Book Title: Kavyanjali
Author(s): Amarmuni
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001348/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Valhallications kAvyAJjali upAdhyAya amara muni vIrAyatana - rAjagRha Onal Use Only www.jainelibrar Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAJjali upama amara muni vIrAyatana - rAjagRha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka : kAvyAJjali racayitA : upAdhyAya amaramuni AvRtti : dvitIya pArzva jayantI 22 disambara 168e prakAzaka 1 vIrAyatana rAjagRha - 803116 ( nAlandA - bihAra ) mUlya : ru.2.50 mudraka : vIrAyatana mudraNAlaya rAjagIra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prajJAmaharSi upAdhyAya amaramunijI kavi, vicAraka, dArzanika lekhaka evaM pravaktA haiM / kavi evaM cintaka to ve svabhAva se hI haiN| sAhityika kSetra meM sarva prathama unakA cintana evaM anubhava kAvyakavitA ke rUpa meM sAmane aayaa| vastutaH kAvya- kavitA, kavi hRdaya kI urvara - bhUmi kA pratiphala hai| kavi kA hRdaya itanA sarala, sukomala evaM saMvedanazIla hotA hai, ki mAnava - jagat kI pratyeka dhar3akana ko apanI bhAvanA - rAginI meM saMjokara mAnava jagat ke samakSa prastuta karatA hai| kavi kI bhAvanAeM mAnavIya dharAtala para utara kara vizva kI sukha - duHkha, harSa - zoka, saMyoga - viyoga, prasannatA - khinnatA Adi jitanI bhAvanAe~ haiM, saba ko dhUpa - chAyA rUpa meM chiTakatI huI zabda svarUpa prApta karatI haiN| zraddhaya upAdhyAyazrIjI 'kAvyAJjali' meM jIvana kA yathArtha citraNa karake yuga ke anurUpa mAnava ko jIvana kI sahI rAha dikhA rahe haiN| kavizrIjI ke kAvya meM kavi hRdaya kI vizAlatA, saMvedanazIlatA to hai hI, pratyuta unake dArzanika, AdhyAtmika, tAtvika dhArmika, sAhityika evaM samIkSAtmaka lekhoM meM bhI unake kavi-hRdaya ke spaSTa darzana hote haiN| kavizrIjI ke sAhitya jIvana kA prArambha kavitA, gIta evaM bhajanoM se hotA hai| usa samaya bhI kavizrajI ke vicAroM meM, cintana meM gaharAI evaM satya ko nirbhaya evaM nirdvandva bhAva se abhi. vyakta karane kA sAhasa spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai| yahI kAraNa hai ki unake kAvya evaM gItoM kI jyotirdhara AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja, AcArya zrI amolaka RSijI mahArAja evaM ( usa samaya ke upAdhyAya ) AcArya zrI AtmArAmajI mahA [ tIna ] Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAja ne mukta kaMTha se prazaMsA kI / AcArya zrI javAharalAlajI mahArAja to kavizrIjI dvArA racita dhArmika, deza-prema evaM bhakti rasa se AplAvita gItoM ko apane pravacanoM meM bhI gAte the / kAvyAJjali kI kavitAe~ san 1936 meM likhI gaI thI / 53-54 varSa pUrva bhI kavizrIjI ke vicAra sAmpradAyika mAnyatAboM ke kSudra gheroM se pUrNataH mukta the / ve binA kisI bheda-bhAva ke mAnava jAti ke utthAna evaM sevA ke lie spaSTa AhvAna karate hai / eka kavitA meM ve kahate haiM / "maraNonmukha raMka bubhukSita ho, para dravya kabhI na uThAvata hai / dalitAdika bekasa - bevasa kI gaha bAMha svabandhu