलाभिधस्वपितृप्रोक्तं जगऊभा इत्यभिधानं दुष्काले जगज्जनजीवनाऽन्नप्रदानेन सत्यं कृतम् । ' (p. 40, 11. II - 12 ) जगऊआ is vocative form of जगऊ which appears to bear some similarity with Marathi, to be saved ' and its causal जगविणें 'to save'.
'
On the basis of this evidence we have taken the epithet त्रिजगडू in the sense of the saviour of the three worlds '. The word fg is evidently an Apabhramsa form. Can it be a derivative of त्रिजगदुद्धर्तृ ? ]
f..
a type of miraculous lore. एकदा श्रीकुमारपालेन श्रीहेमसूरयः पूर्वभव - स्वरूपं पृष्टाः । ततः सूरयः सिद्धपुरे गताः । प्राचीमाधवाग्रे श्मशानभूमौ चतुरः श्रावकान् कृतोपवासान् चतुर्द्दिक्षु तपोधनांश्चत्वारो विदिक्षु स्थाप्य स्वयं त्रिभुवनस्वामिनीं विद्यां स्मृतवन्तः । देव्याह – स्मरणकारणं वदत । तैस्तु नृपभवः पृष्टः । 44.2-4.
adj. a knower of the three Vedas. त्रिवेदिनं विप्रं जलन्यासावसरे प्राह 133.8. cf. Guj., Hindī त्रिवेदी Vide PC. त्रिवेदीवेदिन् .
[ 1 ] to break down completely. एष गजखुटितः, अपरमानयत । 13.26.
[2] to be lost पल्यपुरे श्रीवर्द्धमानसूरिषु दिवं गतेष्वभयदेवसूरीणां तत्र स्थितानां महादुर्भिक्षे सिद्धान्तास्तद्वृत्तयोऽपि त्रुटिताः । यदवस्थितं तदपि दुःखबोधत्वात् खिलं जातम् । शासनदेवी रात्रौ प्रभुं जगौ — यदङ्गद्वयं मुक्त्वा 'नवाङ्गानां वृत्तिं कुरु । 95.12-14.
[3] to be spent up, to be used up. ततः सङ्घवात्सल्ये विधीयमाने घृतं त्रुटितम् । सङ्घपतिचित्ते विषादो जात इति यद्विरङ्गो भविष्यति । 75.23-24.
cf Guj. तूट. Vide त्रुटि ; also vide PK.

Page #151

145
त्रुटि
1. [1] loss, deficiency. नृपस्योपायने. कृत्वा एककोटि १६ लक्ष, वर्ष यावत्
चडावके कृत्वा गृहीतम् । व्ययस्तादृगेव ।...तेजःपालेन स हस्ती ढौकने कृतः। लाटेन समराकेन वेसरश्चैकः । द्रम्म लक्ष ३६ त्रुटो, द्वितीयवर्षे श्रीकरण मुक्तम् । 63.1-6.
..... . [2] complete consumption, being used up completely.
अन्यदा सं० १३१५ वर्षे दुर्भिक्षकाले श्रीवीसलेन चणकत्रुटौ भद्रेश्वरव्यापारिणो नागडस्य लेखः प्रहितः । 80.20-21.
Vide / त्रुट् .
दण्ड
'दण्डनायक
दण्डपति
दत्ति
दर्दुरी
m. tribute or fine. 21.31; 35.26; 50.33; 51.2, 6, 8; 88.21;
118.12.. Vide PC., PK... - m. [1] the commander of the army. अथैकदा पत्तनोपरि तुरुष्काणां
सैन्यमाययौ । दण्डनायकसज्जनेन बनासनदीतीरे गाडरो नामाऽरघट्टस्तत्र रणक्षेत्र सज्जीकृतम् । देवी सहस्रकला स्वयं सज्जनदण्ड[ नाय-] केन सह सैन्यमादाय
सम्मुखमागता। 49.9-II, 18. [2] a military governor. इतश्चन्द्रावती परित्यज्य धंधूपरमारः श्रीभीम
देवेन समं विरोधात् धारापुरीं गतः । पश्चान्नपेणाश्वसहस्रैदिशभिर्युतो विमल
दण्डनायकश्छवं दत्त्वा प्रहितश्चन्द्रावत्याम् । 52.2-4, 8. Vide queqfa; also vide PK., and PC. queffa. m. same as दण्डनायक. 49.6, 7, 8, 13, 21; 52.7, 10, 19; 53-3. ' दण्डप m. 52.10. दण्डेश m. 34.19%; 49.16, 19; I31.23. Vide
PC. दण्डाधिपति. _f. a gift.. 62.26, 28 ; 70.16. Vide दाति; also vids PK. f. cutaneous and herpetic eruptions, commonly known as दद्रु
in stt. एकदा श्रीनपस्य शिरसि शिरोतिरतीव जाता। ततो वाग्भटेनोक्तमराजन् ! शिरसि दर्दुरी जाताऽस्ति । ततस्तेन शस्त्रकर्मणा तालु उत्तारितम् । दर्दरी दृश्यते परं न निःसरति । धर्तुं न शक्यते । तदनु जलभृतस्थालं धृतम् । तत्रापि नायाति । ततो जामात्रा लघुवाग्भटेन तदवलोक्य निजरुधिरभृतस्थालं दर्शितम् । तद्गन्धेन सा तत्रागता । राजा निरामयो जातः। ततः पृष्टेन लघुवाग्भटेनोक्तमिति-यदियं रक्तजा, रक्तं
विना जले नायाति । 97.4-7. cf. Guj. दादर... m. a rope. सा भर्तरि सुप्ते दवरकेण भूत्वा बहिर्गता। 4.4. cf. Skt. दोरक:
Guj. दोर, दोरो, दोरडो.. m. a Jaina monk possessing the knowledge of ten Pūrvas.
-99.11; 101.12. TA Jaina technical term.] Vide gal; also vide PK.
. ... । [I] to close, to shut. कान्दविकगृहे दत्ते, बहिः स्थित्वा द्वारमुद्धाटयेत्याह।
3.9; द्वारं दत्त्वा 4.31; काष्ठपञ्जरे प्रविश्य भुजार्गलां ददौ। 20.9%;
प्रतोल्यो दत्ताः। 23.125 द्वारं ददाति 32.17; हट्टान् दीयमानान् . दृष्ट्वा पृष्टम् । 44.16; प्रतोली दातुं न यच्छति | 102.1. Vide तालकं / दा.
दवरक
दशपूर्वधर
19

Page #152

दाघ
दाघं / दा
दाति
दान्त
दालि
f.
f.
146
[2] to allow to permit प्रतोलीं दातुं न यच्छति । दातुं न दद्मः । हरिभद्रेणोक्तम् — कथं न दस्थ ! 104.8; दाघं दातुं न ददते । IIO.II.
46.27 ;
[3] to put or place upon भूमौ पातयित्वा कण्ठे चरण ः प्रदत्तः । 1.24; महती स्वर्णोपानदेका प्रकटी जाता । स्वर्णवालकगुम्फिता सर्वरत्नखचिता । विस्मितेन गृहीत्वा हृदि कण्ठे च दत्ता नृपेण । 9.9-10 ; निजौ चरणौ परदन्तिदन्ते दत्त्वा तत्राधिरुह्य कौङ्कणस्वामी व्यापादितः । सरिंछाके शिरो दत्त्वा सुप्तः । 81.9-10; विग्रहे वर्ष १२ जाते शिरसि दत्त्वा स्वनराः प्रहिताः, मध्यतनं स्वरूपमादातुम् | 103.19 ; सर्वेऽप्युपरि चरणं दत्त्वा व्रजतः । 105.6, 7, 8; तदुपरि सूरिणा पादो न दत्तः । सुरत्राणेनोचे – कुतोऽस्मिन्प्रस्तरे पादं न ददासि ? | Int. 30.
राज्ञा घासं
m.
102. I; वयं तत्र मृतकानां
[8] to dig. भोजेन सुरङ्गा दापिता सिद्धा च ।
[9] to offer (a blow ). सुरत्राणेन मुद्गरघाते दत्तेऽग्निस्फुलिङ्गा: प्रकटीभूताः परं न भग्नः । Int. 32.1.
[10] to perform. इतः सेनानीः सन्नद्धीभूय पुराद्वहिर्निर्गत्य फेरकं दत्त्वा मध्ये याति । 25.5; फेरकान् देहि 103.10, 12. cf. Guj. in all these senses. Vide PK. m. burning. 19.8; 109.19; 110.II, 12. ( a corpse ) '.
cf. Guj. डाघ ' burning
to put to fire, to perform funeral ceremonies तत्र मृतकानां दाघं दातुं न ददते । IIO.II. cf. Guj. डाघ देवो.
29-30.
[4] to cast upon स पल्यङ्के किञ्चिद्दृष्टिं दस्वोच्छीर्षके मस्तकं कृत्वा सुष्वाप ।
3.17 ; पुराद् बहिर्दृशं ददौ । 23.19; झम्पा दत्ता 5.31; झम्पां यच्छति 6.1, झम्पां ददौ 2-3, 8, झम्पां दत्ते 6 ; 98.6; 105.32. [5] to press. तेन प्रत्यासन्नं मृतकं जानोरधः प्रदत्तम् । 13.29. [6] to erect, establish प्रतोलीद्वारे आवासान् दत्त्वा स्थेयम् । 3.33
34; गोदावरीतीरे आवासान् ददौ । 20.4-5; इति प्रत्युत्तररुष्टेन भोजेन पत्तनोपरि बाह्यावासा दत्ताः । 21.9; 25.3; 50.34 ; 60.19 ; सहस्रलिङ्गोपकण्ठे उत्तारकं दत्त्वा स्थितः । 67.9; Int. 26.4; चतुष्पथे तत्र डालं दत्त्वा II 5.24.
[7] to attach ( a seal ). चिठडिकां लिखित्वा सर्ववृत्तान्तयुतां गोलकान्तस्तां क्षिप्त्वा मुद्रां दवाऽर्पितो गोलकः । Int. 3I. I0-II.
14.12.
a beard. 133.4. cf. Guj, Hindi, Mar. दाढी. Vide PC. दाढिका.
same as दत्ति. 72.4. Vide PC.
an ivory ? ५०० सिंहासन दान्त काष्ठमय 65.24. cf Guj दांत in the sense of — an ivory '.
f. split pulse. 38.33, 34; 39.3, 5. cf. Guj . दाळ; Hindi दाल. Vide PK. where the word is used in the sense of cooked split pulse.

Page #153

147
दाहिमा दिन
दिशो दिशम् दीपदिन
दीपालिका
दीपाली
दुनी
m. N. of a Rajaput clan. 86.6. cf. Guj., Hindi दाहिमा. m. a day. अद्यतनो दिनो भ्रातालभ्यः 4.19-20; गतमात्र एव दुर्ग गृहामि वा
यावन्तो दिनास्तत्र लगन्ते...88.18-19; बहवो दिना जाताः। 98.333; तात ! पर्वताधस्तादेते वाणिज्यकारका एतान् दिनान् किं स्थापिताः ? 103.20-21; कियहिनाः स्थिताः । 107.6%; दिना घनतरा गताः। III.6. [Agender
peculiarity. In Guj. the word is in masculine.] adv. in all directions. 48.24; 109.16. Vide PK. दिशोदिशि. m.? the Dipāvali-day, i.e. the new-moon day or the fifteenth
day of the dark half of the month of Asvin. दीपदिने श्मशाने गतः। 13.28. Vide दीपालिका, दीपाली. the Diwali holidays. कुम्भीपुरे यशोधनो व्यवहारी । तस्य पुत्रो विद्यानन्दो विस्तरेण परिणीतः । दीपालिकायामागता वधूः। 112.23-24. cf. Pkt. दीवाली; Guj., Mar. दिवाळी; Hindi दिवाली. Vide दीपदिन, दीपाली. same as दीपदिन. दीपाली निशि मग० चौरवध्यभूमिपाचँ शूकर प्रति बाणम् ।
128.25. cf. Pkt. दीवाली; Guj., Mar. दिवाळी; Hindi दिवाली. - Vide दीपालिका. . f. the world. दुनीमध्ये किं पुष्पं वृद्धम् ? |....बुणिफलं वृद्धम् । येन नवखण्ड
पृथ्व्या लज्जा ढङ्कयते । तेन हेतुना जगढङ्कणीति विरुदं दत्तम् । Int. 30.27-28. [This is a Sanskritisation of Arabic duniyá', which is
also prevalent in a number of modern Indian languages. ] m. a fakir, a Muslim mendicant. मशीतिं विलोकितुं गतस्तत्र स्वर्णटकलक्षं
दुसादीनां ददौ। 86.10. [ दुर्वेस is a Sanskritisation of the Persian word daraveśa, which is also prevalent in several modern Indian languages. ] N. of a spoke or a particular period in the wheel of time, viz. the fifth in the Avasarpiņi and the second in the Utsarpini. . दुःषमाजलधौ येन मग्ना सुविहितस्थितिः । हेलयेव समुद्दतें धरित्रीवादिपोत्रिणा ।। 26.5. [The present wheel of time is Avasarpiņi and the particular period is Duḥşamā. Hence the Jainas describe it as the fifth spoke (Guj. 'पांचमो आरो'). A Jaina. technical
term. Vide for detailed explanation Abhidhānarājendra, --- Vol. IV, pp. 26000-26orb.] adj. afflicted, distressed. विशेषतो दानं दीयमानं दृष्ट्वा मनसि दमितो राणकः ।
74.32; स लकुटैः कुट्टयित्वा गृहीतः । आभरणानि गतानि । शरीरे दमितो... II0.243; कुसुमशय्यायां वृन्तेन दूमितोऽस्मि | 113.4. cf. Pkt. दूमिअ%3 Old Guj. दूमिउ, दूमिओ.
दुर्वेस
दुःषमा
दूमित

Page #154

148
दृष्टौ बिल्वयुगं
देवकुलिका
देवकुली देवतावसर
देवदूष्य
देवशाखा देवालां
भङ्ग it.: "to break a pair of 'Bilva [ Egle marmaloss] fruits:
(by mutual crashing) in the sight of'. This implies per
mission to give out the details of a secret affair. स शूलोपरि नीयमानोऽस्ति । आरक्षकस्त्विति बक्ति-यन्नृपो रात्रिवृां पृच्छत्यसौ न वक्ति । तया नार्या गवाक्षस्थया शब्दः श्रुतः । स दृष्टः । चेटीं प्राह-अरे दृष्टौ बिल्वयुगं भञ्ज । तया तथाकृते तेनोक्तम्-कथयिष्यामि नृपनीतः। 3.20-22, मया व्याहृतम्-यत्
शिरो याति, परं न वच्मि । तर्हि कथं कथयसि ? | तयैवोक्तम् । तया कथम् ? | चेटीं " प्रेष्य मदृष्टौ बिल्वं बिल्वेनाहत्य भग्नम् । अत उक्तम्-तत्कथय । 26-28. . [This is an idiomatic expression.] - f. a small temple. 48.2; 52.19; 62.73; 65.19. Vide देवकुली;
also vide PC., PK. f. same as देवकुलिका. 52.15, 18. "m. [I] Vide अवसर. 17.21; 25.15; 47.14%; 57.8, 17.
[2] a temple. दण्डपतिदेवतावसरे श्रीआदिनाथ बिम्बमस्ति । 52.19. ...-Vide PC.; PK. , n. a garment of gods, a divine garment. तदनु
यसमानि नासानिःश्वासहार्याणि वस्त्राण्याजग्मुः। 17.22-23.. ... f. N. of a musical mode popularly known as देशाख. 79.3, 4... m. pl. portable temples. भवतामित्थं १२ ॥. यात्रा भविष्यन्ति...तदनु बहुसूरीणा
मनुमतं सप्तशतानि देवालयानामग्रे चलन्ति ।....क्षपणक ११००, भट्ट ३३००, देवालां ६४, वाहिनी १८०...मनुष्य एवं कारइ ७०००० एवं सामय्या चचाल |
59.27-31. .. f. a respectful epithet appended to the name of a lady. जय
तलदेविभ्रातरौ 69,8; 83.7. [A spelling peculiarity.] Vide
तटिनि, पुत्रि; also vide PK. .f. a sermon. 15.8; 42.11; 53.32%; 99.15%3 Int. 28.33. [A.
Jaina techrrical term.] Vide PK. m. exile, banishment. पिशुनेन मन्त्रिगा देव उक्तः-एष त्वां हनिष्यत्येव ।
नृपेण देशपट्टो दत्तः। 13.27-28 ; 29.17; ततस्तस्य मूषकस्य देशपट्टो दत्तः,
शालान्तर्न स्थेयम् । Jnt. 31.29. cf. Guj. देशवटो; Mar. देशवटा. -n. . the body. देहमस्ति परं सम्यग न ज्ञायते । 6.26-27; देहं तु तव पिण्डैः
पोषितम् । 68.15-16; देहं पतितम्। 85.5; उत्सूत्रप्ररूपणया शासनदेव्या . रुष्टया देहं विनाशितम् । 95.21. [Agender peculiarity.] Vide PK. .m. destiny. परं तथापि मे देवः किमपि ददाति, त्वयाऽऽत्मानं ज्ञाप्यम् । 49.33.
[A gender peculiarity.]. Vide दिन, पुस्तक. .f. a kind of coarse cloth. ते तु, एका स्त्री एकः पुमान् नीली दोटी प्रावृत्य
मध्ये नग्नीभूय विजहतुः। 19.21-22. cf. Guj. दोटी. f. ? कथं काष्ठसाधेनं कुरुषे ? ! शास्त्राणि न वितथानि । परं या दोरिका भवताऽभिज्ञाने
विहिताऽभूत् सा कुब्जिकया महाकष्टेन प्राप्ता। तदा वेलाव्यतिक्रमोऽजनि । तया तु
देवि
देशना:
देशपट्ट

Page #155

149
दोषम् / दा
दोसिक
द्यूतकारिन्
द्रम
द्रम्म
सप्तदिनान्येवायुस्ततो मानितम् ॥ 91.5-6. [The exact meaning of this vocable is not clear. Can it be sanalfar the string of life' (Guj. जीवनदोरी) which connotes the extent of iorne's life?] Vide कुब्जिका. to lay blame on, to blame: यदि कोऽपि न गृह्णाति तदा नृपप्रतोल्यां शब्द
क्षिप्वा पुरस्य दोषं दत्त्वा व्यावर्तनीयम् 2.243; पुरदूषणं दत्त्वा यामः 2.27.. m. a cloth-merchant. 39.133; 78.12. [A Sanskritisation of
Pkt. दोसिअ < Skt. दौष्यिक from दूष्य 'a cloth'.] cf. Guj.
दोशी. m. a gambler. 3.9. m. same as द्रम्म. २४ लक्षपारुथकद्रमान् 128.13-14; प्रभुभिः सामु० द्रमा
३ [लक्षा:-टि०] मोकला मोचिताः। 132.8. Vide द्रम्म, दाम, m. a principal coin (current in ancient and medieval India).
17.4, 34%; 33.15, 16; 34.6.9, 13, व्यये भीमप्री[य]द्रम्मलक्ष ६३ । 26; 39.10%3; 42.25%; 43.21, द्रम्मसोस्थ्यम् 23; 49.27, 31; 51.3, 4; 52.I, 333; 53.23%; 54.33; 55.24; 56.6,7; 60.21; 61.183; 62.28 ; 67.20; 68.5, 14, 15, 28, 34; 72.5%; 75.26, 31; पारूथाद्रम्माः 78.11; 85.2; राजमहाराजश्री[ भी ]मेन द्रम्मलक्षत्रयदाने पुस्तकानि लेखयित्वा समग्रदेशाचार्याणां दत्तानि । 95.18-19; 100.16 ; 105.30, 31; 106.5%; II0.13, 16; 133.30; Int. 31.4, 6. Vide द्रम, दाम,
पारु[ रू]थक, पारूथा, भीमप्रीद्राम ; also vide.PC., PK. n. lit. : 'well-being in the matter of Drammas', i.e., solv
ency. 43.23. Vide PK. द्रम्मसुस्थ. . m. [1] wealth. मदीयं शरीरं तवायत्तम् , द्रव्यः किम् , द्रम्माणां पत्रं विदार
यिष्यामि । 68.14-15. [A gender peculiarity.] [2] a coin. द्रव्यसहस्राणि चतुश्चत्वारिंशत्सङ्ख्यानि मन्त्री ददौ । 74.26. m. same as द्रम्म. भीमप्री(v.l. भीमपुरी )द्राम ९८ लक्ष । 33.22 ; एवं द्राम
मूडा ३६ 53.233; १८ कोडि द्राम दण्ड-कलश-पुस्तकपदे। 65.27, लोडिआ अथवा इका आगला द्राम भीमप्री०। 30; द्रामलक्षत्रयी दत्ता। 73.17%3B
99.23. cf. Guj. दाम. Vide द्रम, द्रम्म, भीमप्रीद्राम. m. a chronicler, a bard. 40.31; 46.20, 30; 79.18, 23; 86.16...
Vide PC. . -- ........--- f. the leaf of a door, a door-frame. 59.26%; 79.3, 5. Vide PK. f... the hall adjacent to the entrance of the house, an audi-:
ence-hall. इति विचिन्त्य यावद्वारशालायामागत्योपविष्टः, तावद्वारपालेनोक्तम् 57-32. an officer protecting the city-gates%; lit.: 'the servant (attending) at the gate'. 25.7,8. Vide अवलगा.
द्रम्मसौस्थ्य
द्रव्य
द्वारभट्ट
द्वारशाखा
द्वारशाला
Clic

Page #156

150
द्वारिका
द्विजपाटक द्वीपदी
धगड ..
___f. a back-door. इतः सूर्यास्तेऽम्बडो द्वारिकया प्रविश्य नृपं पाश्चात्येन [न]त्वा
पृष्टौ स्थितः । 39.25-26. cf. Guj. बारी. m.? the locality of Brahmanas. 88.9, 13. Vide पाटक. ___f. a verse of two lines. एकदा रात्री नष्टचर्यायां तैलिकेन द्वीपदी पुनः २ प्रातः
- पृष्टः II7.31. m. a Muslim warrior, सुरत्राणेन वदने निष्ठीवनं कृत्वा एकस्मै धगडाय, या
पत्युन जाता सा मे भविष्यति इति वदता, प्रदत्ता। 90.11-12. [In Old Guj. the word Te is prevalent in the sense of 'a Muslim warrior' and धगडायण in that of 'a Muslim army'. Vide, for instance, the following references from Sridhara Vyasa's Ranamallachanda ( beginning of I5th cent. A.D.): 'यदि न भवति रणमल्लः प्रतिमल्लः पादशाहकटकानाम् । विक्रीयन्ते धगडैर्बाजारे मुर्जरा भूपाः ॥' verse 7%3B 'जां अम्बरपुडतलि तरणि रमइ, तां कमधजकन्ध न धगड नमइ'. verse 30th; . 'बहु बलकाक करइ बाहुब्बल. धन्धलि धगड धरइ धरगी तलि'. verse 39cd; 'धमक्कि धार छोडि धान छण्डि धाडि-धग्गडा. पडक्कि वाटि पक्कडन्त मारि मीर मक्कडा.' verse 45ab ; 'धारकट धारि धगड धर धसमसि धसमसि धुब्ब पडन्त
.................. धुरि धसि धसि धूंस धरइ धगडायणि. धर वरि रुण्ड रलन्त' verse 53bd; 'पक्खरि पण्डर भिडस भिडन्तु धसि धगडायण चूंस धरन्तु' 56ab ; 580; 59%3; 614. Also vide Kānhadadeprabandha (1456 A.D.) of Padmanābha : 'भाजइ कंध, पडइ रणि माथां,
धगड तणां धड धाइ। माहोमांह मारेवा लागइ,
विगति किसी न लहाइ.' I.212.] cf. Mod. Guj. धगडो' a strong man, a bully'. f. a particular measure or weight. नव धडी हिरण्यस्य 40.1-2, तत्र
चैत्यबलानके ९ धडी सुवर्णस्य चतुरस्रं कलशं ददौ। 32-33. cf. Guj.,
Hindi, Mar. धडी. f. N. of a musical mode. 79.3. cf. Guj. धनाश(स)री, धन्याश्री. m. an owner. के यूयम् ? । अस्य क्षेत्रधनिकस्य कमा। 32.9-10; प्रतापमल्लेन
प्रधाना उक्ताः-कुमारः किं न स्थाप्यते ?, सोऽपि धनिकोऽस्ति । तैरुक्तम्-स्थापयत । असिबलेन तदा राज्यं जातम् | 39.14-15. cf. Guj. धणी ' an owner'. to catch hold of a debtor and keep him in restraint in order to secure the money. अन्यदा रममाणेनोक्तम्-द्रम्म ५०० यावत् क्रीडयध्वम् । द्रम्मान् ददामि, शिरो वा ददामि । तैरुपवेशितो द्यूतकारैः, तेन हारितम् । द्रम्मा याचिताः । रात्रौ श्रीवीरप्रासादे धरणकं दत्त्वा सुप्तेषु द्यूतकारेषु सिद्धः प्रासादभित्तेर्झम्पां ददौ। 105.30-32. cf. Guj. धरणुं देवं.
धडी
धनासी धनिक
धरणकं । दा

Page #157

151
धर्मलाभ
धर्मवहिका
धर्मशिला
n.
धर्मस्थान धवलका[क]पुर
धवलगृह
धाटी
धारागिरिवाटिका
धारातीर्थ
m. a term of blessing by a Jaina monk to a devotee ; lit.: - 'may you gain piety!' 16.16%; 40.7, 8,9; 63.21; 92.17%3B
117.3. [A Jaina technical term.] Vide PK. f. a diary in which the details of charities done by the king
were regularly noted. 33.22; 118.5,8; धर्मव्ययवहिका 132.33. Vide वहिका; also vide PC. धर्मवहिका and धर्मव्यय. a place in the shrine of Somanātha in Saurāṣtra where pilgrims used to sit while giving religious donations. 112.19. Vide PC.
a religious place. 62.20%; 68.26%; 128.18, 20. Vide PC., PK. n. N. of a town in Ahmedabad district, mod. Dholakā. 26.20%;
52.27; 53.30; 69.12. n. a big mansion, a palace. 5.1; 15.22; 16.29%; 17.11; 20.12;
24.20, 24; 25.23, 24; 31.18 ; 67.10; 84.13; 86.4; 88.10, II;
102.15; 107.24; धवलं गृहम् 24.20. Vide PC., PK. f. adacoity. I01.30; 102.1, 3,4; II3.8; 128.9. Vide PC.,PK. f. N. of an orchard in the fort of Jāvālipura, mod. Jhālora
in Rajasthana. 49.24-25. Vide वाटिका. n. a battle, lit. : *a holy place where the sharp-edged blade ___of the sword (is used)'. 109.26. Vide PC. f. a type of miraculous lore. नगरद्वारे बृहस्पतिर्विद्वान् परीक्षार्थ रौप्यक
च्चोलके घृतं विलीनं प्रहितवान् । प्रभुभिर्धारिणीविद्यया तन्मध्ये सूत्रप्रोतां सूची
प्रक्षिप्य प्रहिता। 94.14-16. f. patience, courage. गयणा-मयणाभ्यामिन्द्रजालविद्या साधिता। ततः पत्तने
नूतने सहस्रलिङ्गसरसि गयणो निजविद्यां प्रकाशयितुं मकररूपेण प्रविश्योपद्रवति । बहुभिरुपायैरलब्धे तत्र राज्ञा पटहो वादितः । लघुभ्रात्रा मयणेन धीरां याचयित्वा
निष्कासितः । प्रसादितौ तौ राज्ञा। 36.23-25%3 Int. 22.29. Vide PK. m. one who washes sweepings from the street in the hope of
findings something valuable. 78.5%3; 132.2. cf. Guj. धूळधोयो.
Vide PC., PK. m. a type of goblin. तदन्ता रात्रौ सुप्तस्तदा 'पतामि' इति वचनमशृणोत् ।
चिन्तितमभिनवगृहे धूंसकः। 2.12. Vide झोटिङ्गचेट. to keep as a concubine. इतो लवणप्रसादेन वीरममाता सपुत्रापि त्यक्ता । सा मेहतावास्तव्येन त्रिभुवनसिंहकौटुम्बिकेन धृता। 54.14-15, अनेन मम कान्ता
धृता, परं मे पुत्रेण सह बाढं स्नेहवानसौ। 18. Vide PK. धृता. adj. made grey or dust-white. पूर्व भरतो राजा श्रीमालपुरे श्रीशत्रुञ्जये
सोपारकेऽष्टापदे च जीवितस्वामिप्रतिमाश्चकार । श्रीसङ्घस्वचक्रोच्छलितरजःपुजध्यामलितदिक्चक्रवाल: सङ्घपतिर्भूत्वा ववन्दे । 42.31-32,
धारिणीविद्या
धीरा
धूलिधावक
धूंसक
ध्यामलित

Page #158

152
:ध्वमा :
f. a flag. 24.1, 2, 15. नगोदर : ____n. a neck-ornament. ...अनायाते अनुपमदेव्या नगोदरं बन्धोः समर्ध
- विच(ह ?)रणं तेषां कारितम् । 63.17-18. [The meaning is not
clear in the present context, but the word is widely prevalent in Old Guj. literature ; vide e.g. the following references from the Präcina Phāgu-sangraha (Baroda, 1955): Rājasekharasūri's Neminātha Phāgu (č. 1349 A.D.), verse 206 :
'नगोदरकंठलउ कंठि अनु हार विरोलो' Padma's Neminātha Phāgu (c. I5th cent. V.S.), verse 8ab :
'गोरी कंठि नगोदर, बीजल जिम झबकंति'; Cupai Phāgu ( 16th cent. V.S.), verse 270:'गलइ नगोदर नइ झूमणूं,
घणु शणगार हव केहु भy; Viraha Desāuri Phāgu ( 16th cent. V.S.), verse 47cd :
'कांनि मोतीलग खींटली, कंठि नगोदर हार'; Jambustwāmi Phāga (1374 A.D.), verse 49; Amararatnasūri Phāgu (latter
half of I5th cent. A.D.), verse 12. Also vide Varnaka
:: samuccaya, Part I (Baroda, 1956 A.D.), page 218, line 5. नकनारायण .....m. N. of a musical mode. 79.2. cf. Guj. नटनारायण. नन्दीश्वरतपःकरण... n. a type of penance. 75.15. [A Jaina technical term.]. नमस्कार .. m. a mantra very well-known in Jaina scriptures. 64.27, 34%3
100.4. [A Jaina technical term.] Vide नवकार, पञ्चपरमेष्ठिपद; .
also vide PK. . सवकार...... ... ... .m. same as नमस्कार. नवकारलक्षाः ३ गुणनीयाः। 52.29. cf. Guj. नवIn
... कार. Vide पञ्चपरमेष्ठिपद. नवान्तःपुरचिकिः .. adj. desirous of marrying a new wife. 84.32. Vide अन्तःपुर. HINR ......to flee away. गृहस्योपरि ब्रजन् मार्गे सार्थेन सह चौरैदृष्टः । सार्थो गृहीतः। स
उपविश्य स्थितः । केऽपि नंष्ट्वा गताः, केऽपि योधिताः। II0.23-24. cf.
. Guj. 'नासी जवु'. नाटसारि m.? N. of a musical mode.-79.3. Vide पासक. नावारम्भ.. ..m. N. of the horse of Prthviraja, the great King of Delhi and
Ajamera, after whose defeat the Muslim rule was establish
ed in India. 87.9. n. a coin. कपईका मालवदेशीयनाणकम् | 21.32; वर्षशतदिनमितनाणक
हारकान् दत्त्वा 130.25-26. Vide PC., PK.
f. the navel. 73.10. [A spelling peculiarity.] समापिन/ग्रह to remain away from, not to disturb; lit.: 'not to take
c. even the name of '. तुरुष्कः प्रत्यासन्नस्वस्वभूमौ विद्यते तव नामापि न

Page #159

153
नायक
नायिका
नालक
नालिमण्डप
नाशिका नियोगिन् निरोध
Taifai 89.28. [This idiomatic expression may be translat
ed into Guj. thus: 'तारुं नाम पण लेतो नथी'.] m. the male of the Nāyaka caste, an aboriginal tribe of Guja
rāta. 44.5, 6, 14, 15, 18, 20, 22, 24. cf. Guj. नायको, नायकडो.
Vide नायिका. f. the female of the Nāyaka caste, which is an aboriginal
tribe of Gujarāta. 22.29. Vide ar47. __n. the burrow of a mongoose. तेन रङ्गभाण्डतप्तजलेन वाडिमध्ये नकुल
नालकसप्तकं विनाशितम् | II4.18. m. a particular type of pavilion. दहनेन विनाशितं पुरा
सचिवौ सच्चरितव्रताविमौ । अचलेश्वरनालिमण्डप
रचयामासतुरेनमधंदे ॥ 63. II-12. [Can it be a pavilion with tiles'? नालि = Mod. Guj.
नाब्य f. 'a tile'.] f. the nose. Int. 32.13. [A spelling peculiarity.]
m. an officer. 56.I. Vide PC. m.? urine. तृणरत्नपात्रे सिद्धरसं दौकितवान् । गुरुणा स्मित्वा भित्तावास्फाल्य शतखण्डे
कृते शिष्यं विच्छायमुखमावर्त्य भोजनं दापयित्वा व्यावर्तमानस्य काचपात्रे निरोधं कृत्वा प्राभृतं प्रेषितम् । उद्धाट्य विलोकिते क्षारगन्धेन निरोधं ज्ञात्वा कुम्पको भग्नः । कैत्र
योगाद्वहिसंयोगे सा समूत्रा मृत् सुवर्ण जाता। 93.24-26. ___n. killing. Int. 32.7. adj. put to flight, driven away. शरीरे घातदशकं लग्नम् । परं म्लेच्छसैन्य
निर्धाटितम् । 49.16-17. f. tranquility, satisfaction. 36.34; 77.2. [A spelling pecu
liarity.] - __f. a ladder. 133.15. Vide PC., PK. निःश्रेणी. m. N. of a musical instrument. महति संयुगे जायमाने नृपेणोक्तम्-रे
गलितकंसस्य ६४ जोटकानि निःश्वानानां किं स्फुटितानि ?। [कथं न श्रूयन्ते । देव ! वाद्यमानानि सन्ति परं शुङ्गिणीगुणैरुपलप्सा (? रुद्धा)नि । 90.6-8. [निःश्वान appears to be a Hyper-sanskritisation of the word निःसाण, which is a technical term of the science of music; vide Sangitaratnākara, VI. 1152-55. The terms निशान and निशाण of Guj. and Mar. respy. are probably the derivatives of
Skt. निःसाण. Also cf. Desi निस्साण.] Vide निस्वान. f. a broom made of wool, carried by Jaina monks to remove
dust. इतस्तस्य रुधिरालिप्ता रजोहृतिः कयाचिद्देव्या शकुनिकारूपया चित्रकूटे
निर्धातन निर्धाटित
निर्वृत्ति
निश्रेणी निःश्वान
निषद्या
20

Page #160

154
निस् + V काश
निस्तार
पौषधागारे परित्यक्ता । गुरुभिरुपलक्षिता | निषद्यादर्शनात् ज्ञातमरणाः शिष्याणां रौद्रध्यानं गताः। 105.13-14. [The vocable निषद्या ordinarily means ' a seat-generally made of wool' or a posture'. It also means an Upāśraya wherein a monk sits. In the present context, however, it appears-to have been used as a synonym of Efathé woolen broom carried by Jaina monks for removing dust'. The Abhidhānarājendra gives two words णिसज्जा and णिसिज्जा (Page #161

155
न्यायघण्टा न्यासे / कृ
पखाउज
f. the bell of justice. 86.4; 107.24. Vide PC.
to pay in advance. प्रातः मन्त्रिणा आकारितस्य चाचरीयाकस्य सहस्रद्वयी न्यासे कृता । इत्युक्तं च-यत् त्वया पौषधशालाद्वारे चच्चरे चच्चरो मण्डनीयः । एवं
षण्मासं मण्डितः । ततः सत्कृत्य प्रहितः। 76.4-6. n.? a timbrel, a type of drum. अन्यदा मध्यरात्रौ नागलदेवी राज्ञश्चरणसंवा
हनं कुर्वाणा श्रान्ता । ततस्तयोक्तं वृद्धमहिलीबउलीपुरः-यत् त्वं चरणसंवाहनं कुरु । अहं श्रान्तास्मि । ततो मयणसाहारेणोक्तम्-यत् त्वं आत्मानं पखाउजीपुत्रीत्वं न वेत्सि । पखाउजसत्कं भोजनं कुसणाती निविण्णा न । अधुना खिन्ना। 79.II-13. cf. Pkt. पक्खाउज्ज; Guj. पखवाज, पखाज; Hindi पखावज; Mar. पखवाज.
Vide पखाउजी. m. one who plays upon the timbrel. 79.12. cf. Guj. पखवाजी,
पखाजी. Vide पखाउज. m. a scarf, a sheet. 40.2. Vide पछेवडउ, माणिकउ पछेडउ; also vide
पखाउजी
पछेडउ
PC.
पछेवडउ
पञ्चकुल
पञ्चज्ञानानि
पञ्च परमेष्ठिनः
पञ्चपरमेष्ठिपद
m. same as पछेडउ. अग्निपखालु पछेवडउ. 46.28. Vide माणिकउ पछेडउ;
also vide PC. n.! agovernment officer. अन्यदा श्रीकन्यकुब्जदेशीयमणकराझ्याः [पञ्चकुलं]
गूर्जरधरोगाहणके गच्छति । 12.29-30; अथ कन्यकु० तद्राजसुता महणका कन्नुकसम्बन्धे गूर्जर० पञ्चकुलं षण्मासैरुद्वाहित २४ लक्षपारुथकद्रमान् , ४००० तेजी
तुरङ्गान् , [ सौराष्ट्रघाटे ] लात्वा...128.13-14. Vide PC. n. pl. the five kinds of knowledge (according to Buddhist
philosophy). 106.22. m. pl. the five chief venerable ones of the Jainas, viz. Arhat,
Siddha, Acārya, Upadhyaya and Sadhu. 68.24. [A Jaina
technical term.] Vide पञ्चपरमेष्ठिपद. n. same as नमस्कार(मन्त्र). It contains salutation to five vener
able ones. 42.3. [A Jaina technical term.] Vide पञ्च
परमेष्ठिनः. m. the player of the five types of musical instruments. रडूण
पञ्चशब्दवादकान् बहुस्वर्णेन विभेद्य तस्य तुरगस्यारोहणकाले एव क्रियमाणे पञ्चशब्दसाराविणे तार्थ्यवदुड्डीय स दिवमुत्पतितः। 83.12-13. Vide पञ्चशब्दसाराविण;
also vide PC. _n. the accumulated sound of all the five musical instru
ments played upon simultaneously. 83.13. Viae पञ्चशब्दवादक. f. pl, the five ways of right conduct. 15.12. [A Jaina tech
nical term.] Vide समिति. a peculiar way of paying homage, wherein the worshipper touches the ground with five limbs viz. 2 knees, 2 hands and the head. 124.6. Vide पञ्चाङ्गप्रसाद; also vide PC.
पञ्चशब्दवादक
पञ्चशब्दसाराविण
पञ्चसमिति
पञ्चाङ्गप्रणाम

Page #162

पञ्चाङ्गप्रसाद
V पट्
पट
पट्ट
पट्ट ( क )
पट्टकूल
पट्टशाला
पट्टसूत्र
पट्टिका
पट्टिलक
पट्टी
m. a gift of ornaments or dress for five parts of the body. 80.7. Vide पञ्चाङ्गप्रणाम; also vide PC.
( causal )_to tear up पट्टे पाटितवान् | 124.21; बाहुलोडपुरद्वासप्ततिलक्षपाटितपट्टा 133.23. cf. Guj. फाडवु; Hindi फाड़ना; Mar. फाडणें. a plan, a map. ततो वामदेवस्य सूत्रधारस्य पटं दर्शयित्वा प्रासादः कारितः ।
m.
75.21-22.
m., n.
m.
156
n.
[1] a slab. शिलापट्टे II. 25.
[2]
m.
a throne. विश्वमल्लः स्वामिनः पट्टे अभिषिक्तः । इतो गोधियकेनोक्तम्राज्ञाऽभिषिक्तो भवति त्वया वा १, मया न कथं ? । त्वं तु पट्टस्य पदातिरसि । 66. 8 - 10 ; तत्पट्टे प्रद्योतनसूरयः । 107.7; पट्टाभिषेकः 123.33. Vide पाट.
भाण्डागारे किमप्यस्ति ? चन्दनं पट्टVide पट्टकूल, पट्टसूत्र. निष्पद्यमाने, भित्तयः पृथुला
जाता: । पट्टास्तु हूस्वा: । 102.15 - 16, 18. cf. Guj. पाटडो. [5] a band मन्त्रिणा युद्धार्थे सैन्यसामग्री कृता ।... इतो निर्णीतादिनोपरि जयसिंहदेवेन जगद्देवस्य परमारवंशोद्भवस्य पट्टबन्धः कृतः । 25.12-14 ; पट्टराज्ञी 41.15, 24. cf. Guj. पट्टो.
Vide PC., PK.
[3] a silken upper garment
दुकूलागरकाष्ठानि च बहूनि सन्ति । 89.8 [4] a beam तत्र धवलगृहमारब्धम् । काष्ठदले
a fine or silken garment. ततो लोकेन मुद्रिका-पट्टकूलादि दानेन द्रामलक्षत्रयी दत्ता । 78.16 - 17; एताः स्त्रियो विभूषणपट्टकूल मौक्तिकादिभिविवर्जिताः कथम् ? | Int. 31.19. Vide पट्ट [ 3 ] ; also vide PC., PK. an attiring or dressing room. तदनु सा मुख्यपौषधशाला जाता । तत्र पट्टशालायामुभयोः पार्श्वयोरादर्शाः पुरुषप्रमाणा आसन् । 31. 21-22; 76.1.
f.
a deed of lease, a document. तृतीयव्रताधिकारे मृतकद्रव्यद्वासप्त तिलक्षमितं पठ्ठे पाटितवान् | 124.20 -21; बाहुलोडपुरद्वासप्ततिलक्षपाटितपट्टा 133.23; ततस्तेभ्यो जीर्णदुर्ग प्रत्यासन्नं ग्रामं वितीर्य पट्टको विदारितः । 60.32. Vide करण; also vide PC.
n.
a silken thread. 65.24. Vide पट्ट [3].
f.
a slab ( of wax etc.). मदनमयपट्टिका 120. 15, मदनपट्टिका 16. Vide पट्ट [ 1 ] ; also vide PC., PK.
a village headman अत्र ग्रामे महिलपट्टिलकस्य गौर्नित्यं चतुर्भिस्तनैः क्षीरं क्षरति । 95.32-33 [ चतुभिस्तनैः is evidently a scribal error for चतुर्भिः स्तनैः] cf. Desi पट्टइल ; Guj. पटेल ; Mar. पाटिल, Vide PC., PK. पट्टकिल.
f.a (vast) tract of land, a county. आलिगकुम्भकारस्य सप्तशतग्राम - मितचित्रकूटीयपट्टी । 123.22. cf Guj. पाटी 'a tract of land'; पाटीदार a person holding a tract of land, so a caste of agriculturists. Vide पाटी; also vide PC. पट्टिका [2].