banAvata hai || nija deza- samAja - hitArtha sabhI dhana rAzi saharSa luTAvata haiM / nara-ratna jagattraya pUjita ke 'kara-yugama suratna' kahAvata haiM || " eka sthAna para 'amUlya nara - jIvana' ke zIrSaka se Apa , kahate haiM "upakAra karo tana se, mana se, dhana se, jana se, jaga - duHkha haro / avicAra, anIti tajo saba hI, mata vaibhava kA kucha garva karo // apane para khUba saceta raho, phira to jaga meM aNu bhI na Daro / nara-janma amola milA, kucha to, para loka hitArtha nikAla dharo // " prasannatA hai, ki kAvyAJjali kA dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke kara-kamaloM meM prastuta kara rahe haiN| AzA hI nahIM, pUrNa vizvAsa hai ki pAThaka isase jIvana meM naI dizA evaM preraNA prApta kareMge / - tanasukharAja DAgA maMtrI, vIrAyatana [ cAra ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA agara isa 'kAvya' kI bhUmikA hindI ke kisI prasiddha vidvAna kI lekhanI dvArA likhI jAtI, to ina kavitAoM ke mahattva kA yathArtha varNana ho sakatA thaa| parantu, udAra hRdaya munizrI ne yaha kArya saubhAgyavaza mujha jaise eka 'alpajJa' vyakti ke supurda kara diyA hai| mujhe yaha svIkAra karane meM tanika bhI saMkoca nahIM hai ki maiM hindI kavitA ke niyamopaniyamoM ke viSaya meM kucha nahIM jaantaa| to bho itanA to avazya kaha sakatA hU~ ki-prastuta pustaka meM munijI ne hRdaya kI udAratA kA, dukhitoM va dalitoM ke prati sahAnubhUti kA, aura deza, jAti evaM dharma ke prema kA bar3e hI sarasa evaM hRdaya grAhI zabdoM meM paricaya diyA hai| vartamAna samaya bhAratavarSa ke itihAsa meM Period of Renaissance and Reformation khlaaegaa| lagabhaga pA~ca sau varSa pUrva yUropa meM bhI isI prakAra kA samaya AyA thaa| kahA jAtA hai ki- usa samaya ke manuSyoM meM eka prakAra kI khalabalI - sI maca gaI thI, mAnasika halacala ho gaI thI, sAdhAraNa - se - sAdhAraNa manuSya bhI sIdhI taraha se binA soce - samajhe hara prakAra kI prAcIna bAta para andha - vizvAsa na karake svayaM usakI satyatA kA anusandhAna karane laga gae the| pariNAma yaha huA ki yUropa meM bar3e - bar3e vidvAn, rAjanItijJa, vaijJAnika, dArzanika, kavi, lekhaka, dharmAtmA aura zUravIra paidA hue-phalasvarUpa alpa samaya meM hI yUropa kI cAla - DhAla badala gii| hamAre deza meM bhI kucha thor3e - bahuta antara ke sAtha vaisA hI samaya Ajakala dikhAI detA hai| [pA~ca ] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna kI caturmukhI unnati ne mAnava jIvana ke lie hara prakAra ke mukha kI sAmagrI paidA kara dI hai / phira bhI rASTra ke jIvana meM kavitA ne sadA se eka aisA ucca sthAna pA rakhA hai, jisakI pUrti aura kisI prakAra se nahIM ho sakatI / yUropa ke kitane hI deza vahA~ ke kaviyoM aura lekhakoM dvArA hI unnata hue haiN| aMgrejI bhASA meM kaI kavitAe~ aisI par3hane meM AtI haiM ki jinase hRdaya sahasA phar3aka uThatA hai aura eka bhAratIya hRdaya meM yahI bhAva paidA hotA hai ki aisI kavitA hamArI bhASA meM bhI kyoM na ho ? mujhe hindI kavitAoM ke adhika par3hane kA avasara nahIM milA / jo kucha bhI mere dekhane meM AyA hai, usa para se maiM to yahI samajhA haiM ki pahale ke kavi kyA to adhikatara dhArmika viSayoM para acchA likhate the yA kalpita viSayoM para / kalpita viSayoM ke sambandha meM mujhe hindI kaviyoM ke prati vahI zikAyata hai, jo urdU kaviyoM ke prati hai / merA Azaya yaha hai - prAyaH kavitA meM asvAbhAvikatA ( Artificiality ) A jAtI thI, jisase hRdaya para koI sthAyI prabhAva (Lasting Effect ) nahIM ho pAtA thA / yadi kahIM upamA kI AvazyakatA huI, to aisI upamA dI gaI, jo nAmumakina kI hada para pahu~ca gaI / isakA pariNAma AkhirakAra yaha huA ki ucca zreNI kI kavitA ine-gine thor3e se vidvAnoM taka hI sImita raha gaI aura sAdhAraNa manuSya kavitA ke kSetra se vaMcita hI raha gae / yaha merI apanI vyaktigata sammati hai, sambhava hai, isameM kucha truTi bhI ho / aba kavitA kI praNAlI meM parivartana ho calA hai / udAharaNArthaM bAbU maithilIzaraNa gupta kI kavitA kI zailI vartamAna yuga ke pAThakoM ko kucha adhika rucikara hai / sAdhAraNa zabda ucca [ chaha ] Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva aura vaha upamA, jisakA jIvana meM satya honA saMbhava hoAjakala kavitA jagat kI ye hI vizeSatAe~ samajhI jAtI haiM / munijI kI kavitA meM maiM yahI dekhatA hU~ ki U~ce bhAva, U~ce Adarza sAdhAraNa zabdoM meM rakhe gae haiM aura aisA mAlUma hotA hai ki kavi ne sarvasAdhANa ke sAmane apanA bhAvuka hRdaya kholakara rakha diyA hai / yadyapi kavizrIjI jaina dharma ke mAne hue ucca koTi ke muni haiM, kintu inakI kavitA meM 'sAmpradAyikatA' lezamAtra bhI nahIM hai / paramAtmA kI prArthanA par3hane se zAnti hotI hai| deza ke viSaya meM par3hane se svadeza prema jAgRta hotA hai| zUdroM (jinako aba isa nAma se pukAranA bhI acchA nahIM lagatA) kI dazA to bar3e ho hRdayadrAvaka zabdoM meM varNana kI gaI hai / isa deza meM sAdhu - sanyAsI sadA se hI pUjanIya samajhe jAte rahe haiM / kintu, vartamAna kAla meM inako adhika saMkhyA aura asantoSajanaka AcaraNa ne ina sabakI deza para eka prakAra se bhAra - sA banA diyA hai| jaina muniyoM ne sAdhuoM aura pracArakoM ke lie vAstava meM eka mahAn sundara Adarza upasthita kiyA hai, jinase unakA aura deza kA-donoM hI kA kalyANa ho sakatA hai / mujhe AzA hI nahIM dRr3ha vizvAsa hai ki zraddheya munijI ke atizaya manohara 'kavitAoM se pratyeka hindI par3hane vAle sajjana, avazya hI lAbha uThAeMge-yugAnusArI sAdhanA-patha para agrasara hoNge| nAranaula 16, navaMbara, 1636 rAmazaraNa canda mittala, ema, e, ela. ela. bI, eDavokeTa [ sAta ] Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarNima - rekhA naye samaya kI svarNima AbhA, kAla kSitija para camaka rahI / druta caraNoM se bar3hakara AgeAo, tumheM pukAra rahI / * dhanya dhanya vaha dhanya jIva hai, nayA svapna jisane dekhA / naye svapna se camakA karatI, jIvana kI svarNima rekhA // upAdhyAya amara muni Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra zAnti sudhArasa ke vara sAgara, - loka aloka viloka lie, saMhArI / jagalocana kevala - jJAna