Page #163

पडसूधीलोअक
पण
पणपन्नी
पणबन्ध
पतद्रह
पतिमारिका
पत्र
पत्रक
पत्र चोलक
पत्री
पद
पदोपवेशन
m.
पद्या
m.
m.
m.
m.
f.
पदम् + अव + V धृ
n.
_n.
m.
n.
157
a lump of the dough of fine white wheaten flour तेन स्वबुद्धया पडसूधीलोअको विभज्य चतुर्णां समर्पितः । कथितं च - यावन्मात्राणि सन्ति तावन्मात्राणि कुर्वन्तु । चत्वार्यपि रत्नानि तैः कूटसाक्षिमिरन्यादृशानि २ कृतानि । 112.4-6. [ पडसूधी was also a food - preparation made of this. The word is prevalent in modern as well as old Guj, Vide e.g. ' तदनंतरु सप्तपुडां षाजां, किशां ति षाजां, जिसां प्रासादनां छाजां, पवित्र प्रधान देवनउं धानु, मालवी गोधूम हाथि मल्या, धोई दल्या, एनी पडसूधी, खइ सवि वार सूधी '.
-Varnaka-Samuccaya, Part I, 4.15-17; 'दूधपाक सेलडीपाक षरगां पाजां जलेबी हेसमी, वारू पडसूधी तणा आछा मांडा, लगार नही षांडा '
n.
Ibid., 199.20-22.]
' a lump
cf. mod. Guj. पड( र ) सूदी, पसूंदी ; also लूओ, लोई, लोयो of dough'.
an agreement. 39.19; 77.20.
a type of Vyantaras 100. 2, 26. Vide अणपन्नी.
Vide पणबन्ध.
स मृतः अणपन्नीपणपन्नीव्यन्तराणां मध्येऽवतीर्णः ।
an agreement. 38.30; 106.25. Vide पण; also vide PC.
a spittoon. मोढेरपुरे रुधिरं पतहे पयो जातम् । 83. II - 12 Vide PK.
the killer of her own husband. 90.5.
f.
a letter (of invitation on an auspicious occasion). सर्वदेशेषु कुङ्कुमपयः प्रहिताः 1 59.7. Vide पत्रक, कुङ्कुमपत्री ; also vide PK.
a betel-leaf. 39.20. For full quotation vide जाल.
a letter. 58.3; 89.12, 14; 129.26. Vide पत्री.
a heap of leaves with a hollow inside. 38.19. For quotation vide चोलक.
an item._ तस्य किमायपदम् ? 55.24; १८ कोडि द्राम दण्ड-कलश पुस्तकपदे 65.27-28. Vide PC., PK.
to honour by one's presence at प्रभो ! कथं पदमवधारिता: ; व्यावृत्ताश्च । _ 55.30 - 31. cf. Guj. पधारखं. Vide पादम् + अव + V घृ [ 1 ] . installation ( of a person) on the status (of an ācārya ). 63.5.
f.
a track. 34.25, 26, 27; 43.9, 12; 47.5, 6; 60.21; 85.7; 126.9; Int. 26.16. Vide पाज, पाजा, साङ्कलीआपद्या ; also vide PC., PK.

Page #164

158
परकायप्रवेशविद्या
परतीर्थिक
परवश
पराखी
परि + / कर्म
f. the lore which would enable a soul to enter another body.
6.12 ; परकायाप्रवेश विद्यावेदी योगी मिलितः। 7.28; परकायप्रवेशविद्यासिद्धद्विजेन राज्ञः शबे स्वात्मा निवेशितः। 82.9%; परकायप्रवेश विना सर्वमफलम् ।
16.26, परवपुःप्रवेश विद्यासिद्धिः 32. Vide PK. परवेशविद्या. m. a follower of a religion other than that of the Jainas.
परतीथिकान् कन्दलं कुर्वाणान् वारयन्ति । 59.31-32. adj. who has lost all control over oneself, i.e., mad. Erit praat ___ जातस्तस्य कलकलोऽयम् | 20.9. [परवश is used exactly in this sense
in Guj.] Vide PK. परवशत्व.. adj. (like) an outsider, a stranger. एकदा प्रतापमल्लो रात्रौ वैकालिकं
कर्तुमुपविष्टः । सा वेश्या परिवेषयति । नामलदेवी दीपकरा पराखी (?) वर्त्तते । 39.1-2. [This refers to an anecdote which describes that Pratā pamalla, King Kumārapāla's sister's husband, had kept a courtesan in his house and his legal wife Nāmaladevi stood with a lamp in her hand like a stranger while he was taking his supper, which was being served by the courtesan.] to do chemical processes for purifying mercury. गुरुमुखात् श्रुतम्-यत रससिद्धिं विना दानेच्छा न पूर्यते । तदनु रसं परिकर्मयितुं प्रवृत्तः । स्वेदन-मर्दन-जारण-मारणानि चके। परं स्थैर्य न बध्नाति । 91.18-19. Vide PK. परिकर्मण, परिकर्मित. to make out. यस्याहं भणितं न परिच्छिनद्मि तस्य शिष्यो भवामि । 103.32-33. preparations. भो! त्वं पुण्यवान्, लग्नमधुनास्ति, परिच्छेदं कुरु बिम्बप्रतिष्ठायाम् । 44:32-33. ( causal) to honour by offering dress either in appreciation of excellent service or as a token of special favour or of veneration. राजा[ज्ञा] परिधाप्य करिणं दत्त्वा चोक्तम्-अतः परं विग्रहो न कार्यः। 23.25; तस्योपगा(का )रस्यैकवेलं भव्यं त्वया लभ्यम् । लोहटिकं विना यामि। इदं तव मानम् , परं स्वस्वामी विरूपाणि वदन्निवार्यः। मन्त्री परिधापितः। मन्त्रिणोक्तम्-यद्येवं तर्हि अधुनैव प्रयाणं कुरु । 50.17-18; स लवणप्रसादो तेन भोजितः । वस्त्राणि दत्त्वा प्रहितः। 54.19-20; एकदा मोजनी( दी )नसैन्यं ढिल्लीतश्चलितम् । प्रयाणक ४ जातानि। राणकस्य सुद्धिर्जाता। वस्तुपालो बीटकं गृहीत्वाऽश्वलक्ष १ युतोऽबुंदगिरौ गत्वा हतवान् । भग्नम् । राणकेन परिधापितः । 70.1-2; मुद्गलपातसाहिसमीपात्समागतो जगद्देवः श्रीसिद्धराजभूपतिना नवलक्षकङ्कणं परिधापितः। 85.10%; नृपेण लखणसेनमाहूय सगौरवं परिधाय दण्डं मुक्त्वा स्वराज्ये प्राहिणोत् । 88.21; तैहृष्टैर्नृपाय निवेदितः-यदसौ जैनः स्वदीक्षा ग्रहीष्यति । नृपेण गौरवं कृतम्। दुकूलानि परिधापितः, अलङ्कतश्चाभरणैः। 106.23-24. Vide परिधापनिकांदा ; also vide PK.
परि + V छिद्
परिच्छेद
m.
परि +Vधा

Page #165

159
परिधापनिक /दा
परि + / नी
परीक्षक
परीक्षक
पर्यवसापित
.
पर्युषणा
पर्वतिका पल
पल्यक
same as परि + Vधा (causal). मन्त्री परिधापनिकां तस्मै दत्त्वा पुरे प्रविष्टः। 50.22. (causal ) to give in marriage. एषाऽस्यैव भवतु। अन्यां परिणाप्य
द्वितीयः प्रेषितः । II0.3-4. cf. Guj. परणावी. _m. a tester (of jewels), one who can determine the exact
value (of a jewel) by testing (it). III.25. cf. Guj. परीख,
पारेख. adj. comforted? सिद्धरसं मत्वा सर्व कृष्ट्वा गृहज्वालनं कृतम् । सर्वजनस्य समक्ष
रोदति । स्वच्छद्म प्रकटीकरणम् । लोकैः पर्यवसापितस्तथैव प्रज्वलितं गृहं मुक्त्वाऽन्ये गोपुरे गृहं कृतम् | 82.20-21. [Perhaps this may be a
scribal error for पर्यवस्थापित ' comforted'.] f. a Jaina religious festival of eight days in the months of
Śrāvana and Bhādrapada. 48.9. [A Jaina technical
term.] Vide PK. पर्युषण-पर्युषणा. f. a hill. 87.10. n. a particular weight equivalent to 4 karşas or both of a
tulā. पलशतैरेका तुला। 118.30; जात्यधुसूणस्याष्टौ पलानि 128.34. m. a couch. I.16 ; 3.5, 6, 15, 16, 17, 25, 28; 17.26%; 90.23%3B
116.8; Int. 30.26. Vide PC. n. a particular inestimably long period of time. 59.3,4.
[A palyopama is the time required to empty completely a one-yojana wide and one-yojana deep pit filled with the hair of a newly-born lamb, grown during the first seven days, by the process of with-drawing one hair every hundred years. Vide Abhidhānarājendra, Vol. V, p. 723.
A Jaina technical term.] m. agoat. 41.28, 30, 31; 42.5, 6. Vide PK. adj. lame, i.e., equivocal? अत्राद्य कटकं स्थापय । अहं गाजणपतिमानेष्यामि ।
निशि सूरिमिराकृष्टिविद्यया देवतावसरं कुर्वद्भिर्गाजणपतिरानीतः। परस्परं मैत्री जाता।
अक्षरैः पाङ्गलां (?) पत्राणि जातानि ॥ 47.13-15. cf. Guj. पांगळु. f.? same as पद्या. 34.23.28. . cf. Pkt. पज्जा; Guj., Hindi पाज f.
Vide पाजा. f. same as पाज.- यदि सूर्योदयाद् अर्वाक द्वादश पाजा अत्र पर्वते करोषि, तदा त्वां
परिणये | 84.25-26. Vide पद्या. f.? a throne, a platform. ५२ आचार्यपद-५२ सिंहासन-५२ पाट एवं
सर्व विधीयते । 75.17-18. cf. Guj. पाट f. Vide पट्ट [2]. m. a ward, a locality. 88.9, 13. cf. Guj. पाडो 'a street'. Vide
द्विजपाटक.
पल्योपम
पशु
पाङ्गुल
पाज
पाजा
पाट
Piny.38 18y. पट
पाटक

Page #166

160
पाटी
पाडू(रू)थक
f. a (vast) tract of land, a county. अथैकदा श्रीदेवाचार्याः शाकम्भरी
प्रति विजः। अन्तराले मेडतकपुरपाठयां फलवद्धिकाग्रामे मासकल्पं स्थिताः। 31.9-10. cf. Guj. पाटी 'a tract of land'; पाटीदार 'a person holding a tract of land ', so a caste of agriculturists. Vide
पट्टी. m. same as पारु[ रू]थक. 51.3. m. an honorific title of Brāhmanas meaning a learned man'.
Int. 31.10, 14, 15, 30. cf. Hindi पाण्डे, पाण्डेय. m. a Muslim sovereign. 83.19; 85.10; 87.24, 28, 30, 31%;
135.1, 2, 5, 10, 15, 20, 22, 24, 27, 29, 31; Int. 31.31; पा० Int. 30.16. cf. Persian, Guj., Mar., Hindi पादशाह.
पाण्डे
पातसाहि
पातालविबर
_n. an opening in the ground leading to the nether-world.
5.30, 31; 6.5-6. Vide PK.
पात्र
n. [1] a person ; a suitable person. कथं त्वं कारणं विना नित्यं तीर्थ
करणप्रवणपात्राणि मारयसि । तेनोक्तं-[कथय] किं पात्रं ?। राज्ञोक्तं'भोगीन्द्र ! बहुधा० ।' इति तुष्टो मनुष्यपात्राणि ररक्ष | 10.1-2 ; मासान्ते मुत्कलापयामास । राज्ञा हस्त्यश्वादीन्युपढौकितानि | जयसिंहदेवस्तु पात्राष्टकं ययाचे। नृपेणार्पितम् । राजा मुत्कलाप्य पत्तनोपरि चलितः। पात्राष्टकं यावत्पुरप्रतोल्यामागतं सुखासनादि संहृत्य...तावन्निर्गमे उक्तम्-अग्रे पत्तनं क ? । जनैरुक्तम्-‘पत्तनं दूरे' इति श्रुत्वा षण्णां हृदयसङ्घट्टो जातः । इतो द्वयस्योपर्याच्छादनं दत्तम् । द्वयं जीवितम् । तन्नपेण सह क्रमेण पत्तने प्राप्तम् | माऊ नाम एकस्याः, परस्याः पेथू । अद्यापि माऊहराणि पेथूहराणि च पात्राणि श्रूयन्ते । 25.25-30; रणभन्नस्य नृपाधमस्य मुखमस्माकीनानि पात्राणि द्वारभट्टादीनि न पश्यन्ति । 79.23; प्रथमं दिग्वस्त्रैर्मण्डले मण्डिता कुमारी। पात्रं नापूरि तैः । ततः श्रीबप्पभट्टसूरयो वसतौ ध्याने उपविष्टाः । स शो वासान् दत्त्वा प्रहितः । तेन कन्याशीर्षे वासाः क्षिप्ताः। ततः पात्रेणाभाणि-......इति गाथाद्वयं तस्या मुखात्सर्वैरपि श्रुतम् | 99.1-8; पात्राभावे तद्वेषधारिणं वण्ठं ननाम। 124.23; तथा कलियुगे मोहात् तिरोहितं पात्रपरिज्ञानम् | 132.20, 22;
न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता ।
यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पात्रं प्रचक्षते ।। एवं गुणोपेतपात्रभक्त्या मुक्तिः । 133.1-3. [2] a deserving supplicant. पात्रदानमल्पं विनोददानं बहुतरम् |
75.29; नाभीतिदानात्परमस्ति दानं चारित्रिणो नापरमस्ति पात्रम्॥ 104.25 ; पात्रपाणिकमलार्पणमासां तासु शान्तिकविधिविधिदृष्टः ।। 130.16, ततः प्रभृति पात्रदानादि ।। 17%; सौमित्रे! नूनमस्माभिः पात्रे दत्तं पुरा नहि ॥
Int. 21.31. Vide पात्री; also vide PK.

Page #167

पात्री
पादम् + अव + √धृ
पादयोः / पत्
पादयोः वि + V लग
पादलेप
पाद्र
पानक पानीयरस
21
adj. fit for, a receptacle of राज्ञो मानपात्री सीता पण्डिता जाता । 22.1. Vide पात्र.
m.
161
n.
[1] to honour by one's presence at देव ! दर्शयामि । पुरोपाते पादमवधारयत । 5. 10 - II ; देव ! पादमवधार्यताम् । मम रङ्कस्य गृहेऽय कल्पद्रुमागमनम् । 9.17 - 18 ; देव ! मध्ये पादमवधारयत । 13.13-14 ; देव! कदाचिन्ममोपरि प्रसादं विधायास्मत्पुरे पादमवधारणीयम् | 17.17 - 18 ; प्रभो ! पादमवधारयत, यथोपरि गम्यते । 43.9; तेनाभ्युत्थितः पादमवधार्यताम् । 48.13; 49.26; मध्ये पादाववधारयत । 55.9, एकवेलं मध्ये पादमवधारयत । 32; तले कार्यं कृत्वा वेगेन पादमवधारणीयम् । 65.6; किमर्थं पादमवधारिताः । तेनोक्तम् — तव पार्श्वे याचितुम् | 112.12-13. Vide पदम् + अव + V धृ.
[2] to go in peace and safety. देवी पादमन्यत्रावधारिता । 52.15; मन्त्रिणं वन्दापयितुं गृहे पादमवधारयत । 55.28.
Vide PK., and PC. पादौ + अव + V धृ.
to fall at the feet of पादयोश्च पतितः । पडवुं. Vide चरणयोः (नि + ) / पत्, चरणयोः also vide PK. पदोः / पत्
112 8. cf Guj. पगे लग्, पादयोः वि + √लग्;
to fall at the feet of; lit : ' to embrace the feet of '. राज्ञा पादयोर्विलग्य सूरयः क्षामिताः । 100.30. cf. Guj . पगे लागवुं, पगे वळगवुं. Vide चरणयो: ( नि + ) / पत्; चरणयोः / लग्, पादयोः / पत्; also vide PK. पदोः लग्, पादेषु / लग्.
a magical anointment for legs (using which one would fly in the sky or walk on water ). 93.23, 30, 31 ; ततो गुरुणोक्तम्आरनालमिश्रतन्दुलेनैकेनौषधानि पिष्ट्वा पादलेपे खगमनसिद्धिः । 94.3-4 ; पादतललेपबलेन 91.12, चरणलेपे कृते 14; कूटबुद्धया जलेन स्वागतमिषाच्चरणप्रक्षालनं कृतम् । तद्वर्णगन्धरसास्वादतः सप्तोत्तरशतमौषधीनां परिज्ञातम् । ततस्ताः सर्वा अपि संमील्य चरणलेपोऽकारि । 94.31-32- 95.1. Vide PC., PK. the out-skirts of a village or town. पाद्रदेवतां नमस्कुर्वन् 21.21 ; कंडीग्रामपाद्रप्रासादे सुप्तः । 45.27; नगरपाद्रे 112.27. cf Guj. पादर. Vide गोन्द्रक; also vide PK. पद्र.
m. beverage, spirituous liquor.
112.16.
m.
a disease of abdomen. तया पादेनाहत्य करम्बकरोडं पूर्वधृतं त्यक्तम् । नृपवदनं खरडितम् । तावत्पत्या द्वारमुद्घाटितम् । दीपः कृतः । जनेन पृष्टम् - किमिदम् ? । पापाहं किं जाने । अस्य मातुः पानीयरसो जातः । उदरव्यथाऽस्य रवात्पपात । ...... जलमानीय वदनं क्षालितम् । शकटिकामाधाय उदरसेकः कृतः । नृपरतु श्वासमेव न गृह्णाति । 4.27-30. [The word is also found used in Old Guj. Vide e.g.:

Page #168

पापक्षय हार
पापघट
पामर
पारणक
पाराची
पारु [ रू]थक
m.
m.
m.
n.
162
माई, प्राश्या ए पाखई थाय, पारवती, पाणीरसो, हवइ हुइ ज हीयडला माहि, दैत्य भणइ, दुहवण घणी
a poor person.
breaking a fast.
30.24; 68.33; 133.27. Vide PK.
f.
an iron instrument for digging. 133.4. cf Guj पराई. Vide PC.
m.
- Usāharana of Virasimha ( second half of the 15th cent. A.D. ), lines 212-13.] a necklace supposed to destroy evils. 40.3, 34; लोकः कोलाहलं यावत्करोति तावन्नावमधिरूढा देवी सशृङ्गारा शृङ्गारकोटिशाटीपरिधाना, सहस्रकिरणताडङ्काभ्यामलङ्कृतकपोला, पापक्षयेण हारेण विराजितवक्षःस्थला................41.20–21. Vide PC. पापख उ हारु.
lit. : — a pot of sin'. अथ मयणलदेव्या पापघटे दीयमाने कोऽपि न गृह्णाति । अत्रान्तरे विषण्णां तां कश्चिद्विजन्मा जगादेति - मातर् ! यदि भवत्रयस्य पापघटान् ददासि तदा गृह्णामि । हर्षितया तया तस्मै भवत्रयपापघटो दत्तः । अन्ये सर्वेऽपि विस्मिताः पप्रच्छुः - क्या किं कृतम् ? ; पापघटस्यैकस्य निर्वाहो नास्ति, त्वया कथं त्रयं गृहीतम् । तेनोक्तम् — अस्या जन्मत्रयेऽपि पापमेव नास्ति, तत्कथं धनं न गृह्यते । सर्वैरपि मानितम् ॥ 36.12 - 15; भवत्या भवत्रयपानकं मे पापघटं लात्वाधमः कश्चिद्विप्रः स्वं तद्दापकं च भवाम्भोधौ पातयति । मया तु वित्तमेतदादाय पुनर्ददता लब्धाष्टगुणं पुण्यमिति ॥ पापघटप्रबन्धः || 133.9-11. Vide PC. 37.32. Vide PC.; also vide PK. पामरी.
a kind of Dramma. अथ कन्यकु० तद्राजसुता महणका कलुकसम्बन्धे गूर्जर ० पञ्चकुलं षण्मासैरुद्गाहित २४ लक्षपारुथकद्रमान्, ४०० तेजीतुरङ्गान्, [ सौराष्ट्रघाटे ] लावा यान्......128.13-14 ; वयं द्रम्मान् न जानीमः । पाडू ( रू ) थकान् दास्यामः । पार्श्वस्थैरुक्तम् — देव ! मान्यताम् । एकस्मिन् पारूथकेऽष्टौ द्रम्मा भवन्ति । 51.3-4 . [ It appears from the Lekhapaddhati ( pp. 34, 35, 36, 43, etc.) that the पारौपथ coin, minted at Srimala or Bhinnamāla ( Rājasthāna), tested thrice and unalloyed was current in Gujarāta at least up to the close of the thirteenth century of the Vikrama Era. It was a silver Dramma. Vide Sandesara B. J., Jaina Agamasahityamām Gujarata (in Gujarāti;-Ahmedabad, 1952), p. 181; and Agrawāla V. S., Presidential address ( in Hindi ), Journal of the Numismatic Society of India, Vol. XII, pp. 201-2. Dr. Agrawāla refers to the Kharatarapattāvalī ( 1010 - 1336 A.D.) which states that Naravarman, the Paramāra king of Malavā, wished to offer three hundred thousand Päruttha-Drammas to Jaina Acarya Jinavallabhasüri, who, however, accepted only two Parutha-Drammas for the maintenance of two Kharataragaccha temples at Cittoda.

Page #169

पारूथा
पालक
पालि
पाली
पालीताणक
पाश्चात्यन
पासक
पिञ्जन
पिण्याक V पिलपिल्
पीलूकुलीयक
V पीष्
m. ?
n.
f.
n.
f.
a bank. देवपूजां विधाय सरसः पालौ व्रजन्तो वीक्ष्य 44.10. cf Guj पाळी, पाळ्य. Vide पांली.
adv.
m.
n.
m., n.
163
"
Śrī G. K. Śrigondekara conjectures in the Glossary at the end of the Lekhapaddhati (p. 114), while explaining the term, that it may be a proper name, as coins are sometimes named after certain persons, eg . बाबाशाई, महम्मुदी, etc.'. It appears that पारुथक, पारूथक, पारौपथ, पारुपथक, पारुत्थ, पारूथ and पारूथा are the names of one and the same coin.] Vide पाडू (रू)थक, पारूथा, द्रम्म; also vide PC.
m.
same as पारु [रू]थक. तेन चच्चरः क्षिप्तः । पारुथाद्रम्माश्चतुर्विंशतिसहस्रसङ्खयका मिलितास्तस्य 1 78.10-11. Vide पाडू (रू) थक, द्रम्म.
a cradle. राज्ञा सुवर्णपालकं जल्पितम् । तदपि कथां प्राह । 8.8. cf. Guj. पाळणं; Hindi पालना; Mar. पालक all in the sense of 'a cradle'. Vide PK.
same as पालि. 72.3; 78.1. Vide PC.
N. of a town called Pālitāṇā at the foot of mt. Śatruñjaya in Saurāṣṭra, a famous place of pilgrimage for the Jainas. 65.4. Vide PK. पालिन्तानकपुर.
from behind. इतः सूर्यास्तेऽम्बडो द्वारिकया प्रविश्य नृपं पाश्चात्येन [न] त्वा पृष्टौ स्थितः । अग्रे एहीति नृपोक्ते, देव ! मया स्वस्वामिनः कालिमानीता | 39.25-26.
a die. नाटसारि पासकः 79.3. cf. Guj पासो; Hindi पाँसा; Mar. फासा. Vide नाटसारि.
a bow-shaped instrument used for carding cotton.
गुणालीजन्महेतूनां तन्तूनां हृद्विपाटयन् ।
वंशार्द्धार्द्ध परिस्फूर्त्या रे पिञ्जन ! विजृम्भसे || 64.7-8; 76.32.
an oil-cake. 36.10. Vide PC., PK.
to sparkle. पिलपिलत्खलि: 125.22. Vide PC.
paste of the fruits of the tree called Solanum nigrum. एकदा श्री वीसलदेवस्य दक्षिणे चक्षुषि अंजनीरोगो जातः । ततोऽरिसिंहराजवैद्यस्याकारणं प्रहितम् । ...तत्पुरो राज्ञोक्तम् - मम भेषजं कथय, अन्यथा मारयिष्ये । व्यथा सर्वसाधारणा । त्वं तु कुत्रापि यास्यसि । अतोऽहं सर्वविदितं औषधं विधास्ये । तेन पीलूकुलीयकः कथितः । 79.28 – 80.1. [ कुलीयक ( Skt. कवलक, Guj. कोळियो) lit means 'a mouthful.] Vide PK. पीलुवृक्ष.
यवानां माणकं लभते । तेन वृत्तिः । तं पीष्य [A spelling peculiarity. ] cf. Guj.
to pound, to crush स्वयं पक्त्वाऽश्नाति । 33.11. पीसवुं; Hindi पीसना.

Page #170

164
पुञ्जक
पुत्रि
पुरुषसिद्धि
Vपूज्
m. sweepings. 77.28. Vide PK. - f. a daughter. शैलपुत्रिशिवयोः 72.18. [A spelling peculiarity.]
Vide तटिनि, देवि. f. a miraculous attainment by which a man can get a human
size image of gold. तस्य हि अग्निवेताल-पुरुषसिद्धिभ्यां सुवर्णसिद्धया चोपकारैश्वर्य तदा निरुपममासीत् । 9:35. Vide सुवर्णपुरुषसिद्धि; also vide PK. पुरुषकसिद्धि....... - - - to be adequate. विशेषतो दानं दीयमानं दृष्ट्वा मनसि दूमितो राणकः । राणकेनोक्तम्-मन्त्रिन् ! ईदृशेन व्ययेन कथं पूजयिष्यति । 74.32. [The verb पूज (Skt. पूर्यते > Pkt. पुज्जइ > Old Guj. पूजइ, पूगइ > Mod. Guj. ) in exactly this sense is very common in Old Guj. qt is its derivative in Old as well as Mod. Guj. Vide e.g.: 'जे जे गुरु दीसइं ते ते समय सिद्धांत तेहनी परीक्षाई न पूजई न पुहचई ।'
-Sastisataka Prakarana (Baroda, 1953 A.D.), p. 140, lines 4-5; 'ते तुरंगम जे वेगि पूजइ, ते द्रव्य जे सत्पात्रि वेचीइ'-Varnakasamuccaya, part I (Baroda, 1956), p. 82, lines 14-15; 'वल्लभ माणस तणउ ऊमाहउ किमिई अनेरइ पूजइ ?'-Ibid., p. 136, lines 20-21; 'चकोर चक्रवाक मयूर कूजई, जलकेलि तणा मनोरथ पूजई'-Ibid., p. 148, lines 3-4; 'मागिउ वंछिउ आपणउ, पूगउ मनह ऊमाहो'-Ravani Parsvanātha Phāgu (c. 1366 A.D.) of Prasannacandrasūri, verse 15€ ( Prācina Phāgu-Sangraha, p. 24); 'सीआला धरि काती मासि. कामिनि मनि हवं पगी आस'-Cubai Phāgu (16th Cent. V.S.), verse 5598 ( Prācina Phāgu-Sangraha, p. 116);
'मंगलकलस घरि करइ विलास, त्रिलोक सुंदरी पूगी आस,
सिंह लेई कुमरना वेस, चंपायइ वीनव्यउ नरेस' -Mangalakalaśa Phāga ( 1593 A.D.) of Vācaka Kanakasoma, verse 125 (Prācina Phāgu-Sangraha, p. 167); also vide Nala-davadanti Rāsa (1556 A.D.) of Mahiraja ( Baroda, 1954), verses 1220, 1524, 3264, 7914, 8674,
953d and Iorod.] cf. Mod. Guj. पूगq.. m. a small insect. 15.12, पूतरकाः 14. Vide PC.
to complain loudly, to bawl. पूत्कृतम् 2.5%; 4.25.29%; 35.29%3B
पूचक्रे 4.73 पूत्करोति 30.29%3; II5.13. Vide PK. f. acity. 86.2. [A spelling peculiarity.]
पूतर(क) पूत् / कृ

Page #171

165
पृष्टि
पृष्टिधावित
पृष्ठि
पृछा
पृष्ठिम्
पृष्ठिरक्षक
- m. a man. 42.18. n. [1] the number obtained by multiplying 84,00,000 by
84,00,000. साष्टवार्षिकाऽस्माभिर्दीक्षिता, देशोनां पूर्वकोटिं तपस्तप्त्वा
सेत्स्यति । 69.4-5. [A Jaina technical term.] [2] a type of ancient literature of the Jainas, not extant,
being a vast portion of the 12th anga of their Canon. दशपूर्वधराः 99.11; दशपूर्वधरेण 101.12. [The Purvas were fourteen in number. A Jaina technical term.] Vide
दशपूर्वधर. --- Vide PK. ____f. the back. 39.26; 46.6%; 50.5. Vide पृष्टिधावित, पृष्ठि. adj. running after, pursuing, chasing. 87.9-10. Vide gie,
पृष्ठिलग्न. ___f. the back. 109.19. Vide पृष्टि, पृष्ठिम् , पृष्ठिरक्षक, पृष्ठिलग्न, पृष्ठे (ठौ) Vलग् ,
पृष्ठौ ; also vide PC. adv. after, behind, in pursuit. मयूरमुखात् सर्पश्चरणाग्रे पपात। मयूरः
पृष्ठिमाययौ। Int. 29.14-15. cf. Guj. पूंठे. Vide पृष्ठि, पृष्ठौ. m. one who backs up; lit.: 'protector from the rear'.
मन्त्रिन् ! तवाज्ञा भवति तदा वयं वारयामः । मन्त्रिणा प्रोक्तम्-कुरुत यद्रोचते ।
पृष्ठिरक्षकोऽहम् । 60.22-23. Vide पृष्ठि. adj. chasing, pursuing. परमहंसः कस्मिन्नपि पुरे प्रविश्य शरणे गतः। पृष्ठिलग्नं .
कटकमायातम् । 105.10-II. cf. Guj. पूंठे लागेलं. Vide पृष्ठि, पृष्ठ(ठौ) Vलग, Vलग्; also vide PK. पृष्ठलग्न. [1] to follow, to go behind. तया सह चलितः। नृपः पृष्ठे लग्नः।
3.14. कमप्यदृष्ट्वा धेनुं प्राह-केन पराभूतासि । तं मम दर्शय । साऽग्रे
भूता, नृपः पृष्ठौ लग्नः। तया वत्सो दर्शितः। 107.29-30. 121 to follow with a hostile intent, to harass. मम त्वं काल
इव पृष्ठे लग्नः। 108.15. cf. Guj. पूंठे लागेलो. Vide पृष्ठि, पृष्ठिलग्न, Vलग्; also vide PC. adv. following, subsequently. कूपे पुत्रैः सह झम्पां ददौ। सोऽपि स्त्री-भ्रण
घातिनं स्वं मन्यमानः पृष्ठौ झम्पां ददौ। 98.6. cf. Guj. पूंठे. ___n. N. of a town called Petalada in Kheda district of Gujarata.
67.20..........-- f. a casket. काचमयपेटित्वात् । 14.3. cf. Guj. पेटी. Vide पेटिका, पेटी. f. a casket. एकया महे गन्तुकामया निजाभरणपेटिका कस्याश्चिन्निजसख्याः
समर्पिता। तया हारश्चोरितः । तया समेतया पेटिकां दृष्ट्वा कथितम्-मम हारः केनापि चोरितः। 114.1-2. Vide पेटि, पेटी.
पृष्ठिलग्न
•
पृष्ठे छौ)Vलग्
पृष्टी
पेटलाउद्रपुर
पेटि
पेटिका

Page #172

166
पेटी
पोटली
पोट्टल
पोठियां
पोतके
पोसाल
पौषधशाला
f. a box. केनापि राज्ञा चौरद्वयं [पेटीमध्ये निःक्षिप्य नखां] प्रवाहितम् | 113.28.
cf. Guj. पेटी. Vide पेटि, पेटिका. f. a bundle. एकदा श्रीशत्रुञ्जयतलहट्टिकायां श्रीसङ्घपूजायां जायमानायां [वस्त्रपोटली-]
बन्धनं कस्यापि पण्डितस्यार्पितं मन्त्रिणा। 74.27-28. cf. Desi पोलिगा;
Guj. पोटली. Vide पोट्टल; also vide PK. पोट्टलक. m. a bundle.
वेषः कोऽपि तुरुष्कसन्ततिभवः कक्षान्तरे लम्बित
श्छायामाश्रयते गताशुपशोर्जीर्णोर्णकापोट्टलः। 29.3-4.
cf. Desi पोट्टल. Vide पोटली; also vide PK. पोट्टलक. m.pl. pack-bullocks. 98.25. cf. Guj. पोठियो, pl. पोठिया exactly in
the same sense. to draw on a piece of cloth. उद्धाराय यतध्वम् । गुरुभिर्विमृष्टम्-आदौ बिम्बं पोतके(?) क्रियते। 99.22. [Probably this refers to drawing a sketch of the image on the canyas or cloth before carving it out.] cf. Pkt. पोत्तग; Guj. पोत, पोतुं; Hindi
पोता and Mar. पोत all in the sense of 'a piece of cloth'. f. a Jaina monastery. 65.24. cf. Guj. पोशाळ, पोसाळ. Vide
पौषधशाला, पौषधागार. f. a Jaina monastery. 31.20, 21; 37.43; 57.22; 76.5%3; 77.23;
95.3. [A Jaina technical term.] Vide पोसाल, पौषधागार; also
vide PC., PK. m. same as पौषधशाला. 26.33; 27.12, 16, 29; 30.11; 33.14; 38.14,
15, 18; 40.7,8; 44.22; 57.17-18; 64.9, 10, 25%; 65.12, 20%;
104.5; 105.14, 32 ; I06.29; 123.8; 125.23. Vide पोसाल. f. an iron-armour for the defence of a horse or an elephant.
वीराणां सन्नाहाः समपिताः । गजा १८ गुडिताः । अश्वाः सर्वेऽपि सज्जिताः । प्रक्षरां ग्राहिताः। 49.12-13. cf. Guj. पाखर. Vide PK. to perform the pratikramana rite. अन्येधुरारनालं गुर्वादेशेनानीयेर्यापथिकी प्रतिक्रम्य गुर्वग्रे गाथां पठितवान् । 92.20-21. [A Jaina
technical term.] Vide प्रतिक्रमण. n. a particular rite performed by the Jainas in morning and
evening wherein they repent for the sins committed by them and become alert against recurrence of the same. 49.9, 14; 103.34. [A Jaina technical term.] cf. Pkt. पडिक्कमण; Guj. पडिकमj. Vide प्रति +/क्रम्. (causal) to give gifts or alms to Jaina monks. प्रतिलाभिताश्च [साधवः] | 43.32; प्रतिलाभितौ 97.32. [A Jaina technical term.] Vide PC., PK. प्रतिलाभना.
पौषधागार
प्रक्षरा
प्रति + V क्रम्
प्रतिक्रमण
प्रति + / लम्

Page #173

167
प्रत्यय
प्रभावक
प्रतिलेस्वना
f. cleaning. एवंविधप्रस्तावे साधुभिः प्रतिलेखनार्थ सिक्किकोत्तारिता| Int.
31.25-26. [A Jaina technical term.] cf. Pkt., Guj. पडि
लेहणा. Vide PK. प्रतोली
f. agate. 2.24; 3.33; 23.12, 30, 31; 25.22, 273; 30.29%; 32.14%;
35.20; 41.133; 46.8; 48.22, 24; 50.7%; 86.133; 89.5, 24%; 90.10; 101.29%; 102.I, 7; 103.26%; 107.29; 109.20%; Int.
15.16; Int. 31.10. Vide PC., PK. प्रत्यक्षसरस्वती adj. a title of the great Jaina Acārya Jinaprabhasūri;. lit. :
'cne to whom Sarasvati, the Goddess of Learning, was
visible'. Int. 30.15. _m. a desire. देवं नमस्कुर्वद्भिर्भोजमेकमागतं दृष्टम् । देवार्चकः पृष्टः-रे ! किमिदम् ।
देव ! प्रत्ययान् पूरयति । चिन्तितम्-जिनशासनस्य मुख्यमिदं तीर्थम् , परं तत्र
कपदी मिथ्यात्वी जातः ; एतन्न सुन्दरम्-99.12-13. प्रत्याख्यान
n. the vow of renunciation of some object of enjoyment.
48.10; 100.23; II4.13. [A Jaina technical term.] Vide PC. प्रदीपनकं /लग्
to be on fire, to take fire. अत्रान्तरे राज्ञा रक्षकपुरुषान् प्रेषयित्वा उपद्रुतः।
तावतान्तःपुरे प्रदीपनकं लग्नम् । 10.12. VideVलग. adj. (a monk ) possessing powerful influence, and hence enhanc
ing the influence of religion. 26.17%; 54.1; 96.9%; 106.1;
123.9; Int. 30.10. Vide प्रभावना ; also vide PK. प्रभावना
f. [1] greatness, influence. I0.10; 16.23,31; 28.26%; 95.233;
121.2 ; Int. 30.22. [ A Jaina technical term.] Vide
प्रभावक ; also vide PC., PK. [2] distribution of gifts. 43.8 ; 126.7. [A Jaina techni
cal term.] Vide PK. प्रयाणक
n. [1] a journey ( with halts). 35.24; 60.18; 98.31; Int.
28.20. . Vide PC., PK.
[2] a march 70.I. Vide PC. प्रवर्तनी
f. same as प्रवत्तिनी. 103.33; 104.3,4. Vide महत्तरा. प्रवत्तिनी
f. a leader of female Jaina ascetics; lit.: 'a female promotor
(of religion)'. 43.6. Vide प्रवर्तनी, महत्तरा. प्रवहण
n. a ship. 43.25%; 80.14,15%; 99.16,183; 101.4,5,8; III.21,24.
Vide PC., PK. प्रस्ताव......."m. [1] an occasion, an opportunity. चेटीजनस्य सुरभिवस्तुप्राप्तिः
प्रस्तावे भवति 3.23; दिवा वक्तुमपि प्रस्तावो नाऽभूत्। 4.20-213 (गर्वः) उपायेनोत्तारयितव्यः प्रस्तावे 9.33; प्रस्तावे आकारयिष्यामि । 87.5%3
101.12, 20. Vide PK. [2] time. तव्यस्तावे ' at that time' 100.20.

Page #174

168
प्रहरणानि /गृह
प्रहादनपुर
प्राधुणक
प्राघूर्णक
प्रातिवेश्मिका
प्रान्त
प्राशुक
प्रेक्षण
(passive ) to have one's weapons snatched away ( by the
enemy). सोऽन्तरावस्थितश्रीमूलराजभिल्लैः प्रहरणानि गृहीतः। 13.2. n. N. of a town in North Gujarāta, mod. Pālanapura. 43.2;
67.19. [1] m. a guest. प्राघुणका यूयं सत्कारार्हाः। 25.9%; कुतः प्राघुणकाः?।
मरुस्थल्या भवन्तं ध्यात्वा वर्तनायागताः। 32.15-16. cf. Pkt.
पाहुणग, पाहुणअ Guj. परूगो, परोणो; Mar. पाहुणा. [2] n. reception. मन्त्रिणा प्रवेशोत्सवपूर्वकं प्राधुणकं विधाय.......
66.17-18. Vide प्राघूर्णक. n. reception. प्राघूर्णकार्थे सज्जीभूय स्थितोऽस्ति । 50.12-13. .Vide . प्राघुणक. f. a neighbouring lady. 97.32. Vide PK. arfaafuefit. m. that end of a bed or a couch where legs are to be kept
while lying therein. पल्यङ्के उच्छीर्षकं प्रान्तो वा कथं ज्ञातः ? 3.28.
cf. Guj. पांगत, पांगथ f.; Hindi पाँचंता, पाँयँती. Vide उच्छीर्षक. adj. devoid of any santient element, pure. 75.20. [A Jaina
technical term.] - Vide PC., PK. प्रासुक. n. a public show, a play. 47.32; Int. 29.22. Vide प्रेक्षणक,
प्रेक्षणीय; also vide PC.
same as प्रेक्षण. 25.17. Vide प्रेक्षणीय. n. same as प्रेक्षण. 25.15. Vide प्रेक्षणक; also vide PK. प्रेक्षणीयक. f. elevation, grandeur. 123.22. f. a slab (of stone). 66.26, 29; मम्माणाकरे मम्माणनगरे बाझे पूर्वदिशि
या राइणिविद्यते तस्या अधः फलहिका मम्माणापाषाणमयं बिद्यते, तां कारयित्वा
इहानय | 101.13-15. Vide फलही. f. same as फलहिका. 66.24; 70.4, 5. Vide PK. m. the month of Phālguna. 31.15. ? a leap, a hop. अत्रास्ति स्वस्ति शस्तः क्षितितलतिलको रम्यताजन्मभूमि
देशः सम्पन्निवेशस्त्रिभुवनमहितः श्रीसुराष्ट्राभिधानः । यस्योच्चैः पश्चिमाम्भोनिघिरपहरते लोलकल्लोलपाणिः
प्रस्फूर्जत्फालफेनोल्बणलवणसमुत्तारणैदृष्टिदोषान् ॥ 58.13-16%3 सौरभ्यमालगुणमालतमालका...
__व्योमान्तरालकृतफालयशोमराल:। जीमूतकालरिपुकीर्तिमृणालिनीनां
श्रीवस्तुपाल विजयी चिरकालमेधि ॥ 61.14-15%B तत्र कामिकतीर्थमस्ति। तस्य तीरे वंशजाली। तत्राहं पूर्वभवे वानरीरूपाऽधिरूढा । फालच्युता वंशकीलेन विद्धा मृता। 84.20-21. cf. Pkt. फाला; Guj. फाळ f. Vide फालां/दा.
प्रेक्षणक प्रेक्षणीय प्रौढिमा फलहिका
फलही फागुण
फाल

Page #175

169
केर
फालांदा
to leap, to take a jump. पुरा अर्बुदाचले मर्कटी फालां ददाना शाखया
विद्धा । 85.4-5. cf. Pkt. फाला 'a leap'; Guj. फाळ देवी. Vide फाल. फूलड
m. the father of Lakha Phulani, the well-known ruler of
medieval Kaccha. 12.33. Vide PC. फेरकंदा
to take a round, to go round. इतः सेनानीः सन्नद्धीभूय पुरावहिनिर्गत्य फेरकं दत्त्वा मध्ये याति । 25.5%; यदाऽसौ कथयति फेरकान् देहि तदा त्वया कथ्यम्-अहं न वेधि, भवानग्रे भवतु | 103.10-II, 12. cf. Guj. फेरो
देवो, फेरा फरवा.
m. a jackal. 58.34. Vide PK. फेरण्ड, बइकार
m. a songster. 79.4, 5. Vide PC. बइठा उठि
f. retired life; lit. : ‘sitting and standing (in peace )':
व्यापारे वर्ष १८ तदनु बइठा ऊठि। 68.27. बहूउ
m. [1] a lad, a boy. अथ श्रीवीरधवलवारके नान्दउद्रीपालितः, अढारहीउ
बडूउ हरदेवः 78.7. cf. Pkt. बडुअ < Skt. बटुक; also Old Guj. बडूउ, mod. Guj. बडवो 'a boy whose sacred thread
ceremony is being performed'. [2] a scholar, a Pandita. बडूयाचाचरीयाकस्य शिष्यः 78.7.
[बडूया is an oblique form of बडूउ. The word बडूउ has slightly changed its connotation here to 'a man who, undergoing training as a बडूउ, has become a
scholar or a Pandita'.
Vide अढारहीउ. Vबन्ध
( causal ) to get tied. चतुष्पथ-चत्वरके जयघण्टा बन्धापिता। 22.23. बम्बूलवृक्ष
m. the acacia tree. 45.22-23. cf. Guj. बावळ ; Hindi बंबुल ; Mar.
बाभूळ, बाभळ. बम्बारव
m. a loud out-cry... 77.29. Vide बुम्बापात ; also vide PC. बुम्बारव
and PK. बुम्बा, बुम्बारव, बुम्बावक्र. बम्भसूत्र
the sacred thread. ततोऽत्र वाटिकाद्वारि जिनप्रतिमां मण्डयध्वम्। सर्वेsप्युपरि चरणं दत्वा व्रजतः। जैनस्तु न यास्यति, तदा ज्ञास्यते। सर्वेऽपि चरणं दत्त्वा निःशवं गताः। उभाभ्यां विमृष्टम्-वयं ज्ञाता अस्माकमेतत्परीक्षार्थ कृतम् । ततो वृद्धेन कर्णात् खटिकामादाय बम्भसूत्रं कृतम् । उपरि चरणं दत्त्वा गतौ। 105.6-8.
cf. Pkt. and Old Guj. बंभ < Skt. ब्रह्मन्. बरकोढिन् .........adj. an excellent leper (a contemptuous term). सा लज्जिता, कुष्ठी
भवेति शशाप बन्धुम् । शीततौं नृपाग्रे मयूरेण बरकोढीति सोपहासमूचे। cf.
Pkt., Guj., Hindi, Mar. कोढी < Skt. कुष्ठिन् . बर्बर(क)
m. a semi-divine being. धूमो विस्तुतः । क्रमेण बर्बरो वेताल: प्रकटीभतः ।
1.17, 20; द्वादशवार्षिके विग्रहे सिद्धनाथे खिन्ने बब्बरको वेताल: प्राह 23.143 22

Page #176

बलहट्ट
बलानक
बहि: + गम्
बहिर्भूमि
बहुरूपिणी विद्या
बलिस्ते जिह्वायाः idiom lit : ' may some oblation be offered to your tongue', i.e., ‘I thank you for giving such happy tidings. ' अरे ! ते काष्ठानि लास्यति ? अद्य नृपः परासुरासीत् । तेनोक्तम् - बलिस्ते जिह्वाया अद्य विशेषतो मम काष्ठानि महार्घ्याणि विक्रेष्यन्ते । 5.12-13. [ This is an idiomatic expression indicating joy. ] cf. Guj. idiom 'तारा मोढामां गोळ'.
बाई
बाण
बान्धव
बाप
बापपुत्र
170
मुङ्गानुगत मुद्गरानुरुगदाघातोद्धतान् व्यन्तरान् वेतालानतुलानलाभविकटान् झोटिङ्गचेटानपि । जित्वा सत्वरमाजितः पितृवने नक्तंचराधीश्वरं
बद्धा बर्बर मुर्वरापतिरसौ चक्रे चिरात्किङ्करम् ॥ 134.16–19.
n.
[The first two references are to the well-known वीर वेताल conquered by the great king Vikramaditya of Ujjayini; while the last two references are to the being known as ' बाबरो भूत' in the fables of Siddharāja Jayasimha, the great ruler of medieval Gujarāta.] Vide PC.
m.
an army-shop. रोगिणा घण्टा वादनीया । यथा वैद्या मिलन्ति, चिकित्सां कुर्वन्ति च । अपरं च रोगिणा बलहट्टेषु भेषजान्नादि ग्राह्यम् | 22.24-25. Vide हट्ट.
f. going to ease one's bowels. ततः पूर्देवतया श्रीवर्द्धमानसूरीणां बहिर्भूमौ रोदनेन ज्ञापनम् । 83.6; तया भयभीतयोक्तम् - अहं बहिर्भूमौ यास्यामि । 84.5-6, सा मृत्युर्वेलायां बहिर्भूमौ गता । 8-9. Vide बहि: + V गम्, भूमौ / गम् ; also vide PK. बहिर्भूमिं गम् .
m.
the pinnacle or ornamental top on the gate. तत्र चैत्यबलानके ९ घडी सुवर्णस्य चतुरस्त्रं कलशं ददौ । 40.32-33; तत्र गह्वरमध्ये चैत्ये गर्भगृहत्रयं कृत्वा रत्न- मणि-स्वर्ण-मयबिम्बत्रयं कृत्वा तत्र [ स्थापितं ]... काञ्चनबलानकं कृतम् । 97.17-18. Vide PC. बलानकमण्डप.
f. N. of a lore which would enable one to assume many forms simultaneously. यत्र न यान्ति तत्र ते श्राद्धा विषादं कुर्वते । अतस्तां बहुरूपिणीं विद्यां स्मृत्वा रूपान् विधाय सर्वेषां मनोरथाः पूरिताः । 115.5-6.
m.
f.
an honorific term for ladies. 30.30; 43.4; 123.14. cf. Desi बाइया; Guj., Hindi, Mar. बाई.
an arrow. 86.14, 15; 87.18. [A gender peculiarity. ]
a brother. तेषां गुरुबान्धवाः श्रीजिनवल्लभसूरयः 43.5-6. Vide PK.
a father. 118.15. Vide PC.
the father's son. 118.15. Vide PC.
to go outside (the village), i.e., to go to ease one's bowels. यो भक्ते समागते बहिर्गन्ता । 113. 18. Vide बहिर्भूमि, बाह्यभूमौ / गम् ; also vide PK. बहिर्भूमिं V गम् .

Page #177

171
बार pronoun. twelve. 59.27. cf. Guj. बार; Hindi बारह; Mar. बाराः Vide
बारही. बारऑलगउ
m. an officer guarding the palace gates%; lit.: 'the servant
(attending ) at the gate'. 24.31. Vide अवलगा, उलगा, ऑलगा,
द्वारावलगक; also vide PC. वार. बारही
f. a ministry of twelve persons? कुमुदचन्द्रेण लञ्चां दत्त्वा बारही परा
वत्तिता। भाण्डागारिककपर्दिनं विना शल्यहस्तं बाहुकनामानं मन्त्रीश्वरं बाहुडदेवं च
विना । 28.32-33. Vide बार. बारिका
a window, a small door. त्वमनहः । तव मिथ्यात्वं गच्छतो वारा न लगति । त्वयाऽत्र न कार्यम् । अहमन्यत्र गत उद्वेगकारी भविष्यामि । गुरुभिरुक्तम्-त्वं याहि । ततः स देवपत्तने गतः । तत्र तैय॑न्तररपरद्वारे क्षेपितः । तत्र कपर्दिबारिका जाता।
100.13-15. cf.Guj. बारी. Vide PC. वार. बावन-बावनी f. two sets of fifty-two ( things). वत्से ! जघन्य बावनी ढौक्यते, मध्यम
बावन-बावनी, उत्तमं नन्दीश्वरप्रासादः । ५२ आचार्यपद-५२ सिंहासन-५२ पाट
एवं सर्व विधीयते। 75.17-18. बावनी
f. a set of fifty-two (things). 75.17. [For quotation vide
बावन-बावनी.] बाह्मभूमौ / गम् same as बहि: + /गम्. श्रीशीलगुणसूरिभिर्बाह्यभूमौ गतैः 12.23;
इतश्च वृद्धो बाह्यभूमौ गतः। 113:16. Vide बहिर्भूमि; also vide PK.
बहिर्भूमि / गम् . बिडोत्तर pron. two more. माहेश्वरेषु प्रासादेषु, ३ सहस्र बिडोत्तर नूतन जीर्णोद्धार 65.26.
cf. Guj. बिलोतेरसो, बिलंतेरसो '102' बिण्ट
n.? the stalk of a betel-leaf. 3.16, 26. बिम्ब
n. an idol. I0.14%; 16.23; 30.14, 18, 20, 28, 31; 3I.II, 15,333;
33.20%; 42.33; 44.28 31, 33; 45.1; 47.9, 18; 50.24%; 52.19, 20, 31; 53.6, 21, 25%; 65.22; 66.28; 70.5%; 83.5%; 91.25, 27%3; 95.28; 96.3, 6; 97.15, 17, 18, 21, 23, 24, 25%; 99.18, 22, 23, 24, 29%; I00.II, I7; IOI.II, I7, 19, 21; 107.21; 124.30%B
Int. 30.29; Int. 32.4. Vide PC., PK. विरुद
n. a title. 9.34:18.43; 20.18, 19, 21; 27.16%; 28.19%; 54.36%3B
55.33; 67.16; 78.24; 90.15, 26; Int. 30.15, 28, 31. Vide
PC., PK..... - बीजपूर(क)
n. the citron. IH4.28, 29; 121.13%; 122.3. Vide PC. बीटक
n. a roll of betel-leaf. 4.10%; 39.22, 22-233; 39.27, 29; 46.22; .55.22; 56.143; 68.16; 70.2; 89.12, 31. Vide बीटकं ग्रह, बीटक
Vदा, बीटकं याच; also vide PC., PK.

Page #178

172
बीटकं
ग्रह
बीटकंदा
बीटक Vयाच्
Vबुड्
गुम्बापात
to undertake an enterprize to secure the glory it may bring. कोऽपि बीटक मल्लिकार्जनोपरि ग्रहीष्यति 39.22, बीटकं गृहीतम् 22-23, 27, 29%; बीटकं जगृहे 46.22; बीटकं गृहीत्वा 70.2. Vide बीटक, बीटकं Vदा, बीटकं याच्; also vide PK. [1] to allow to undertake an enterprize in order to secure
the glory it may bring, at the risk of one's very life. बीटकं देहि। अस्य व्रतस्यैतदेवोधापनम् । सा विसर्जिता । पत्या सहाग्नौ प्रविष्टा । 4.10-II; राज्ञा बीटके दीयमाने...बाहडवारितेनापि आम्बडेन
बीटकं जगृहे । राज्ञा कटकं राजगिरिं च समय प्रेषितः । 46.22-23. [2] to permit to bid adieu. अश्रुपातपूर्व राज्ञा बीटकं दत्तम् ।
68.16. [This has reference to the custom of offering
a roll of betel-leaf to a person bidding good-bye.] Vide बीटक, बीटकं Vग्रह , बीटकं /याच्; also vide PK. बीटकं Vग्रह. to seek permission for bidding adieu. बीटकं च वनवासार्थे याचितमस्ति । 89.12%; बीटकस्य प्रसादं कुरु यथा तपोवने यामि । 89.31. Vide बीटक, बीटकं /ग्रह , बीटकं/दा. to sink into water. एकेन बुडति 38.20, लोमेन बुद्धति 24, 25. cf.
Pkt. बुड; Guj. बूडवू; Hindi बुडना, Mar. बुडणे. VideVबुड्. m. a loud out-cry.: 130.2. Vide बम्बारव; also vide PC. बुम्बारव, PK.
बुम्बा, गुम्बारव, गुम्बावक्त्र. to cause to sink, to dip. सा द्विजैोल्यमानापि न युद्धति । 66.3. cf.
Guj. बोळवू, झबोळवू. m. N. of a gaccha, popularly known as vadagaccha.
प्रभाधिनाथैर्मुनिभिः कलाभूत मुख्यैरुपेतो गुरुतारकौघैः । अनन्तलीलाकलितः किलास्ते
गच्छो बृहद्गच्छ इति प्रतीतः ।। 26.1-2. Vide गच्छ. f. a company of soldiers. ततोऽम्बडो समीपमेत्य अश्ववारपश्चशती याचितवान् ।
स तो गृहीत्वोपरि पथेन हेरकं कृत्वा मल्लिकार्जुन बेडायां स्थितमश्वान् वाहयन्तं प्राह-भो! शस्त्रं कुरु । 39.30-31. cf. Guj. बेडो = 'लश्करनो भाग' - 'a part of an army': Bhagavadgomandala Lexicon, Vol. VII,
p. 6446. Vide PC. for another sense. m. agoat.7:35. Vide PK.. f. a school for the study of the Vedas. 65.25. Vide PK.
same as Vबुद्द. बुद्धति 41.19; 66.3; झुडिता 41.19; 66.31 ; बुडिते 92.27.
Vबुल
उ.
बोरकट
ब्रह्मशाला

Page #179

173
भक्त
मट्ट
भट्टपुत्र
भण्डार भद्रित
भरटक
भरत
मव्य
n. a meal. 13.15, 18. Vide PK.; also vide PC. भक्तकार. m. a bard. 27.16; 28.5%; 39.28; 46.33; 51.17%3; 59.30; 60.29,
30; 86.30; 87.10; 88.23; Int. 26.23. Vide भट्टपुत्र; also vide PK. m. a bard; lit.: 'the son of a bard'. तव वाटिकामध्ये स्थितस्य द्विप्रहर
वेलायां यो द्विजः समभ्येति,....इतो नागडनामा भट्टपुत्रस्त्रिदिनलकनावसाने..49. 25-29; 67.6. [Here भट्टपुत्र is referred to as द्विज, which suggests that the caste of the bards (भट्ट, Guj. भाट) was considered to
be a part of the Brahmanical fold.] Vide भट्ट. m. a library. 77.2. adj. made glossy; lit. : ' shaved'. [A euphemistic term.] मन्त्रिन् !
भीमडाको नापितः किं करोति । तेनोक्तं-अश्वपति-गजपति-नरपति-नृपत्रयस्य शिरांसि
भद्रितानि । चतुर्थस्य शिरसि साीकृते क्षुरमाचालयनस्ति | 21.II-I3... m. a contemptuous term for a keeper of Siva-temple. 60.23.
Vide PK. m. the country Bhārata, India. 69.5%; Int. 26.25. adj. [1] excellent. 2.9%; 17.7%3 21.15%; 25.11; 32.16%; 39.12;
45.31; 47.25%;48.32;49.27; 50.3,7, 17351.25 52.12; 53.22; 55.27, 30; 57.21; 61.26; 64.33; 65. 2, 3, 35%;
108.18%B II2.4, 15%; 122.4, 6, II; Int. 32.11. [2] one worthy of attaining salvation. भन्यजनानाम् 26.3.
[ A Jaina technical term.] Vide PK. .. n. ashes. 61.28. . . __m. awater-man; lit.: ' bearer of a leathern water-bag'. 54.14. n. wages, hire, fee.
पुत्रादपि प्रियतमैकवराटिका
मित्रादपि प्रथमयाचितभाटकानाम् । माजानुलम्बितमलीमसशाटकानां . वजं दिवः पततु मूनि किराटकानाम् ॥ 123.15-16.
cf. Guj. भाडु; Hindi माडा; Mar. भाडे. n. teaching. Int. 30.13. m. a steward. 28.32-33; 37.14, 17; 33.18-19; 43.2; 75.2;
102.25. Vide भाण्डारिक; also vide PK. (causal) to preserve in a secret place. रे द्रम्माःक? देव ! सन्ति । कथं नानीताः। स्वामिन् ! रैवतकं दुर्ग मरवा तत्र भाण्डागारे स्थापिताः। 34.9-10.
cf. Guj. भंडार. m, same as भाण्डागारिक. 43.15. cf. Guj. भंडारी,
भसित
भनकधर
भाटक
माणन
भाण्डागारिक
भाण्डागारे स्था
भाण्डारिक

Page #180

भार (क)
भारपट्ट
भारिका
भावसार
भावुक
भिडबन्ध
भीमडाक
भीमप्रीद्राम
भुक्ति
भुण्डतर
भुम्भली
....
174
a bundle. 45.18, 20. cf. Guj. भारो Vide भारिका.
m.
a beam. 117.12. Vide PC., PK.
f.
a bundle (of reeds etc.). इतश्च वाराणस्यां प्रतोलीद्वारे चतसृषु वंशान भारिका पश्च शतानि प्रापक्षिष्यन्ते ( प्रक्षिप्यन्ते ? ) 89.5. cf Guj. भारी. Vide भार (क).
m.
an individual of the cloth-dyers' class. 114.17-18. cf. Guj. भावसार. Vide छिम्पिका
a sister's husband. 45.29; 121.21; 123.17, 18. Vide PC. m. the compound wall (of a shrine). 125.13. Vide PC.
a contemptuous term used for भीम or भीमदेव, a king of medieval Gujarāta. 21. II, 15. cf. Guj . भीमडो.
m.
m.
m.
m.
a type of Dramma. भीमग्री (v./. भीमपुरी ) द्राम ९८ लक्ष | 33.22; भीमप्री[य] द्रम्मलक्ष ६३ । 34.26; एवं सर्वाक्क ३ कोटिशत, ३२ कोडि, ८४ लक्ष, ७ सहस्र, ८ शत, १४ लोहडिआ अथवा इका आगला द्राम भीमप्री० । 65.29-30. [Apparently these are coins struck by king Bhimadeva. Elsewhere we also find references to वीसलप्रिय द्रम्मs, ie, coins struck by king Visala. In an unpublished collection of Sanskrit Prabandhas entitled Laghuprabandhasangraha (folio 104, line 1 ) belonging to the Gujarātī Department of M.S. University of Baroda, we get the following interesting reference: “ टक्ङ्कशालायां हरिणप्रिया द्रम्मा जाताः । " Here ' हरिणप्रिया दम्मा: ' can only mean coins with the figure of a deer. The story related in Laghuprabandhasangraha is repeated at PPS. . pp. 84-85 where it is stated: अथ टकशालायां हरिण्यङ्किता द्रम्माः पतन्ति । " (p. 85, 1.2 ). Similarly, PC. ( PP. 109 -110 ), while presenting a some-what longer version of the same story, says : “ तस्मिन्नवसरे देव्या महालक्ष्म्याः पुरतष्टक्कशालायां हरिण्याश्चतुर्णां पादानामध: शिशुरूपं नाणकं नूतनं सभायमानमाकर्ण्य" (p. IIo, lines 2-3 ). From these references it may be inferred that the coins called भीमप्री०, वीसलप्री० etc. most probably bore the figures of the respective kings. ]
f. [1] possession, ie, kingdom, realm. कुमारभुक्तौ धवलकं दत्तम् । 54.23. Vide कुमारमुक्ति; also vide PK., and PC. भुक्तिवृद्धि. [2] food. स्त्रीमुक्ति के लिभुक्तिर्न मन्यते । 15.10.
adj. worse. अमुं भुण्डतरं त्यक्ता नृपशरीरमधिष्ठाय भोगान्भोक्ष्ये 6.18. cf. Guj. भूंडुं; Hindi, Mar. भुंडा.
f. an almond-shaped vessel for keeping liquids. करे मद्यभुम्भल्यौ बर्त्तते । 99.31-32 cf. Desl भंभा ; Guj. गंभली.

Page #181

175
मुल्ल
भूमी . . भूमौ मुच्
भूर्ज
Vभेटू
adj. who has erred, who has made a-mistake and prays indulg
ance. कुमारेण रिछस्तद्वचसा क्षिप्तः । स केशैर्बद्धैः स्थितः, न पतितः । तेन कुमार उक्तः-रे किमिदम् ? अधुना किम् ?| स चरणयोनिपत्याह-अहं भुल्लः । तेनोक्तम्त्वं वचनाद्वष्टः । अतस्ते तद् यातु | 81.14-16. cf. parallel Guj. expressions : . भूल्यो, भूली गयो. Also cf. Pkt. भुल्ल; Guj., Hindi,
Mar. भूल in the sense of ' erring, error'. . f. the earth. कर्णादिभूमीभुजः 71.27. [.A spelling peculiarity.]
to place (a person) on the ground from the bed at the time of death and thereby prepare for the last sacrament. श्रीहेमसूरिमाता पाहिणिनाम्नी अनशने स्वीकृते भूमौ मुक्ता। 37.22 ; श्रीकुमारपालेन भूमौ मुक्तेन 47.18; भूमौ मुक्तः। 78.1-2. cf. parallel Guj. expressions : भोंये मूकबुं, भोंये नाखवू, भोंये लेq. a letter written on birch-bark. द्विवेलमुद्धते भोक्ष्ये, परं भूर्ज (१) विना युष्माभिः किमपि न वक्तव्यम् । 40.11-12; इतः कस्मैचिन्नुपपुत्राय कन्या दत्ता । षण्मासान्ते लग्नं मत्वा नृपेण स भूर्जानर्पयित्वा (?) विधिनिमन्त्रणाय उक्तः
-रे वत्स ! विधि निमन्त्र्यागच्छ । 109.10-II. Vide भोज. 'm. appears to be the N. of some aboriginal tribe. 63.24.
[One ms. reads मातङ्ग in place of भृदङ्गः] to meet, to see. भेटितः 35.17%3; भेटयति 73.21, भेटयामास 21. Vide भेट, भेटा, भेटन; also vide PK. a meeting. एकदा हेमाचार्याः छत्रशिलायां निविष्टास्तेजो ददृशुः। विलोकयतां समीपे समागतं तत् । मध्यगतपुरुषभेटः। 37.28-29. cf. Guj., Hindi,
Mar. भेट (f.) — meeting'. Vide /भेट , भेटन, भेटा. n. a meeting. ततो यात्रा कृत्वा समेतः सिद्धेशः । मन्त्री भेटनाय गतः । 35.27-28.
Videv भेट , भेट, भेटा. f. [I] a meeting.. प्रधानरानीतौ तावेव । प्रथमभेटायां राज्ञोक्तं-भण
पण्डित ! वर्णय किंचन | 21.26. Vide /भेट , मेट, भेटन. [2] a present. तेन सप्तदिनान्ते सितां कावलयित्वा (?) क्षुरिकाद्वयं विधाय
परमण्डलमेटामिषेण राज्ञेऽपिप्तम् । 36.28; ततो बीजपूरकमेकं भेटाकृते गृहीत्वा भूपसमीपं गतौ । सभां महतीं विलोक्य क्षुभितौ । राज्ञः पुरो बीजपूरकं मुक्तम् । राज्ञोक्तम्-पूर्ण पूर्ण किमेतत् ? । पण्डितेनोक्तम्-राज्ञो भेटायां लींबउस'केन भाव्यम् | 14:27-30; बीजपूरद्वयं प्रच्छन्नं दत्तम् । तेन तत्स्वरूप
मज्ञात्वा पत्रशाकाहे । तेनाप्यज्ञाते कस्यापि भेटार्थम् | 121.13-14. cf. Desi भिट्ट, भिट्टा; Guj., Hindi, Mar. भेट (f.) in both these senses. to devastate. नृपः प्राह तथा कुरु यथा दुर्ग गृह्णामि । तया प्रोक्तम्-कटकं सन्नद्धं कुरु । अयमत्रत्यो मध्याह्ने प्रतोलीत्रयमुद्धाट्य दानं दत्ते । यदाहं स्नात्वा केशविवरणं करोमि तदा ढौकनीयम् । सङ्केते मिलिते दुर्गो भेलितः। चित्राङ्गदस्तु स्वर्णपुरुषं
मेट
m, amaa
भेटन
मेटा
Vमेल्

Page #182

16
भोज
भोजनवारा
म०
मङ्गलवार मज्जाजैन
कण्ठे बड़ा वाप्यन्तः पपात | 103.26-28. [This is current in Old Guj. also. Vide e.g.:
करीउ पराण, कठव्या हाथी,
तुरक चख्या गढ चांपर --- वरती भेल देवकर पाटणि .
पाख्या .पोलि पगार. -Kanhadadeprabandha, I.85cd 86ab. cf. Mod. Guj. भेलाडवू; Mar. मेलण.
. ... n. appears to be the same as भूर्ज. देवं नमस्कुर्वद्भिभौजमेकमागतं दृष्टम् ।
देवार्चकः पृष्टः-रे! किमिदम् । देव ! प्रत्ययान् परयति । चिन्तितम्-जिनशासनस्य मुख्यमिदं तीर्थम् , परं तत्र कपी मिथ्यात्वी जातः; एतन सुन्दरम् । 99.12-13.
[ भोज is the Gujarati derivative of Skt. भूर्ज.] f. a feast or caste-dinner. 32.27. Vide PK. adj. short form of , an honorific term prefixed to the
name of a respectable man; lit.: 'agreat or elderly man'. राजा म० तेजःपालस्य कुपितः। 73.23. Vide महं०, मं0; also vide PK.
महन्तक. m. Tuesday. 25.II, I4. m. a staunch follower of the Jaina religion ; a Jaina to the a. core; lit. : 'a Jaina to the sinews'. 47.8; 49.8; 78.28. m. a couch. 133.15. Vide PC.
the head-ship of a monastery. This appears to be the same as मठाधिपत्यम्. But it is not a scribal error, for the insertion of the letter 'घि' would not suit the metre. अधिकारात् त्रिभिर्मासैर्मठापत्याधिभिदिनैः ।
शीघ्रं नरकवाग्छा चेदिनमेकं पुरोहितः ॥ 128.21. f. a whole piece of cloth? तदनु द्रम्मसहस्र (३०००) वासणे प्रक्षिप्य एका
त्रिपद्धकूला महिया । 49.27--- m. a jeweller. 33.10; 132.9. Vide PC., PK. [1] to build. सूत्रधारामाइयोक्तम्-तादृग्गृहं मण्डयत यत्र सप्तान्वयिनः
खादन्ति पिबन्ति च । 2.7-8;एकदा श्रीशत्रुजये शोपरि कपर्दियक्षप्रासादः
प्रारब्धः । पाषाणान् विदार्य मण्डयध्वम् । 64.17-18. [2] to draw a figure). ततोऽत्र वाटिकादारि जिनप्रतिमा मण्डयध्वम् ।
105.6... [3] to set, to arrange. स्वर्णलाले द्वात्रिंशत्कच्चोलकैर्वृते मण्डिते क्षीरमयं
पकानं परिवेषितम् । 17.23-243; कोऽपि स्थालं न मण्डयति । मन्त्रिणो
मञ्चक
मठापत्य
n.
मड्डि
मणिकार
Vमण्ड्

Page #183

177
मण्डक
मण्डपिका
क्तम्-स्थालानि किं न मण्ड्यन्ते ?। 32.28; रात्रौ घटी मण्डिता। 44.29%; पौषधशालाद्वारे चच्चरे चच्चरो मण्डनीयः। एवं षण्मासं मण्डितः। 76.5-6; तत्र नित्यं लग्नं मण्डयित्वा पठिताभ्यासं करोति । एकदा सिंहलग्न मण्डितम् । 90.29-30; उपाश्रयात्पाश्चात्ये तैलकटाहिर्मण्डिता।
105.15. Vide घटी /मण्ड्. [4] to arrange a seat for, to seat. प्रथमं दिग्वस्त्रैर्मण्डले मण्डिता
कुमारी। 99.I. [5] to set up, to start. तत्र राधावेधो मण्डितः। 20.23; ततो
रसविडम्बननाटकममण्डि। 22.13-143 इतो वस्तुपाल-तेजःपालौ हट्टे
मण्डयतः। 54.25, अरिभिर्विशेषविग्रहो मण्डितः। 87.27. cf. Guj. मांडवू; Mar. मांडणे in all these senses. Vide PK. m. a kind of bread. 14.27. Vide PC., PK. f. [1] a protico. तथा कृते हैमकलशः प्रकटो जले; तदनु हैमी मण्डपिका च ।
9.8; अद्य मण्डपिकायां ये मधूच्छिष्टमयाः स्तम्भाः समायान्ति तानादाय
गृहे शोध्य पश्चादागन्तव्यम् | I04.29-30. Vide PC., PK. [2] a toll-station. इतो द्वितीयदिने मन्त्रिणा सईदो व्याहृतः । जलमण्डपिका
द्रम्माणां लक्षस्त्रिभिर्याच्यते। सईदेनोक्तम्-अर्पयतान्यस्य मया त्यक्ता । द्वितीयदिने उक्तम्-स्थलमण्डपिका द्रम्माणां लक्षपञ्चकेन याच्यते। 56.6-7.
cf. Guj., Mar. मांडवी. __f. N. of a small town in Gujarata, modern Mandala in
Ahmedabad district. 58.11. [Minister Vastupāla's an
cesters came from this place.] m. a feudal chief. 45.33; 69.12. Vide PK.; also vide PC.
मण्डलीकसत्रागार. f. a seat. अत्रान्तरे सिद्धरसयोगी तन्निशम्य समागतः । प्रदीपिकाधूमवेधेन राज्ञ
स्ताम्रमण्डिका सुवर्णीकृता। 22.17-18. n. a wax-cloth, an oil-cloth. पुराहिदृशं ददौ। मदनकपटैः कृष्णान
चतुरकान् दृष्ट्वा प्राह-23.19. ['मदन...चतुरकान्' here means 'black
tents made of water-proof textile'.] cf. Guj. मीणकप्पड. adj. knower of secrets. एकदा मन्त्रिणो राज्ञा सहाप्रीतिर्जाता । मन्त्री रूसणके
मालवदेश प्रति सपरिच्छदोऽचालीत् । राज्ञा ज्ञातमेषो मध्यवेदी। सैन्यं सत्वरमानयिष्यति । 31.23-24. to agree, to consent. अहं रज्जु प्रेषयिष्यामि, तत्प्रयोगेण त्वयाऽऽगन्तव्यम् । तया मानितम् । 4.2-33; अधुना परावर्ते कृते जनो न मन्यते। 13.17%; तेन सर्व मानितम् 13.18 ; न मन्यते । 44.33; यदि न मन्यसे 44.33; मन्यते 102.22%3 अमानिते पण्डितं गृहाद् बहिः प्रेषयित्वा सखी तां जगाद । तथापि न मानयति । 15.26; भर्तृवचनं मानयित्वा 16.2; मानयित्वा 132.34; कः
मण्डली
मण्डलीक
मण्डिका
मदनकपट
मध्यवेदिन्
Vमन् -

Page #184

178
मनि-मनु
मनुष्य
मन्द
मपन
कं मन्यते, कः कं न । 19.15; देव ! इदमुद्राहितम् । राज्ञोक्तं न मन्यते । ममादेश विना कथं कारितः । 34.12-13; इत्यवगत्य मानितः। 22.22 ; दण्डो मानितः । 35.26, तत्रागत्य मानितो मन्त्री ( causal : 'conciliated') 29; बलादपि मानिता गुरवः। 64.29%; मन्त्रिणा मानिते 67.4; 102.22 ; मानिताः 'conciliated or reconciled ' Int. 30.43; न मन्ये 28.20; मानितम् 30.1, 24; 36.15; 44.28; 51.43: 67.21; 75.31; 91.6, determined'; 103.5%; II2.20, 22; II5.43; परिणयनं मन्यध्वम् । 32.29%; तैरमन्यत । 34.6%; न मानयिष्यति। 37.20; मन्यते 41.15%; 52.17; देव ! मान्यताम् । 51.3-4% अमन्यमान: 51.22; भवता नैवेद्य माननीयम् । 52.17; मन्यस्व 67.4, मन्यते 21; त्वां लघु भणित्वा कोऽपि न मन्यते 'believe' III.32.
cf. Guj. मानवं, मनावq. idiom. mind reads mind. If one thinks nicely about another,
the same feelings about the former occur in the latter's mind. 5-9, 10, अतो मनसि मनो भवति ।... इति मनि-मनुसम्बन्धप्रबन्धः ।।
I7-18. cf. Guj. मनोमन. n. pl. one's own people, persons of one's trust. इतस्तस्य गृहे मनुष्याणि
मुक्तानि । 56.33. Vide मानुष. adj. sick, ill. 52.28. Vide PK. .
n. measuring. देवं नत्वा बिम्बमपने लग्नः 30.18. Vide /मा [1]. n. N. of a town in the vicinity whereof the mammāņi type of
stone was easily available. मम्माणाकरे मम्माणनगरे बाह्ये पूर्वदिशि या राइणिविद्यते तस्या अधः फलहिका मम्माणापाषाणमयं विद्यते, तां कारयित्वा इहानय | IOL.13-15. Vide मम्माणाकर, मम्माणापाषाण, मम्माणि, मम्माणी
also vide PC. मम्माणीयखनी, PK. मम्माणीखनी. m. N. of a quarry of excellent marble. I01.13. Vide मम्माणनगर,
मम्माणापाषाण, मम्माणि, मम्माणी; also vide PC. मम्माणीयखनी, PK.
मम्माणीखनी. m. a superior quality of marble. I0.14. Vide मम्माणनगर,
मम्माणाकर, मम्माणि, मम्माणी.... f. same as मम्माणापाषाण. मम्माणिबिम्बम् | 124:30. Vide मम्माणनगर,
मम्माणाकर, मम्माणी; also vide PK. मम्माणी. f. N. of a quarry of excellent marble. तन्नागपुरप्रत्यासन्नमकडाणायामे
मम्माणीनामखाणौ 99.22-23. [Here the author has stated the exact location of this quarry, which is in the village Makadāņā near Nāgapura or modern Nāgora in Rājasthāna. ] Vide मम्माणनगर, मम्माणाकर, मम्माणापाषाण, मम्माणि; also vide PC. मम्माणीयखनी, PK. मम्माणीखनी. , . .
मम्माणनगर -
मम्माणाकर
मम्माणापाषाण
मम्माणि
मम्माणी

Page #185

मरहट्ठदेश
मलिक
मलिका
मलीमस
मल्लिक
मशी [स] ति
महत्तरा
महं
महाङ्ग
महाजन
महाधर
महासाधनिक
महिमा
महिरावण
महिली.
179
the country of Mahārāṣṭra.
II.2.
a_Muslim ruler. 135.8, 9, 10, 11, 15, 16, 17. [ From Arabic Malik]. Vide मल्लिक, मलिका.
f.
a female Muslim ruler. 135.7. Vide मलिक, मल्लिक.
m.
m.
adj. dirty. 123. 16. same as मलिक
m.
f.
a mosque. 65.25; 86.10. Vide PK.
f.
a leader of female Jaina ascetics; lit. : a respectable old lady'. 26.25; 105.25. cf. Mar. महतारी, म्हातारी Vide प्रवर्त्तनी, प्रवर्त्तिनी.
adj. short form of महन्तक, an honorific term prefixed to the name of a respectable man; lit.: ' a great or elderly man '. 30.17; 31.30; 32.3; 34.23, 24: 36.30, 31; 65.11, 16, 17, 18; 68.27; 71.29; 73.20, 26; 75.6,9; 78.1; 80.5; 114.15. Vide Ho, मं०; also vide PK. महन्तक
a camel. 71.13.
m.
cf. Pkt. मलीमस.
अइबुको नाम मुख्यो मल्लिको मारितः । 50.30.
m.
m.
the group of senior members of different trade-guilds. 115.9. Vide PC., PK.
a dignitory, a high-placed person इत्थं वारितेनापि कृष्णदेवेन राज्यं दत्तम् । ततश्चतुर्द्दशराज्यस्थानमद्दाधर, ४ राउल, ७२ मण्डलीक, ८४ राणा, ३६० सामन्तपरिवारः प्राकारबहिर्निर्गत्य स्थितः । 45.32-33; तदनु प्रधानैर्महाधरैश्वोक्तं वीरमं प्रति - देव ! राजा मान्यः । 67.18. Vide PK.
m. commander-in-chief. 38.2. Vide PC.
f. religious festivities and celebrations.
स्वयंकारित श्रीपार्श्वनाथ चैत्ये महिमां विधाय 60.19-20 ; तत्र चन्द्रप्रभ-प्रभासादिषु तीर्थेषु महिमां कृत्वा 61.6-7.
n. N. of the Capital of Konkana. अन्यदा कुङ्कणे जालपतनं श्रुत्वा महिरावणाधिपति मल्लिकार्जुनं प्रति दूतं प्राहिणोत् 39.18. [Mahirāvana is called a river in the Bhasya of the Bṛhatkalpasūtra; vide Sāndesarā, B. J.: जैन आगमसाहित्यमां गुजरात, p. 76. Here Mallikārjuna, the King of Konkana, is called महिरावणाधिपति. Most probably Mahiravana must be a city on the bank of the river of that name. ]
f. ha maid-servant; lit. : a woman'. अन्या मध्यरात्रौ नागलदेवी राज्ञश्वरणसंवाहनं कुर्वाणा श्रान्ता । ततस्तयोक्तं वृद्धमहिली बाउलीपुर:- यत् त्वं चरणसंवाहनं कुरु । 79.11-12 [The word is prevalent in Old Guj. literature exactly in this sense; vide, e.g., Uşaharaṇa of Virasimha :

Page #186

180
महिषवित्त
महीआरी
महीरीआ
मं०
Vमा
महिलीनी संघाति मिली,
तिणि ताहरी लज्जा टली. line 296%; मा कहि, धू धरीइ नही
महिलीनी मति मंनि. line 298; महिलि मालणि नि छूटु आलि,
पईसति परखं पाणीहारी,- line 659.] adj. one who earns one's livelihood by means of keeping
buffaloes. 112.29. a cow-herdess. 14.8. cf. Guj. महियारी in the same sense. Vide महीरीआ. _same as महीआरी. अग्रे महीरीआ एकाऽभ्येति । भट्रेनोक्तम्-अये मध्ये क
यासि ? । अद्य नृपः परोक्षो जातः, कस्ते दघि लास्यति ? | 5.14-15. adj. shortened form of महं०. Occasionally it was prefixed to
the names of women also. 34.1; मं० कुमारदेव्या नमस्कृताः । 55.28; 65.18. Vide म०, महं०; also vide PK. महन्तक. [1] to measure. राजविहारे बिम्बं मपन् दृष्टः 30.31. cf. Guj. मापq.
Vide मपन. [2] to be contained in, to be accommodated in. Tanat:
पर्वतोपरि अन्यत्र प्रारब्धः । चित्रकूटेति नाम कृतम् । वासे जायमाने उपरि लोका न मान्ति । पश्चान्नपेणोक्तम्-कोटीध्वजा मध्ये वसन्तु, लक्षेश्वरा बहिः ।
103.16-17. cf. Guj. मावु, समा. m. the month of Margasirsa. 38.14. Vide - मार्गसिर. f. madder, Rubia Munjista. तेन द्रव्येणागतमाञ्जिष्ठाठामानि क्रीत्वा तद्विक्र
यावसरे सांयात्रिकैलचौरभयात्तदन्तर्निहिता हैमकाम्ब्यः । 132.10-II. n. a measure of corn. यवाना माणकं लभते । तेन वृत्तिः । 33.10-II.
Vide PC., PK. ____m. a scarf called माणिक्य. 40.2. Vide पछेडउ,माणिक्यपट; also vide PC. ___m. same as माणिकउ पछेडउ. 41.21.
the house of the parents of one's mother. 4.18; 102.22, 23;
मातुःशाल n. 33.29-30. Vide PK. n. [1] pl. one's own people, one's family. यदि ते विरूपं भवति, तदा
तव मानुषाणि निर्वाहयिष्ये प्रासादं च कारयिष्ये । 56.15; श्रीमानदेवसूरीणां
चरणोदकेन सिञ्चत स्वमानुषाणि 107.12. [2] a person of one's trust. सहसमीपे मानुषं प्रहितम् । 98.31-32. cf. Guj. माणस exactly in these senses. Vide मनुष्य; also vide
___PK. n. a kind of chemical process on a mineral to remove its
मागसिर माजिष्ठा
माणक
माणिकउ पछेडउ माणिक्यपट
मातृशाल
मानुष
मारण

Page #187

181
मारव
मारव
मारि मारिका
मारुक
मारुयक Vमार्ग
मार्गण मार्गसिर मालिनी
injurious qualities before using it for the purpose of alchemy or medicine. तदनु रसं परिकर्मयितुं प्रवृत्तः । स्वेदन-मर्दन-जारण
मारणानि चक्रे । 91.18-19. adj. an inhabitant of Maru or Marawada. कोऽपि मारवोऽभ्यर्थितः 45.14%3B
तत्रैको मारवः क्षत्रियो मन्त्रिणा पृष्टः 59.26. [The word is used as a substantive at the first reference.] Vide मारुक, मारुयक; also
vide PK. . f. killing. 124.31. Vide PC., PK. f. a female murderer. पतिमारिकां न भेजे 4.6; मे पतिमारिकायाः का
गतिः स्यात् 41.7. m. the king of Maru or Maravada. 50.10. Vide मारव, मारुयक. m. same as मारव. 45.23; 48.31; II3:26. Vide मारुक.
to ask for. द्रव्ये मार्यमाणे I31.24. Vide मार्गण; also vide PC.,
PK. m. a supplicant. 59.23. Vide /मार्ग ; also vide PC., PK. m. same as मागसिर. 136.8. f. a female gardener. 3-34; 4.3. cf. Guj. माळण. Vide PK.
मालिक. n. the ceremony of auctioning garlands placed on the neck of
images of the Tirthankaras etc. मेरुमहाध्वजा-महापूजा-अमारिकादिसर्व प्रवर्तितम् । मालोट्टनसमये राज्ञि सङ्घ चोपविष्टे मन्त्री वाग्भटदेवो द्रम्मलक्षचतुष्कमवदत् । 43.20-21. Vide PK. the month of Māgha. 31.15. cf. Pkt., Guj. HIT. non-belief (in Jainism). 78.29; 91.16%; तव मिथ्यात्वं गच्छतः वारा न लगति । 100.13. [A Jaina technical term.] Vide मिथ्यात्विन् ,
मिथ्यादृष्टि; also vide PK. m. a non-believer (in Jainism). जिनशासनस्य मुख्यमिदं तीर्थम् , परं तत्र
कपर्दी मिथ्यात्वी जातः 99.13; यतस्तत्पिता मिथ्यात्वी। 124.3-4. [A
Jaina technical term.] Vide मिथ्यात्व, मिथ्यादृष्टि. m. a non-believer (in Jainism ). 37.18; 100.28. [A Jaina
technical term. ] Vide मिथ्यात्व, मिथ्यात्विन् ; also vide PC., PK. मिथ्याश..... [1] to balance or tally (accounts). तस्य लेखकं न मिलति ।
व्यवहारिणो लेखक मेलयित्वा समर्पितमश्वराजेन । 54.2-3. [2] (causal) to collect. मेलितं धनम् 43.26; कियद्भिर्दिनम्माः
सहस्रदशो मेलिताः। II0.13; तत्पुरसङ्घ मेलयित्वा गृहं गताः। 124.23; सर्वकटक मेलयित्वा Int. 31.13.
मालोट्टन
माह
मिथ्यात्व
मिथ्यात्विन्
मिथ्यावृष्टि
Vमिल्

Page #188

182
.
मीनति
Vमील
cf. Guj. मळवु, मेळवq in both these senses. Vide /मील; also . vide PK. f. an earnest request, an entreaty. सुरत्राणेनोक्तम्-सर्वैर्भूतैर्ममाग्रे मीनतिः
कृता, अयं दुष्टः अस्मानभिभवति तेन त्वया शिक्षा दातव्या+ 32.6. cf. Guj. मीनतजारी; Hindi मिनती, मिन्नत; Mar. मिनती. [1] to meet. कुतः समायातः । छाडापुत्री बाई हांसी तस्या मीलनाय ।
30.30; पुनः सङ्घ मील्य प्रायश्चित्तं कृतवन्तः । 105.23. cf. Guj. मळवू. [2] (causal) to mix, to mingle. नागार्जुनश्चरणक्षालनं कृत्वा स्वाद
वर्ण-गन्धादिभिः सप्तोत्तरं शतमौषधानाममीलयत् । 91.13. cf. Guj.
मेळवq. [3] (causal) to collect. प्रासादार्थ द्रव्यं मीलयित्वा महिषपुरात्
श्रीमल्लवादिशिष्य आनेश्वराभिधो नियुक्तः । 96.2. cf. Guj. मेळवq. Vide /मिल. m. a troop of colts. प्रातर्मालवेशमुकेरको वातप्रेरितो मुत्कल: समेष्यति । त्वया
कुण्ड्यः कुमजलै त्वा प्रतोल्युपर्युपविश्य स्थेयम् । अग्रे गच्छता, हयानां छटा देयाः । येषां ता लगिष्यन्ति तेषां वर्णपरावर्तो भविष्यति । मध्ये प्रवेशं च बिधास्यन्ति । प्रातस्तथैव कृतम् । बहवोऽश्वाः प्रविष्टाः पुरान्तः । तथा महान्तमेकमश्वं दृष्ट्वा स्थानपालेन गले लगित्वोक्तम्-भव भव इति । तदनु प्रविशन्तः स्थिताः । वाहरायां समागतायां पृष्टम्-अस्माकमश्वाः प्रविष्टा भविष्यन्ति । लाखणेनोक्तम् -मध्ये समेत्य पश्यत । तैरश्वसाधनं निरैक्षि द्वौ हयौ लब्धौ । तावादाय गताः । येषां छटा लग्नास्तेऽश्वाः शेषाः
स्थिताः । एवमश्वसहस्र १२ जाताः । महदाधिपत्यं जातम् । 102. 6-12. n. the twisting of the face. 5.4. Vide PC. मुखमोटना. [1] to appoint, to entrust certain work to. शरीरमेकान्ते
मुक्त्वा तं प्रहरके मुत्वा 6.17%; मृणालवती चेटी परिचर्याकृते मुक्ता । 14.10%; मन्त्री सान्तूः श्रीपत्तने मुक्तः। 35.24; अपरेष्वपि व्यापारेषु खमनुष्यान्मुमोच। 56.8; यं श्रीशत्रुञ्जये कर्मस्थाये मुच्यते स देवद्रव्यं विनाशयति । 64.24 (Guj. translation : 'जेने मूकवामां आवे छे
मुकेरक
मुखमोटन Vमुच्
ते').
[2] to place, to put... कस्मिन्करे पिण्डं मुञ्चामि ? 8.6, मुञ्चतु 6;
आसनं न मोचयति 20.13%; अनशने स्वीकृते भूमौ मुक्ता। 37.22%3B श्रीगुरूणां पुरो विज्ञप्तिमुक्ता। 40.16; पिण्डः पश्चान्मुक्तः। 46.21; भूमौ मुक्तेन 47.18; तत्र चैत्ये सुंडु मुक्त्वा देवं नन्तुं मध्ये गतः 32.12; तस्य गृहे मनुष्याणि मुक्तानि । 56.33; भूगता क्रियते जनवेश्मसु वा मुच्यते । 57.13-14%; मुक्तम् 75.20%; मुक्तः 84.9%; 85.3; 87.28%; मुक्तम् 90.21, मुक्तः 23; 92.20; मुक्ता 95.18 ; भाण्डागारे मुञ्च 102.24%; मुक्तानि II5.9-10, 26; मुक्ता 130.2 ; परिग्रहं प्रमाणीकुर्वन् प्रभुमिः सामु० द्रमा ३[लक्षा:-टि०] मोकला मोचिताः। 132.83; मुक्तानि Int. 21.28; मुच्यते Int. 28.15.