ke dhAro // zeSa - sureza - nareza vora jinezvara dharmaM dinezvara, - kleza azeSa samUla - sabhI, praNa meM pada paMkaja bAraM vArI / - kSaNa bhaMguratA bhIma jaise balI pheMke nabha meM gajendravRnda, maMgala kArI // - vIra jayantI 1636 maMgala kIjie pArtha jaise lakSyavedhI kIrti jaga jAnI hai / rAma kRSNa jaise nara puMgava jagata pati, rAvaNa kI daityatA bhI kisI se na chAnI hai || kAla ke na Age calI kucha bhI bahAnA bAjI, chinaka meM chAra bhaye raha gaI kahAnI hai / tere jaise kITAkAra mUr3ha kI bisAta kyA hai, karale sukRta cAra dina jindagAnI hai // bAghaura durga, dinAMka : 8 maI 1936 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paropakAra grISma meM davAgni jaisI jhela ke pracaNDa dhUpa, pathikoM ko ati ThaMDI chAyA meM biThAtA hai| varSA meM dhUvAdhAra pAnI nija zISa oTa, nara, pazu - pakSI bhIga jAne se bacAtA hai / / zIta meM tuSAra aura pavana se trANa pAne, dInoM kA to jaise yaha sahArA bana jAtA hai / para - upakAra - hIna nara - tana - dhArI se to, vRkSa hI hai acchA, jo ki jar3a kahalAtA hai| dinAMka : 8 maI 1936 bAghora durga hai khala dekhanI ho khala kI prakRti kaisI hotI hai, to nAcate mayUra kA svarUpa lakha liijie| agra bhAga kaisA ramya nAnA bhA~ti - raMgayuta, mAnoM dina rAta khar3e - khar3e dekhA kiijie| kintu jarA dhUma - phira pIche kI tarapha cala, eka vAra rUpa - lobhI netra khola diijie| Age kucha aura hai, to pIche kucha aura hI hai, mAtra agra bhAga 4 na rIjhie patIjie / / dinAMka : 10 maI 1636 ajita nivAsa [ 2 ] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSadRSTiparaM manaH svarNapAtra - bhare zuddha mevA aura miSTAnna chor3a, zUkara purISa kI hI khuziyA~ manAtA hai| makSikA ko sundara zarIra pai jakhama chor3a, puSpa - mAlA Adi anya kucha nahIM bhAtA hai // nIca jauMka surabhI ke stana meM lagA ke muMha, dugdha-pAna chor3a gaMdA rakta cUsa jAtA hai / duSTa durAcArI bhI guNI ke pAsa baiTha mAtra, doSa dekhatA hai, nahIM guNa dekha pAtA hai| nAranaula, zrAvaNa, 1963 mastaka - ratna jaba vizvahitaMkara santa mileM, caraNoM par3a dhUli lagAvata hai| pha~sa saMkaTa cakra kabhI nija ko na asatya samakSa jhukAvata hai| kuvicAra na eka kadApi uThe suvicAra asaMkhya uThAvata hai| nara ratna jagattraya - pUjita kA vaha 'mastaka' ratna kahAvata hai|| dinAMka : 10 maI 1936 jaya samudra mAnasa - ratna sphaTikojjvala svaccha sadaiva rahe aghapaMka sudUra haTAvata hai| jagannAtha anaMta dayAnidhi ko hRda-mandira bIca vasAvata hai| nija ke dukha meM pavi, to para ke navanIta sadA bana jAvata / / nara ratna jagattraya pUjita kA vaha 'mAnasa - ratna'kahAvata hai / / dinAMka / 10 maI 1636 jaya samudra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anana-ratna sukha ho dukha ho kucha prabhu ke avirAma guNastava gAvata hai / priya mitra tathA ari ho sabako hita zikSaNa satya sunAvata hai // apane guNa ke prati mauna rahe para ke guNa spaSTa batAvata hai | naya ratna jagattraya pUjita kA vaha ' Anana ratna' dinAMka : 10 maI 1936 kahAvata