Page #189

मुण्ड [ ण्डि ] क
V मुत्कल्
मुस्कल
मुत्कलापन
मुग
मुद्गल
मुद्रा
n.
183
[3] ( causal) to cause to be released, to liberate. अहमेनं जनं मुञ्चापयामि । III. 14, जनो मुखापितः । 15.
cf Guj . मूकवुं in all these senses. Vide PK.
a tax levied per head, especially at places of pilgrimage. अत्र वस्त्रपथतीर्थे पद्याप्रत्यासन्ने मुण्डिके जनं २ प्रति द्रम्माः पञ्च २ याचन्ते । तान् भवतां कः प्रदास्यति १ । ... .. भरटकैरुक्तम् - मुण्डकं दत्त्वा व्रजत । तैरुक्तम् — मुण्डे केशाः सन्ति । 60.20-24. cf. Guj . मूडकुं. Vide PK for another meaning.
m.
[ 1 ] (-causal) to take leave of, to bid adieu. मुत्कलापयामि 2.31; मुत्कलाप्यसे 2.32; 106.25, 30; मुत्कलाप्य 4.32; 17.29; 25.26; 31.29; 43.31; 47.29; 60.13; 66.2, 31; 68.9, 23; 70.27; 94.14; Int. 27.22; मुत्कलापित: 17.16; 68.28; मुत्कलापिता : 101.32; मुत्कलापयितुम् 19.27; मुत्कलापयामास 25.25 ; 68.12; मुत्कलापय 42.9; मुत्कलापनीया: 106.9.
[2] (causal) to tender one's resignation. रुद्रादित्येन नृपो वारितः । यावद्वित्तं (द् हितं ? ) न शृणोति तावद्रुद्रा [ दित्यो ] मुत्कलाsप्य स्थितः । 14.5-6.
cf. adj. [1]
Guj. मोकळा थवुं. Vide मुत्कल, मुत्कलापन; also vide PK. free. एकैकवृत्तपाठे एकैकनिगडभने निगडसङ्खयया वृत्तभणनम् । सूरयो मुत्कला जाताः । 16.20.
[2] ear-marked for giving free, i.e., as donations. fao आभटेन पूर्वे निर्धनेन ९ लक्षाः परिग्रहपरिमाणे मुस्कलाः कृताः । 132.31. [3] free from restraints, unbridled त्वां महान्तं विधास्ये चिन्ता न कार्या । प्रातर्मालवेशमुकेरको वातप्रेरितो मुत्कलः समेष्यति । 102.6–7. cf. Guj. मोकळु (adj.) in all these senses. Vide V मुत्कल्, मुत्कलापन, मोकल; also vide PK.
n. bidding good bye. 60.8; 61.3. Vide Vमुत्कल, मुस्कल; also vide
PK.
a type of goblin. 134.16. Vide झोटिङ्गचेट for quotation. Also vide धूंसक, मोग, व्यन्तर.
m.
a Muslim ; lit. : — a Mughal’. 80.12; 85.10. Vide PK. f. [1] minister-ship. मन्त्रिन् ! मुद्रां गृहाण | 31.27-28 ; तं भाग्यवन्तं ज्ञात्वा स्वमुद्रा दत्ता भूपेन, राणिमा च । 32.23 ; राजा क्रुद्धः । मन्त्रिणा मुद्रार्पिता । अपरो व्यापारी जात: । अस्वास्थ्यं चौरबाहुल्यम् । 35.28; तदा गृह्णामि यदि मुद्रां तेजः पालो गृह्णाति । ...... किं मुद्रया । यदि ददात्येव तदेति वक्तव्यम् – यट्टिप्पां कारयत । ...... इत्युक्ता मुद्रा समर्पिता । व्यापारो
जातः। 54.33-35; 55.1, 2; स राजकुले गतः । सर्वमुद्राधिकारी कृतश्च । • स महात्यागी नित्यं ब्राह्मणानामष्टादशसहस्रमग्रासने भोजयति । 88.15-16.

Page #190

184
मुलाण
मुहडासा
मुहुयानगर
मूटक
मूढक
मूर्तीब्रह्मन्
मूषिका
[2] Governorship. नृपस्तुष्टः, अम्बडस्य लाडदेशमुद्रां ददौ । 40.4.
Vide श्रीकरी, सर्वमुद्राधिकारी. . m. a Muslim theologian. एकदा सभास्थे सुरत्राणे सूरिभिः समं धर्मगोष्ठी कुर्वाणे
कोपि मुलाण आगतः । तेन निजटोपिका आकाशे स्थापिता | Int. 30.18.cf.
Arabic mulli B Guj. मुल्ला, मुलां; Hindi, Mar. मुल्ला. n. N. of a town in Gujarāta, modern Modāsā in Sābarakāņthă
district. 123.13.....-- ___n. N. of a town on the coast of Saurastra, modern Mahuva.
99.13. __m. a weight of 50 maunds. 40.2%; 46.27. Vide मूडा, मूढक; also
vide PK. m. pl. same as मूटक. 52.33; 53.23. cf. Kannada मुडि and Konkani
मूंडो in the sense of a measure equivalent to 3 Kalasis.
Vide मूढक; also vide PC. . m. same as मूटक. एवं हर्षितेन मूढकशत १८ चणकसमर्पणं विहितम् । 80.29.
Vide मूडा. adj. m. God Brahman incarnate. इतश्च तत्र पुरि मूर्तीब्रह्मा मयूरो नाम महा
कविरस्ति | 15.17. a small mouse. कस्यापि व्यवहारिणः स्वप्ने मुखे उन्दरिका प्रविष्टा । तेन रोगो जातः । षण्मासाः संजाताः । केनापि मतिमता वैद्येन भोजनं दत्त्वा ऊषालो दत्तः । तदन्तः कृत्रिमा मूषिकाः पतिताः । ततो नीरोगो जातः । 114.25-26. Vide उन्दरिका.
यदि मरसि तदाहमपि त्वामनु मरिष्यामि 6.28 ; मरति 84.9. adj. f. unfortunate; i.e., a widow; lit. :'(as good as) dead'.
एका मृता ब्राह्मण्यस्ति । तस्या जारेण सह सुता जाता । सा तां त्यक्तुं रात्रौ बहिर्गता।
7.25. m. N. of a predatory tribe. हे पान्थ ! पुरस्य मध्ये समागच्छ । अत्र मेदानां
प्रतिभयेन रात्रौ कोऽपि बहिर्न तिष्ठति । 101.27-28, इतो रात्रौ मेदधाटी प्रसृता। 30, त्वयाऽस्माकं पुरे मेदोपद्रवो रक्ष्यः । 33, मेदानामुपद्रवो रक्षणीयः । 34%; मेदानां स्थानेषु गत्वा तेषु धाट्यां निर्गतेषु पाश्चात्ये उपद्रवं करोति । 102.1, 3, 4.
Vide मेदपाट. m. the village inhabited by the Medas. 102.4. Vide मेद. f. the ceremony of hoisting and worshipping a huge banner.
मेरुमहाध्वजा-महापूजा-अमारिकादिसर्व प्रघर्तितम् | 43.20. m. a collection (of funds). तदनु अति हृष्टेन तेन पञ्चाशतं द्रम्माणां प्रतिदिनं
भोगपुष्पादि पूरितम् | परमेतत्सर्व सूरिध्यानबलेनैव । तस्मिन्मेले जिनालयं कारितं येन निजावासस्थितो नित्यं प्रणामं करोति । Int. 31.4-5. Vide PK. for another sense.
मेदपाट मेरुमहाध्वजा

Page #191

185
-मेलापंक
मोकल
मोग
मोचिक
मोटन :
m. the mobilisation of an army. देव ! यदद्य पृथ्वीराजस्य तत्कल्ये
आत्मनो ज्ञेयम् । मन्त्रिणा मेलापकः प्रारब्धः । तया सुरत्राणस्य कथापितम्-यदत्रैव स्थेयं परत्र न गन्तव्यम् । देव्या नृपो विज्ञप्तः-देव ! मेलापकः किं कुरुते ? | तुरुम्कः प्रत्यासन्नस्वस्वभूमौ विद्यते तव नामापि न गृह्णाति । कोशव्ययं मन्त्री वृथैव कुरुते । राज्ञा
मन्त्री उक्त:-सर्वः कोऽपि विसीदति मेलापकं विसर्जय। 89.26-29. adj. free(ly), with generosity. श्रीपत्तने आभडवणिग् कांस्यकारगृहे घर्धरादिना . ५विशोपकैराजीविकः । श्रीहेम० पार्श्वे २ प्रतिक्रामन् अधीतरत्नप० परिग्रहं प्रमाणी.. कुर्वन् प्रभुमिः सामु० द्रमा ३ [लक्षा:-टि०] मोकला मोचिताः। 132.7-8.
cf. Guj. मोकळु.--Vide मुत्कल. m. agoblin. सिद्धरसं मत्वा सर्व कृष्ट्वा गृहज्वालनं कृतम् । सर्वजनस्य समक्षं रोदति ।
स्वच्छम प्रकटीकरणम् । लोकैः पर्यवसापितस्तथैव प्रज्वलितं गृहं मुक्तवाऽन्ये गोपुरे गृहं कृतम् । तत्र मोगाः सन्ति । तस्मिन्साहसादुवास स निर्भयः। क्षेत्रे रात्री वसति । पत्नी प्रति गृहे वक्ति पतामि ३.1 प्रातः कथितम् । सा क्षेत्रे स्वयं गृहे । पुनः शब्दे पतेति प्रोक्तः । स्वर्णपौरुषसिद्धिप्रदः । 82.20-23. cf. Desi मोग्गड. Vide
झोटिङ्गचेट, चूंसक, मुद्ग, व्यन्तर. m. a shoe-maker. मोचिकेनोपानही दत्ते । 39.13. cf. Desi मोच 'a
type of shoes '; Guj., Hindi, Mar. Aleft'a shoe-maker'. 'n. pressing, twisting. राजानं कोऽपि भीत्या न जागरयति । कुब्जिकयाङ्गुष्ठ
मोटनेन जागरितः । 87.25-26. cf. Guj. मोडवू ; Mar. मोडणे. Vide
मुखमोटन. m. a peacock. Int. 29.13, 20. cf. Guj., Hindi, Mar. मोर. ind. till. पश्चात्तेनाष्टवर्षाणि यदृषभदत्ता सुता पालिता। Int. 26.34-27.1. n. a troop of dreaded soldiers; lit. : 'an instrument of Death'.
अथाजयपालेन प्रासादेषु पात्यमानेषु, यमकरणं तारणदुर्गोपरि सन्नद्धं प्रातः प्रयास्यतीति श्रुत्वा वसाह-आभडमुख्यः समग्रोऽपि सङ्घः पर्यालोचितवान्-विलोकयत श्रीकुमारपालदेवेन प्रासादाः कारिताः, अनेन दुरात्मना पातिताः। 47.22-243; ये पतितास्ते पतिताः, शेषाः सन्तु + एक एवावशेषोऽस्ति यः स तव नाम्ना । यमकरणं व्यावर्त्य
ताम् । इत्थं कृते प्रासादाश्चत्वार उद्गारिताः ॥ 48.7-8. n. Rājapūta women's self-emolation by entering fire to avoid
being caught alive by Muslim invaders. संवत् १२४८ वर्षे चैत्र शुदि १० दिने वाराणसीमादाय सुरत्राणः प्रवेशं कर्तुं प्रवृत्तः । कर्पूरदेवी यमगृहं प्रविष्टा । 90.9-10. [The vocable यमगृह in this sense is fairly common in Jaina Skt. and its derivatives जमहर-जवँहर in old and modern Gujarāti-Rājasthāni. FES is in vogue in several modern Indian languages. For details vide Sāņdesara,
B. J., Sabda an Artha (Guj.), pp. 45-46.] m. N. of an elephant belonging to king Madanabrahma of
Kānts and presented by him to Siddharāja Jayasimha, the
यत्
यमकरण
यमगृह
* यशःपटह
24

Page #192

यशोवर्म
यानपात्र
यावता.... तावता adv.
युगन्धरीधान्य
युगलिका
युगादि
युगादिदेव
युष्
योगपट
योग्य
योग्यम्
मौष्माक
रक्षणा
रङमण्डप
great king of medieval Gujarāta; lit : ' fame (-proclaiming) drum'. 23. 15, 22, 24, 30 ; 35.19, 21. Vide जसपडह. m. N. of a king of Kāsī. अस्मद्देश स्वामी यशोवर्मस्तैलकटा हिकायां झम्पां दन्ते 6.6.
a ship. 91.24; 95.24. Vide PC., PK.
as soon as, no sooner than . स च महावस्थामुपेतो यावताश्रमोपद्रवं कत्तु लग्नः, तावता तपस्वी नष्टः । 35-30-31, प्रातर्यावता विलोकयति तावता सुवर्ण दृष्टम् । 83. 21-22; 87.27, 28-29 ; 91.4.
n.
n.
186
f. two (spies). यात्रामनोरथे नृपे युगलिका - डाहलदेशीयः श्रीकर्णस्त्वां प्रति । 126.4, 6. Vide PC..
m.
same as युगादिदेव. 43.26-27; 70.4; 98.11 ; Int. 26.15.
the first Tirthankara viz. Rşabhadeva. 23.33, 34; 24.3; 43.31 ; 52.20 ; 66.29; 83.29 ; 100.17 ; युगादिभर्तुः 52.9; युगादीश: 70.28. Vide युगादि; also vide PC. युगादिजिन, युगादिदेव; PK. युगादीश. adj. possessed of, furnished with.
रूपलक्ष्मीयुषो यस्याः समस्या कामकामिनी । 'कर्णिका-मेनिका - नागयोषितः पदपांशवः । Int. 28.4-5.
m.
a kind of rice. अन्यदा श्रीकुमारपालस्य कस्यापि कौटुम्बिकस्य गृहे हालिकत्वेन वर्त्तमानस्य सकणशकणांबाभारमुद्वहतः शिरस उपरि दुर्गयोपविश्य स्वरोऽकारि । ततः शाकुनिकः पृष्टः । तेनोक्तम् - तव राज्यं भविष्यति । परं तव सन्ततिर्न भविता । यतो युगन्धरीधान्यं सर्वधान्योत्कृष्टम् तेन राज्यम् । यतः प्रभोर्हेतोर्भारकः, तेन न सन्ततिस्तव ।। 45.18-21. Vide PK. युगन्धरीलाज.
m.
the garment worn by ascetics to cover the back and knees while in meditation. 25.33. Vide PC.; also vide PK. योगपट्टपर्यस्तिका.
1
adj. meant for चत्वार्यमूल्यकानि रत्नानि गृहे कलत्रयोग्यानि प्रहितानि । III.21-22, 23, 24, 26, 27 112.7. cf. Guj . जोग, जोगुं. ind. for, for the use of कलत्रपार्श्वे पृष्टम् - मया तव योग्यानि चत्वारि रत्नानि प्रहितानि, आनय तानि, प्रक्लिोक्यन्ते; रत्नपरीक्षकाणां दर्श्यते । तया कथितम् - मम योग्यं केनचिन्न समर्पितानि । III. 24-25; वयं साक्षीकृत्य तस्य प्रियायोग्यं समर्पितानि । 112.4 ; संवत् १५२८ वर्षे मार्गसिर १४ सोमे श्रीकोरण्टगच्छे श्रीसावदेवसूरीणां शिष्येण मुनिगुणवर्द्धनेन लिपीकृतः । मु० उदयराजयोग्यम् । श्रीः । 136.8-9.
pronoun. your. यौष्माकाधिपसन्धिविग्रहपदे दूताः कियन्तो द्विज ! 119.2. Vide
अस्माकीन, आस्माक.
f. protection. 90.29.
m.
the assembly hall in a temple. 52.22. Vide PC., PK.

Page #193

रजोहरण
रजोहति
रतिका
रथकल
V रन्ध्
रन्धन
रन्धनी
रब्बा
V रम्
रसवती
रससिद्ध
n.
f.
f.
m.
n.
187
a broom made of wool, carried by Jaina monks to remove dust. Int. 30.19, 20, 21, 22 ; Int. 31.26. [ A Jaina technical term.] Vide रजोहृति ; also vide PK.
same as रजोहरण.
105. I3.
N. of the smallest weight equal to 22 grains Troy. 22.13. cf. Guj . रती.
a chariot-like cart. पर्वतोपरि यावन्मात्रं दिनेऽध्यारोहयते तावन्मात्रं रात्रौ वलति । श्रीवज्रस्वाम्यादेशात् रथकलचक्रस्याध एकत्र स्वयमन्यत्र श्रेष्ठिनी स्थिता । तद्भगयाद्देवता साहाय्याच्च न निवृत्तो रथकलः । उपरिगतं बिम्बम् | 101.15-17. cf. Guj. रेंकळियुं ' a type of bullock cart ' ( in the dialect of North Gujarāta ) ; Hindī रहकला ; Mar. रेकला. Vide रहकल. to cook. स्थानान्तरस्यैः पत्तिभिर्धान्यं रम्धमानैः स्थाल्युच्छलात् परिज्ञाता | SI. I. cf. Guj . रांधवुं. Vide रन्धन, रन्धनी.
cooking. झोलिकास्थं बालं वनाऽग्रे आरोप्य माता रन्धनादिः श्रीशीलगुणसूरिभिस्तन्मातुर्वृत्तिं दत्त्वार्पितो वीरमतिगणिन्या पाल्यमानः । 128.6-7 [Probably is a scribal error for here, for the PC. clearly reads, in the same context : ' झोलिकासंस्थं बालकं वणनाम्नि वृक्षे निधाय तन्मातेन्धनमवचिनोति ।] Vide Vरन्धू, रन्धनी.
f. a female cook. 21.33; 91.31. Vide Vरन्धू, रन्धन; also vide PC., PK.
f. gruel. करोटिका कालदण्डचण्डालगृहेऽस्ति । तया डिम्भानि रब्बापानं कुर्वन्ति । 109. 27 ; गाथामालोक्य जातप्रत्ययः । श्रीसिद्धस्तं श्रुत्वा तमाचोरितरब्बाकबाहडेन नामा ( १ ) पत्तने मुहडासाप्रतापमलपत्नी बा० ऊमादे बन्धुर्वणिगट्टे | 123.13-14 . cf. Deśi रब्बा ; Guj., Hindi राब.
to play. परमारवंशे समुत्पन्नया प्रासादे रममाणया कामलया स्तम्भभ्रान्त्या फूलडाभिध: पशुपालो वृतः । 12.33; इतः कौटुम्बिकः कान्तया वैकालिकायोपवेशितः । तेनोक्तम् — वीरमः क्व ? | तया प्रोक्तम् — काषि रन्तुं गतः । तेनोक्तम्आकारयत, तं विना नाहं भोक्ष्ये । 54.16-17 ; स सीधाको बाल्यतोऽपि द्यूतव्यसनी पित्रा कृष्णाक्षरितः । एकदा रममाणेन हारितम् । पितुर्गृहाच्चर्यं विधाय दत्तम् । अन्यदा रममाणेनोक्तम् - द्रम्म ५०० यावत् क्रीडयध्वम् । द्रम्मान् ददामि शिरो वा ददामि । 105.29-31; धन्धुके [ मोढकुले ] चाचिग चाहिणिपुत्रश्चाङ्गदेवोऽष्टाब्द: श्रीदेवचन्द्रसूरिभिस्तत्रागते रममाणो दृष्टः । 123.32. [The third reference is to gambling.] cf. Guj . रमवुं exactly in this sense.
f. cooked food. 17. II, 12, 13, 25 25.15; 46.7; 65.2; 87.33; 89.8, 9; 91.32; 115.10. Vide PC., PK.
adj. one who has succeeded in accomplishing the alchemical preparation of mercury supposed to possess miraculous power of turning base metals into gold. 93.22, 23; 95.27. Vide रससिद्धि ; also vide PK. रस.

Page #194

188
रससिद्धि
रसीयाक
रहकल
राइणि
राउल
____f. accomplishing an alchemical preparation of mercury sup
posed to possess miraculous power of turning base metals into gold. 91.18, 27, 30; 92.1. Vide Tafac; also vide
PK. रस. m. N. of a mendicant, who lived on mount Ābu. 85.7.
[At present his abode on mt. Abu is known as the shrine
of Rasiyā vālama.] _ . -.. n. same as रथकल. सुरत्राणेन फलहीत्रयमर्पितम् । मार्गे रहकलानि भज्यन्ते ।
मन्त्रिणा कथापितम्-यद् रहकलेषु उभयोरपि पक्षयोरखण्डधारा तस्य देया। एवं महोत्सवे जायमाने फलहिकाः श्रीशत्रुअये प्राप्ताः। 66.24-26. Vide रथकल; also vide PK. where the word is used in the sense of a
• bullock'. f. a kind of tree known as Mimusops hexandra. मम्माणाकरे
मम्माणनगरे बाह्ये पूर्वदिशि या राइणिर्विद्यते तस्या अधः फलहिका मम्माणापाषाणमयं बिद्यते, तां कारयित्वा इहानय | IOL.13-15. cf. Pkt., Guj., Mar. रायणी.
Vide राजादन[ नि ]तरु. m. a Rajapāta chief. पुनरप्येकदा अनादिराउलमठे प्रविष्टः ।......इतवा
नादिराउलतपस्विसप्तशत्या सार्द्ध जेमनाय गतो नृपवेश्मनि । 38.13-16; 45.333; 50.I, 5, 22, 30%; 51.2, 6, 7, 9, 10%; I01.25%; 102.23, 24, 25, 26, 30, 34. cf. Guj. रावळ, राओल. Vide PC., PK. राजकुल. the royal governor of a fort ? ततो नित्यं कथापयन्ति कृष्णदेवस्य ते प्रधाना:- त्वया किं कृतं यदस्मै राज्यं दत्तम् ? । तेन कथितमहं न मारयिष्यामि, यूयं मारयथ । मया राजा समग्रपरिवारो राजपाटिकोपायेन बाह्ये नि:कासितोऽस्ति । ततो राजा दृष्टिकलया विनष्टं वीक्ष्य पश्चादलितः । प्राकारासन्नं कान्हडदेवं विसूत्रयित्वा ततो निशि सप्तशतमितगढसङ्घराजपुत्रहस्ते दीपिका अर्पयित्वा राजगोध्रईयाकं सुप्तं विधृत्य एकरात्रिमध्ये समग्रमपि राजचक्रं वशीकृत्य राज्ये निविष्टः ।। 45-33-34
46.1-3. f. a royal procession. I0.26%; 22.6%; 36.16%; 46.1; II7.I, 233;
128.1, 233; 130.5. Vide राजपाटी; also vide PC. same as राजपाटिका. 4.35%; 5.19; II.22-23; 13.22; 48.22%3; 81.6; 84.2 ; 88.10. Vide PK. a title of Mallikārjuna king of Koňkaņa and a contemporary of king Kumārapāla of Gujaratal; lit.: 'the grandfather of kings'. पुरा श्रीकुमारपालेन क्षयाहे पिण्डदानसमये उध्रियमाणे द्वारभट्टेन मयणसाहारेण पितामह पिण्डे प्रोक्तमिति-राजन् ! राजपितामहं मल्लिकार्जुनं पितृणां मेलय तदनु पिण्डमुद्धर । 46.20-21. [The PC., however, specifically states that this title was bestowed upon Ambada or Amrabhata, the killer of Mallikārjuna, by king Kumārapāla. ] Vide PC.
राजगोध्रईयाक
m.
राजपाटिका
राजपाटी
राबपितामह
m.

Page #195

189
राजपुत्रवाटकः .. :: m. the locality of the Rajapātas. 48.II. cf. Guj. राजपूतवाडो.
Vide वाटक. राजस्थापनाचार्य । m. an epithet of minister Tejahpāla, who managed to install
Visaladeva, the young son of Rāņaka Viradhavala, on the throne of Gujarata; lit.: 'proficient in enthroning kings'. 67.16. Vide PK. where it is used as an epithet of king
Ama of Gopagiri. राजादन नि तरु m. same as राइणि. Int. 29.14%; राजादनो दुग्धेन वर्षति | Int. 31.31;
राजादनितरोरधः स्थितम् । तावता सूरानबलेन सहसहितसुरत्राणोपरि कुङ्कुमकेसरकर्पूरमिनं दुग्धं राजादनितो ववर्ष | Int.31.32-33. cf. Guj. रायण, रायणी;
Hindi राजन; Mar. रायन. राशीशालक
m. a self-appointed officer in an unjustly administered state;
lit.: 'the wife's brother of a queen'. कश्चित्परोपकारी न्यायी पुमान् अन्यायनगरे गतः । तत्र राजाप्रभृति सर्वेऽप्यन्यायिनो वसन्ति ।......खेटके पतितः। स आत्मानं विक्रतुं कामोऽपि न छुटति । तेन पुरुषेण चिन्तितम्-कथं अथापि प्रतीकारं करोमि ? | श्मशानभूम्यां गतः । तत्र मृतकानां दाघं दातुं न ददते । मृतकमहत्त्वानुमानेन द्रव्यं याचते। लोकैः पृष्टम्-कस्त्वम् ? | राज्ञीशालकः। तस्य द्रव्यं ददाति । ततोऽनन्तरं दाघो भवति । तेन कियद्भिर्दिनैर्द्रम्माः सहस्रदशो मेलिताः । राज्ञः(० ज्ञा १) पुरोहितः पृष्टः । तद्भूम्यां समागतः । द्रम्मानां सहस्रं याचते । पञ्चशत्या निर्वाहः । राज्ञोऽग्रे लोकेन रावा कृता । राज्ञा शब्दितः । स मुक्तकेशः कौपीनवासाः प्रत्यक्षपिशाच इव दृष्टः । पृष्टः–कस्त्वम् ? । राज्ञीशालकः। II0.8-15.
cf. Guj. राणीनो साळो (in folk-tales). m. afeudatory ruler. 55.1; 74.30.
राणक m. 32.26; 39.173; 40.14; 41.25%; 46.7; 50.10, II, I4, 15; 54.12, 20, 25, 29, 323, 55.20, 23, 25, 35, 36; 56.22, 23; 57-3, 4; 65.31, 32, 34; 66.2, 4, 6, 7, 8, 10, II ; 67.I, 3,4, 5, 8, 9, 10, 13, 14, 15, 33; 68.9, 17, 18, 21, 23; 70.I, 2,6%; 73.29%
374.32%; 75.2, 5. राणा m. singular. राणाअम्वडमाता 43.4; pl. ८४ राणा 45:33.
Vide राणिमा; also vide PK., and PC. राणक. राणिमा
f. feudatory rulership. तं भाग्यवन्तं ज्ञात्वा स्वमुद्रा दत्ता भूपेन, राणिमा
च । 32.23; प्रधानः कृतः राणिमा दत्ता 54.20-21. Vide राण. राणी
f. a queen. रामदेवस्य पितृव्यसुता लुखाईराणी अन्तःपुरेऽस्ति । 112.16-17.
cf. Pkt., Guj., Mar. राणी; Hindi रानी. राधावेष
m. a peculiar type of shooting with an arrow. 20.19, 21, 23;
.II9.17, 19. Vide राधावेधिन् ; also PC. राधावेधिन् .. adj. one who is able to perform राधावेध. 69.31. Vide राधावेध;
also PK.
: राण

Page #196

190
राफ
रामशयन
etc.]
रायतन
रायद्रहबोल
m. the hole or burrow of a snake. राफमध्यान्निःशतफणिः 45.23.
cf. Desi रफ; Guj. राफ, राफडो. n. a big bed or couch. राउलेन यशोवीरपुत्रस्य कर्मसिंहस्य गृहागतस्य राम
शयनं प्रसादे दत्तम् ॥ 51.9. [ Here 'राम' connotes 'bigness'. cf. Guj. रामगोटिलो ‘a big ball', रामचकर 'a big circle', रामढोल
'a big kettle-drum', etc.] n. a palace. पण्डितौ द्वौ कुत्रापि पठित्वा करिमश्चिद्देशान्तरे महति रायतने गतौ । _ ततो बीजपूरकमेकं भेटाकृते गृहीत्वा भूपसमीपं गतौ। सभा महतीं विलोक्य
भुमितौ। II4.27-28. m. an epithet of king Paramarddin of Kalyanakataka; lit.:
'a destroyer of kings'. अन्यदा कोपकालाग्निरुद्र १, अवन्ध्यकोपप्रसाद २, रायगृहबोलादि बिरुदानि श्रीपरमर्दिनः श्रुत्वा श्रीजयचन्दोऽसहमानस्तदुपरि ससैन्यश्चचाल । तदेशभङ्गं कुर्वाणः कल्याणकटकनाम्नी राजधानीमाजगाम स क्रमेण । 90.15-17. [द्रहबोल ' destruction'; lit. : ' being drowned in a deep pool' is prevalent in Old Guj. literature also. Vide e.g.: राषइ जीव दीव मांहि पइठा, वरतइ हालकलोल । तुरका पासि दैव म म पाडिसि, वरि घाले द्रहबोल॥
-Kanhadade Prabandha, I.73.] cf. Modern Guj. धरबोळ. n. an abode of wealth, i.e., a wealthy person. भोक यासि १ । देव ___ वयमुत्पन्नभक्षकाः । सर्व भक्षितम् । कापि रायने गत्वा त्वन्नामा द्रविणमादाय
पुनरेष्यामः । 47.29-30. adj. an epithet of Ambada, son of minister Udayana; lit.:
'the destroyer of (enemy-)kings'. 32.31. m. N. of a Jaina temple at Patana. 30.17-18. . f. a complaint, crying for help. तैः सह कलहो जातः । यिस्वा
व्रतिभिः पातिताः । मन्त्रिणोऽग्रे रावां कर्तुमागताः। 60. 24-25; अग्रेसरैरेकाकिभिव्रतिभिर्वाटिकासु मार्गस्योपद्रवे कृते तपोधनिकैरेत्य मन्त्रिणोऽग्रे रावा कृता । 63. 15-16, ममाग्रे तपोधनरावा केनापि न कार्या | 27; राज्ञोऽये लोकेन रावा
कृता । राज्ञा शब्दितः । II0. 14. Vide PC. n. a donkey. मृत्तिकारासभानि रङ्गान्तः समाजग्मुः । पानीयं च । 47. 33.
[A gender peculiarity. ] to creep, to crawl. कलकले जाते वइजलो नष्टः; धाङ्गाको हतः । राजा तु तत्रैव पपात | जनो दिशो दिशं गतः । इतो लब्धसञ्जस्तृषितो राजा रिकन् प्रतोली
प्रत्यासन्ने तन्तुवायगृहे प्रविष्टः । 48. 23-25. Vide PC. m. a bear. 81.7, 8, 9, 10, II, 14, 18. cf. Pkt. Res; Apa
bhramsa रिंछ; Guj. रीछ.
रायन
रायविड्डार
रायविहार
रावा
रासभ
/रिक
रिन्छ

Page #197

191
इल
रूसणक
to weep, to cry. रोदति. II.5; 82.20; रुदमानम् 113.25. adj. healed, cured. रुद्धघातेन तेन द्विजा मुत्कलापिताः । 101.32. cf.
Pkt. रुज्झ; Guj. रूझ, रुझावं; Hindi रुझना; Mar. रुझणे-all in the sense of' to heal'. [1] to welter, to be dragged. तृतीयो दुकलाञ्चलै रुलमानैरुपविष्टः ।
45-31. [2] to stray, to suffer. राज्यं वीरमस्य भविष्यति वीसलिको रुलिष्यति ।
66.4. Vide PK. cotton. सईदस्य वाहनानि एकदा दोलायितुं प्रवृत्तानि । वस्तुवापनि (१) कृता अग्रे घू (धू १)नि भणित्वा रेणुः क्षिप्ता | गृहगतेषु पृष्टम्-किमायातम् ? | बही लक्ष्मीः । तेनोक्तम्-समुद्रस्य रेणुरपि श्रेष्ठा। वखारिभृता । एकदा दीपो रूमबर्या लग्नस्तस्य तापेन रेणुः स्वर्णीभूता। 57. 1-3. cf. Desi रूम ; Guj. रू; Hindi,
Mar.ई. Vide PK. रूत. n. taking huff, taking offence. एकदा मन्त्रिणो राज्ञा सहाप्रीतिर्जाता।
मन्त्री रूसणके मालवदेशं प्रति सपरिच्छदोऽचालीत् | 31. 23-24. cf. Pkt.
रुस; Guj. रूसणुं, रूसवू; Hindi रूसना; Mar. रुसणे. m. wealth. अथ श्रीभोजो नित्यं भावनाभावितः प्रातः रैटङ्ककान् ददौ । II7.9.
Vide PK. m. a beggar, a poor man; lit. :' one who is crying (for alms)'.
119.9. Vide PC. to recognize. इतो लग्नदिने स स्वपुरे गतः । जनैर्वरो मत्वा मध्ये नीतः। केनाप्यलक्षितेन किञ्चिन्नोक्तम् । हस्तमेलकवेलायां पुरे पूर्ववरः समाययौ । 109.32
IIO.I. Vide उप+ लथू. m. Sanskritised name of the well-known ruler of Kaccha,
Lākhā, the son of Phūla, 128.33. Vide grelh; also vide PC. . [1] to cost, to incur expenditure. कियद्रव्यं लग्नम् ? 2.16%3;
57.16; तव शत्रुक्षये किं लग्नम् ? | 61.18. Vide लागिः. [2] to cling to, to adhere to. तया सह चलितः । नृपः पृष्ठे लग्नः ।
3.143; अश्वस्य पुच्छे लगित्वा तत्र गतः। 7.10-II ; एतल्लाङ्कललग्नाः 29.14; गले लगित्वा 102.9; प्रविश्य शरणे गतः । पृष्ठिलग्नं कटकमायातम् 1 105.11; साऽग्रे भूता, नृपः पृष्ठौ लग्नः। 107:30; मम त्वं काल इव पृष्ठे लग्नः। 108.15%; शरीरे लग्ना II2.19. Vide पृष्ठिलग्न,
पृष्ठे( ठौ) लग. [3] to clasp, to touch. गुरूणां चरणयोर्लगित्वा 44.31; चरणयो
लैंगित्वा स्थितः । 115.15; पश्चान्मातृ-पुत्री हस्ते लगित्वा गच्छतः । 133.30; चरणयोलगित्वा मानिताः । 30.4. Vide चरणयोः लग.
कक्ष
Vलग्

Page #198

.
192
[4] to fit in. इति श्रुतेन नूतना नासा कुतोभ्यानीय तत्क्षणमारोपिता | बना।
79.15. [5] to catch ( fire). तावताऽन्तःपुरे प्रदीपनकं लग्नम् । 10-12%; दीपो
रूमआर्या लग्नस्तस्य तापेन रेणुः स्वर्णीभूता। 57.3. Vide प्रदीपनकं लग्. [6] to be affected with. ततस्तेन सर्पवान्तगरललिप्तापत्राणि भक्षि
तानि । तैर्विरेको लग्नः। 22.29. [7] to take time. तत्र वैला लग्ना। 27.123; यावन्तो दिनास्तत्र लगन्ते
88. 18-19; तव मिथ्यात्वं गच्छतो वारा न लगति । 100.13 कथं
भवतामियन्तो दिवसा महाविदेहे लग्नाः। 14. 14-15, 17. [8] to set in, to begin, to be engaged in. बिम्बमपने लग्नः।
30.18; कर्मदौर्बल्यात् श्रीगन्तुं लग्ना। 33.9; उपद्रवं कर्तुं लग्नः 35-30% भक्षितुं लग्नः 46.12; देव्यै दातुं राणो लग्नः। 55.1; नष्टुं लग्नम् । 56.29; द्रव्यं व्ययितुं लग्नौ। 57.21; वन्दितुं लग्नः। 60.33; तथा कर्तुं लग्नः। 103.12, गन्तुं लमः 23; विक्रेतुं लग्नः। IIo.9; चलनाय
लग्नः। III.8, तस्योपद्रोतुं लग्नः। 12, [9] to strike. घाताः लग्नाः । 32.32; शरीरे घातदशकं लग्नम् । 49.
16; दीपधरस्य करे लग्नम् । 86.14; अग्रे गच्छतां हयानां छटा देयाः । येषां ता लगिष्यन्ति तेषां वर्णपरावर्तो भविष्यति । 102.7-8, येषां छटा लग्नास्तेऽश्वाः शेषाः स्थिताः । II; प्रहारो न लगति । Int. 31.
8, लग्नः 9. — [10] to have concern with. यस्य मम लगति स किमपि न वक्ति ।
37.25; यत्त्वया तुरगाधिरूढेन श्रीवीतरागो नमस्कृतः, तत्पुण्यं मे देहि ।
तेनोक्तम्-कथमस्य लग्नोऽसि । 74.2-3. cf. Guj. लागवं, Mar. लागणे in all these shades of meaning.
Vide PC., PK. f. a time-measuring instrument for announcing by its ringing
the time for auspicious ceremonies previously fixed up by astrologers. 44.30. For full quotation vide var; also
vide घटी मण्ड, adi. lit.: 'miniature Kasmira'. पुरे मदीये लघुकास्मीरे वामनस्थली
नामनि गोलक्षमेकं वालही-ओजेनिनदीद्वये लानं कृत्वा तृणमपि खादति । 114.23-24. [The town of Vamanasthali in Saurāşțra is referred to here as miniature Kāśmira on account of its being a centre of learning and perhaps because of the natural beauty of
its surrounding region.] adj. limping, hobbling. पादे किञ्चिन्न्यूनाङ्गलित्वेन लजायमानः। 30.9. cf.
Guj. लंघातो. f. a bribe. 28.32%3; III.22. Vide PK., also PC. लञ्चोपचार.
लमघटी
लघुकास्मीर
लायमान
लग

Page #199

193
लद्रित
लत्ता
1. ak
लब्धि
लवणसमुत्तारण
adj. strung together in the form of a garland. माघस्य जन्मनि पित्रा
जातकं कारितम् । आयुर्वर्षाणां चतुरशीतिः, परं प्रान्ते चरणशोफेन मृत्युः । पित्रा ऋद्धिप्राग्भारकलितेन षोडशवर्षादूर्ख दिनदिनसम्बन्धी लहितो हारको द्रम्माणां मुक्तः । अतिव्ययवानपीयता सुखं निर्वहिष्यते। 17.2-4.cf.Guj. लटी, लडी 'askein'. a kick, a blow with the foot. प्रतोल्यां गतो हस्ती । प्रहारे दत्ते दन्तभङ्गः समजनि । ततो लत्ताप्रहारेणार्गला भग्ना । यदा जेसलेन लत्तया हत्वा त्याजितः । स तदा त्रिखंड[डो (१) वभूब] यशःपटहो जेसलश्च स्वयं भुवौ जातौ । 35.20-223; मन्त्रिणा पाश्चात्यस्थेन जानुना लत्तादानात् शङ्कः पातितः। 56.28; रात्रौ वीरमः समेत्य राणकं लत्तया प्रहृत्य, प्राह 67.4. cf. Desi लत्ता; Guj.,
Mar. लत्ता, लात. f. a miraculous power attained through Yoga etc. अनेकलब्धि
वताम् 92.16. Vide PK. popular custom of waving a quantity of salt and mustard seeds over the head of a person and bringing it down to the ground in order to remove the effects of evil sight, etc. अत्रास्ति स्वस्ति शस्तः क्षितितलतिलको रम्यताजन्मभूमि- देशः सम्पन्निवेशस्त्रिभुवनमहितः श्रीसुराष्ट्रामिधानः। यस्योच्चैः पश्चिमाम्भोनिघिरपहरते लोलकल्लोलपाणिः
प्रस्फूर्जत्फालफेनोल्बणलवणसमुत्तारणैर्दृष्टिदोषान् ॥ 58.13-16. cf. Guj. लूण उतारवं. Vide PC. लवणावतरण. adj. intoxicated (with poison). विषमिश्रितमोदकभक्षणेन लहरितः । मूच्छी
प्राप्तः । III.II. cf. Guj. लहेर आववी. to take, to accept. लाति 2.22%; लास्यति 5.12,15%; लातम् 9.30; 123.24; लात्वा 23.11; 103.143 122.5; 128.14; 132.9, 19; 133. 10,153; लामि 124.8; लासि 133.8. cf. Pkt. ले; Guj. लेवु; Hindi
लेना; Mar. लेणे. m. N. of a well-known ruler of Kaccha popularly known as
लाखो फुलाणि. Same as लक्ष. 12.32; लाषाक: 13.1, 2, 3, 4.
Vide PC. m. a tax, a duty. मन्त्रिन् ! देवस्य एष लागः केनाप्यपाकतुं न शक्यते । ___ मत्रिणा प्रोक्तम्-मम भोजनदानावसरो न पुनद्रव्यस्य । 60.28-29. cf. Desi
लाग; Guj. लाग, लायो; Hindi लगान. f. the cost, total expenditure. मण्डपस्तया भगिनीत्वेन कारितः। लक्ष ९
द्रव्यलागिः । 30.33. cf. Guj. verb लागq exactly in this sense.
Vide Vलग. m. N. of a territory known as लाट. नृपस्तुष्टः, अम्बडस्य लाउदेशमुद्रां
ददौ। 40.4. adj. highly fondled. 9.12. Vide PK.
लहरित
Vला
लाखाक
लाडबहुला
25

Page #200

194
लादित
लिम्बुक
लीम्बउसक
n. The
Vलुण्ट्
लुम्बि
लूता
लूति
f.
adj. caused to load (his belly with additional food). भोजान्ते
भोजनम् । शीततौं प्रावरणम् । प्रच्छादककदशनं भोजितः लादितश्च रात्रौ स्तोकानं स्निग्धम् | 130.28. cf. Desi लद्द; Guj. लादq; Hindi लादना and
Mar. लादणे in the sense of 'to load'. m. a Phallus. तत्क्षणात् सोमेश्वरलिङ्गः प्रादुरभूत् । 98.29-30. [A gender
peculiarity. ) n. the fruit of citron tree, तत्र करकरम्बो दना कृतः, शाके लिम्बुकं च
भोजनीयम् । 49.26-27. cf. Guj. लिंबु; Mar. लिंबू. Vide लीम्बउसक. the fruit of citron tree. राज्ञः पुरो बीजपूरकं मुक्तम् । राज्ञोक्तम्-पूर्ण पूर्ण किमेतत् ? । पण्डितेनोक्तम्-राज्ञो भेटायां 'लीम्बउसकेन भाव्यम् | 114.29-30. Vide लिम्बुक.
to rob. लुण्टाप्य 64.9.-Vide PC., PK. f. a bunch of fruits. ताम्रः प्रकटीबभूव । तत्र सहकारलुम्बि गृहीत्वा पुत्राया
र्पयत् । 98.4-5. cf. Pkt. लुंबी; Guj. लूंब, लूम: Mar. लुंबी, लोंबी. f. a sort of skin-disease. लूता द्विचत्वारिंशत्, अन्धगडाः सप्तविंशतिः,
स्फोटिका अष्टोत्तरं शतं, विड्डराणि दोषाश्च सर्वे व्यनेशन् 9.32-33. Vide PC., PK. a worm in the betel-leaf. अथैकदा राणकवीरधवलेन ताम्बूलो [4]ठायार्पितः । तेन विलोक्य तटे [क्षिप्तः] एवं द्वित्रिवेलम् । राज्ञा पृष्टम्-किमरे ! त्यजसि ? | स्वामिन् ! मध्ये कृमयः कृष्णवर्णाः । राणकेन मन्त्रिणोऽग्रे उक्तम्-यद
हमराजापि लत्या नृपः कृतः। 65. 32-34. n. an account, an entry in the account-book. उपरि भूमिस्थेन
लेखकं संपाठयता भाण्डागारिकेन कपर्दिनाम्ना दृष्टाः । 37. 14; गृहाधिपतेलेखकं विदधतो मध्यरात्रिरजनि । 46. 15; तेन आवासलेखकवही दत्ता । 53. 34; तस्य लेखक न मिलति । व्यवहारिणो लेखक मेलयित्वा समर्पितमश्वराजेन । 54. 2-3; स स्वदर्शनमार्गस्थो देवलेखकं विलोकयति । 64. 31-32; एकदा कटकस्थेन राणकेन मन्त्रीशो लेखकं याचितः । मन्त्रिणोक्तम्-अत्र नास्ति । राज्ञोक्तम्-कल्ये समानेतव्यमेव । एवं स्थिते मन्त्रिणा तुरगारूढो देपाकः प्रेषितः । तेन पुरान्तश्चतुष्पथे गच्छता भक्तया श्रीवीतरागो नमस्कृतः । पश्चाल्लेखकं गृहादानीय दत्तं स्वामिनोऽग्रे । 73. 29-31. cf. Pkt. लेक्ख; Guj. लेखु, Hindi, Mar. लेखा. Vide PK.
लेख्यक. f. a school. पुत्रजन्म | सोऽष्टाब्दः। लेखशालापराभूतो पितृनामानवगम्य मर्तु
कामोर्केण करे कर्करोऽपितः। 82.31-32 ; बौद्धदेशे गतौ । तत्राव्यक्तवेषौ विद्यामठे पठितुं प्रवृत्तौ । स्वस्थाने समेतौ ग्रन्थपरावर्तने प्रवृत्तौ । बौद्धाधिष्ठाच्या तारादेव्या वायुयोगात् पत्रमुड्डाप्य लेखशालायां क्षिप्तम् । 'नमो जिनाय' इति दृष्ट्वा छात्रैरुपा
ध्यायस्य दार्शतम् । 105.3-5. Vide लेखशालिक; also vide PC. m. a school-boy. पुत्रजन्म | साष्टाब्दः । लेखशालिकपराभूतो मातृपाधै पितृ
नामानवगम्य मर्तुकामोर्केण करे कर्करोऽर्पितः। 130.19. Vide लेखशाला; also vide PK.
लेखक
लेखशाला
लेखशालिक

Page #201

195
लोढी
लोलीयाणक
n.
N
लोहटिक
n.
m. n. a clod, a lump of earth.
जालिवनमध्ये लेष्ट्रराशिदृष्टः । अम्लानशितपत्रिकापुष्पैः पूजितः । लेष्टवो विरली
कृताः । 31.II, लेष्ट्रनि विरलीकृतानि | 33. f. a type of iron-weapon. शरीरे मितो गाढं देवीं भञ्जनाय लोढी गृहीत्ला
गतः | II0.24-25. cf. Guj. लोढी 'an iron pan'. N. of a village or town in Saurastra. अन्यदा वामनस्थलीवास्तव्यः पण्डितवीसलो लोलीयाणके गतः । तत्र जायमाने जागरणे व्यासेनैकेन वाहगस्याग्रे लोलीयाणकं व्याख्यातम् । यदद्य मनुष्याणामेकादशसदस्रा उपोषिताः सन्ति । लानं कुर्वन्ति च । वीसलेनोक्तम्-किं मानेनामुना ?। पुरे मदीये लघुकास्मीरे वामनस्थलीनामनि गोलक्षमेकं वालही-ओजेनिनदीद्वये लानं कृत्वा तृणमपि खादति | II4. 21-24. a clash of swords, i.e., a fight. नागडो नृपाग्रे प्रतिज्ञामाधाय जावालिपुरग्रहणे प्रौढकटकेन निःसृतः ।....राउलेनोपरि स्थितेन सर्व दृष्ट्यावलोक्य, यशोवीरं प्रत्युक्तम्-मत्रिन् ! सर्वस्वमपि दत्त्वा नागडं पश्चा..वर्त्तय । .....राणकस्त्वाहयस्त्वया अमुकवर्षे वाटिकान्तः कूरकरम्बं भोजितस्तमुपलक्षयसि ? । देव ! [कथं ] नोपलक्षे। मन्त्रिन् ! स अहम् । तस्योपगा(का)रस्यैकवेलं भव्यं त्वया लभ्यम् । लोहटिक विना यामि । इदं तव मानम् , परं स्वस्वामी विरूपाणि वदन्निवार्यः । 50.4-18. [लोह in the sense of a sword' is fairly common in Old Guj. literature. Vide e.g.: . रणि राउत वावरइ कटारी, लोह कटांकडि ऊडइ । तुरक तणा पापरीया तेजी, ते तरूआरे गूडइ ।।
-Kanhadade Prabandha, I.211; कंध कबंध पड्या रणि दीसइ, कीधउ कचराबोह । सोमनाथ मूकाव्यउ राउलि, पछइ पषालियां लोह ॥
-Ibid., I. 222; सी गिणि गुण सपराणा गाजइ, साम्हा आवइ तीर । ऊड्यां लोह वीज जिम झबकर, भिडइ ति मोटा मीर ।।
-Ibid., II. 52.] m. pl. a type of coin. एवं सर्वाङ्क३ कोटिशत, ३२ कोडि, ८४ लक्ष, ७ सहस्र,
४ शत, १४ लोहडिआ अथवा इका आगला द्राम भीमप्री० । 65. 29-30. f. a godown. किमायातम् ? | बह्वी लक्ष्मीः । तेनोक्तम्-समुद्रस्य रेणुरपि श्रेष्ठा ।
वखारि ता+ 57.2. cf. Desi वक्खार; Guj., Mar. वखार; Hindi बखार. f. a granary, a store-house? अन्यदा कुङ्कणे जालपतनं श्रुत्वा महिरावणाधि
पति मल्लिकार्जुनं प्रति दूतं प्राहिणोत्-तथा विधेयं यथा जालं न पतति तव देशे। तेन च वलमानं विज्ञापितम्-यदावयोरेष पणः । कुक्कणाधिपो गूर्जरेशस्य वगि(?)कायां पत्राणि पूरयति, तत्करोमि अन्यदधिकं न जाने । अत्र जना मत्स्यमांसरताः प्रायश्चात्र
दौरथ्यात् । श्रीकुमारपालेन कथापितम्-यदन्नं तथा प्रेषयिष्ये यथा पत्त(?)नार्थों . भवति । तेनोक्तम-सर्वथा नैतत् । 39.18-21.
लोहडिआ
वखारि
.
वगिका.

Page #202

196
वटक
n. four duly fermenas. Guj. aś.
वक
वड
वडीयार
Vवण
वण्ठ
Vवद्
n. N. of a kind of food prepared of gram or kidney-bean
flour duly fermented and having condiments added to it.
17.24. cf. Pkt. वडग; Guj. वडुं. m. a type of broad cup. वृद्धस्य वीरमोपरि मोहोऽस्ति, मा कदाचिदेतद्विघटयतु
इति विमृश्य वट्टके विषं क्षिप्त्वा.....मध्ये प्रविश्य राणकं प्राह-तात ! अमृतमिदं सत्वरं पिबत । 67. 12-15. cf. Desi वट्ट; Guj. वाटको-की-कुं; Hindi
बाटी; Mar. वाट, वाटी. adj. elder. तेनोक्तम-मयानन्तगुणं लाभं विचार्य कणकोष्ठागाराः सर्वेऽपि रङ्कहेतोर्दताः ।
राज्ञोक्तम्-तर्हि मया वडरङ्केन भाव्यम् । एवं हर्षितेन मूढकशत १८ चणकसमर्पणं
विहितम् । 80. 28-29. cf. Desi वड्ड; Guj. वड, वडुं. m. N. of a tract in North Gujarāta comprising Hārija,
Rādhanapura, Sami and Mujapura Tālukās and surrounding region. कन्य० एकदेशगूर्जर वडीयारदे० पञ्चासरग्रामे चापोत्कटवंश्यं झोलिकास्थं बालं वनाऽग्रे आरोप्य...128.6. [Pancāsara, the original place of the Cavada clan, is todaya small village in this tract.] to weave. स चीवरं प्रत्यहं वणयति । 99.31. cf. Desi वुणण; Guj.
वणवं; Hindi बुनना; Mar. विणणे. Vide बुणिफल. m. a servant (of a king or a minister ). 31.32; 55.11; 65.33;
80.6; 124.23, 29; 133.12, 14. Vide PC., PK. [1] to challenge. योगिनीप्रतिमलत्वं वदन् श्रुतः । 36.27. [2] to bid at an auction. मालोहनसमये राज्ञि सङ्के चोपविष्टे मन्त्री
वाग्भटदेवो द्रम्मलक्षचतुष्कमवदत् । 43. 20-21. Vide PK. f. same as विदाहि. Int. 31.35. [This is a v.l. for विदाहि.] cf.
Guj. वदाय, वदा < Arabic wadāa. f. a herb. इतः पूर्वकपदी आयातः। बिम्बपरावृत्तं दृष्ट्वा आराडि विधाय निस्सृतः ।
तदा पर्वतस्तु द्विधा जज्ञे । सदाफला वनस्पत्यपि तदा ज्वलिता। 100.10-12.
[A spelling peculiarity.] m. a supplicant. तदिने ब्राह्मणश्रमणवनीपकदेशान्तरिणां विशेषतो दानं दीयमानं
दृष्ट्वा मनसि दूमितो राणकः । 74. 31-32. (causal) to give an opportunity to salute. एकदा कुलगुरवः श्रीविजयसेनसूरयो वन्दापयितुमायाताः । मं० कुमारदेव्या नमस्कृताः । उक्तम्-मन्त्री नाययौ ? । मन्त्रिणं वन्दापयितुं गृहे पादमवधारयत । गुरवस्त्वावासं प्राप्ताः । उपरितनभूमौ गताः । तत्र गवाक्षस्थो मन्त्री द्विजैर्वेष्टितो दृष्टः । तेनाप्यनभ्युत्थिताः । पश्चादलिताः। 54.36-55. 28-29; 55.4,5. Vide PK. to sow. श्रीपत्तनचतुष्पथे कपईका उप्ताः 21.30-31. Vide PC., PK. an elephant's girth. एकदा नृपो राजपाट्या गजारूढो व्रजन् सिन्धुलगवाक्षाध: प्राप्तः । सिन्धुलेनोपरि निविष्टेन दक्षिणकरे आदर्श सति वामकरण करी वरत्रया धृतः । तदनु पुच्छे धृतः । पदमपि न चलति । 13.22-24. [वरत्रा is commonly
वदाहि
वनस्पती
वनीपक
Vवन्द्
Vवम्
वरत्रा

Page #203

197
वराटक
वराटिक Vवर्ण
वर्णन
n. apna
वर्धापन
used in the sense of a stout rope in Skt. commentaries on Jaina Canon and allied works. cf. Guj. art and Hindi
बरत in the same sense.] m. a cowry. सर्वः कोऽपि वाचयति, अत्र इयद् द्रव्यं लमम् , परं काणवराटकमपि
गृहीतुं न पारयति । 57.16. Vide काणवराटक, वराटिक; also vide PK. m. same as वराटक. 123.15.
to praise. पृष्टम्-प्रभो! कीगावासः । इतः शिष्यमाणिक्येनोक्तम्-यदि पौषधशाला भवति तदा वर्ण्यते। 31. 19-20. Vide वर्णन. a praise. महती स्वर्णोपानदेका प्रकटी जाता । स्वर्णवालकगुम्फिता स्वर्णरत्नखचिता । विस्मितेन गृहीत्वा हृदि कण्ठे च दत्ता नृपेण । वर्णनं कुर्वति.......... 9.9-10; साहसमवलम्ब्य गोदावरीतीरमायातस्तत्र राधावेधो मण्डितः। तस्याधस्तैलकडाहिरुत्कलति । नृपस्तस्यास्तीरे स्थाने स्थितः। कवीन्द्रनानावर्णनमारब्धम् ।
20. 23-24. Vide Vवर्ण; also vide PK. वर्णना. n. [1] congratulatory happy tidings. सूर्योदये पुत्रजन्मवर्धापनम्
II.20-21, 22, 26. Vide वर्धापनिका; also vide PC. वर्धापना. [2] a congratulatory festival. नृपेण बलं बन्धोदृष्ट्वा वर्धापनं
प्रारब्धम् । 13.27%; तत्र धवलगृहमारब्धम् । काठदले निष्पद्यमाने, भित्तयः पृथुला जाताः ।...सा वर्धापनार्थ स्थालमादायाक्षतैर्भूत्वा राजकुलं गता।
102.15-17. Vide वर्धापनक, वपिनिक; also vide PC., PK. cf. Guj. वधामणु. Vide Vवृथ् . n. a congratulatory festival. नृपे आयाते गजो जीवितः-इति वर्धापन
कान्यभूवन् 6.19; 12.31; पृथ्वीराजे दिवं गतौ श्रीजैत्रचन्द्रेण वर्धापनकान्यारब्धानि । 89.19, 22, 26. cf. Guj. वधाम'. Vide वर्डापन, वर्धापनिक, Vवृध. [1] m. a messenger conveying some congratulatory tidi
ngs. वर्धापनिकेनोक्तम्-देव ! सुरिङ्गा पातिता। 51.5; वर्धापनिकेनेत्युक्तम् - यत् प्रवहणान्यष्टादश क्षेमेणागतानि । 99. 18. cf. Guj.
वधामणियो. Vide PK. वर्धापक. [2] n.a congratulatory festival. एवं श्रीसः शत्रजयाधो वर्धापनि
कानि कृत्वोपर्यारूढः । 59. 32. cf. Guj. वधामणE. Vide वर्धापन,
वर्धापनक, Vवृध्. f. breaking- congratulatory tidings. श्रीभद्रबाहुपार्थे वर्धापनिकाकृते
मनुष्यः प्रहितः । 91. 2. cf. Guj. वधामणी. Vide वर्धापन; also vide
PK., and PC. वर्धापना-वर्धापनिका. n. a body. 16.28. . [1] to turn back, to return. बलमानः 8.10%; 34.26; 43.14%B
48.22; 50.10%; 92.23; बलमानाः 98.31; वलमानम् 83.27%; बलमानस्य 19.6%; वकमानं विज्ञापितम् 39.19: बलन् 109.20%3B
वर्धापनक
वर्धापनिक
वापनिका
वर्म(न्)
वल्

Page #204

198
वल
II6.4; 132.4; वलन्त: 94.31; वलन्तौ 116.27; वलितः 13.193; 23.32%; 35.26; 46.2; 68.23; 77.43; 88.21; वलिताः 55.29; क्लत 68.18; वलति 101.16 ; ववलुः 25.19; वलित्वा
44.8; Int. 31.16. Vide वलन. [2] to be avenged. अस्माकं वैरं सुखेन बलिष्यति | 24.8. cf. Guj. qoog in both these senses. Vide PK. an escort, an armed guard. मेदानां स्थानेषु गत्वा तेष धाट्यां निर्गतेष पाश्चात्ये उपद्रवं करोति । तैः कथापितम्-यद्वयं नड्डलसीमायां नैष्यामः । त्वया नो ग्रामेषु नागम्यम् । क्रमेण जनाः २० स्थापिताः पार्थे । समीपग्रामेषु वला विहिताः । मेदानां कथापितम्-मम करदेषु ग्रामेषु नोपद्रवः कार्यः। 102. I-3. cf. Guj.
वळावो, वळावियो. n. returning. 109. 19. cf. Guj. qag. Vide vam.
to be restless. एकालिक्षशतावलीवलवलल्लोलोल्ललत्कम्बल: 125.19. Vide
वलन Vवलवलू
PC.
वल्ल
वसति
वसतिका
वसहिका
वसही
m. pl. a kind of pulse; Dolichos lablab. 83. 3; 130. 23. Vide PC.,
PK. f. [1] the residence of a Jaina monk, an upaśraya. 95.4,
9; 99.2. [2] a Jaina temple. विमलवसतरुपरि 53.22. Vide वसतिका,
वसहिका, वसही.
Vide PC., PK. __f. a Jaina temple. विमलवसतिका 51.18, 19%3; धृतवसतिका 75.27.
Vide वसति [2], वसहिका, वसही. f. a Jaina temple. विमलवसहिकोपरि 52.32. Vide वसति [2], वसतिका,
वसही; also vide PK., and PC. वसहि. f. same as वसहिका. ऊदावसही 27.2; चन्दनवसह्यां 50.24; विमलवसही
52.25, 31; लूणिगवसही 52.26; 53.2,8; 65.13, 21; आसराजवसही 65.17-183; उन्दरवसही 125.14%; यूकावसही 125.15%; नाहडवसही
Int. 15.22. Vide वसति [2], वसतिका; also vide PC. वसहि. m. a surname of Banias. 33.1, 22, 24, 28, 32; 43.4; 44.27,
29; 47.23; 48.9, 12, 14, 15; 61.17, 18; 80.12, 14, 16, 17, 18; 132. II. [A street, inhabited by Banias, at Patana is known as वसा(ह)वाडो.] Vide विसा०; also vide PC. the place in a ship for loading the cargo? धवलक्के कथापितम्यत्सईदो हतस्तस्य सर्वस्वं राजकुले [नीतम् ] | परं महान् व्यवहारी तस्य गृहधूलिमैमास्तु । मन्त्रिणोऽग्रे केनाप्युक्तम्-यत्सईदस्य वाहनानि एकदा दोलायितुं प्रवृत्तानि । बस्तुवापनि (?) कृता अग्रे घू(धू ?)नि भणित्वा रेणुः क्षिप्ता । गृहगतेषु पृष्टम्किमायातम् । बही लक्ष्मीः । तेनोक्तम्-समुद्रस्य रेणुरपि श्रेष्ठा । वखारि ता । एकदा दीपो रूमार्या लग्नस्तस्य तापेन रेणुः स्वर्णीभूता । 56.33-57.3.
वसाह
वस्तुवापनि

Page #205

199
वस्त्रपथतीर्थ
वहारा
वहिका
वहिला
वही
वाघरा
वाट
वाटक
_n. N. of a place of pilgrimage for non-Jainas at the foot of
mt. Giranāra. 60.21. f. a succour, an aid. 102.32. cf. Guj. वहार f., वार f. Vide
वाहरा. an account-book. 33.22; 41.30%; 118.5, 8; 132.33. Vide धर्मवहिका, वही; also vide PC., PK.. a type of carriage. नृपसूनुर्वहिलामारूढस्तत्रायातः । वेगेन वहिला वत्सचरणयोरुपरि भूत्वा गता। वत्सस्तु मृतः। 107.25-26. cf. Desi वेल्लग,
वेल्लय; Guj. वहल f. Vide वाहिनी. f. same as वहिका. 5334. Vide आवासलेखकवही, लेखक; also vide
PK. N. of a town in Rajasthana. नागडो नृपाग्रे प्रतिज्ञामाधाय जाबालिपुरग्रहणे प्रौढकटकेन निःसृतः । क्रमेण स्वर्णगिरि[ दुर्ग]पृष्टौ वाघरा......कटकमावा
सितम् । 50. 4-5. m. a track, a road. 134.14. m. [1] a locality. राजपुत्रवाटके धरणिगः श्रेष्ठ्यस्ति । 48. II-12. cf.
Guj. वाडो, रजपूतवाडो. Vide पाटक, राजपुत्रवाटक. [2] the out-skirts of a town or village. एतानि पञ्च पुराणि;
तथा वर्ष प्रति द्रम्म लक्ष ३ । एवं यदि नृपो मन्यते तदा प्रणामं करोमि । नृपेण मानितम् । मन्त्रिणा तत्कालं तन्नगरपरिसरे पश्च प्रामाणि तन्नाम्ना वासितानि । वीरमो मिलितः । नृपं प्रणम्य वीरमो वाटके स्थितः । वीसलदेवस्य राज्यं निष्कण्टकं जातम् । 67.20-22. [The word वाडो is used in this sense in the modern dialect of North
Gujarāta. ] f. an orchard. 24.25%3; 25.23; 49.24-25, 25, 28, 29%; 50.16%3;
63.15; 65.12, 19; 105.6. Vide वाडि; also vide PK. वाटीकोट्ठ. f. a locality.. रामचन्द्रस्तु नौवित्तवाव्यां काणिज्याय यदपि तदप्यादाय याति ।
26.31-32. Vide नौवित्तवाटी, पाटक, वाटक; also vide PK. वाटि. f. an orchard. II4.18. cf. Guj. वाडी. Vide वाटिका; also vide
PK. वाटीकोट्ट. m. a sea-faring merchant, 78.28. cf. Guj. वहाणवटी. f. a type of foot-wear, a chappal. सा भर्ना हकिता शिक्षिता च ।
उक्तञ्च-मद्गृहाद् याहि । सा वाणहीमेकां पतितां मुक्त्वा एकां च पादे कृत्वा पितृगृहं गता। 9.12-13; छित्तिपस्तु शनैरपसृत्य 'कथमिहे 'त्यार्या वाणहीतले इङ्गालेन लिखित्वा जनमप्रैषीत् । स उपानहं नृपायादर्शयत् । 20.9-10. [The word वाणही, derived from Skt. उपानह > Pkt. उवाणह, वाणह, is fairly common in Old Guj. literature in exactly the same sense. Vide e.g.:
वाटिका
वाटी
वाडि
वाणउटी वाणही

Page #206

वाणिज्यकारक
वात्सल्य
Vवादू
वानीपात
वापित
Vवा
वायटीय
वारक
वारबेरज ( ? ) गिरि
m.
n.
200
'भोगी भला ते घरि वीसमइ
चंदकिरणे रयणी नींगमइ । चंदन तणा विलेपन गमइ,
m.
चरणे वाणही भली चमचमइ ॥
— Nala-Davadanti Rāsa of Mahīraja, verse 844:
'राय तणी दीठी वाणही, भूपति आव्यो हतो सही '
—Narapati's Nandabatrisi, verse 50;
'तो पण वाणही पगि पहिरवी '
—Sridhara's Rāvana-Mandodari Samvāda, verse 827.]
cf. Mod. Guj. वाणी ( especially in the dialects of Saurāstra ); Mar. वाहण f., वाहाण f.
a (travelling) merchant who carried his goods in a caravan). 103.20. Vide PC. वणिज्याकार, PK. वणिज्यारक.
same as सङ्घवात्सल्य. 75.25.
to ring (for time ). एकदा श्रीपत्तने द्वात्रिंशद्विहाराणां प्रतिष्ठां महदुत्सवेन प्रारब्धां श्रुत्वा वटपद्रपुरनिवासी वसाह कान्हाकः स्वयं कारितप्रासादविम्बमादाय श्रीपत्तने प्रतिष्ठार्थमाययौ । हेमाचार्याः प्रतिष्ठार्थेऽभ्यर्थिताः । तैर्मानितम् । इतस्तस्मिन् दिने जनसम्मर्दों जातः । रात्रौ घटी मण्डिता । इतो वसाहस्य भोगाद्युपस्कारो विस्मृतः । तेन तमानतुं गते लग्नघटी असमये वादिता । स आगतः । मध्ये प्रवेशं अलब्ध्वा लग्न श्रुत्वा विषण्णः। 44.27-30. cf Guj वागवुं वाजवुं; Mar. वाजणें. Vide लग्नघटी.
m. banditry. एताः स्त्रियो विभूषणपट्टकूल मौक्तिकादिभिर्विवर्जिताः कथम् ? । केनापि दण्डिता वानीपाते पातिता वा; येनेदृशीनिःश्रीका दृश्यते । Int. 31. 19-20. adj. stocked. नूतनकपर्दिना रात्रौ स्वमं प्रदत्तम् - यदहो जावड ! यस्मिन् पक्षेऽभ्रं दृश्यते तस्मिन्पक्षे प्रवहणानि चालनीयानि । अग्रे पुनः क्रयाणकं वापितं जावडेन । 101.78. to dress by boiling in water. कस्यापि गोधूमक्षेत्रे कलिङ्गानि गृहीत्वा अरघट्टघटिकया वाफयित्वा रात्रौ यावद्भक्षितुं लग्नः... 46.11-12 cf. Guj. बाफवुं.
adj. belonging to a section called वायट ( Guj. वायड) गच्छ of the Svetāmbara Jainas, hailing from the village वायट or वायड in North Gujarāta. [ वायटीय प्रासादे 126.25; वायडज्ञातीयमज्जाजैन ... 78.28. Vide PC. ; also vide PK. वायट.
times. श्रीभोजराजवारके ( ' during the times of King Bhoja ' ) नीलपटा दर्शनिन आसन् 19.21; श्रीवीरधवलवारके 78.7. [ Similar expressions are found in Old and mod. Guj.]
m.
१ तात ! पर्वताधस्तादेते वाणिज्यकारका एतान् दिनान् किं स्थापिता: ? । शुल्कमादाय किं न प्रेष्यन्ते ? । तेन स्मित्वोक्तम् - एतत्परचक्रं मत्वा, मया त्वं दुर्गस्यैव मध्ये दत्ता | तव पुत्रोऽपि जातः । परमेतन्न याति । तां वार्त्ता श्रुत्वा तैर्नृपाग्रे उक्तम् । स निराशीभूय

Page #207

201
गन्तुं प्रवृत्तः । स्वदलं प्रेषयत् । स दुर्गमवलोकयन् यदा गन्तुं लमः, तावता गवाक्षस्थितया बाकरीवेश्यया सूक्तमुक्तम्गण्डूपदा किमधिरोहति मेरुशुकं किं वारबेरज(?)गिरौ निरुणद्धिमार्गम् ।
शक्येषु वस्तुषु बुधाः श्रममारभन्ते दुर्गग्रहग्रहिलतां त्यज शम्भलीश !॥ 103.20-25. f. delay, time, procrastination. तव मिथ्यात्वं गच्छतो वारा न लगति ।
100.13. cf. Guj. वार f., वार लागवी “to delay'. Vide Vलग्
[7], वेला Vलग. f. [1] a rumour. सर्वत्र देश-देशान्तरे इयं वार्ता-यदुज्जयिन्या सर्व विक्रय
माप्नोति । _2.21; मन्त्रिणा पुरान्तर्वार्ता कृता-यद्राणकः श्रीवीरधवल
एति । 56.22. [2] a news. अस्य पार्थापितगृहवात्ता शृणोमि 4.20%; श्रेष्ठिनातिथ्ये कृते
वार्ता पृष्टा | 109.30. [3] a report. सुन्दरं न कृतम्-यत्प्रथमतोऽप्यमी रुद्धाः । ममाग्रेऽपि वार्ता
न कृता । 60.27-28. a suggestion. नृपेण देव्या वचसा विसृष्टः । वर्षद्वयादनु तया सुरत्राणः समाकारितः । स भारं विमुच्य जरीदकेन धावितः (?)। नृपस्य कटकेन सह युद्धे जाते सुरत्राणो भग्नः प्रणष्टः । इतः सुरत्राणपल्या पति चिन्तातुरं विलोक्य उक्तम्-देवास्ये श्यामता कथम् ? । सुरत्राणेनोक्तम्-युवत्या
वार्तया समागताः परं पश्चाद्गमनं दुर्घटम् | 89.31-34. [5] a conversation, a talk. भगिनीपतिना सह वातां कृत्वा शय्यायां
गतः। 4.21, वार्ताप्रसङ्गादनु तयोक्तम् 23; वार्ता विदधतो रात्रिरजनि । 17.26; 20.8, सन्धेर्वार्तामपि को न विधत्ते | 22; वार्ता कुर्वन् श्रुतः 39.4%; सहजतो वातां कुर्वाणेन 78.12; इति वाता कुर्वतोद्धयोः 80.18-193; इतः सुरत्राणस्य मन्त्रिणो वार्ता जाता। 87.43
103.22. [6] a story. तव पितापूर्वा वातां श्रुत्वा [v.l. वार्ता कथकाय] दीनार
पञ्चशतीं ददाति । 5.29.30. [7] a topic, a point. राज्ञा धूर्त्तत्वेन स्थितम् । पुनः कदाचिदेषा वार्ता
कर्ता | 21.24. [A syntax peculiarity.] [8] an affair. देवि ! दण्डनायकस्य काऽप्यपूर्वा वार्ता । पाश्चात्ययामिन्यां
'एकेन्द्रिया [दीन्द्रिया] ' इत्युक्तम् । प्रातयुद्ध तथा कृतं यथा केनापि न क्रियते । 49.18-19%; पण्डितेन आरक्षकः पृष्ट:-नृपसभायां का वार्ता ।
81.19. cf. Guj.- वार्ता, वात; Hindi, Mar. वार्ता, बात. m. a small weight. I18.30. cf. Guj., Mar. वाल. .....-m. a wire. उपानदेका प्रकटी जाता । स्वर्णवालकगुम्फिता सर्वरत्नखचिता। 9.9.
cf. Guj. वाळो. f. N. of a river flowing near Vāmanasthali. 114.23-24. m. a type of vyantara. इह देवकुल्यां वालीनाहोऽस्ति । तस्य भूरियम् । अतः
स पातयति । प्रातरुपवासं कृत्वा पूजोपचारमादाय तं ध्यायन्, वालीनाहा उपविश ।
वाल
वालक
वालही वालीनाह
26

Page #208

202
बालोा
वावि
वासक्षेप
वासण
वासित
....यदि न मन्यते तदा खड्गं कर्षयित्वा वाच्यम्-याहि नो वा मारयिष्यामि । ....
तथाकृते स आरार्टि कृत्वा प्रणष्टः । तत्र देवकुल्यां क्षेत्रपाल: स्थापितः । 52.15-19. ind. with supplication; lit.: 'touching the earth with
hair'? गतैः सर्वैरपि जीवः सर्वानपि व्यापारान् कुरुते । ततो जीवेनोक्तम्-आयान्तु भवन्तः । अहं यामि । तथा कृतम् । जीवो वपुषो. दूरे स्थित्वा स्थितः । ततः मृत इव
स्थितः । वालोा (?) भणत-को मरीयान् ? | तैरुक्तम्-भवान्। Int. 32.13-15. f. a step-well. 65.26. cf. Pkt. arfa, aret; Guj. 91a; Hindi a1987,
बावरी, बावली; Mar. वाव, वाव. m. (consecration by) spraying scented powder (at the time
of religious ceremonies). तैः सूरिभिर्धामदेव-सुमतिप्रभगणी वासान् दत्त्वा प्रहितौ। धामदेवगणिना वासक्षेपः कृतः । पश्चाद्देवगृहे निष्पन्ने श्रीजिनचन्द्रसूरयः स्वशिष्याः वासानपयिस्वा प्रहिताः । तैश्च ध्वजारोपः कृतः । 31.12-14. [A
Jaina technical term.] Vide PK. n. a vessel, a pot. तदनु द्रम्मसहस्र (३०००) वासणे प्रक्षिप्य एका त्रिपट्टदकला
मड्डिया। 49.27. cf. Desi, Guj. वासण. Vide PC. for another
sense. adj. [I] caused to crow. ततोर्बुदे तपस्यन्तीं तां तत्र रसीयाकनामा योगी
ददर्श । प्रार्थितं तेनेति-यन्मम पत्नी भव । तयोक्तम्-द्वादशपथा विधेहि एकरात्रिमध्ये । तेन तथाकृते श्रीमात्रा कृत्रिमकुर्कुटा वासिताः । कृत्रिमशुनश्चरणयोर्विलनाः । ततो हृदयस्फोटनेन स स्वयं विनष्टः। 85.6-8. [Skt. Vart to shriek, to sound. The root are in the sense of producing notes' is fairly prevalent in Old Guj. literature. Vide e.g.: Prācīna Gurjara-Kavyasangraha, part I, p. I0I, line 20: मोर वासई, सर्प नासइ; p. 120, line 7; Vasantavilāsa, verse 39:
रहि रहि तोरीय जोइलि कोइलि स्युं बहु वास ।
नाहुलउ अजीय न आवइ भावइ मूं न विलास ।।3; verse 49:
देसु कपूरची वासि रे वासि वली सरु एउ ।
सोवन चांच निरूपम रूपम पांघुडी बेउ ॥3 Prācina Phāgu-sangraha, Phāgu 4, verse god :
कोइल मधुर सु वासइ, त्रासइ पंथिय दूरि. Phāgu 21, verse 4; Phāgu 10, verse 11; Phāgu 36, verse 53:
रे कूकडा ! वासि म इणि रातिइ,
स्त्री जागि तिवि करि रे काइ ताति ?; Phāgu 25, verse 2:
निशि अंधारी एकली, मधुर न वासिसि मोर,
विरह संतापि पापीउ, वालिंभ हईइ कठोर.] cf. Guj. कागवास; Hindi बकवास.

Page #209

203
वासुपूज्य वाहग
वाहण
वाहन
वाहरा
वाहिगि वाहिनी
वाहीआलीकिसोर
वाग्रालि
[2] infused with, influenced by. भवतो मिथ्यात्ववासितस्य का न
दभि । श्रावकत्वमङ्गीकुरु | 91.16. m. N. of the twelfth Jina born in Bhāratavarşa. 27.11. m. a traveller. 114.22.
a ship. केन दत्तन तिष्ठति ?-देव ! स्तम्भतीर्थेन । व्यापारिणः पृष्टा:-तस्य किमायपदम् ?। तैरुक्तम्-द्रम्माणां सहस्र ३०, वाहण (शत ?) ३२1 55.23-24%;
वाहणवस्तून्युत्तार्य 99.21. cf. Pkt. वाहण; Guj. वहाण. Vide वाहन. n. same as वाहण. 57.I. Vide PC., PK.
a succour, an aid, a help. प्रातः सूरयो विषादिताः । चित्तनिवृत्त्यर्थ वाहरा विहिता । 77.2; वाहरायां समागतायो पृष्टम्-अस्माकमश्वाः प्रविष्टा
भविष्यन्ति | 102.10. cf. Pkt. वाहर; Guj. बार f., वहार f. Vide वहारा. f. a maid-servant. 24.26, 27, 28, 29. f. a type of palanquin. 8.II; 53.34%: 59.30; 71.9; 107.30,
31 ; 108.2, 4; 122.29. Vide afect; also vide PK. a young horse meant for riding. शिरश्छित्वा वाहीभालीकिसोरसप्तशती, शेषतुरगाश्वभाण्डागारम् ,.... 40.I. Vide वाह्यालि; also vide PC. वाहवाहालि ' art of riding', PK. किशोर 'young one
of a horse'. f. a royal procession (probably on horse-back). केनापि राज्ञा
वाहालिगतेन कश्चित्पुमान् करीरशिखरस्थानि करीराणि विचिन्वन्नुदितः 113.I. Vide वाहीआलीकिसोर. to utter, to ask. गुरुभिाकृतः- कस्स्वम् ? 105.32-33. Vide PK. to return, to turn back. एकदा कुलगुरुश्रीविजयसेनसूरयो वन्दापयितुमागताः । कुमारदेव्या नमस्कृताः । मन्त्री नागतः । मन्त्रिणं वन्दापयितुं गृहे गताः । मन्त्री द्विजावृतो गवाक्षस्थो दृष्टः । तेन नाभ्युत्थिताः; ते व्याधुटिताः। 55.4-6. Vide PC., PK. to work as an administrator. एकदा व्यापारे व्यतीते नागडमन्त्रिणि
व्याप्रियमाणे 77.27. Vide व्यापार. f. pre-occupation. ते अतीव ईदृशी विग्रता यत्कुलगुरवोऽपि आगता न
ज्ञाताः । 55.6. [The word विग्रता is a dialectical pronunciation
of व्यग्रता.] m. a title of king Kumārapāla of Gujarata; lit.: 'the four
headed god viz. Brahman in wisdom'. 125.II. Vide Pe.; also PK., where the word is given as a title of Minister Vastupāla. a ceremonial bath with perfumes and perfumed oils, medicinal powders, perfumed waters, etc, सानपीठे स्वर्णमये महाविच्छित्या लानं कारितः | 17.22.
वि+आ+V वि+आ+Vघुट
वि+आ+V
विग्रता
विचारचतुर्मुख
विच्छिति

Page #210

विजययन्त्र
विज्ञप्तिका
विटङ्क
विवर
Vविद्
विदाहि
विद्यपुञ्ज
विद्यापुर
विद्यामठ
विधि
विध्यापित
204
m.
a diagram of a mystical nature used as an amulet supposed to bestow victory. एकदावसरे सूरिणा विजययन्त्रप्रभावः प्रोक्तः । तदनु पञ्चाशतद्रम्मैः स कारितः । सुरत्राणेन पृष्टम् — कः प्रभावः ? | सूरिणा कथितम् - यत्रायं यन्त्रो भवति तत्रारिः कोऽपि नायाति । ... तदनु सुरत्राणेन छागमानाय्य तस्य देहे विजय यन्त्रो बद्धः । बहवः खड्गप्रहारा मुक्ताः परमेकोऽपि न लग्भः | Int. 31.6-9.
f. a report. तद्देशभनं कुर्वाणः कल्याणकटकनाम्नीं राजधानीमाजगाम स क्रमेण । परं कोऽपि विज्ञप्तिकां कर्तुं न शक्नोति यत्कटकमागतम् । 90.16 - 17. Vide PC. 51.29.
a peak (of a mountain).
n.
a difficulty, an affliction. तस्याज्ञया जलज्वलनौ स्तम्भ्येते स्म । पतन्त्यो भित्तयो दत्तायां तदाज्ञायां न पेतुः । लूता द्विचत्वारिंशत्, अन्धगडाः सप्तविंशतिः, स्फोटिका अष्टोत्तरं शतं, बिड्वराणि दोषाश्च सर्वे व्यनेशन् । 9 31-33; दिगम्बरविडम्बना उक्ता । गुरुभिश्चिन्तितम्
m.
आः कण्ठशोषपरिपोषफलप्रमाणो
व्याख्याश्रमो मयि बभूव गुरोर्जनस्य । एवंविधान्यपि विडम्बनविवराणि
यच्छासनस्य हहहा ! मसृणः सृणोमि ॥
यस्मिन्
27.33-28.1-2. [The Abhidhānarājendra, vol. VI, p. 1148 explains fa as an inauspicious constellation: नक्षत्रे ग्रहो वक्रतामुपयाति शुद्धं वा विधत्ते तादृशे नक्षत्रभेदे | Here शुद्धं is probably a printing mistake for g.] Vide PK.
( causal) to experience. यदि भणसि ततस्तवारोग्यता दीयते । परमागामिभवेऽपि कर्म वेदयिष्यसि । 114.19-20. cf Guj. वेदवुं 'to experience, to endure (the fruits of karmans ) ' ( in Jaina parlance).
f. farewell. यदि सुरत्राणो विदाहिं ददाति तदा पश्चाद्बलित्वा स्वस्थाने याति नान्यथा । Int. 31. 16. cf. Guj. विदाय. Vide वदाहि .
adj. a heap of learning, highly learned. 118.16. [ Metrically shortened form of fargs.] Vide PC.
m.
n. N. of a town in North Gujarāta, modern Vijapura. 67.19. a monastery where different Sastras were taught. 105.4. f. goddess of destiny. षष्ठीदिने विधिरेत्य ललाटेऽक्षराणि क्षिपति | 109.4, 11, 13, 16, 20, रावणनृपालयसप्तमभूमौ कुचेलां कोद्रवदलनपरां विधिं राक्षसनिवेदितां ननाम । 21; 110.2, इति विधिर्यद्विधत्ते तद्भवति, मनुष्यकृतं न भवति । 4.
adj. extinguished, blown off नृपेण भाण्डागारात् षोडशलक्षान् दत्त्वा ध्वजा कारिता, दीपका विध्यापिताश्च | 24.15-16.