hai // jaya samudra hasta- ratna maraNonmukha raMka bubhukSita ho para - dravya kabhI na uThAvata haiM / dalitAdika vekasa bevasa kI gaha bA~ha svabandhu banAvata haiM | nija deza- samAja - hitArtha sabhI dhanarAzi saharSa luTAvata haiM / nara ratna jagattraya pUjita ke 'kara yugma suratna' dinAMka : 10 maI 1936 kahAvata haiM || jaya samudra caraNa-ratna praNa-vIra mahAna, na svatva kabhI pathanIti visAra ga~vAvata haiM / mila jAya yadA para dukha-kathA jhaTa tatra sva- daur3a lagAvata haiM / kaTa jAya saharSa raNAMgaNa meM para paira na eka DigAvata haiM / nara-ratna jagattraya pUjita ke 'caraNottama ratna' kahAvata haiM / dinAMka : 10 maI 1936 jaya samudra [ 4 ] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottarI ( 1 ) adhama se kisa bhAMti mahAna ho ? praNata ho, na kabhI abhimAna ho| sva-para - zaMkara kArya - vitAna ho, tanika bhI mamatA tavatA na ho| (2) suyaza- ketu kadA phaharAyagA ? patita ke pratiprema dikhaaygaa| samajha bandhu svakaNTha lagAyagA, nahiM ghRNA kara nAka cddh'aaygaa| aTala satyavratI kaba se bane ? jaba ki satya kahe madhu - se sane / praNa taje na, sahe dukha bhI ghane, ' nita rahe haricandra sva - sAmane / ( 4 ) pazu - sakhA nara kauna yahA~ huA? zaTha nijodara pUraka jo huA / kukRta kAma - madoddhata jo huA taja viveka parAnuga jo huaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) nara - kalevara pAkara kyA kiyA ? tana- dhana sva saharSa luTA diyA, - parahitArtha nijArtha bhulA diyA / jagata - janma kRtArtha kahA diyA / ( 6 ) vibudha kyoM jagatI - tala meM bar3A ? sadupadeza sadA karatA kar3A / mRta svadeza jilA karatA khar3A vikaTa saMkaTa meM rahatA ar3A / ( 7 ) kisa prakAra virAga vicAranA ? - svajana vaibhava budabuda - vyaMjanA, manuja jIvana vidyuta - cA~dano, jagata svapna atheti pravaMcanA | ( 5 ) guru girA kisakI zravaNIya hai ? carita cAru samAcaraNIya hai / vimala bodha samAdaraNIya hai, tapa va tyAga cirasmaraNIya hai / khetar3I parvata, 1936 [ 6 ] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayA dugdha sindho ! sadA nirvikArI ! prazasta - prArthanA ( 1 ) hRdAgAra meM jJAna avidyA - tamastoma dUra bhagA do // ( 2 ) bhale hI kareM loga nindA - burAI / baneM prANa - vairI, na mAne bhalAI // dukhI duHkha - hArI ! bhava- bhrAnti-hArI ! jyoti jagA do / - hameM svapna meM bhI nahIM bhalAI na chor3eM, bhale - ( 3 ) dukhI dIna jyoM hI kahIM dekha pAveM / ki tyoM hI svataH azru- dhArA bahAveM // sabhI bhA~ti Ananda - bhAgI banA deM 1 khuzI se sva-saMpatti sArI luTA deM || - kaise ? / / vipad grasta cAhe baneM kyoM na raheM dhairya dhArI harizcandra jaMse || prati - jJAta vANI kabhI bhI na chor3eM / nijoddeza kI ora nirbAdha daur3eM || [ 7 ] roSa Ave | jAna jAve // ( 4 ) # Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) kisI ko nahIM janmataH nIca mAne / achUtAdi mithyA sabhI bheda jAne || ghRNA pApiyoM se nahIM, pApa se ho / raheM sneha se sarva hI bhrAta se ho || ( 6 ) sadA mAtRbhU kI pratiSThA parAdhInatA kI vyathA