Page #211

205
विरङ्ग
विलक्ष
m. lack of delight. एकदा तीर्थयात्रायां श्रीशत्रुक्षये सङ्घपतिना अवारितं सत्रागारा
विहिताः । ततः सङ्घवात्सल्ये विधीयमाने घृतं त्रुटितम् । सपतिचित्ते विषादो जात
इति यद्विरङ्गो भविष्यति । 75.23-24. विराधना
____f. an injury, a harm. प्रसादं विधाय मम प्रायश्चित्तं दीयताम् । प्रभो ! मया
पञ्चेन्द्रियजीवस्य विराधना कृता । साऽयर्थ दूयते । 105.19. विलक्ष
adj. abashed. राज्ञा अबोटिका अभिहिताः-यद्यमूभ्यो देवीभ्योऽरोचिष्यन्त तदा
ग्रसिष्यन्त । परं न ग्रस्ताः । तस्मादमूभ्यो मांसं नेष्टं किन्तु भवतामेवेष्टम् । तस्मादहं जीववधं न करिष्ये । ते विलक्षाः स्थिताः। छागमूल्यसमेन धनेन नैवेद्यानि
कारितानि । 41.32-42.1-2. वि+Vलग
tocling to. शिरो शाखायां विलग्नमेव स्थितम् । 85.5%3 श्रीमात्रा कृत्रिमकुर्कुटा
वासिताः । कृत्रिमशुनश्चरणयोर्विलग्नाः। 85.8. VideVलग ; also vide PK. वि+Vलोक
to require. अत्र राजा विलोक्यते । कथम् । योऽत्र राजा भवति स रात्रौ विपद्यते। I.14%3; यशःपटहः करी विलोक्यते । किमर्थम् ? । देव! तेन विना द्वादशवार्षिको विग्रहो न भज्यते । 23.22; कः कन्यां प्रयच्छति । सर्व निष्पन्नम् , भवतां वाक्यमेव विलोक्यते । 32.30-31; रक्षको भवदीयसुतो विलोक्यते । .37.1; को विलोक्यते ?| 39.7% शक्तिरस्ति परं सान्निध्यकर्ता कोऽपि विलोक्यते । 48.15; तेन स्वजीवनार्थ विक्रेतुं कोहलकानि समानीतानि । विक्रेतुं लग्नः । 'ईछ' सम्बन्धेन नवकोहलकानि गतानि । चत्वारो विलोक्यन्ते । खेटके पतितः । स आत्मानं विक्रेतुं कामोऽपि न छुटति । IIO.I-10. Vide अव+Vलोक्;also
vide PK. विवेकनारायण
an epithet of king Naravarman of Mālava; lit.: "Nārayana (i.e. Lord Visnu) in the matter of discrimination". एकवेलं राज्ञा कथितम्-मदन ! वीसलेन राज्ञा तव नेत्रे कथं कर्षिते ? | गाढाग्रह पृष्टेन तेनोक्तम्-विवेकनारायण! गूर्जरधराधिपतिरस्मत्स्वामी विवेकबृहस्पतिः। यथा रणभग्नस्य नृपाधमस्य मुखमस्माकीनानि पात्राणि द्वारभट्टादीनि न पश्यन्ति । अत एवं
विहितम् | 79.21-23. विवेकबृहस्पति adj. it.: 'Brhaspatiin the matter of discrimination':
[1] an adjective of Gurjaratrai.e. Gujarata. देव ! मया सह
वादः कार्यताम् । अहं सिद्धचक्रवतीति बिरुदं न सहे। विवेकबृहस्पतिगुर्जरत्रेति च नरसमुद्रं पत्तनं च-एतानहं न मन्ये । 28.18-20; गूर्जरत्राया
विवेकबृहस्पतित्वम्, 29.31. [2] an epithet of king Visaladeva of Gujarata. 79.22.
For quotation vide विवेकनारायण. विशोपक
m.- a type of small coin. 132.7. [This is the same as विंशोपक
which occurs both in PC. and PK, farit97 also occurs at .. . PC. 53.2.] विधविश्वाकोश- m. universal censure; lit : ' censure by the whole world'. 13.16.
Vide PC.
adj.

Page #212

206
विश्वस्थान विषर्ज
'विसा०
विसाधन
वि+/सूत्र
विस्मय विनम्भणी
विहङ्गिका
m. killer of one who has put confidence in him. 81.11. adj. unemployed; lit.: 'who has been relieved from his job'.
कस्यापि राज्ञो राज्ञी वदति-नृप ! मम भ्रातुर्व्यापारं देहि | विषर्जीयम् (१)।
राजाह-राज्ञि ! व्यापारस्तस्य दीयते, यो व्यापारं कर्तुं जानाति । 115.21-22. m. short form of विसाह, a surname of Banias. 132.31. Vide
वसाह; also vide PC. वसाह, साह. food-provision? उरंगलपसने गतः । तत्र ऑढरनायकाटे उपविष्टः । तेना. गतेन पृष्टम्-क यास्यसि ? । तेनोक्तम्-यत्रोदरपूर्तिर्भविष्यति । नायकेन स्थापितः । शुद्धवृत्त्या सन्चरन् विश्वासपात्रं जातः । एकदा चतुष्पदे विसाधनहेतौ प्रहितः । इतो हट्टान् दीयमानान् दृष्ट्वा पृष्टम् ।..... स क्रमेण विसाधनमादाय गतः । 44.14-18. to relieve from employment. प्राकारासन्नं कान्हडदेवं विसूत्रयित्वा...
46.2. n. astonishment. 116.16. [A gender peculiarity. ] adj. confiding in. श्रीमत्कर्णपरम्परागतभवत्कल्याणकीत्तिश्रुतेः
प्रीतानां भवदीयदर्शनविधौ नास्माकमुत्तं मनः । श्रुत्वा प्रत्ययिनी सदा ऋजुतया स्वालोकविनम्भणी
दाक्षिण्यकविधानकेवलमियं दृष्टिः समुत्कण्ठते । 70.23-26. f. a bamboo lath provided with slings at each end for carry
ing pitchers etc. on one's shoulders (which is known as कावड in some Indian languages). इति विचिन्त्य देवपत्तने श्रीसोमेश्वरयात्रायै चचाल । परं विहङ्गिकां स्कन्धे निधाय तत्र गत्वा सोमेश्वर आराधितः । स प्रत्यक्षीभूय आह.-कष्टं कथं कृतं यत्स्कन्धे विहङ्गिका विधायेहागतः १ तेनोक्तम्-सुतं देहि । 38.8-9. Vide PC. offering alms to Jaina ascetics. तपोधनानां विहरणे धृतघट १ दिनं प्रति । 33.18-19; स्थाने स्थाने सत्रागार-प्रासाद-पौषधशाला प्रारेभाते । वर्षमध्ये वार ३ सङ्घार्चा | यति १५०० विहरणम् । 57.22; एकस्मिन्नवसरे सुराष्ट्रायां सङ्के ब्रजति सति अग्रेसरैरेकाकिभिव्रतिभिर्वाटिकासु मार्गस्योपद्रवे कृते तपोधनिकैरेत्य मन्त्रिगोऽग्रे रावा कृता । मन्त्रिणोत्तारके कृते अनुपमदेव्यग्रे कथापितम्-यदध एकाकिनां विहरणं न विधेयम् । अपरे सर्वेऽपि विहृत्य गताः । ...अनायाते अनुपमदेव्या नगोदरं बन्धोः समविच(ह)रणं तेषां कारितम् । स्वयमवेलं भोजनार्थमुपविष्टा । 63. 15-19. [ A Jaina technical term.] cf. Guj. वहोरवं, वहोरावq
( in Jaina parlance). Vide विहरणउं, वि+/हृ[2]. n. same as विहरण. १५०० तपोधन दिन प्रति विहरणउं। 65.28. Vide
वि+Vह [2]. m. [1] a Jaina temple. राजविहार 30.14, रायविहारे 17-18,
. नृपविहारसमं प्रासादं कारयामि | 21, राजविहारे 31; 44.26, 27%3B
45.3, 12%3 करम्बकविहारः 125.14%; 126.7.
विहरण.
विहरणउं
विहार
.

Page #213

207
वि+Vह
वीरचर्या
[2] the travelling on foot from place to place by Jaina
monks. अन्याक्ष धवलक्के बिहारे गताः । 26.26, विहारेणाजग्मुः
32; 95.9. Videवि +VE[1]. . [A Jaina technical term.] Vide PC., PK. [1] to travel on foot from place to place. शाकम्भरी प्रति
बिजहः। 31.9; तत्र ढकानामपुरी विरहन्तः समेताः 93.19-20 ; विहरन् पल्यपुरे 95.12 ; विहरन्तो नड्डले गताः । 107:7. [A Jaina
technical term.] Vide विहार [2]; also vide PK. [2] to beg alms. स गुरुः पादतललेपबलेन तपोधनेषु विहरितं गतेषु
श्रीशत्रुक्षयादिषु देवान्नत्वा स्थानमायाति | 91.12 ; तपोधनेषु विहाँ गतेषु 93.8, श्रीसूरयः साधुषु विहतु गतेष्वाकाशयानेन पूर्वोक्तपञ्चतीर्थेषु यात्रां कृत्वा नित्यमायान्ति | 29%3; तत्र पाके निष्पन्ने तपोधनौ विहर्तुमायातौ । श्वश्रू गृहे नास्ति । अम्बया महाभक्त्या प्रतिलाभितौ। 97.31-32 ; संतोषतुष्ट आरब्धस्त्राने धनपाले विहर्तुमागतसाधुभ्यां दघिसम्बन्धेन बुद्धे-II9.24. [A Jaina technical term.] cf. Guj. वहोर (in Jaina
parlance). Vide विहरण, विहरणउं. Vide PK. the moving of the king in disguise at night in the streets of the city in order to learn the views and condition of the
people. 18.30%; 36.27. Vide PC. n. a cotton pod. एकदा पृष्टम्-दुनीमध्ये किं पुष्पं वृद्धम् ? । सभ्यैः स्वधि
योक्तम्-परं तब मनश्चमत्कारकारि । सूरिणोक्तम्-बुणिफलं वृद्धम् । येन नवखण्डपृथ्व्यय लज्जा ढक्यते । तेन हेतुना जगढंकणीति बिरुदं दत्तम् | Int. 30.27-28. cf. IDesi वुणण 'to weave', बुणिय 'woven'; Guj. वणवं, Hindi बुनना, Mar. विणणे-all in the sense of 'to weave'. Vide Vवण. (causal) to publish, to make current, to spread. कविः कर्ता
एव, परं राजा ग्रन्थं वर्तापयति। 78.21.. n. tidings, the detailed account of an incident. आचार्यैस्तत्पार्श्वतो
वृत्तान्तः पृष्टः । तेन समूलं वृत्तान्तमुक्तम् । 98.23-24. [A gender peculiarity.] (causal) to greet, to welcome, to perform certain congratulatory ceremonies in order to greet or welcome. तत्र धवलगृहमारब्धम् । काष्ठदले निष्पयमाने, मित्तयः पृथुला जाताः । पट्टास्तु हलाः । सूत्रकाररचिन्ति-किमुत्तरं करिष्यामः । वेश्या एका पृष्टा--वयं केनोपायेन निस्तरिप्यामः । तयोक्तम्-न मेक्तव्यम् । सा वर्धापनार्थ स्थालमादायाक्षतै त्वा राजकुलं गता। पृष्टा राज्ञा-किमिदमब ? । देव ! लाखणगृहं बर्द्धितम् । कथम् । पश्यत, मिच्यः प्रभुलाः पहा न्यूनाः। स तदेव शकुनं मत्वा तां सत्कृत्य प्राहिणोत् | 102.
वुणिफल
V
वृत्तान्त
Vवृध्

Page #214

208
वृद्धसरस्वती
वेडित
वेणीकृपाण
15-193 प्रतिग्रामं तन्निवासिनार्योऽक्षतनालिकेरकुसुममालाचन्दनादिमिः [सूरिराज] सुरत्राणं च वर्धापयन्ति । Int. 31.17-18; ततः सुरत्राणेन मुद्रघाते दत्तेऽग्निस्फुलिङ्गाः प्रकटीभूताः, परं न भग्नः । तेन प्रभावेण रञ्जितेन स्थालं टकै त्वा नेमि पितः। Int. 32.1-2. Vide वर्द्धापन, वर्धापनक, वर्धापनिक; also
vide PC., PK.. adj. [1] elder.उभाभ्यां विमृष्टम्-वयं ज्ञाता अस्माकमेतत्परीक्षार्थ कृतम् । ततो
वृद्धेन कर्णात् खटिकामादाय बम्भसूत्रं कृतम् | 105.7-8 ; निर्व्यअनं मत्वा
लघुना कटाहिः कृष्टा । इतो वृद्धो भ्राता आययौ | Int. 29.16-17. [2] excellent, best; lit. : ' big'. एकदा पृष्टम् -दुनीमध्ये किं पुष्पं
वृद्धम् ? । सभ्यैः स्वधियोक्तम्-परं तन्न मनश्चमत्कारकारि । सूरिणोक्तम्
वुणिफलं वृद्धम् । येन नवखण्डपृथ्व्या लज्जा ढङ्कयते । Int. 30.27-28. cf. Guj. aš and Hindi act in both these senses. m. N. of an Acārya in employment of king Bhojadeva of
Dhārā. तत्र वृद्धसरस्वतीति नाम्नाऽचार्या नृपसेवकाः सन्ति । 20.24-25. adj. ? १४२९ श्रीजिराप० श्रीसावदेवसू० स्वं चरित्रं न वेडितं पश्चात् ढिल्यां ग० स्वमुपायं
पश्चात् संवत् १४३० भाद्र० मासे श्रीगिरनारे समभाव० वा परलो० जगाम |
136.6-7. m. a title of the poet Amaracandra, who compared in a sloka
the veņi or braid of a young woman with krpāņa or sword of the god of love. 78.24. Vide PK. to be delayed. श्वेताम्बरश्रीदेवाचार्यपौषधागारे समर्थनमजनि । तत्र वेला
लग्ना। 27.12. VideVलग [7], वारा; also vide PK. adj. beseiged. अत्रान्तरे मालवेशयशोवर्मणा श्रीपत्तनं वेष्टितम् । ......गाढं गढरोधं
भणित्वा मन्त्रिणा दण्डो मानितः। 35.25-26. Vide PK. वेष्ट. m. a jeweller. तस्य पाषाणस्य दलानि वैकटिकात् कारितानि | क्रमेण धनी जातः ।
33.17-18, पाषाणोऽपि वैकटिकाय दर्शितः । अर्द्धमुक्त्वा विदारितः । लक्ष्यमूल्या मणयः कृताः । अर्द्धमर्द्ध कृत्वा गृहीताः। 33. cf. Pkt. वेअडिअ. a supper. एकदा प्रतापमल्लो रात्री वैकालिकं कत्र्तमुपविष्टः । सा वेश्या परिवेषयति । नामलदेवी दीपकरा पराखी (?) वर्तते। 39.I-2 ; इतः कौटुम्बिकः कान्तया वैकालिकायोपवेशितः । तेनोक्तम्-वीरमः क ?। तया प्रोक्तम्-क्वापि रन्तुं गतः । तेनोक्तम्-आकारयत, तं विना नाहं भोक्ष्ये । 54.16-17. cf. Guj. वियाकु, वाकु;
Hindi ब्यालू; Mar. ब्याळू. m. an artisan. इतः प्रातर्दन्तधावनं कृत्वा नगरान्तः प्रविशति । तावत्खड्गकर
वैज्ञानिकं ददर्श । तेन खड्गो दत्तो वन्दितः । चिन्तितं मम कार्य जातमेव । शकुनं
भव्यम् । तेन किमपि न याचितम् । अग्रे मोचिकेनोपानहौ दत्ते । 39.11-13. n. a blemish; lit.: a taint'. वालाकदेशमध्ये सुग्रामग्रामे दत्तः श्रेष्ठी। तस्य
द्वौ सुतौ । एकदा श्रेष्ठी अनशनं जगृहे । निर्व्यञ्जनं मत्वा लघुना कटाहिः कृष्टा । इतो
वेला लग्
वेष्टित
वैकटिका
वैकालिक
वैज्ञानिक
व्यञ्जन

Page #215

209
वृद्धो भ्राता आययौ। तेन दृष्टा...गार्थे कलहं कृत्वा मृतौ। Int. 29.16-17.
[नियंचन = devoid of blemish; lit.: 'taintless'.] व्यतिकर
m. a matter. भोः ! त्वं वसाहपुत्रः (v... वसाहमुख्यः ) सङ्घमुख्यस्तव शत्रुक्षये
किं लग्नम् ? | द्रम्म चत्वारिंशत्सहस्राणि (४००००), रैवतके त्रिंशत्सहस्राणि (३००००)। देवपत्तने किं ? | तेनोक्तम्-तत्रास्माकं तीर्थेऽधिकतरम् ? । मन्त्रिणा व्यतिकरः श्रुतः । यद्गुरुणा ब्राह्मणेनोक्तम्-प्रियमेलके स्नानं तदा स्यात् , यदा पूर्वतीर्थव्ययप्रायश्चित्ते लक्षं द्विजेभ्यो दुग्धेन प्रक्षाल्य ददासि । तेन स्वीकृतम् ।
61.18-21. व्यन्तर
m. a type of super-natural being of a low order. 51.31 ; la
तेन व्यन्तरेणात्र भरते वस्तुपालानुपमदेव्योर्गतिः प्रकटीकृता । 69.5; 73.32; 74.1-2, 2, व्यन्तरेणोक्तम्-अनेन......ना मया वारितेनापि मम बलीवईयुगं प्रभुतयैव गृहीतम् । तद्विरहेणाहं मृतः । ततो मयास्य पुत्रयुगं मारितम् । 3-4; यवनव्यन्तरः 83.19, 21, 23, 26, 27; 84.27; 95.24; 98.21'; 99.29%; 100.2, 4, 5, 10, 14, 26, तेन व्यन्तरेणात्मशरीरमधिष्ठाय राज्ञोऽये भणितम्-यन्महाराज ! क्षाम्यन्तां आचार्याः । अन्यथा तव नगरोपरि शिला पातयिप्यामि | 29-30; 101.18; 103.15; 105.22; सर्वे व्यन्तरास्तुरुष्कम्यन्तरैरुपद्रुताः । 107.11; I09.28; II4.14%; 115.17%; I34.16. व्यन्तरी f. 91.28.
cf. Guj. वंतरो, वंतरी. Vide झोटिङ्गचेट, धूंसक, मोग; also vide PK. Vव्यय
to sell off. राज्ञः स्थालं गृहीत्वा चौरैस्तस्य श्रेष्ठिनो हट्टे व्ययितम् । ततो राज्ञा
आकारितो व्यवहारी। 46.16-17. व्यवहारगृहश्रेणि
a row of merchants' mansions. अथैकदा सिद्धनृपतिनगरचरितं ज्ञातुं छन्नं भ्रमति स्म । व्यवहारगृहश्रेणी एकस्मिन्नावासे बहून् दीपानालोक्य प्रातस्तस्या
कारणं प्रहितम् । 24.13-14. Vide व्यवहारिन् . व्यवहारिन्
m. a merchant. 2.23, 25%; 3.34%; 4.5%; 32.25% 45.1-2%; 46.14,
17; 54.2; 56.30, 34; 64.333; 80.133; III.21, 26%; II2.3, 23, 30%; II3.6, 22; 114.25%; 115.19, 25% 125.14-15%; I31.24%; 132.14%; Int.-31.30%; Int. 32.2-3. Vide व्यवहारगृहश्रेणि; also
vide PC., PK. व्यापत
adj. (food) relished with a heated mixture of mustard, asa
foetida, chillies, etc. in oil or ghee. एवं रसवतीं कृत्वा...... लोकयितुं (?) व्रजन् वैद्यः शीतकालं भणित्वा अश्वानां तिलकुट्टी दत्त्वा व्याघृतः सिरःस्थिता शेष तिलकुट्योऽपि श्यत् (१) तस्याः परिमलमाघ्राय तिलकुट्टी....चिन्तितं
ममैष मनोरथो दुष्टः । 89.9-II. cf.Guj. वघारेखें. व्यापार ....m. a higher government service. सज्जनः सुराष्ट्रायां व्यापारे प्रहितः । 34.3;
नृपेण तुष्टेन पुनापारो दत्तः । 34.15; 34.24, 28; 52.32; 53.22;54.35%; 67.23%; 68.27%; 73.20; 77.27%; II0.16%; II3.3,43 115.21, 21-22, 22, हस्तिपदे रक्षाब्यापारो दत्तः। 115.23-24, 27. Vide वि + आ +/पृ, व्यापारिन् .

Page #216

210
व्यापारिन्
व्यास
शक
शक
m.
शकटिका
शकुन्तिका
शब
शब्दः पत्
a government officer. 34.7; 35.28; 40.7; 55.24; 73.31,
333; 80.20; II5-I, 23. Vide वि + आ +/पृ, व्यापार. . m. a Brāhmana who expounds the Puranas in public. एवं
राजश्रीवीसलदेवस्य सदसि महं० सातूकस्य व्यासस्य च होडा जाता। 80.5, मन्त्रिणि श्री[ वस्तुपाले ] दिवंगते पं० सोमेश्वरदेवेन व्यासविद्या समर्थिता (०र्थना ?) त्यक्ता । 9, वस्तुपालस्याग्रे व्यासविद्यां विधाय नान्यस्य पुरो विदधामि । 10-II; तत्र जायमाने जागरणे व्यासेनेकेन वाहगस्याग्रे लोलीयाणकं व्याख्यातम् | 114.21-22. a Muslim. एकदा गर्जनकात् तुरुष्काधिपतिः पृथ्वीराजेन सह वैरं वहन् योगिनीपुरोपरि चचाल । ......तुरुष्कसैन्येन सह युद्धं जातम् । भग्नं शाकसैन्यम् । सुरत्राणो जीवन् गृहीतः । 86.5-8; मन्त्रिणि विसूत्रितेऽपि न त्यजति । स सुरत्राणाय मिलितः । तेन कटकं शकानामहूतम् । आयातं श्रुत्वा पृथ्वीराजः सम्मुखो निःसृतः। 87.2-3.
Vide तुर(रु)ष्क. . f. a portable iron grate. शकटिकामाधाय उदरसेकः कृतः 4.29. cf.
Guj. शगडी, सगडी. Vide अग्निशकटी. f. a kite. लाखणो घातजर्जरः कृतः पतितः । इतस्ते यावदुच्छ्वसितुं जनाः प्रवृत्तास्ता. वदसगिदेव्या गोत्रजया शकुन्तिकारूपं कृत्वोपरि निपत्य रक्षितः । 102.4-5. n. a corpse. 82.9; 128.25. cf. Guj. शब.
(causal) to give public notice. तया नगरमध्ये शब्दः पातितः। यः
कोऽपि मरुस्थल्याः समायातः सोऽभ्येतु 1 84.16. cf. Guj. साद पडाव्यो. m. a hand. श्रीजयसिंहदेवस्यान्यदा महं गांगाकेन आम्राणि प्रहितानि कस्यापि ... विप्रस्य शये। ततः स श्रीजयसिंहदेवसदो दृष्ट्वा क्षुभितः । तत आह-राजन् ! महं
आंबिल गांगे मोकल्यां छई । सता उपरी पसावउ । ततो हसितस्सः ॥ 36.30-32. Vide हस्ते. to go to ease one's bowels. स यदा शरीरचिन्तायां याति तदा निधा.. नमेव विलोकयति । 32.21. Vide तङ्गणिकायां /गम् . m. a royal officer; lit. : ' the wielder of a lance'. कुमुदचन्द्रेण लञ्चा
दत्त्वा बारही परावर्तिता। भाण्डागारिककपर्दिनं विना शल्यहस्तं बाहुकनामानं मन्त्रीश्वरं बाहुडदेवं च विना। 28.32-33; तस्य शल्यहस्तः श्रीमालज्ञातीयः प्रतापसिंहः, मन्त्री कईबासः । तयोरुभयोः परस्परं विरोधः । ......प्रतापसिंहः करमुद्राहयितुं याति गर्जनके। एकदा मशीर्ति विलोकितुं गतस्तत्र स्वर्णटङ्ककलक्षं दुर्वेसादीनां ददौ । मन्त्रिणा नृपायाभिदधे-देव! गर्जनकद्रव्येण निर्वाहः स्यात् । स तु इत्थं विद्रवति । ......इतः शल्यहस्तो नृपस्य कर्णे विलनः-यदेष मन्त्री वारं
२ तुरुष्कानानयति । 86.2-13. Vide PC. सेलभृत् . ___f. a (dry) sweet. तथा 'शुम्का शब्कुली भक्षयतो भगवतो बौद्धस्य पञ्चज्ञानानि
समुत्पन्नानि' इत्यादि श्रुत्वा बौद्धाचार्य जगौ-यदहं जैनः, परं त्वदर्शनमादरिष्यामि । 106.22-23. cf. Pkt. सकुली. [The following quotation will be found interesting in this connection:
शय
शरीरचिन्तायां /या
शल्यहस्त
शकुली

Page #217

शस्त्रम् कृ
शस्त्रिका
शाटक
शाटकमलनिर्धाटक
शाटी
शाला
शालापति
शालिभक्त
m., n.
to fight. स क्षुधितः सन् नृपं प्राह-त्वं स्ववाक्याच्युतः । अतः शस्त्रं कुरु । शस्त्रे कृते नृपेण भूमै पातयित्वा कण्ठे चरण ः प्रदत्तः । 1.23-24.
f. a dagger. 90.8. Vide PK.
m.
211
m.
उपस्सगस्स अंतो वगडाए
पूर्वे वा सक्कली वा सिहरि वा उक्खित्ताणि वा विक्खित्ताणि वा ...... नो कप्पर निग्गंथाणं वा निग्गंधीण वा अहालंदमविवत्थए. —Brhatkalpasūtra, II. 8 ( Vol. IV, p. 969.).
ācārya Kşemakirti (1276 A.D.) comments on the words denoting eatables thus:
'पूपः आर्द्रखाद्यविशेष:, तद्ब्रहणेन लपनश्रीप्रभृतिकं सर्वमप्यार्द्रखाद्यकं गृहीतम् ।
शष्कुलिकाग्रहणेन शष्कुलिका - मोदकादिकं सर्वमपि शुष्कखाद्यकं सूचितम् । Ibid., p. 970. The word is prevalent in Old Guj. in the form साकुली. Vide eg . : दुग्धवर्ण दहीथरां, घृतवर्ण घारी, सुकुमाल साकुली, सेव साकुली, परीसणहारि नही आकुली, ... Varnaka samuccaya, part I, p. 5, lines 14-15.] cf. also Modern Guj. सांकळी.
n.
a type of loose cloth worn around the neck and thrown -over the shoulders loosely hanging on both sides.
पुत्रादपि प्रियतमैकवराटिकाणां
मित्रादपि प्रथमयाचितभाटकानाम् ।
आजानुलम्बितमलीमसशाटकानां
वज्रं दिवः पततु मूर्ध्नि किराटकानाम् ॥
f.
a sārī, a kind of cloth worn by ladies. 41.20. Vide शाटक, शाटकमलनिर्धाटक, शृंङ्गारकोटिशाटी, साडी; also vide PK. शाटिका - शाटी. f. premises. खरखराणामाचार्याणां निशि कोऽपि रङ्को दुर्भिक्षे परिभ्रमन् शालाद्वारि समागतः पूत्करोति । 115.13; श्रीजिनप्रभसूरयः पत्तननगरं गच्छन्तः तपापक्षश्री सोमप्रभसूरिशालायामीयुः । Int. 31. 22-23, ततः सर्वे मूषकाः शाला[ तो बहिः] निःसृत्य सूरेरग्रे उपविष्टाः । 26-27, ततस्तस्य मूषकस्य देशपट्टो दत्तः, शालान्तर्न स्थेयम् । 29. Vide PK.
123. 15-16. Vide शाटकमलनिर्धाटक; also vide PK. शाटिका.
a washerman. _ 121. 30. Vide शाटक, शाटी; also vide PC., and PK. शाटिका.
a weaver. 8.19, 21; 32.11, 14-15, 18; 88.3, 10-II. Vide PC., PK.
a meal in the form of boiled rice. गुरुभिरपि ततोऽभिग्रहो गृहीतः वयमाचाम्लान् तदा मोक्ष्यामः, यदा भवदभिग्रहः सेत्स्यति । भोजनवेलायां देव्या मन्त्रिणो भाजने शालिभक्तं प्राशुकजलं च मुक्तम् । मन्त्रिणा कारणं पृष्टम् । तयोक्तम् - भवतामभिग्रहोऽस्ति — यत् गुरुदत्तशेषं भोक्तव्यम् । 75.19 - 21. Vide PK. भक्त, भक्तपान.

Page #218

212
शासन
शासनदेवी
शिप्रा
शिबिका
शीतरक्षा 'शुकटी
n. [1] a document of donation. तेनावर्जितेन ग्रासशासनादि सम
पितम् । 79.21.. [2] the religious authority of Jainism. शासनस्य प्रभावकः
96.9. Vide PK. f. the presiding deity of the Jaina religion. 26.27%; 95.14,
17,21; 107.10-11. Vide PC: शासनदेवता; PK. शासनदेवता--शासन
देवी. f. [1] a conch-shell. पापक्षयो हारः, संयोगसिद्धिः शिप्रा 40.3; संयोग
सिद्धिशिप्राकरा 41.21-22. Vide सिप्रा. [2] hotchpotch, a mixture of rice and pulse cooked
together. तया शाकं कृत्वा शिप्रां मृत्वा चेट्यक्ता-भोजनावसरोऽस्ति
देवस्य परिवेषय। 41.6, गवाक्षस्याधः समुद्रस्तत्र शिप्रां ढालयामास । 8. f. a bier. अन्यदा कपटमृत्युना प्रभूणां तद्गृहद्वारे शिबिकागमने पाञ्चालेन शोकाद्
उक्तम्-94.18. f. a quilt. 17.13. Vide PC. f. lying down covering the whole body including the face.
अथाहममुं निर्माय कृतकृत्यो जातः । शयनं विधास्ये इति शुकटीं (मुखे पटीं?) कृत्वा
सुप्तः । 48.1-2. cf. Guj. expressions : सोड करीने सूर्बु, सोड ताणीने सूq. m. Friday. 135.13. m. a wine-vessel. धनिकेन कनकं दृष्टम् । धनिकेन शुण्डो भृत्वा स्वर्णस्यार्पितः ।
26.16. cf. Skt. शुण्डा (Pkt. सोंडा) wine', शौण्डिक ( Pkt. सोडिय) 'a distiller', शुण्डिका ( Pkt. सोंडिया) 'a wine-vessel'. pure%3; lit.: "with clean palms'. इत्युक्त्वा नावमधिरुरोह । सपुत्रापि बुडिता। लोकः कोलाहलं यावत्करोति तावन्नावमधिरूढा देवी सशृङ्गारा शृङ्गारकोटिशाटीपरिधाना,......संयोगसिद्धिशिप्राकरा सर्वैरपि दृष्टा शुद्धताला पपात । नृपेण
नगरमध्ये प्रवेशिता। 4I.19-22. ___f. [1] information. नृपस्त्ववन्त्यां गतः । नृपस्तु द्वारे स्थित्वा कश्चिन्नरं
नगरस्य शुद्धिं पप्रच्छ । तेनोक्तम्-नृपस्य पट्टहस्ती अद्य विपन्नः। 6.1516; निव हमविमृश्येतो माघेन माघकाव्यपुस्तकमर्पयित्वा प्रिया माल्हणादेवी नाम्नी धारायां नृपसमीपे प्रहिता-यदमुं ग्रन्थं ग्रहणकेङ्गीकृत्य लक्षत्रयं द्रम्माणां ददत । सा तत्र गता नृपेण शुद्धिः पृष्टा । पुस्तकमर्पितम् । लक्षत्रयी याचित।। 17.33-35%; नृपेणोक्तम्-रे द्रम्माः क्व ? देव ! सन्ति । कथं नानीताः । स्वामिन् ! रैवतकं दुर्ग मत्वा तत्र भाण्डागारे स्थापिताः। नृपेणोक्तम्-तत्रागम्यते तदा दर्शयसि ? । देव ! दर्शयामि । नृपस्तु तत्र गतः । पृष्टः-कास्ते ? | उपर्यागच्छत । तथा कृतम् । प्रासादे नेमि नत्वा बहिरायातः । पृष्टम्-केनात्र प्रासादः कारितः?। सज्जनेनोक्तम्-श्रीसिद्धेशेन । मम तु शुद्धि[रपि न ] कथं जान:। देव! इदमुद्राहितम् । राज्ञोक्तं न मन्यते । ममादेशं विना
शुक्रवार शुण्ड
शुद्धताला
adj.
शुद्धि

Page #219

213
कथं कारितः। 34.9-13; सा अन्यासक्ता दृष्टा । तया चिन्तितम्-अहमनेन ज्ञाता । स पुनरपि भर्तारं प्रति चलनाय लग्नः । तस्य चलतो द्वौ मोदको समर्पितौ सम्बलार्थम् । एको विषमिश्रितो द्वितीयो न । यथैष विषमिश्रितमोदकशक्षणेन विनश्य भर्तुरग्रे गृहस्वरूपं न कथयति । स चलितः । तस्यैव ग्रामगोन्द्रके निर्विण्णो भर्त्ता तस्या उपविष्टो दृष्टः । क्षुधाऽऽक्रान्तः । तत्र द्वौ जनावुपविष्टा। ....विषमिश्रितमोदकभक्षणेन लहरितः । मूर्छा प्राप्तः। तावता दण्डपाशिकैधृतः ससखा । लोको मिलितः । तस्योपद्रोतुं लग्नः । मारणार्थं नीतो जनः । भार्यायाः शुद्धिर्जाता। मोदकभक्षणेन दूरदेशादायातो मम भर्त्ता
विनष्टः । स जनो मारणार्थ नीतोऽस्ति । JII.7-13. Vide सुद्धि. [2] finding out, search. अन्यदा मार्गे सातचौरोपद्रवेन स्वशालकगृहं
गतः। तस्य माता शुद्धयर्थमायाता। Int. 12.31-32 ; एकदा वापि कटके गतस्तत्र सर्वपरिकरो मारितः। मात्रा शुद्धिमलभमानया पण्डितः पृष्टः । भागिनेयस्य सारा न प्राप्यते। पं० उक्तम्-एकाकी वस्त्रं विना मध्यरात्री
समेत्य गुफायां स्थास्यति, तत्र चीवराण्यादाय जनः प्रेष्यः। Int. 15.17-19. . शुषिरत्रम्बकस्तम्भ m. a hollow pillar having three holes, used as a heating ap
___pliance in winter. भोजान्ते भोजनम् । शीततौँ प्रावरणम् । प्रच्छादक
कदशनं भोजितः लादितश्च रात्रौ स्तोकान्नं स्निग्धम् । प्रतलमाच्छादनम् । शुषिर
त्रम्बकस्तम्भान्तःप्रविष्टाग्नितापेन न शीता” राजा । 130.28-29. शुष्कभक्षिका
a kind of sweet-meat; lit.: a dry (sweet) eatable'. कदाचिन्मड्डाहडेऽशिवमुत्पन्नम् । लोको दिशोदिशं गतः । वीरणागोऽपि भृगुकच्छे गतः । पूर्णचन्द्रस्तु अष्टवार्षिकः सन् शुष्कभक्षिकां विक्रीणाति । गुरवस्तत्रायाताः ।
स शुष्कभक्षिकां विक्रेतुं कस्यापि गृहे गतः। 26.13-14. cf. Guj. सुखडी. शृङ्गारकोटिशादी f. a very precious sari. 41.20. Vide शाटी, शृङ्गारकोडि(डी) साडी. शृङ्गारकोडि(डी) साडी f. a very precious sari. 40.2%; 46.28. Vide शृङ्गारकोटिशाटी, साडी%B
also vide PC. शुङ्गिणी
f. a bow. स्थाने गतः केन गृहीतुं शक्यः ? । तेनोक्तम्-छन्देन । वाद्यान् वादयतः,
यथा तुरगो नृत्यति । तथा कृते तुरगो नत्तितुं प्रवृत्तो न चलति । नृपस्य कण्ठे शुङ्गिण्यः पेतुः । राजा गृहीतः सुरत्राणे[न],...... इतो नृपोत्तारकसम्मुख सुरत्राणः सभाया-. मुपविशति । नृपः खिद्यते । स प्रधानः समभ्येति-देव ! किं क्रियते, देवादिदं जातम् । नृपेणोक्तम्-यदि मे शूङ्गिणी बाणांश्चार्पयसि, तदाऽमुं मारयामि । तेनोक्तम् -तथा करिष्ये । पुनर्गत्वा सुरत्राणाय निवेदितम्-यदत्र त्वया नोपविशनीयम् । सुरत्राणेन तत्रायःपुत्तलकः स्वस्थाने निवेशितः । राज्ञः शुङ्गिणी समर्पिता । राज्ञा बाणं मुक्तम् । अयःपुत्तलको द्विधा कृतः । नृपेण शुङ्गिणी त्यक्ता । न मे कार्य सरितमन्यः कोऽपि मारितः । 87.12-19; महति संयुगे जायमाने नृपेणोक्तम्रेगलितकंसस्य ६४ जोटकानि निःश्वानानां किं स्फुटितानि ? | [कथं न श्रूयन्ते । देव ! वाद्यमानानि सन्ति परं शूङ्गिणीगुणैरुपलप्सा( ? रुद्धा )नि । .90.6-8. Vide सिङ्गिणि. a swelling. आयुर्वर्षाणां चतुरशीतिः, परं प्रान्ते चरणशोफेन मृत्युः । 17.2-3. Vide PC.
शोफ

Page #220

214
श्रावणा
श्यत्
adj. attenuating, making thin. एवं रसवती कृत्वा......लोकयितुं (?)
व्रजन् वैद्यः शीतकालं भणित्वा अश्वानां तिलकुट्टी दत्त्वा व्याघृतः सिरःस्थिता शेष तिल. कुट्टयोऽपि श्यत् (?) तस्याः परिमलमाघ्राय तिलकुट्टी......चिन्तितं ममैष मनोरथो
दुष्टः । 89.9-II. স্বান্ত
m. a lay follower of Jainism. 31.10%; 106.23; 115.5%; Int. 32.4,7.
Vide PK. f. a proclamation. नृपः स्वयमेत्य तां प्राह-तव ममाधुना दर्शनम् , पुत्रस्य तु
का कथा ? । उत्थीयताम् । देव ! सर्वथापि वार्ता दिव्यं विना न वाच्या। प्रधानदिव्यं दत्तम् । राज्ञी सुत........बहिर्ययौ । पौरसहितो नृपश्च । तत्र लोहमयी नौस्तस्या समधिरोप्य, दिव्यकर्ता क्षिप्यते । शुद्ध तरत्यशुद्धे ब्रुडति । सा राज्ञीति कामा
श्रावणामकरि ........त्यवद्राव इत्युक्त्वा नावमधिरुरोह | 41.16-19. श्रीकरण
[I] n. Chief-minister-ship. 32.6; 50.1; वीसलं सुप्तमुत्थाप्य प्राह
---यदि त्वं राजा तदा मे किं ? | श्रीकरणम् । तर्हि चल । 67.7-8, 23, 29%3; 68.83; 88.8, अश्ववाराहृतम्-भो विद्याधर ! राजा आकारयति । तस्य मातुलपत्न्योक्तम्-रे कस, क राजकुलं ; कथं श्रीकरणं लभ्यसे ? । तेनोक्तम् -यद्भविष्यति तद्रष्टव्यम् । स राजकुले गत: । सर्वमुद्राधिकारी
कृतश्च । 14-15. [2] m. the Chief-minister. अर्बुदचैत्ये गजशालां वीक्ष्य यशोवीरेण
मन्त्रिणा पृष्टम्- भवतां पूर्वजः कः श्रीकरणः ? | पृष्टम् कथम् ? | श्रीकरण विना गजशाला सत्या न भवति । 67.28-29. Vide सर्वमुद्राधिकारिन् ,
सर्वमुद्राधिकृत ; also vide PC., PK. श्रीकरणमुद्रा. श्रीकरी
f. a vehicle characterised by a canopy (different from sukha.
sana and vāhini as it is mentioned along with them ).
59.29. Vide PK. श्वभ्र
n. hell. 48.28. श्वयथु
m. a swelling. 18.11; 130.27. Vide PC. ष(ख)ड
n. grass. नृपद्वारे ष(ख)डपानीयं चिक्षेप । देव ! मया सह वादः कार्यताम् ।
28. 18-19. cf. Desi, Guj. खड. ष( ख )डपानीयम् /क्षिप् । to throw grass and water (in the residence of an opponent).
नृपद्वारे ष(ख)डपानीयं चिक्षेप। देव ! मया सह वादः कार्यताम् । 28.18-19.
Vide PC. तृणोदकप्रक्षेप, सतृणमुदकं प्र+/क्षिप् . षड्भाषाचक्रवत्तिन् m. an epithet of Sripāla, the blind poet laureate of king
Siddharāja of Gujarāta; lit. : 'sovereign of six (Prakrit)
languages'. 43.I. m. an apartment. भव्येष्टिकासञ्चयेन भव्यकाष्ठः कृत्वा सप्तषणः (खण्ड:) प्रासादो
नृपप्रासादसदृक्कारितः 2.9. cf. Guj. खण्ड; Mar. खण. Vide क्षण [1], सप्तषण.

Page #221

215
सकाले
षाणउठे ind. for meals? तया वेश्योक्ता-मम भ्रातुर्दालिमुष्टेरादेशो दीयताम् । तथाकृते स
षाणउठे (?) नित्यं दालिमुष्टिं गृह्णाति । 38.33-34%; रे! तव भ्राता काप्यस्ति । तया वेश्या दृष्टा । उक्तम्-पाणउठे प्रतिदिनं दालिमुष्टिं गृह्णाति । तत्र पृष्टस्तैरुक्तम्
यदद्य नायातः । 39.2-3. cf. Pkt. खाण and Guj. खाणुं 'meals'. षोडशवाह ( हाय )न adj. who has already passed sixteen (years). प्रातर्नृपेण सुभटाग्रे
उक्तम्-यदि द्वात्रिंशलक्षणं नरमानयसि तदाऽर्द्धराज्यं ददामि । तेन गृहे गत्वा स्वपत्नी पुत्राय याचिता । षोडशवाह(हाय)नः सुतो दत्त: । II.IO-II. [It does not appear necessary to emend °वाहन to °हायन, as done by the editor, since aca, as a causal form of vak, yields the
same sense.] सकणशकणाम्बाभार m. a load or a bundle of the stalks of juwar or millet along
with the ears containing grains. अन्यदा श्रीकुमारपालस्य कस्यापि कौटुम्बिकस्य गृहे हालिकत्वेन वर्तमानस्य सकणशकणाम्बाभारमुद्बहतः शिरस उपरि दुर्गयोपविश्य स्वरोकारि । ततः शाकुनिकः पृष्टः । तेनोक्तम्-तव राज्यं भविष्यति । परं तव सन्ततिर्न भविता । यतो युगन्धरीधान्यं सर्वधान्योत्कृष्टम् , तेन राज्यम् । यतः
प्रभोर्हेतो रकः, तेन न सन्ततिस्तव ।। 45.18-21. ind. in time, before it is late. तेन कर्णवारीपुत्रेण कथितम्-भोः वणिकपुत्र!
रत्नानि सकालेऽपि समर्पय, मा राजग्राज्यो(ह्यो) भव । II2.6-7. Vide PK. सक्तुतीमन ___n. light dinner of barley-meal. त्वं पूर्व काष्ठवाहको नित्यं सक्तुतीमनम्।
130.5-6. For तीमन cf. Pkt. तीमण; Guj. टीमण. सगीन
adj. related. कदाचिदुज्जयिन्यां चर्मकारहट्टे सिद्धेशो विनष्टः श्रुतः । ततः कृष्णमुखो
जातः । तेनोक्तम्-किं कृष्णास्या यूयम् ? भवतो नृपः किं सगीनः ? । उत्तरः कृतःनृपमृतौ को न दूयते । 38.28-29, cf. Pkt. सग; Guj. सगो; Hindi,
Mar. सगा. सङ्कः
n. a battle.
लक्ष्मी नन्दयता रतिं कलयता विश्वं वशीकुर्वता
न्यक्षं तोषयता मुनीन्मुदयता चित्ते सतां जायता। सो सङ्ख्यशरावली विकिरता रूपश्रियं पुष्णता
नैकट्यं मकरध्वजस्य विहितो येनेह दर्पव्ययः ॥ 71.30-33.
[This is Pkt. derivative of Skt. सङ्ख्य.] सङ्ग्रहणी ... f. a concubine. 89.16. Vide सङ्ग्रहिणी; also vide PC. सङ्ग्रहिणी
f. same as सङ्ग्रहणी. 132.14. Vide PC. सगृहिणी. सङ्घपति
m. the leader of a pilgrim-caravan. 42.32; 75.23; 98.19; सफेशः
99.2; सङ्घपतीमय Int. 31.31. Vide PK., and PC. सङ्घाधिपत्य. सङ्घवात्सल्य n. distribution of gifts among fellow pilgrims. 43.13, 32;
75.23. [ A Jaina technical term.] Vide साधर्मिकवात्सल्य. . सङ्घात
m. a company, a companion (especially in a journey). मत्स
धातो याति । सत्वरं याहि । 2.31. cf. Guj. संघात, संगाथ ; Mar. संगात.

Page #222

216
सज्ज
सज्जी-/
सञ्चारकभू
सण्ड
सण्डि
adj. healthy. तन्नादागतेभिषग्भिस्तं सज्जं वीक्ष्य प्रोक्तं-त्वया कथं घण्टारवोऽकारि ।
22.30-31 ; यदि जल्पिष्यते स तदा त्वमपि सज्जा भविष्यसि । दिनत्रयान्ते अम्बडः सज्जो जातः। साऽपि च । 40.23-24; सज्जनदण्डेशेन स्वयमुत्थापनिका कृता । शरीरे घातदशकं लग्नम् । परं म्लेच्छसैन्यं निर्बाटितम् । ......मन्त्री सज्जाङ्गो जातः ।। 49.16-21; कुमारः पुरमाययौ । परं 'विसेमिरा' एतदेव वक्ति । मान्त्रिकैल्प्यमानोऽपि तदेव वक्ति। ....स्वरूपं श्रुत्वोक्तम्-मां तत्र नयसि तदा सज्जं करोमि । 81.18-20; ताम्बूलप्रहारेण कुष्ठिनी सजां न० इत्यादि । 128.35. Vide सज्जी-13also vide PC., PK. to cure, to make healthy. मम गृहे युवत्येकाऽऽयातास्ति सा सज्जीकरिष्यति। 81.21; सा राजपुत्री विद्याधरमारिता वैद्येन सज्जीकृता। 114.6.
Vide ; also vide PC. f. the passage ( in a mansion). मरकतबद्धा भूमिर्दिव्या । काचबद्धा
सञ्चारकभूः। 130.26-27. Vide PC. a bull. 85.3; Int. 29.18. cf. Pkt. संड; Guj. सांढ; Hindi साँड़;
Mar. सांड. f. a dromedary, a she-camel. बन्दीकृतस्य तस्यान्यदा भोजनं स्वानेनात्तम् ।
तदवलोक्य विषण्ण: । आः किमेतत् ! मदीया रसवती सण्ढिसप्तशत्या समागतवती । साम्प्रतमियमवस्था। ततो मृतो युद्धेन। 87.32-34. cf. Desi संढी; Guj.
सांढ, साढणी; Hindi साँडनी; Mar. सांड, सांडणी. Vide सण्ढियक. m. a dromedary-rider. तावता तद्विज्ञाय महं० देपाकेन मन्त्रिणः सण्ढियकः
प्रहितः । स्नात्रावसरे सण्ढियकमुत्सुकं समागच्छन्तं वीक्ष्य मन्त्रिणा तेजःपालस्योक्तम्-इदं तव चरितमायाति । सण्ढियकेन सर्वमपि निवेदितम् । 75.7-11, तावता द्वितीयसण्ढियकेनाभ्येत्य स्वरूपं कथितमिति- 13. Vide सण्डि. (causal) to hide, to conceal. द्रव्यं क सात्यते? -एवं विमृश्यतो: मध्यं दिनं जातम् । 57-7. cf. Old Guj. शांत-सांत 'to hide'. Vide e.g.: जेद्रथ शांत्यो भोहरे, कौरवे दी, तालुं. -Pandavavisti of Phudha (17th cent. A.D.),
line 448; शविता ढाक्यो चालणी, उट लेइ शांतुं ओटि.
-Ibid., line 454. Also cf. modern Guj. सांतवू. f. an alm-house, a charity-house. 68.10, 26. Vide Antare,
सत्रागार, सत्रुकार. m. same as सत्रशाला. 33.19; 65.25. Vide सत्रागार, सत्रुकार ; also
vide PK. m. same as सत्रशाला. 8.33; 9.22; 57.22; 75.23. Vide सत्राकार, सकार;
also vide PC., PK,
सण्ढियक
/सत्
सत्रशाला
सत्राकार
सबागार

Page #223

217
सत्कार
m. same as सत्राकार. पुनर्धने जाते तपोधनाना १ घतघटं प्रतिदिनं सत्रुकारोऽवारितः।
सदा साधर्मिकवात्सल्यम् | 132.31-32. [This is fairly prevalent in Old Guj. in different forms. Videe.g.:
बीडं ली) मंत्री धरि करे काम ज त इणि परि
सत्रुकार रचइ चिहु दिसिं पुण्य प्ररुपइ एणइ मसि -Vikramacaritrarāsa of Udayabhānu ( 1509 A.D.), verse 37;
इसिउं सुणी दिओ दान अपार कुमर मंडावइ सत्कार गढमढ वापी कूप तटाक दि दक्षणा रोपावइ बाग
-Ibid., verse 490%; ते नगरीमांहि शत्रूकार, कण केरा बहुला कोठार ।
चउवीस प्रकारिइ मिलइ तिहा धान्य, परिपरिना अपूरव पान ।। -Nala-Davadanti Rāsa of Mahiraja (1556 A.D.), verse 973
राजसभाथी ऊठीउ रे, जाइ नगर मझारि ।। चित्तिइ चिंता अति घणी रे, आविउ जिहां शत्रुकार ।। दान दीइ तिहां दवदंती रे, दीठी नलनी नारि ।
-Ibid., verses 709-710ab; शत्रुकार ते मंडइ, छंडइ ए बहु भत्तपाण,
श्रीवासपूज्य ते नरवर, जिनवर दीष्या जाणि. -Vāsupujya Manorama Phāga of Kalyana (1640 A.D.), verse 256 : Prācina Phāgu-Sangraha, p. 197.]
Vide सत्रशाला, सत्रागार. सप्तक्षेत्री
f. the seven Kșetras or items on which a lay-follower of Jai
nism is enjoined to spend his wealth. 33.26. [There is a poem entitled सप्तक्षेत्रिरासु in Old Guj. composed in V. S. 1327 (= 1271 A.D.) and published in the Prācina-GurjaraKavyasangraha, G. O. Series No. 13, which describes how
the wealth should be spent.) सप्तवेलाः adv. for seven times. गुरुमिः पूर्वबद्धं कृत्वा प्रेषितः । तत्र तैः परावर्तितः। पुन
गुरुसमीपे आयातः । तैस्तु बोधितः । एवं सप्तवेला एहिरे-याहिरांचके | 106.27-28. सप्तषण
adj. (a spacious mansion ) comprising seven apartments. 2.9.
Vide qu for quotation. सप्तानन
m. the sun. 73.5. सप्ति
m. a horse. यः सप्ताननसप्तिसोदरयशाः सप्ताब्धिगम्भीरिमा 73.5. समविच(हरण -----n. luxurious meals (or meals served with due respect ).
मन्त्रिणोत्तारके कृते अनुपमदेव्यग्रे कथापितम्-यदय एकाकिनां विहरणं न विधेयम् । अपरे सर्वेऽपि विहृत्य गताः। ......अनायाते अनुपमदेव्या नगोदरं बन्धोः समर्घविच(हरणं तेषां कारितम् । स्वयमवेलं भोजनार्थमुपविष्टा । 63.16-18, Vide विहरण.

Page #224

218
समवसरण
n. an assembly gathered to listen to the sermon of a Tirthait
kara. तत्र समवसरणानि २५, श्रीशत्रुञ्जयतले वाटिका ३२,-65.11-12, तत्र २५ समवसरणानि पञ्चवर्णानि कारयित्वा श्रीसूरिभ्यः प्रदत्तानि । 16-17, ५०५ समवसरणानि पट्टसूत्रनयानि | 24; सम्पूर्णेषु ग्रन्थेषु शासनदेव्या पुस्तकलेखनाय रत्नखचिता स्वर्णमयी ऊतरी समवसरणे मुक्ता। 95.17-18. [ Here the reference is to the ce or pictorial representation on cloth of such an assembly. A Jaina technical term.] Vide सम् + अव
+/स; also vide PK. सम् +अव+/स to arrive at. अन्यदा तस्मिन्पुरे सागरजिनः समवसृतः। 97.II, 19%3;
श्रीआदिनाथे समवसृते Int. 29.14. [The verb is used to connote the arrival of a Tirthańkara or a great Jaina pontiff at a particular place. A Jaina technical term.] Vide समवसरण;
also vide PK. समाता adj. m. together with the mother. नृपोऽपि राज्यं कुर्वन् समाताऽस्ति (?)।
II.19. समाधि
__m. meditative peace. पश्चात्सूरिपदमनुपाल्य समाधिना दिवं गतः || 107.2.
Vide PK.; also vide PC. समाधिमरण, PK. समाधिमृत्यु. समारणा
f. polishing and putting in order. प्रियङ्गमञ्जरी कन्या पं० वेदगर्भः ।
आम्रसम्बन्धे कोपितः । पतिविलोकनाय वने, तृषा, पशुपालः, करचण्डी । योग्यं ज्ञात्वा गृहे आनीतः । षण्मासीं वपुःसमारणा। स्वस्ति० । प्रधानमुहूर्ते नृपसभायाम् । क्षोभात् । उशरट् । नृपविस्मयम् | II6.14-16.cf. Pkt., Guj., Mar. समार in the sense of' repairing, putting in order'. Vide स्मारण;
also vide PC. समारचन. समिति
f. a careful behaviour in speaking, walking, etc. (e.g. भाषासमिति,
fafafafa, etc.). 15.12. [A Jaina technical term. ) Vide
पञ्चसमिति ; also vide PC. सम् +उद्+/तृ [I] to descend, to dismount. देवं मुत्कलाप्य स्वयमारात्रिकमाधाय
सङ्घः समुत्तीर्य क्रमेण चलितः। 43.31-32. [2] to alight from. स जलमार्गेणाश्वसहस्र २, मनुष्यसहस्र ५ समानीय
समुद्रतटे समुत्तीर्णः। 56.9-10.
Vide उद्+तृ. समुद्क
m. a covered box or casket. 8.18. सम्बल
m., n. provision for a journey, viaticum. तस्य चलतो द्वौ मोदको
समर्पितौ सम्बलार्थम् | III.8; II2.27. cf. Pkt. संबल. सम्+/मील
( causal) to collect together, to mingle together. गोदावरीतटे नृपः कमलादित्यवचसा कटकं सम्मील्य चलितः 14.6%3; एकदा श्रीभोजराजेन दर्शनानि सम्मील्य उक्तम् 19.14%; जनं सम्मील्य 30.24-25%; सङ्घ सम्मील्य ततो गतः 32.27; 66.26; 67.8; 94.32 ; औषधानि सम्मील्य स्तम्भः कृतः

Page #225

सम्यक्त्व
सरस्वतीकण्ठाभरण
सरस्वतीकुटुम्ब
सरस्वतीपुत्रक
सरस्वती भाण्डागार
सर्वज्ञपुत्र
सर्वमुद्राधिकारिन्
सर्व मुद्राधिकृत
सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासाद m. N. of a monument built by king Bhoja at Ujjayinī 120.8.
Vide PK.
सर्वावसर
सले / जन्
n.
सलसल
n.
m.
m.
n. a learned family. 118.14. Vide PC.
a man who is devoted to learning; lit : ' son of Sarasvati, the goddess of learning'. 77. 12. For quotation vide सरस्वतीकण्ठाभरण.
m.
219
104.31. Vide Vमील् ; also vide PK for a slightly different shade of sense.
m.
faith in true religion. चन्द्रयशासाध्वीसमीपे सुता सम्यक्त्वसारं धर्म प्राप्यातीव सदाचारचतुरा बभूव । Int. 29.1 2 [A Jaina technical term.] Vide PK.
m.
a title of Minister Vastupala; lit.: 'an ornament on the neck of Sarasvati, the goddess of learning'. ततः श्रीसूरयो मन्त्रिणा विज्ञप्ताः । किमेतदधुनागमनकारणम् ? । गुरुभिरुक्तम् - वयं सरस्वतीपुत्रकाः भवांश्च सरस्वतीकण्ठाभरणमिति । यत्र सा तत्र वयम् । 77.12 - 13. Vide PC., PK.
a library. 65.27. Vide PK.
an epithet of the great Jaina pontiff Siddhasena Divākara; lit. : ' the son of an Omniscient one'. 117.1. Vide PK.
the Chief-minister. सर्वमन्त्रिश्रेष्ठो मांईदेवः सर्वमुद्राधिकारी । सेनापतिः सांईदेवः | 24.31; अश्ववारैर्व्याहृतम् - भो विद्याधर ! राजा आकारयति । तस्य मातुलपत्न्योक्तम् — रे क्कस, क्व राजकुलं कथं श्रीकरणं लभ्यसे ? । तेनोक्तम् - यद्भविष्यति तद्द्रष्टव्यम् । स राजकुले गतः । सर्वमुद्राधिकारी कृतश्च । स महात्यागी नित्यं ब्राह्मणानामष्टादशसहस्रमग्रासने भोजयति । 88.14-16. Vide श्रीकरण, सर्वमुद्राधिकृत ; also vide मुद्रा.
the Chief-minister. श्रीपत्तने जयसिंघदेवस्य मन्त्री सान्तूनामा सर्वमुद्राधिकृत: श्रीदेवसूरिणां भक्त: | 31.18. Vide श्रीकरण, सर्वमुद्राधिकारिन् ; also vide मुद्रा.
m.
a general assembly. तथा वर्षमध्ये सर्वावसरः २ - एको महानवम्याम् ; अपरश्चैत्राष्टम्याम् । एवमिन्द्रसमानो राज्यं पालयति । 24.32-33; इतः रात्रौ सर्वावसरादुत्थिते मन्त्रिणि प्रतोलीद्वारान्निःसृते राज्ञा दीपिकाभिज्ञानेन बाणं मुक्तम् । 86.13-14, 29. Vide PC.
to be well-settled, to be set in order. असिबलेन तदा राज्यं जातम् । सं. ११९९ । ततोऽप्यनेकानि कष्टानि अनुभूतानि । एवं कद [ ] नेन वर्षत्रयं गतम् । पश्चाद्राज्यं सले जातम् ॥ 39.15-16 [An idiomatic expression.]
to stir, to get movement दीपदिने श्मशाने गतः । तत्र सूकरं वीक्ष्य बाणसन्धानमकरोत् । इतो र्जन ( १ ) सुप्तः । तेन प्रत्यासन्नं मृतकं जानोरधः प्रदत्तम् । तत् सलसलितम् । तेन वामकरेण वारितम् - बाणेन शूकरो विद्धः । तत्साहसेन तुष्टः, वरं याचस्व । 13.28-30. cf Guj. सळसळवुं, ससळ.

Page #226

220
संवर
सहस्रदशः
सा०
साक
सागरोपम
m. the prevention of the influx of new karma or action, the
covering of the channels through which karma finds entrance into the soul.. तत्र चित्रचरितः परिताप
हर्तु मेघ इव भव्यजनानाम् । शिष्यवृद्धिकरसंवरवानप्युज्ज्वलोऽजनि गुरुर्मुनिचन्द्रः॥
26.3-4. [A Jaina technical term.] ind. ten thousand. कियद्भिर्दिनैर्द्रम्माः सहस्रदशो मेलिताः । II0.13. m. short form of साह, a surname of Banias. 61.17. [साह is a
derivative of Skt. साधु 'a merchant'.] Vide साधु ; also vide
PC. साह. adj. with, together with. ओतुना खद्धशुकसाकमृतश्रीजयकेशिराजानं श्रुत्वा निज
तातपुण्याय श्रीमयणलदेवी श्रीसोमे० | 133.7. m. a particular inestimably long period of time, calculated by
multiplying a Palyopama by ten Kotakotis. [Vide Abhidhānarajendra, Vol. VII, p. 601.] पल्योपमसहस्रैकं ध्यानालक्षमभिग्रहात् । दुष्कर्म क्षीयते मार्गे सागरोपमसज्ञके ॥ 59.33; पञ्चमदेवलोके दशसागरोपमायुरिन्द्रो जातः। 97.14, स्वर्गे दशसागरोपम यावत्पूजितम् । 15. Vide कोटाकोटि and पल्योपम. [A Jaina tech.
nical term.] f. N. of a padyå or path for ascending mt. Giranāra. 34.26.
Vide पद्या, साकलिआलीपथा; also vide PK. सांकलीयालीपथा. f. same as साङ्कलीआपद्या. 43.9. Vide पद्या; also vide PK. सांकलीयालीपद्या. f. a sāri, a kind of cloth worn by ladies. 40.2; 46.28. cf. Pkt.,
Guj., Hindi, Mar. साडी. Vide शाटी, शृङ्गारकोडि(डी) साडी. n. a maintenance allowance. तेनोक्तम्-यदि राज्यं दमि तदा मे किम् ?।
यद्भणसि तत् । तर्हि यावज्जीवं साधनम् । वर्ष प्रति लक्षत्रयं द्रम्माणाम् । 39.9-10. m. a follower of the same religion, i.e., the Jaina religion.
33.19; 42.19, 19-20%; 60.13%; 75.27; 132.32. [ A Jaina tech
nical term.] Vide साधर्मिकवात्सल्य; also vide PC., PK. n. distribution of gifts among the followers of one's own
religion. 33.19%; 42.19, 19-20; 60.13; 75.27; 132.32. [A
Jaina technical term.] Vide साधर्मिक, सङ्घवात्सल्य ; also vide PK. m. [1] a merchant. तस्मिन् व्याख्याने साधुमदनपालपुत्री कुमारदेवी बाल
विधवा व्याख्याने उपविष्टासीत् | 53.17-18 ; अन्यदाश्वराजे साधुमदनपालसमीपे उपविष्टे सति तस्य लेखकं न मिलति । 54. 1-2. Vide सा०
साङ्कलीआपथा
साङ्कलिआलीपथा साडी
साधन
साधर्मिक
साधर्मिकवात्सल्य
साधु

Page #227

321
सामाचारी
[2] an ascetic. श्रीसूरयः साधुषु विहाँ गतेष्वाकाशयानेन पूर्वोक्तपञ्चतीर्थेषु
. यात्रां कृत्वा नित्यमायान्ति । 93.29%; Int. 31.25, 26, 27. __f. virtuous conduct befitting a monk. अन्यदा श्रीअजितसिंह-सूरीणा
मागमने गङ्गातीरोद्याने भगिन्या कथिते मानतुङ्गः पूर्वर्षिसामाचारीश्रवणात् तद्दीक्षा गृहीत्वा समग्रसिद्धान्तमधीत्य गुरुभिर्दत्तसूरिपदः सुललितकाव्यकर्ता बभूव । 15.14-16. ततो गुरवो निर्वाणकलिकाम् , सामाचारीम् , प्रश्नप्रकाशज्योतिःशास्त्रं च कृत्वा आयुःक्षयं परिज्ञाय नागार्जुनेन समं श्रीशत्रुक्षयं गताः। 94.25-26. [ A Jaina
technical term.] Vide PK. m. a type of gods as prosperous as Indra. देहं मुक्तवा द्वितीयकल्पे
इन्द्रसामानिकः सुरो जातः । 94.27. [AJaina technical term.] Vide PK.
सामानिक
सामायिक
सांयात्रिक
सारस्वत
n. the first initiation to a religious vow to avoid all censurable
thoughts, words and actions either for a fixed period or for the whole life; one of the six avaśyakas for a Jaina. Ja
सामायिक पारितम् । 49.15. [A Jaina technical term.] Vide PK. m. a sea-faring merchant. कालेन कान्तीपुरीवासिनो धनपतिनामकस्य सांया
त्रिकस्य यानपात्रं देवतातिशयात् खलितम् | 91.24-25; तेन द्रव्येणागतमाञ्जिष्ठाठामानि क्रीत्वा तद्विक्रयावसरे सांयात्रिकैर्जलचौरभयात्तदन्तर्निहिता हैमकाम्ब्यः । 132.10-II. Vide PC., PK. favour of Sarasvati, great learning. Etiamat Halal Frui केनापि दूरदेशान्तरिणा तस्या गृहेऽन्नं कारितम् । तया निशि घृतकुम्पकव्यत्ययेन काङ्गुणीतैलकुम्पकात् तैलं परिवेषितम् । स मृतः । तं तथा विलोक्यापवादभीतया तया तदेवानमुपभुक्तम् । तत्प्रभावात्सारस्वतमजनि । राज्ञो मानपात्री सीता पण्डिता जाता।
21.33-34-22.I. Vide सिद्धसारस्वत. m. a charm for propitiating Goddess Sarasvati. श्रीजिनदत्तसूरि
शिष्येण पं० अमरनाम्ना कोऽपि देशान्तरी निरामयो विहितः । तेन श्रीसारस्वतमन्त्री दत्तः । तत्प्रभावान्महाकविरभूत् । 78.19-20. Vide सिद्धसारस्वत;
also vide PK. सिद्धसारस्वतमन्त्र. f. [I] information, knowledge. भोजनादनु पृष्टम्-मध्ये स्थास्यत
पृथग्वा ? । तेनोक्तम्-पृथग् । स्तोकमपि स्थानमर्प्यताम् । तेन गृहद्वारेऽपवरको दर्शितः । तत्र भूमिशुद्धिं कृत्वा यावद्वारं ददाति तावन्निधानं निर्गतम् । स विलसति । तन्नृपस्य सारा जाता । शालापतिराहूतः । याचितं तत् । 32.1618 ; सूतकशुद्धेरनन्तरं बा....य प्रतोलीमेत्य उपविष्टा। मम शुद्धिं यच्छत । जातायां बाल: स्तनं गृहीष्यति । नृपेणोक्तम्-मम साराऽपि न । अधुना खङ्गेन परिणीता श्रुता, परं दृष्टापि न | 41.12-14; पण्डितयक्षदेवस्य मातुलमिति भणित्वा भक्ति कर्तु प्रवृत्तः । एकदा कापि कटके गतस्तत्र सर्वपरिकरो मारितः । मात्रा शुद्धिमलभमानया पण्डितः पृष्टः । भागिनेयस्य सारा न प्राप्यते । Int. 15.17-18.
सारस्वतमन्त्र
सारा

Page #228

222
सार्थ
[2] repairs, improvement. गृहस्थः कीर्तनं कारयति यावन्मम कोऽपि
भविष्यति तावदस्य सारा भविष्यति । 48.6-73; भगवन् ! एवं भवति यदि
सारा न क्रियते । शिक्षा यच्छत । 55.13. cf. Guj. सारं. [3] welfare. सं. १२९८ वर्षे मन्त्री नृपं मुत्कलाप्य चलितः। नागडस्तु
राणकसाथै मण्डलीं गतः । तत्र तपोधनस्साराविषये शिक्षा दत्त्वा अङ्केवालीआग्रामे०.........प्रासादः 68.9-10; अत्रान्तरे तत्रैव पुरे कश्चिविजो व्यापारी वर्त्तते । तस्य पुत्रयुगं विनष्टम् । तृतीयोऽङ्गजो ग्रथिलो जातः । पश्चाद्तयां षण्मासं यावत् क्षिप्तः । ततो व्यन्तरेणोक्तम्-व्यापारिन् ! कथं निजपुत्रसारां न कुरुषे । तेनोक्तम्-किं करोमि। मम देपाकपार्थात् पुण्यं दापय ।
73.31-33. cf. Guj. सारं. cf. Pkt. सार in all these senses. Vide PK. सार. m. [1] a journey-companion. सकल: सार्थो मयि स्थिते स्थितः ।
2.34-35;
व्रजत व्रजत प्राणा अर्थिनि व्यर्थतां गते ।
पश्चादपि हि गन्तव्यं क सार्थः पुनरीदृशः ॥ 18.18 ; स निदाघे मध्यन्दिने सार्थरहिते पथि वटच्छायायां विश्रामायागमत् । 22.27-28. companionship in a journey. इतः प्रक्षीणधातुरम्बडो दृष्टः । देवीप्रासादं गत्वा ध्यानेन निविष्टाः । इतो मुख्यपूजिकोदरे उदरवाढिर्जाता । सा कोकूयते । परिचारिका एत्य प्रभुमूचुः । अस्माकं स्वामिनी मुच्यताम् । तहिं अम्बडोऽपि मुच्यताम् । स सकलो जग्धः पीतश्च । तयषाऽपि म्रियताम् ।
जीवन्ती किं करोति । एक एव सार्थोऽस्तु | 40.19-22. cf. Guj. साथ. Vide सार्थे. ind. with, in company with. मन्त्री साथै गृहीतः । 21.20; ततः स्वसाथै
स नीतः । 32.14; एकदा चतुःपथान्तरे एकामजां दीनार ५ जग्राह । गले आभरणं साथै क्रीतम् । 33.17; साथै वहमानः मारुयकः पृष्टः । तेनोक्तम्-दिनत्रयेण तव राज्यं भविष्यति । परं प्रहरत्रयेण विघ्नं विद्यते । तदनु साथै तृतीये याम मेघवृष्टौ..... मध्यान्निःसृते कुमारपाले द्वादशजनोपरि विद्युत्पातः समजनि । ततस्तृतीये दिने राज्य जातम् ॥ 45.23-25; नागडस्तु राणकसाथै मण्डलीं गतः। 68.9. cf. Guj.
साथे. Vide सार्थ, सार्द्धम् . ind. along with, in company with. तेन सूरिः पृष्टः-भो पाण्डे ! कीदृशो
नयनानन्दकारी सहकारोऽस्ति ?। सू०-सत्यमेतत् । ततः सूरिणा स वृक्षः प्रयाणद्विकं सुरत्राणोपरि छायां कुर्वन् सार्द्ध चालितः । सूरिः सुरत्राणेन पृष्टः-भो पाण्डे ! असौ वृक्षः कस्मात्साद्ध समेति? | सूरिणोचे-यदि सुरत्राणो विदाहिं ददाति तदा पश्चाद्वलित्वा स्वस्थाने याति नान्यथा । Int. 31.14-16. Vide सार्थे. [ A syntax-pecul
iarity. ] ind. on the left side. इतः स शकुनैर्वार्यमाणोऽपि श्रीपत्तनं प्रति चचाल । पूर्व
सम्मुखा क्षुत् जडे, बिडाली. दृष्टा उत्तरिता च, कृष्णसर्पः सावडू जगाम । 28.17-18.
सार्थे
सार्द्धम्
सावडू

Page #229

सिक्किका
सिक्क
सिङ्गिणि
सिद्धयोगिन्
सिद्धयोगिनी
सिद्धरस
सिद्धरसयोगिन्
[ The word may be a derivative of Skt. सव्य > Pkt. सव्व with an addition of - which is a pleonastic suffix in Apabhramśa and Old Guj . ] f. a mendicant's wallet
एवंविधप्रस्तावे साधुभिः प्रतिलेखनार्थ सिक्किकोतारिता । एकस्य साधोः सिक्किका मूषकैर्जग्धा । Int. 31.25-26. cf. Pkt. सिक्का, सिक्कय; Guj. शीकुं, शींकुं; Hindi सीका, छींका; Mar. शिर्के; शिर्के 'a sling'. Vide सिक्कक.
n.
f.
m.
223
m.
m.
asling. तेन खादिराङ्गारकुण्डोपरि सिक्ककं विधाय प्रतिकाव्यं सिक्ककपदं क्षुरिकया छिन्दन् पञ्चभि: काय्यैर्निरालम्ब: 121.27-28. cf. Pkt. सिक्कग, सिक्कय; Guj. शीकुं, शकुं; Hindi सीका; Mar. शिर्के, शिर्के. Vide सिक्किका; also vide PC. same as शृङ्गिणी. 80.27. cf. Pkt. सिंगिणी. The word is fairly prevalent in Old Guj. Vide e.g.:
कामिणि वइरिणि सीं गणि सींगणि (०.८. सीगिणि) भमहि बे जाणि;
विकट कटापि शराउली, राउली मूंकए ताणि.
— Kānhadade Prabandha of Padmanābha, I. 147; also ibid. I. 189, I. 209, II. 52, II. 120; and
समरंगणि सींगणि गण गाजर वाजइ अधिक धोंकार
बाणावलीय विछुटइ दस दिसि वीररसि तीणीवार
— Vikramacaritra Rāsa of Udayabhānu, verse 531. an ascetic possessing miraculous powers. 22.18. Vide सिद्धरसयोगिन् for quotation.
f.
a female ascetic possessing miraculous powers. अन्यदा डाहलदेशीयकर्णमात्रा देमतया सिद्धयोगिन्या प्रहरं यावत् शुभलग्नकृते प्रसवसमये कपालासनेन गर्भे धृतः । कर्णो जातः । सा तु मृता। 23. I-2.
-Narinirāsa Phāga of Ratnamaṇḍanagani (Latter half of 15h cent. A.D.), verse 12 (Prācīna Phāgu-Sangraha, p. 70);
कधी सान पानि मूंगलनइ, सींगिणि परठ्यउ तीर । ताणी गणि पंषिणी वीधी, पेषइ मोटा मीर ॥
a chemical form of mercury which can change base metals into gold. इतः कोऽपि कार्पटिको कल्पप्रमाणेन वैतरौलादलाबुना सिद्धरसकूपात् तुम्बिका भृता । 82.16 - 17, गलद्विन्दुनाऽधस्तापिका स्वर्णमयी । सिद्धरतं मत्वा सर्वं कृष्ट्वा गृहज्वालनं कृतम् | 20; स्वशिष्येण पादलेपेच्छु: तृणरत्नपात्रे सिद्धरसं ढौकितवान् | 93.23-24. Vide रस, सिद्धरसयोगिन्, सिद्धरससिद्धि; also vide PC.
an ascetic who has been able to accomplish a chemical preparation of mercury possessing miraculous power of turning base metals into gold. श्रीभोजेन सिद्धरससिद्धिहेतोः सुवर्ण सप्तको

Page #230

224
सिद्धरससिद्धि
टीभक्षिताः। रत्तिकामात्रापि न सिद्धिरजनि । ततो रसविडम्बननाटकममण्डि । तत्र पात्राण्यागत्य विजल्पन्तिकालिका नट्ठा नट्ठा कस्स
कस्स नागस्स वा वंगस्स वा। नहि नहि धम्मंत फुक्त
____ अम्ह कंत सीसस्स कालिम....॥ इति राजा हसति । अत्रान्तरे सिद्धरसयोगी तन्निशम्य समागतः। प्रदीपिकाधूमवेधेन राज्ञस्ताम्रमण्डिका सुवीकृता । राज्ञा दृष्टं किमेतदिति ? भ्रान्तेन नाटकनिवारितम् । राज्ञोक्तम्-तदा भोक्ष्ये यदा स सिद्धयोगी मिलिष्यति । एवं दिनत्रयेण मिलितः। तेनोक्तं-राजन् ! रसो दैवतम् । अत्थि कहंत किंपि न दीसइ । .
[नत्थि] कहऊ त सुहगुरु रूसइ । जो जाणइ सो कहइ न कीमइ ।
अजाणं तु वियारइ ईमइ ।। इत्यवगत्य मानितः। 22.13-22.
Vide रस, सिद्धयोगिन् , सिद्धयोगिनी, सिद्धरस, सिद्धरससिद्धि. f. the accomplishment of a chemical form of mercury possess
ing miraculous power to change base metals into gold.
22.13. For quotation vide सिद्धरसयोगिन्. Also vide रस, सिद्धरस. adj.
one who has propitiated Goddess Sarasvati by chanting the Siddha-Sarasvata charm. 86.30. Vide सारस्वत, सारस्वतमन्त्र;
also vide PK. f. a conch-shell. 46.28; 47.19. Vide शिप्रा [1]; also vide PC. n. a head. 89.10. [A spelling peculiarity. ] n. a type of litter. 25.27; 34.27%; 46.43; 48.22; 56.23; 59.29%;
65.3, 4, 6; 71.9; 78.13. [This is different from start and aeft as they are separately mentioned at the same place
at 59.29 and 71.9.] Vide सौख्यासन; also vide PC., PK. f. . sitting at ease. सर्वः कोऽपि निष्कासितो मध्यात् । क्षणं सुखासिकाऽस्ति । .
यदि निर्जनं भवति तदा निद्रा एति । 4.30-31. Vide PK. n. luggage placed in a सुंडु or large basket. स ततः श्रुत्वा पश्चाद्
व्यावृत्त्य, महिलामुत्थाप्य, सुतबाहड-चाहडान्वितः आशापल्लों गतः। तत्र चैत्ये सुंड मुक्त्वा देवं नन्तुं मध्ये गतः । ......भोजनाय सकुटुम्बो [उपवे]शितः । 32.11-16. cf. Guj. सूंडो, सूडलो in the same sense. information. एकदा मोजनी(दी)नसैन्यं दिल्लीतश्चलितम् । प्रयाणक ४ जातानि । राणकस्य सुद्धिर्जाता। वस्तुपालो बीटकं गृहीत्वाऽश्वलक्ष १ युतोऽर्बुदगिरौ गत्वा इतवान् । 79.1-2, Vide शुद्धि [1].
सिद्धसारस्वत
सिप्रा
सिरस्
सुखासन
सुखासिका

Page #231

225
सुन्दरि
f. N. of a river. अथ एकदा गूर्जरत्रां भक्तवा तुरष्का व्यावृत्ताः सुन्दरिसरिज्जलं
पीत्वा सिराणाग्रामे आवासिताः । तत्र राउलेन तैः सह सङ्ग्रामं विधाय भन्नाः ।
50.29-30. [A spelling peculiarity.] Vide देवि. m. a voice. अ० दान्ताककारितावासगृहीतशयनेन पतामीत्युक्ते सुरे पत इत्युक्ते
नृपे पतितं कनकपुरुषं प्राप्तवान् | 16.22-23. cf. Guj., Hindi, Mar.
सूर.
सुरत्राण
सुरी
सुवर्ण
सुवर्णपुरुषसिद्धि
m. a Sultan. 50.33; 51.2, 4, 6,73; 66.17, 19, 21, 24; 86.8;
87.2, 4, 6, II, 13, 15, 17, 18, 19, 20, 21; 89.17, 27, 32, 33, 34; 90.10, II; 135.4, 5, 19, 22, 28; Int. 30.18, 19, 21, 23, 28, 30, 32, 33; Int. 31.2, 6, 7, 9, 10, 12, 15, 16, 18, 21, 24, 33; Int. 32. I, 5, 6, 8. Vide PK., and PC. सुरताण. a deity, a goddess. ततः स्तम्भनकाख्यो ग्रामस्तेन न्यस्तः । तदेषाऽपि तव कीर्तिः स्यात् शाश्वती पुण्यभूषणा । अन्यादृष्टा वृद्धा सुरी मार्ग कथयिष्यति । श्वेतश्वारूपः पुरः क्षेत्रपालोऽपि प्रातः सङ्घस्य पुर आयातः । वाहनसहनैकयुताः सूरयो वृद्धा-श्वेतश्वानदर्शितमार्गाः सेडीतीरमायाताः । वृद्धा-श्वानौ तिरोहितौ। 95.29-31. [Sometime back of was current as a personal name of ladies in
certain castes in the region round about Ahmedabad. ] m., n. a gold coin. सुवर्णलक्षं दभि। 10.27, 28 ; वापीमध्यात् कोटि ९ सुवर्ण
लाभः। II.21; सुवर्णलक्ष ९ 21.19; श्रीभोजेन सिद्धरससिद्धिहेतोः सुवर्णसप्तकोटीक्षिताः। 22.13; नवनवतिलक्षस्वर्णस्वामी 43.3; जगद्देवेन सुवर्णलक्षो दत्तः। 85.20, सुवर्णसहस्रा दश दत्ताः। 26; ४० वाल १ सुवर्ण । 118.30. .
Vide हेमन् ; also vide PC. सुवर्णटङ्कक and PK. सौवर्णटङ्कक. f. a miraculous attainment by which a man can get a human
size image of gold. . पूणे निष्पन्ने सूत्रधारैरुक्तम्-एष ईदृशोऽस्ति यादृशे धनिकमाग्यात् सुवर्णपुरुषः पतति। 2.10, देवासौ निर्दोष ईदृशोऽस्ति यस्मात्सुवर्णनरः पतति । 15, पतामीति स्वरत्रयमशृणोत् । पतेत्युक्तम् । खट्वाग्रे सुवर्णपुरुषः पपात | 17, इति सुवर्णनरप्राप्तिः सत्त्वात् ॥ 19. तत्र मोगाः सन्ति । तस्मिन् साहसादुवास स निर्भयः। क्षेत्रे रात्रौ वसति । पत्नी प्रति गृहे वक्ति पतामि ३ । प्रातः कथितम् । सा क्षेत्रे स्वयं गृहे। पुनः शब्दे पतेति प्रोक्तः । स्वर्णपौरुषसिद्धिप्रदः । सत्त्वैक-अगण्यपुण्यप्रभावात् स्वर्णपुरुषसिद्धिः। 82.19-24; योगी नृपमग्निकुण्डपार्श्वे विमुच्य स्नानाय गतः । मन्त्री प्रकटीभूय नृपमाह-देव! अयं कपटी । त्वां हत्वा स्वर्णपुरुष कर्ता। 103.8-9, तावन्मन्त्रिणा राज्ञा च सोऽन्तः क्षेपितः। स स्वर्णनरोऽभूत् । 13, स स्वर्णपुरुष याचते । 18-19, चित्राङ्गदस्तु स्वर्णपुरुषं कण्ठे बद्धा वाप्यन्तः पपात | 27-283; श्रे० दान्ताककारितावासगृहीतशयनेन पतामीत्युक्ते सुरे पत इत्युक्ते नृपे पतितं कनकपुरुषं प्राप्तवान् । [सुवर्ण]पुरुषसिद्धिः । 116.22-23; प्रातरवलोकयति, योगी ज्वलितो न वा । तावत्स्वर्णपुरुषं ददर्श | Int. 15.15-16, सुवर्णपुरुषःप्राप्तः।
23. Vide पुरुषसिद्धि, सुवर्णसिद्धि; also vide PC. f. a miraculous attainment by which one can change baser
metals into gold.9.35%846.34;अत्र सुवर्णसिद्धिराकाशयानं च गुप्तमस्ति ।
सुवर्णसिद्धि
29

Page #232

226
सुस्थक
सुहासिणी
सूचिक
सूड
नकार
तथा गुरोः श्रीनेमिचरितं श्रुत्वा कौतुकारैवतकाद्रेरधः स्वर्णसिद्ध्याकाशयानबलेन सर्व दशार्णमण्डपादि नागार्जुनश्चक्रे। 94.6-7%; देशादाकारितश्रीदेवचन्द्रसूरिमिः कमकोत्पस्यवसरे। मुद्रसप्रायदत्तविद्यया त्वमजीर्णभाक्, कथमिमां विद्या मोदक० तव मन्दाग्नेर्ददामि इति । 126.10-II. Vide पुरुषसिद्धि, सुवर्णपुरुषसिद्धि; also
vide PC., PK. n. an object used for setting a pot steady, without the help
of which it would roll down. तत्र प्राज्याज्यक्रयः । अन्यदा घृतभाण्डमक्षीणं प्रेक्ष्य सुस्थके चित्रकवल्ली दृष्टा ! स्त्रियाः कैतवेन गृहीता। 82.24-25. cf.
Guj. इंथियु. f. a lady whose husband is alive. वित्तवानपि त्वं कृपणस्तव गृहे देवगुरु
सहासिण्यादयो निःश्वस्य शापं यच्छन्ति-ज्वलत्वस्य गृहम् । 109.30-31. cf. Guj. सुवासिनी, सुवासण, सुवासणी; Mar. सुवासिनी, सुवाशीण-all < Skt.
सुवासिनी. m. a tailor. II9.17. Vide PC. m. a heap of weeds, thorns, etc. that are plucked up from a
farm. ततः क्षेत्रे सूडमध्ये अन्वागतनरैः कुन्ताग्रेण। 123.6. cf. Pkt. सूड 'to cut off'; Guj. सूडबुं 'to pluck up weeds in a field', सूडो
'a meadow'. m. a carpenter. तत्र धवलगृहमारब्धम् । काष्ठदले निष्पद्यमाने, मित्तयः पृथुला
जाताः । पट्टास्तु हवाः । सूत्रकारैरचिन्ति-किमुत्तरं करिष्यामः | 102. 15-16.
cf. Guj. सुतार, सुथार. Vide सूत्रधार. m. [1] an architect. १२८६ वर्षे शोभनदेवसूत्रधारमाहूय प्रासादं प्रारेभे ।
53.I, 7, 24%; ततो वामदेवस्य सूत्रधारस्य पटं दर्शयित्वा प्रासादः
कारितः। 75.21-22. [2] a sculptor. एकः काष्ठघटकः सूत्रधारः। 8.19, प्रथम[ यामे ]
सूत्रधारःप्रहरके स्थितः । काष्ठमयी पुत्तलिका कृता । 20. [3] an artisan. तेन गृहार्थे भूरात्ता। सूत्रधारानाड्योक्तम्-तादृग्गृहं
मण्डयत यत्र सप्तान्वयिनः खादन्ति पिबन्ति च । 2.7-8, पूणे निष्पन्ने सूत्रधारैरुक्तम्-एष ईदृशोऽस्ति यादृशे धनिकभाग्यात् सुवर्णपुरुषः पतति । ro, II, 14, 15%; एकदा अनुपमा अनुदचैत्ये आगता सूत्रधारान् कर्म
स्थायमन्दादरानाह-70.17, 19; 102.33. Vide सूत्रकार; also vide PC., PK. n. a winnowing-basket. तेनायोमयो दरिद्रनरः कारितः। एकस्मिन् करे
सर्पमन्यस्मिन् प्रमार्जनी । 2.22. cf. Pkt. सुप्प; Guj. सूपडं; Hindi, Mar. सूप. [Perhaps this may be a scribal error for Skt. सूर्प.] [1] to hear.
आः कण्ठशोषपरिपोषफलप्रमाणो
व्याख्याश्रमो मयि बभूव गुरोर्जनस्य ।
सुधार
सूर्य

Page #233

सेजवालक
सेठिवर्ग
सेडउ
सेडूयक सेरीसक (तीर्थ)
सेवड
सोल
सोलही
सोल्लुण्ठम्
n.
m.
m.
n.
m. N. of the royal elephant of Mallikarjuna, the king of medieval Kaunkaṇa, which, along with many other precious things, was taken away as a tribute by Ambaḍa, a commander of King Kumarapala of Gujarata, after killing Mallikārjuna. 46.28. Vide सेडूयक.
same as सेडउ. 40. I.
N. of a holy place where Devendrasuri, the great Acarya of Svetambara Jainas and preceptor of Hemacandrācārya, performed Kayotsarga; modern Serisä near Kalola in North Guj. 47.9, 10; 114.13.
m.
227
एवंविधान्यपि विडम्बन विड्वराणि
यच्छासनस्य हहहा ! मसृणः सृणोमि ॥
28.1-2. [A spelling peculiarity.]
[2] to be accomplished. मम कार्य सृतम् 20.26-27; यबमुना कार्य सरति 23.24; न मे कार्य सरितमन्यः कोऽपि मारितः । 87.19. cf. exactly equivalent Guj expression काम सरवुं.
a type of litter 71.7. Vide PC. सेजवाली.
the group of rich merchants. 31.33. [This is a v. 1. for श्रेष्ठिबर्गो at the following reference : पश्चात्तत्र प्रासादेऽजमेरीयश्रेष्ठवर्गो नागपुरीयो जाम्बडवर्गः समायातः । 31.14. Vide जाम्बडवर्ग. ] cf. Pkt. सेट्ठि; Guj. शेठ, शेठियो; Hindī सेठ; Mar. शेट, शेठ.
a
Svetambara Jaina monk (a contemptuous term). Vide हेमड; also vide PC.
125.22.
pron. sixteen सोलही सोल १६ नृत्यं सदा नृपम्ये कुर्वन्ति । 24.33. cf. Pkt. सोलस, सोलह; Guj. सोळ; Hindī सोलह .
a dancing girl in budding youth. एवमिन्द्रसमानो राज्यं पालयति । सोलही सोल १६ नृत्यं सदा नृपाये कुर्वन्ति । 24.32-33. [The word is common in Old Guj. also. Vide e.g. गढ ऊपर नितु दुइ पेषणां, सुणीइ वेणि मृदंग |
नितु उछव नितु पाउल नाचर, नितु नितु नवलारंभ ॥
*
*
सीगिणि तणां बि कोसां मेली प्राणि तीर बिछूटउ । हस्तक धरि सोलहीनइ वाज्यु, अंगि संसरउफूटउ ||
पडी धरातलि ऊसर भागूं, रोसि चड्यउ चहूआण ।
— Kānhadade Prabandha of Padmanābha, I. 116, 120,
121ab.] adv. ironically. तेन सोल्लुण्ठममि हितम् - एभिबौद्धाचार्यैराक्रान्तानां तनुगमनका सुलभा एव । 106.31-32.

Page #234

228
सोहल
सौख्यासन
स्तम्भतट
स्थपुट
Vस्था
pron. sixteen. माङ्गः क्षत्रियः पाराच्यौ भूम्याम् । भोजने घृतकुतपः। दाढायां
सोहल १, अपाटवे पथ्ये यवागूः, ५ माना । 133.4-5. [The word means the sixteenth part in the present context as is clear from
the narration of the same story at PC. 72.9-13.]... 'n. same as सुखासन. इतो मन्त्रिणा तेजःपालपार्थात् अश्वशतद्वयम् , पदातिशत
पञ्चकम् , सौख्यासनमेकम् चानायितम् । मन्त्रिणा पुरान्तर्वार्ता कृता-यद्राणकः श्रीवीरधवल एति । इति सम्मुखो निःसृतः । सईदोऽपि बहुना परिवारेण निःसृतः ।
आच्छादितं सुखासनम् , परं राणको न दृष्टः । 56.21-23. n.? modern Khambhāla, a flourishing port in the Kheda dis
trict of Gujarata. असङ्के जाते तया पुच्या सह प्रीतिरभूत्। मात्रा ज्ञातवृत्तया वाहिनीमर्पयित्वा सपुत्रीकः प्रहितः । स्तम्भतटे गतः । तत्र पुत्रा जाताः। लूणिग-मल्लदेव-वस्तुपाल-तेजपालाः। 53.34-35. [In literature and inscriptions this town is mentioned as Stambhatirtha; while linguistically it would be more appropriate to derive the name Khambhāta from Skhambhatirtha. However, its men
tion here as Stambhataţa is noteworthy. ] adj. uneven. 19.10.
(causal) to deposit, to give as a deposit. तत्र स रङ्क इति ज्ञात्वा पूर्वनाममीतः सरसमलानु तत्र स्थापयाञ्चके। 82.19. cf. Pkt. थप्पण, थावण;
Guj. थापण मूकवी. Vide PC. स्थापनिका. m. a syce? प्रातर्मालवेशमुकेरको वातप्रेरितो मुत्कल: समेष्यति । .....बहवोश्वाः
प्रविष्टाः पुरान्तः । तथा महान्तमेकमश्वं दृष्ट्वा स्थानपालेन गले लगित्वोक्तम्-भव
भव इति | 102.6-9.. m. a thing which is worshipped and respected as a symbol of
one's preceptor. 49.14. cf. Pkt. ठवणायरिय. Also cf. Skt. - स्थापनासत्य ( Pkt. ठवणसच्च) 'a symbolic truth', e.g. one can describe as Tirtha nkara the image of a Tirthankara. [A
Jaina technical term.] n. a large plate. स्वर्णस्थाले द्वात्रिंशत्कच्चोलकैर्वृते मण्डिते क्षीरमयं पक्वान्नं परि
वेषितम् | 17.23-24%; कोऽपि स्थालं न मण्डयति । मन्त्रिणोक्तम्-स्थालानि किं न मण्ड्य न्ते ? 32.28; 36.21; 46.16; 63.19; 80.22; 97.5, 6%3B
102.17%; 107.29; 115.9%; Int. 32.I. Vide PC., PK. f. a dish, a plate. प्रत्यहं ढोये (?) जायमाने सुरङ्गाखानकैः खण्डिः पातयितु
मारब्धा । पतिता कर्करकोष्ठके । स्थानान्तरस्थैः पत्तिमिर्धान्यं रन्धमानैः स्थाल्युच्छलात् परिज्ञाता। 50.34-51.I. Vide PK. present second person singular. "You appear to be a
materialist.' तदनु चाङ्गदेवं तदुत्सङ्गे निवेश्य पञ्चाङ्गप्रणामपूर्व दुकूलत्रयं लक्षत्रयं च दौकितवान्। चाचिगः प्राह-क्षत्रियमूल्ये १०८०, अश्वमूल्ये १७५०, सामान्य
स्थानपाल
स्थापनाचार्य
स्थाल
स्थाली
स्थूललक्षायसे

Page #235

229
स्नात्र
स्फाति
Vस्फिट्
.
स्फोटिक
स्यापि वणिजो मूल्ये नवनवति कलभा इति । स्वं लक्षत्रयं ददत् स्थूललक्षायसे । मत्सुतोऽनय॑स्तव भक्तिरनज़तमा तर्हि अस्य मूल्ये भक्तिरस्तु | द्रव्यं न लामि । 124.5-8. the ceremony of bathing an idol. सद्धेशो ललितापतिर्जिनपतेः स्नात्राम्बुकुल्यां सृजन् 62.33; स्नानावसरे सण्ढियकमुत्सुकं समागच्छन्तं वीक्ष्य 75-9-10; सर्वः स्नात्रपूजादि विधिविहितः। 76.16; 96.1; तत्र बिम्बं स्नानजलेन गलितं दृष्ट्वा मासद्वयक्षपणं कृतं......97.24; ToI.I. [A Jaina technical
term.] Vide PK. f. growth, expansion. -- -
नारीणां विदधाति निवृतिपदं ... श्वेताम्बरप्रोल्लसत्-कीर्तिस्फातिमनोहरं नयपथ
प्रस्तारभङ्गीगृहम् । 127.26-27%3; अन्यदा श्रीभोजेन निशि सौधोपरिस्थितेन निजराज्यस्य स्फातिं विलोक्य गर्वितेन प्रोक्तमिति-Int. 21.35. to remove. तस्य केनापि गुप्तमुखदण्डकार्पणे प्रभुणा श्रीपादलिप्तेन उष्णोदकेन
मदनं स्फेटयित्वा बुद्धयोन्मोचने.....92.26. cf.Guj. फेडq. m. a sort of skin-disease. लूता द्विचत्वारिंशत्, अन्धगडाः सप्तविंशतिः,
स्फोटिका अष्टोत्तरं शतं, विड्वराणि दोषाश्च सर्वे व्यनेशन् । 9.32-333; 13.4.
Vide PK. n. repairs. कुहाडीया ५००, कुदालीया ५०० मार्गस्मारणाय । 59.29. cf. Pkt.,
Guj., Mar. समार. Vide समारणा; also vide PC. समारचन. n. a dream. देव! मम स्वमं जातं यत्-अहम्मदपुत्रमहमदं यदि सेनान्यं करोषि
तदा ते जयः स्यात् । 89.34-90.:; नूतनकपर्दिना रात्रौ स्वमं प्रदत्तम्-101.7.
[ A gender peculiarity. ] m. a father-in-law. 9.26,28. [A spelling peculiarity.] . m. a dog. 12.30; 48.25; 87.33. [A spelling peculiarity.] [1] to drive away with a loud cry. तत्पत्नी लाडबहुला, अतः
सगर्वा । विनयं न करोति । सा भर्ना हकिता शिक्षिता च । 9.12-13.
Vide PK. [2] to urge forward with a loud voice. स यशःपटहमारुह्य .... प्रतोली गतः। कपाटयो राचानि सम्मुखानि तैः करी विध्यते । स पश्चात्
स्थितः। जेसलेन हक्कितः। करी कुपितः। कपाटाध ईषत् शुण्डाप्रवेश - प्राप्योद्धृतवान् । 23.30-31. [3] to scold with a loud cry. तैः सह कलहो जातः । कुट्टयित्वा
व्रतिभिः पातिताः । मन्त्रिणोऽये रावां कर्तुमागताः। मन्त्रिणा व्रतिनो हक्किताः
-कथमेवं कृतम् ? | 60.24-25. Vide PK. Vहकार्. ___Vide PK. Vहा, हक्का, Vहकार्; also PC. हक्का.
स्मारण
स्वप्न
स्वशुर
स्वान Vहक्क्

Page #236

230
(जयात्रा
हराम
हरिसिद्धि
f. a pilgrimage to Mecca. 66.17,18. Vide PK. हज. m. a shop. परमेकेन पुरुषेण हट्टमध्यस्थितेन राजा न नमस्कृतः। 22.6-7, अपरं
च रोगिणा बलहट्टेषु भेषजान्नादि ग्राह्यम् । 24-25; ततः स नरैधृत्वा नीयमानो निरोधार्थ शून्यं हर्ट विवेश | 32.19-20; मणिकारहट्टे वुर्धरकान् घर्षति । 33.10; कदाचिदुज्जयिन्यां चर्मकारहट्टे सिद्धेशो विनष्टः श्रुतः। 38.28 ; अस्मिन् सम्मुखे हट्टे गत्वा दीपच्छायायां करं प्रक्षिप्य चणकमुष्टिं समानय । 39.5-6; हहान् दीयमानान् दृष्ट्वा पृष्टम् । 44.16; राज्ञः स्थालं गृहीत्वा चौरैस्तस्व श्रेष्ठिनो हट्टे व्ययितम् । 46.1617%; वस्तुपाल-तेजःपालौ हई मण्डयतः। 54.25, 32; लवदोसिकहहे सायमुपविष्टः । 78.12; श्रेष्ठिहट्टे उपविष्टः । 109.12; एकेन व्यवसायप्रयोगात् कस्यापि हट्टे द्रव्यमुपार्जितम् । II3.73; हदृशोभायां तैलिकेन सूचिकेन स्वविज्ञानेन निर्गर्वः
कृतः । II9.17-18. Vide PC., PK. n. faithlessness, dishonesty: इतः सुरत्राणः जनन्याः सम्मुखमाययौ । गुरुरुक्तः
सुखेन यात्रा कृता ? | वस्तुपालप्रसादेन । हिन्दुकं किं प्रशंसयसि । तेनोक्तम्-तस्य भक्तिः सा या एकया जिहया वक्तुं न पार्यते । इदमुपायनम् । तदवलोक्याह-स किं याचते ? । प्रस्तरप्रयम् । एवं त्वं कथयन् हरामं जनयसि ? | किं करोमि ?-तस्य सा भक्तिर्ययाऽहं बलादपि कथाप्ये । सुरत्राणेन फलहीत्रयमर्पितम् । 66.21-24. cf. Arabic harám, prevalent in several modern Indian langu
ages. f. N. of a mother-goddess. 5.31. Vide PK. हरसिद्धि. f. a portable grate. भव्यशीतरक्षा पार्थे हसन्तिका च रात्री सुप्तः । 17.13. n. an elephant-stable. 115.22, 23. For quotation vide great
पदरक्षा. the keepership of the elephant-stable. ततो दत्ता हस्तिपदरक्षा। ततश्चतुष्पथे लोकैः सह कलहं कृत्वाऽतः। ततो राज्ञा कस्यापि पूर्वव्यापारिणो नित्यमवलगां विदधत: पदभ्रष्टस्य हस्तिपदे रक्षाव्यापारो दत्तः । चतुष्पथे तत्र डालं दत्त्वा यो य आयाति तस्य तस्याग्रे वदति-अत्र राज्ञो गजशाला भविता; अत्र पुनः पट्टहस्तिन
आलानस्तम्भो भावी । 115.22-25. ind. through. देवदत्तेन व्यवहारिणा प्रवहणगतेन एकस्यात्मीयवणिक्पुत्रस्य हस्ते
चत्वार्यमूल्यकानि रत्नानि गृहे कलत्रयोग्यानि प्रहितानि । III.21-22. Vide
शय. In Guj. हस्ते is still used in exactly the same sense. m. a farmer. 45.18; 46.12. Vide PK. m. a Hindu. 66.22. Vide हीन्दू.
same as हिन्दुक. Int. 31.30. . (causal) to be defeated. यो हारयति तेन पुस्तकानि ज्वाल्यानि 16.10; कुमुदचन्द्रो हारित-इति 30.1; हरिहर! त्वया हारितम् । 77.21; एकदा रममाणेन हारितस्। 105.30, 31; मयाऽत्र पत्तने श्रीदेवाचार्याणां पुरतस्तथा श्रीपालस्य पुरतो हारितम् | Int. 16.33. Vide PK.
हसन्तिका हस्तिपद
हस्तिपदरक्षा
हस्ते
हालिक हिन्दुक
हीन्दू

Page #237

हृदयसङ्घट
हृदयास्फोट
हेम
हेमन्
हेरक
वाक
है
होडा
m. death, lit. : — bursting of the heart'. पात्राष्टकं यावत्पुरप्रतोत्यामागतं सुखासनादि संहृत्य तावन्निर्गमे उक्तम् - अग्रे पत्तनं क ? | जनैरुक्तम्- ' पत्तनं दूरे' इति श्रुत्वा षण्णां हृदयसङ्घहो जातः । इतो द्वयस्योपर्याच्छादनं दत्तम् । द्वयं जीवितम् । 25.27-28 Vide हृदयास्फोट.
m.
death ; lit. : ' bursting of the heart' कुमुदचन्द्रो हारित - इति कृत्वा देशान्निष्काशितः । कुमुदस्याशोकवनिकां गतस्य हृदयास्फोटो जातः । राज्ञा तत्सर्वस्वमादाय प्रभूणां प्राभृतीकृतम् 1 30. I-2.
हृदयस्फोट m. हृदयस्फोटान्मृतो व्यन्तरो जात: 84.27. हृदवस्फोटन n. ततो हृदयस्फोटनेन स स्वयं विनष्टः । 85.8 Vide हृदयसमूह. m. Hemacandra, a great Jaina savant who flourished in Gujarāta in the twelfth century A.D. (used in contempt). 125.22. Vide सेवड; also vide PC.
231
n.
a gold coin. हेमकोटिपूजा विहिता । 36.9; हेमलक्ष १० राणकेन दत्ताः । 70.6. Vide सुवर्ण; also vide PK. हेमन्, हैमटकक.
n. espionage, spying. ततोऽम्बडो समीपमेत्य अश्ववारपञ्चशतीं याचितवान् । स तां गृहीत्वोपरि पथेन हेरकं कृत्वा मल्लिकार्जुनं बेडायां स्थितमश्वान् वाहयन्तं प्राहभो ! शस्त्रं कुरु । 39.30-31. Vide PK. V हेर्, हेरिक.
a habit, an interest. 27.21; 127. 14. Vide PC.
m.
ind. alas!
अकार्षीदनृणामुर्वी विक्रमादित्यभूपतिः ।
स्वर्णे प्राप्ते तु है रङ्कस्तुरष्काकुलितां व्यधात् ॥ 1.2.
f.
a wager, a bet. एवं राजश्रीवीसलदेवस्य सदसि महं० सात्कस्य व्यासस्य च होडा जाता । यन्मनुष्यः सक्रोधो भवत्येव । 80.5-6. cf. Desī होड्ड; Guj., Hindi, Mar. होड ( f. ).

Page #238

अनाकर्णितका
अन्तःपुर
अन्तरीप
अन्तर्भूत्
अन्त्याराधना
आकार
ADDENDA
f. non-hearing, not listening to अथ तैर्महर्षिपण्डितैः खण्डनतर्कादिप्रमाणप्रवीणैस्तस्मिन्नर्थे ऽनाकर्णितकयाऽवज्ञाते सति श्रीदेवाचार्यजामि तपोधनां शीलसुन्दरीं चेटकैरधिष्ठितां विधाय नृत्यजलानयनादिभिर्विविधाभिर्विडम्बनाभिर्विडम्ब्य तेषु चेटकेष्वपहृतेषु तां भृशं पराभवान्निर्भर्त्सनाप रामपवार्य चिन्तापरोऽस्थात् । PC. 66. 10-13.
n.
a resident of a king's harem, a queen. मदनरेखेति तस्य राज्ञी । अन्तःपुरप्राचुर्यात् तां प्रति विरक्तचेता नृपतिरिति, पतिसंवननकर्मनिर्माणव्यापृता नानाविधान् वैदेशिकान् कलाविदश्च पृच्छन्ती PC 118. 4-6 Vide PPS.; also PK. अन्तःपुरी.
m., n. a promontory. 'जलधेरधिष्ठातृदैवतमहमि 'ति स्वं ज्ञापयन् अयं मदीय एव सूनुः, तदस्मै साम्राज्योचितां नव्यां भुवमहमेव दास्यामीत्यभिधाय कचित् कचित् पयस्यपहृत्यान्तरीपान् प्रादुश्चकार । तानि सर्वाण्यपि लोकेषु कौङ्कणानीति प्रसिद्धानि । PC. 118.12-18. [In Monier Williams' and Apte's Dictionaries one of the meanings of this word is an island'; but here the meaning is definitely a promontory' and not ' an island', as is clear from the last sentence of the above quotation.]
adj. with implied causal sense.
नासावंशनिरोधन गिणिगिणत्पाठप्रतिष्ठारुचिः
सोऽयं हेमडसेवड : पिलपिलत्खल्लि : समागच्छति ॥
इति तदीयममन्दं निन्दास्पदं वचनमाकर्ण्यान्तर्भूतण्यर्थवत्तर्जनापरं वचः प्रभुभिरभिहितम् - पण्डित ! विशेषणं पूर्वमिति भवता किं नाधीतम् ? अतः परं सेवडहेमड इत्यभिधेयमिति ’। PC. 92.24 [ ण्यर्थ is a grammatical term. णि stands for the affix for which is applied to any root in order to form a causal base. ]
f. meditation with a vow when one's end is drawing near. PC. 86.30. Vide PC. अन्त्याराधनक्रिया, आराधना, पर्यन्ताराधना; PK. अन्त्याराधना, आराधना, पर्यन्ताराधना; PPS. आराधना.
m. identity. अथ कस्मिन्नप्यवसरे नृपः स्वदेशपण्डितानां पाण्डित्यं श्राघमानो गूर्जर - देशमविदग्धतया निन्दन् स्थानपुरुषेणाभिदधे - 'अस्मद्देशीयाबला - गोपालयोरपि भवदीयो
प्रणीः पण्डितः कोऽपि न तुलामधिरोहती 'ति विज्ञप्ते नृपस्तं मृषाभाषिणं चिकीर्षुराकारसंवृत्त्या कियन्तमपि कालं विलम्बमानः स्थानपुरुषेण तद्वृत्तान्तं ज्ञापितः श्रीभीमः स्वदेशसीमान्तनगरे विदग्धाः काश्चित्पणस्त्रियः कांश्च गोपवेषधारिणः पण्डितान् मुक्तवान् । PC. 45.7-11 ; नृपस्तदाकार संवरणेनाऽपन्हवं विधायाऽपरस्मिन्दिवसे नृपसङ्केतितैमल्लैस्तदङ्गभङ्गं कृत्वा नेत्रयुगं समुद्धृत्य च तं तदावासे प्रस्थापयामास । PC. 79.1-3. Vide PK.

Page #239

233
आनुपदिक
आसेवना
इलापाल
उचिती
उत् + Vतु
m. a tracer of the foot-prints (of thieves etc.). PC. 77.18.
Vide PC. पदिक. a type of special instructions at the time of initiation into
monk-hood. संसारमसारमाकर्ण्य वैराग्यवानभयः पितरमापृच्छय दीक्षाग्रहणे ग्रहणासेवनारूपशिक्षाद्वययुतः समग्रसिद्धान्तपारगामी महाक्रियो जातः। PPS.
95.11-12. [A Jaina technical term.] Vide PPS. ग्रहणा... m. a king. PC. 107:7. .
adoration, worshipping. प्रातरुज्जयन्तमारुह्य श्रीशैवेयक्रमकमलयुगलममलमभ्यर्च्य स्वयंकारितश्रीशत्रुक्षयावतारतीर्थे प्रभूतप्रभावनां विधाय, कल्याणत्रयचैत्ये वर्यसपर्यादिभिस्तदुचितीमाचर्य, स मन्त्री......PC. 101.3-5. [The Abhidhānarajendra, Vol. II, p. 730b explains उचितकरण as 'आज्ञाराधनायाम् '.] - [1] to alight from. लोहमय्यामर्गलायां भज्यमानायां बलाधिकतयान्त
स्त्रुटितात्तस्माद्गजाकर्णाङ्गजमुत्तार्य स्वयं यावदवरोहति तावत्स गजः पृथिव्या पपात । PC. 59.8-9%; मर्मस्थाननिपीडितस्य गजस्य पुच्छभागं गृह्यन् तदीयातुलेन बलेनान्तस्त्रुटितस्य करटिन उत्तारिते हस्तिपके भूपतितः सोऽसुमि
य॒युज्यत | PC. 72.21-22. [2] to cross. दुरिवारिपूरां कलविणिनाम्नी सरितमुत्तरन् परस्मिन्कूले आवासेषु
दीयमानेषु...... PC. 80.29%; तो नदीमासाद्य पद्याबन्धे विरचिते तेनैव
पथा यथानुक्रमं सैन्यमुत्तार्य....PC. 81.5-6. [3] (causal) to transport. तथा नन्दीश्वरकर्मस्थाये कण्टेलीयापाषाण
सत्कजातीयषोडशस्तम्भेषु पावकपर्वतात् जलमार्गेणानीयमानेषु समुद्रकण्ठोपकण्ठे उत्तार्यमाणेषु, एककः स्तम्भस्तथा पङ्के निमग्नः यथा निरीक्ष्यमाणोऽपि न
लभते । PC. 100.24-26. cf.Guj. ऊतरवू-उतार in all these senses. Vide PC. for one
more sense; also vide PK., PPS. . f. the stalks of juwar or millet used as a forage for cattle.
अन्यदा श्रीकुमारपालस्य कस्यापि कौटुम्बिकस्य गृहे हालिकत्वेन वर्तमानस्य सकणशकणाम्बाभारमुद्बहतः शिरस उपरि दुर्गयोपविश्य स्वरोऽकारि । ततः शाकुनिकः पृष्टः । तेनोक्तम्-तव राज्यं भविष्यति । परं तव सन्ततिर्न भविता। यतो युगन्धरीधान्यं सर्वधान्योत्कृष्टम् , तेन राज्यम् । - यतः प्रभोहेंतोरिकः, तेन न सन्ततिस्तव || PPS.
45.18-21. cf. Guj. कडब f.; Mar. कडबा. m. N. of the chief elephant of King Kumārapāla of Gujarata;
lit.: 'a lion in fights'. PC.79.16, 23, 27. Vide PK. m. an anchorite moving from place to place on pilgrimage.
PC. 57.15, 233; 65.27%3; 71,28; 108.6%3; 123.12, 19, 20. Vide PK., PPS.
कणाम्बा
कलहपश्चानन
कार्पटिक

Page #240

234
कासि
f. Banaras, Kāśi. PC. 74.6; 113.14. cf. Pkt. aret. Vide PK.
कासी.
कुतिगिया
कुरुकुल्लादेवी
केवल
केवलिन्
कोपकालानल
कोशागार
___m. a jester. PPS. 47.25. [This is the oblique form of कुतिगिउ,
___Apabhramsa derivative of Skt. कौतुकिन् .] Vide PC., PK.
कौतुकिन्. f. N. of a mother-goddess. मान्त्रिकैः श्रीयशोभद्रसूरिभिरतुल्यकुरुकुल्लादेवी
प्रसादलब्धवरैः PC. 68.23-24:-- n. Omniscience. PC. 69.21. [A Jaina technical term.] Vide
केवलिन् ; also vide PK., PPS. m. one possessing the Kevalajināna. PC. 68.15, 16. [A Jaina
technical term.] Vide केवल ; also vide PPS. m. a title of King Paramarddin of the Kuntala country; lit.:
'destructive fire incarnate when in wrath'. अथ स परमहिनामा नृपो जगत्युदाहरणीभूतं परमैश्वर्यमनुभवन् निद्रावसरवर्ज रात्रिन्दिवं निजौजसा विच्छुरितं छुरिकाभ्यासं विदधानोऽशनावसरे परिवेषणव्याकुलं प्रतिदिनमेकैकं सूपकारमकृपः कृपाणिकया निघ्नन् षष्टयधिकेन शतत्रयेण भक्तकाराणां वर्षे निषेव्यमाणः कोपकालानल
इति बिरुदं बभार | PC. II6.14-17. m. a library. राजवाडकुम्भिकुम्भे तत्पुस्तकमारोप्य सितातपवारणे ध्रियमाणे चामर
ग्राहिणीचामरयुग्मवीज्यमानं नृपमन्दिरमानीय प्राज्यवर्यपूजापूर्व कोशागारे न्यधीयत । PC. 60.15-61.1-2. Vide PK. कोश in the same sense, and
PPS. et in another sense. m. one who makes a sword, a sword-maker. इतः प्रातर्दन्तधावनं
कृत्वा नगरान्तः प्रविशति । तावत्खड्गकरवैज्ञानिकं ददर्श । तेन खड्गो दत्तो वन्दितः ।
PPS. 39.II-I2. m. one of the chief disciples of a Tirtharkara ; lit. : 'head of
a gana or an assemblage of monks'. गणभृत्प्रभावकतया नवाङ्गवृत्तिकारकश्रीअभयदेवसूरिप्रकटीकृतस्य श्रीस्तम्भनकतीर्थस्य विशेषोन्नत्यै श्रीसद्धेन चिन्तायकत्वे नियोजितः। PC. 107.25-26. [A Jaina technical term.] Vide PK., PPS. गणधर. to bury alive. 'यः कश्चिदस्या आधाने पुत्रः स एवात्र नृपो भावी, चेद्वहस्पतिमतं प्रमाणम् ' ...। अथ खेदमेदुरमना नृप आप्तपुरुषैस्तां ग पूरीकतुं प्रारभ्यमाणामिष्टं दैवतं स्मरेत्यमिहिते सा मरणभयव्याकुला प्रदोषकाले यावत्ताननुज्ञाप्य शङ्काभङ्गं कुरुते तावत्सा प्रसूतं पुत्रं तत्र परित्यज्य पुनरुपागता गर्तापूरीकृत्य पुनरपि राज्ञे विज्ञपयाञ्चक्रुः । PC. 109.26-30-IIO.I. Vide PC., PPS. गर्त्तापूर
the foundation of a building'. . m. the city of Junagadha (in Saurastra); lit.: 'the hill
fort'. PC. 63.20.
खडगकर
गणभृत्
गतपूरी-/
गिरिदुर्ग

Page #241

235
गिरिदुर्गमल्ल
गोगामठ
चतुरनसभा
चतुर्मासी
चातुर्यता
चारित्रिन्
चैत्य
m. an epithet of King Siddharāja Jayasimha of medieval
Gujarāta ; flit. : 'wrestler (i.e. conqueror ) of Giridurga
or the city of Jūnāgadha'. PC. 63.20. m. the shrine of a minor deity popularly known as गोगा or घोघा.
इतः प्रतोल्यग्रे खेजडीतरोस्तले गोगामठे एकश्चारणश्वटितोऽस्ति तेन ..... PPS.
50.7. f. the royal assembly in its four divisions. PC. 107.10. Vide
PK. f. the monsoon. PC. 9I.I7. cf. Guj. चोमासं. Vide PC., PK.,
PPS. चतुर्मासक; also PC. चातुर्मासिक. f. dexterity, cleverness.
एतस्यास्य पुरस्य पौरवनिताचातुर्यतानिर्जिता
मन्ये हन्त सरस्वती जडतया नीरं वहन्ती स्थिता । PC. 63.24. adj. an observer of the religious practices and vows, a Jaina ___monk. PC. 87.1. Vide PPS.; also PK. चारित्र, PPS. चरित्र,
चारित्र. n. a Jaina temple. PC. 13.24; 88.18.
चैत्यवन्दना f. worshipping (the Tirthankaras) in a temple.
86.23. Vide PK., PPS. f. a dagger. PC. 91.24. Vide PK., PPS.; also PC. छुरिकाभ्यास. f. the remembering of the past birth. PC. 10.20. Vide PC.
जातिस्मरण; PPS. जातिस्मरण-जातिस्मृति. f. the females in the bride-groom's party. अथ सं० १२१६ मार्ग
सुदि २ द्वितीयलग्ने बलवति संवेगमतङ्गजारूढो रत्नत्रयवस्त्रालङ्कृतो दक्षिणपाणिबद्धदानकङ्कण: सम्यक्त्वानुचरेण समं श्रद्धासहोदरया क्रियमाणलवणावतारणो गुरुभक्ति-देशविरतिजानणीभ्यां दीयमानधवलमङ्गलः पौषधवेश्मद्वारि अनुकम्पया कन्याजनन्या कृतप्रोडणः श्रीमन्महादेवस्यार्हतः साक्षि स नृपतिरहिंसायाः पाणिं जग्राह । PC. 127-33-36. cf. Desi जाणण; Old Guj. जांदर(णी), जादरणी, जादण्णी;
Mod. Guj. जानडी, जानरडी. Vide PC. जाणिणी. f. the pride of victory, assuming the airs of a victor. PC.
114.6. [A spelling peculiarity.] n. an earthen pot.. तेन द्रव्येणागतमाजिष्ठाठामानि क्रीत्वा तद्विक्रयावसरे
सांयात्रिकर्जलचौरभयात्तदन्तर्निहिता हैमकाम्व्यः। PPS. 132.10-II. Vide
PPS. माजिष्ठा. m. a horse. तस्य हयस्यारोहणकाल एव तैः क्रियमाणे प्रतिशडसाराविणे तार्थ्यवदु
झीय तस्मिंस्ताक्ष्य दिवमुत्पतति, किंकर्तव्यतामूढः स शिलादित्यस्तैनिंजाने। PC. 109.10-12.
छुरिका जातिस्मृति
जानणी
जितकासिता
ठाम
ताय

Page #242

236
तीमन
n. a snack, light refreshment. त्वं पूर्व काष्ठवाहको नित्यं सत्तुतीमनम् ।
PPS. I30.5-6. cf. Pkt. तीमण; Guj. टीमण. Vide PPS. सक्तुतीमन. Vदा
to allow, to permit. रैवतकतीर्थे दिगम्बराः कृतवसतयः सिताम्बरान् पाषण्डि
रूपान् परिकल्प्य पर्वतेऽघिरोढुं न ददति PC. 123.5-6. Vide PK.. PPS.. देवभूय देवभूय . . . n. heaven; lit.: ' land of gods'. तेषां मलीमसानां सबजनितं कश्मलं
. धारातीर्थे प्रक्षाल्य तत्कौतुकालोकनागताभिरप्सरोमिरहपूर्विकया ब्रियमाणो देवभूयं
. जगाम | PC. 97.10-II.... ---- - - देवि
f. a goddess. का त्वं सुन्दरि जल्प देविसदृशे! किं कारणं रोदिषि ? PC.
109.5. [A spelling peculiarity.] Vide PK., PPS. परपुरप्रवेशविद्या f. the lore which would enable a soul to enter another body.
___PC. 6.9, 19. Vide पुर [2] ; also vide PK. परवेशविद्या, PPS.
परकायप्रवेशविद्या. परशुपाणि
m. an epithet of god Ganapati; lit. : 'the wielder of a hatchet'.
PC. 121.4. परिग्रह
m. the state services, officers. अथ भीमे (राज्ञि) दिवंगते राणकलवणप्रसादः
पुत्रयोवीरम-वीरधवलयोर्मध्यादेकमपि राज्ये उपवेशयितुं न शशाक। आधः पत्तनपरिग्रहस्य प्रियः द्वितीयस्तु दानी योद्धा। PPS. 65.31-32. [The word परिग्रह became परिग्गहु>परघु in Old Guj. and later on it meant 'a petty official'. The surname qreft among the Nāgaras of Gujarata can be derived from (राज)परिग्रहिन् (Vide Sandesarā B. J.: Paraghu-Pāraghi, Buddhiprakāśa, April-June
1946, pp. 103-104).] . पादः + अव+Vधृ to honour by one's presence at. पादोऽवधार्यताम् PC. IOI.2.
Vide PC., PK., PPS. पादौ + अव +Vधृ. पापिष्ठतर adj. the most sinful, the very worst'.
विवाहयित्वा यः कन्या
कुलजां शीलमण्डिताम् । समदृष्टया न पश्येत
स पापिष्ठतरः स्मृतः ॥ PC. 118.14. पारणक
n. breaking a fast. PC. 91.16; 117.26. Vide PK., PPS. पारापत
m. a pigeon. PC. 68.17; 82.10. cf. Pkt. पाराय, पारावय, पारेवय;
Guj. पारेवु, पारेवडुं. पालना
f. protecting. वर्णाश्रमपालनापरिश्रमानभिज्ञः PC. 112.7, प्रजायाः परि
पालना 13. पिल्लिखिका
f. a litter. PPS. 71.8. cf. Guj. पालखी. पुण्यश्रावणा
f. speaking about one's (lack of) meritorious deeds. 377
खनीमध्यमध्यास्य प्रातः पुण्यश्रावणापूर्व ललाटं करतलेन संस्पृश्य, हा दैवमित्युदीरयन् .. PC. I.19-2..

Page #243

237.
प्रतल
प्रतिहस्तक
प्रायोपवेशन
n.
फणि
n. [1] a locality (in a city). तां पुरीं प्रविश्य कस्यापि पुरस्य स्थण्डिले
निषण्ण एव सुष्वाप | PC. 121.7. [The names of various localities in a number of cities and towns in modern
Gujarata take the suffix पुर or पुरा.] Vide स्थण्डिल. [2] body. PC. 6.9, Ig. Vide परपुरप्रवेशविद्या. adj. thin. भोजान्ते भोजनम् । शीततौं प्रावरणम् । प्रच्छादककदशनं भोजितः लादितश्च
रात्री स्तोकान्नं स्निग्धम् । प्रतलमाच्छादनम् । शुषिरत्रम्बकस्तम्भान्तःप्रविष्टाग्नितापेन न शीता? राजा | PPS. 130.28-29. cf. Desi पत्तल; Guj. पातकुं;
Mar. पातळ. -- m. a proxy, a deputy. इत्थं कियत्यपि गते काले स सचिवश्चमूसमूहवृतः प्रति
नृपति प्रति प्रतिष्ठासुः स्वप्रतिहस्तकप्रायं कमपि प्रधानपुरुषं नृपतिसेवाकृते नियोज्य स्वयं देशान्तरविहारमकरोत् | PC. III.17-19. fast unto death. आज्ञाभङ्गादस्मास्वशस्त्रवधकारिषु पुत्रेषु को दण्ड उचितः । अतो राज्ञा प्रायोपवेशनपूर्वकं विंशत्यधिकवर्षशते पूर्णे चिताप्रवेशः कृतः। PC.
14.23-24. __m. a snake. राफमध्यान्निःसृतफणि: PPS. 45.23. m. a red-faced monkey.
मा मङ्कड कुरूद्धेगं यदहं खण्डितोऽनया।
रामरावणमुजाधाः स्त्रीमिः के के न खण्डिताः ।। PC. 24.13,32. cf. Pkt. मकड; Guj. मांकडो; Mar. माकड. n. non-belief (in Jainism ). PC. 36.10; 37.6; 119.16. Vide
PK., PPS. a non-believer (in Jainism). PC, 83.14-15. also PC., PK. मिथ्यादृश्. to thwart. तैरुक्तम्-क यास्यसि । तेनोक्तम्-यत्र निर्वाहो भविष्यति । वयमत्रैव करिष्यामस्त्वयाऽस्माकं पुरे मेदोपद्रवो रक्ष्यः। स स्थितः । PPS. 101.32
33, मेदानामुपद्रवो रक्षणीयः। 34. m.
an epithet of Kānhadadeva, sister's husband of King Kumārapāla, who helped him in securing the throne; lit.: 'proficient in installing a king on the throne'. PC. 78.26. Vide PK., where the epithet is given to King Ama
of Gopagiri, who reinstated defeated kings on their thrones. n. a donkey. PPS. 47-33. [ A gender peculiarity.) n. the popular ceremony of waving over the head of the
bride-groom a metal vessel containing salt. अथ सं० १२१६ मार्ग सुदि २ द्वितीयलग्ने बलवति संवेगमतगजारूढो रत्नत्रयवस्त्रालङ्कृतो दक्षिणपाणिबद्ध
मिथ्यात्व
मिथ्यावृष्टि
राज्यस्थापनाचार्य
रासम
लवणावतारण

Page #244

.238
दानकङ्कणः सम्यक्त्वानुचरेण समं श्रद्धासहोदरया क्रियमाणलवणावतारणो गुरुभक्तिदेशविरतिजानणीभ्यां दीयमानधवलमङ्गल:.... PC. 127:33-35. [As is evident from the quotation, this waving is performed by the bride-groom's sister. This is a popular custom still -prevalent in Gujarata.] cf. Guj..-लूण उतारवं. Vide PC.
लवणावतरण. Vवल
to turn back, to return. _अत्रान्तरे कृतकृत्यो हेमचन्द्रो वलितः। PC.
60.22. Vide PK., PPS. वि + Vवह
( causal ) to marry, to take in marriage. विवाहयित्वा यः कन्यां
कुलजां शीलमण्डिताम् । समदृष्ट्या न पश्येत
स पापिष्ठतरः स्मृतः ॥ PC. II8.14. व्यन्तर
m. a type of supernatural being of a low order. PC. 88.14.
___Vide PK., PPS. व्याख्यात
adj. praised. अन्यदा वामनस्थलीवास्तव्यः पण्डितवीसलो लोलीयाणके गतः । तत्र
जायमाने जागरणे व्यासेनकेन वाहगस्याग्रे लोलीयाणकं व्याख्यातम् । यदद्य मनुष्याणामेकादशसहस्रा उपोषिताः सन्ति । स्नानं कुर्वन्ति च । वीसलेनोक्तम्-किं स्नानेनामुना ?| पुरे मदीये लघुकास्मीरे वामनस्थलीनामनि गोलक्षमेकं वालहीओजेनिनदीद्वये स्नानं कृत्वा तृणमपि खादति | PPS. 114.21-24. cf.
equivalent Guj. expression qaroj.. शासनदेवी . f. the presiding deity of the Jaina religion. PC. 83-5. Vide
PPS.; also vide PC. शासनदेवता & PK. शासनदेवता-शासनदेवी. सङ्घाधिपति
m. the leader of a pilgrim caravan. श्रीसङ्घाधिपतीभूय तीर्थयात्रो
चिकीर्षुः PC. 92.22. Vide PC. सवाधिपत्य; PK., PPS. सङ्घपति. सरस्वतीकण्ठाभरण -n. a title of King Bhoja of Dhara; lit.: 'an ornament on
___ the neck of Sarasvati, the goddess of learning'. PC.
32.21. Vide PC., PK., PPS. सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासाद m. N. of a monument built by King Bhoja of Dhara. PC. 40.1.
Vide PK. सिद्धसारस्वत adj. one who has propitiated Goddess Sarasvati by chanting
the Siddha-Sarasvata charm. इत्यादिभिः प्रसिद्धसिद्धसारस्वतोद्गारै
नृपं रजयन् PC. 40.14. Vide PK. सूक्ष्मेक्षिका
f. precision, accuracy; lit.: . 'very minute observation'.
PC. 119.9. Vide PK. स्थण्डिल
n. a circular platform at cross-roads. तां पुरीं प्रविश्य कस्यापि पुरस्य
स्थण्डिले निषण्ण एव सुष्पाप । ततः प्रत्यूषे प्रेष्याभिस्तं तथावस्थितं प्राप्य विपणि

Page #245

239
रमणी तत्तान्तं ज्ञापिता सती ताभिरेव तं समानीय प्रेझोलपल्यके मुक्तः। PC. 121.7-9. Vide Hemacandra's Desisaddasangaho, V, 424 : विस्तीर्णे थस-थसल-थामा,
थविया प्रसेविकायां च । थंडिल्ल-थमिय-थलया मण्डल-विस्मृत-मण्डपेषु च ॥
___(p. 369 of Forbes Sabha ed.) [The word is widely prevalent as sin in Pkt. and as स्थण्डिल in Jaina Skt. in the sense of 'clean ground'.] Vide पुर [1].

Page #246

Page
ឯ ឯ ឌ 2 ឌ ឌ គ ន ឌ ន ន គឺ គឺ 8 5 × 3 6 ៖ គឺ 5 5 5 5 3 គ្គ ឧ ន ន ន ន ន ន នុ៎ះ
18
108
109
III
113
117
119
121
134
Line
21
24 5
7
8
ដ ៖ នŠu - ៩ ដ គ្ន ៖ ដំ -៖៖៖៖ ដ - ដ
last
last
32
21
27
32
27
last
4
6
18
14
For
proclaimations proclaimation amendations
amendations
amendations Saravati
duel conplets
Deśya पाराई. pavillion cammander
a temple. Gujurāta a liberal कयोत्सर्गन्
granery
V
सीरं
14353
V लग
CORRIGENDA
a temple.
a temple. cented
cented
Vide उपलक्षण;
Vide .
of it."]
91.5-6.
पर भू
Read
proclamations
proclamation
emendations
emendations
emendations
Sarasvati
dual
couplets
Desya पाराई, Guj. पराई. pavilion
commander
a Jaina temple.
Gujarāta
liberal
कायोत्सर्गन्
granary
√
aft
Vasहड्
V लग्
the entry of √ may be deleted. upon which their authors might have drawn.
निरंतर ||
Vide अस्माकीन.
Vide PC., PK.
a Jaina temple.
a Jaina temple,
scented
scented
which might have drawn
upon them.
निरंतर ॥ ]
Vide अस्माकीन, यौष्माक•
Vide सम् + उद् +तॄ; also vide PC., PK.
Vide V लक्ष्, उपलक्षण;
Vtde (-).
of it ".] Vide area.
91.5-6. Vide fent. परभू

Page #247

24I
Line
Page 139
29
For Vटीप a derivative.
141
3
last
149 151
32
Vide अवलगा. Vide झोटिङ्गचेट. पादयोः वि +Vलग वहुरूपिणी विद्या
ІбI
19
Read Vटी a derivative. Vide शरीरचिन्तायो Vया. Vide अवलगा, बार ऑलगउ. Vide झोटिङ्गचेट, धूंसक, मोग. पादयोः वि + Vलग् बहुरूपिणी विद्या Vबुड् portico विधास्यन्ति रङ्गमण्डप तद्भाग्याद्देवता०
29 35
170 172 177 182
13
16
186
last
187 187 188
27
कापि
पितृणां
22
I91 193 196
35
protico बिधास्यन्ति रङमण्डप तद्भगयाद्देवता० काषि पितृणां Vलक्ष Vलक्षू Vलग तेनोक्तम merchant who (for time) याद्भक्षितुं संवैरपि lit: 132.16 विरहन्तः व्यासविद्या समर्थिता (०र्थना) निव हमविमृश्येतो रवैत
200
200
15 27
200
Vलक्ष Vलग [1] तेनोक्तम् merchant (who (used for time) यावद्भक्षितुं सर्वैरपि lit.: 132.16 विहरन्तः व्यासविद्यासमर्थिता(०र्धना) निर्वाहमविमृश्येतो
202
205
37
205
207
210
212
30
223
31
रेवत

Page #248
_