se jahA~ hoM vahIM sabhyatA ho kabhI svapna meM bhI nahIM ho ( 7 ) nahIM cAhate naraka meM nahIM cAhate svarga meM hamArI prabho ! Apase hameM to manuSyatva kI cAhanA hai // [ 8 ] daitya daitya deva bar3hAveM / bacAveM // svadezI / videzI // honA / honA // prArthanA hai / mahendragar3ha, 1936 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagannAtha jagannAtha ! jarA isa ora bhI, caraNa - kiMkara kI sudhi kiijie| vikaTa durmati - vAridhi meM bahA, sumati - pauta biThA jhaTa diijie| * amita janma - samajita pApa kI, malinatA mamatA kRpayA hro| parama pAvana puNya - pavitratA, patita-bandhu ! mamAntara meM bhro|| kuTila kAla - pulinna anAdi se, maraNa - cakra savega ghumA rhaa| tvarita A kara naSTa kareM ise abhI, aha ! kimartha vilamba laga rahA / viSaya - bhoga - vilAsa - kuvAsanA, hRdaya se kSaNa bhI haTatI nhiiN| kara vinaSTa vicUNaM yahIM raho, hRdaya - mandira meM tuma nitya hI / / nija samAna turanta banA lie, caraNa paMkaja - Azrita jo rahe / yadi nahIM itanA, taba dAsa to, adhama bhI prati janma banA rahe / / pArzva-jayantI, 1962 ] 6 ] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtratA kA sukha kavi : kaisA suvarNamaya sundara piMjar3A hai, drAkSAdi khAdya bahu bhA~ti bharA par3A hai| Ananda hai satata, kheda jarA nahIM hai, tere samAna zuka ! anya sukhI nahIM hai| zuka : hA~, ThIka hai, upari DhaMga burA nahIM hai, mattulya kintu dukhiyA jaga meM nahIM hai| jvAlAmukhI hRdaya meM phaTa-sA rahA hai, svAtaMtryahIna bana kauna sukhI rahA hai| rAmanivAsa-jayapura, 1660 zreSTha zrotA sAre kAma chor3a - chAr3a tyAgI guruoM ke pAsa, vANI zravaNArtha jo ki nitya - nitya jaaveNge| zaMkA - samAdhAna dvArA carcaNA kareMge khUba, antara hRdaya meM zuddha dezanA pacAveMge / pIche nA raheMge kabhI saMkaTa saheMge sabhI, kintu jo sunA hai use amala meM laaveNge| ve hI zreSTha zrotAjana karake apAra bhava sAgara ko pAra zIghra mukti-dvAra paaveNge| [ 10 ] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti-pota bhaktibhAva kA sundara dRr3hatama, drutagAmI hI nava - jalayAna / pAra kare zata - zata bhava - vaddhita, ati dustara bhavasindhu mahAna / / jinakI raga - raga meM na kholatA, bhavya - bhakti kA abhinava rakta / hRdaya - hIna zraddhA - virahita ve, ho sakate haiM kyoM kara bhakta / / bhakti - madhura madhu pramudita pIkara, baniye to kucha dina alamasta / phira dekho, bhagavAna vikala ho, __ kaise satata lagAveM gazta / / jyoM pArasa ke sparza - mAtra se, banatA ayaH kanaka dhu tipUrNa / pAmara bhakta virakta bhaktirata, __tyoM bhagavAna bane atipUrNa // bhaktiyoga sarvocca yoga hai, agara sAtha ho ucita viveka / sarvanAza kA bIja anyathA ___ andha bhakti kA hai atireka // dinAMka : 28 apraila 1936 ajita samudra [ 11 ] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAha cAha nahIM, sukhadhAma svarga meM devarAja bana jAne kI / cAha nahIM, bana dharma pravartaka jaga meM paira pujAne kI // cAha nahIM, durjaya koTi-bhaTa vizva jayI kahalAne kI / cAha nahIM dhanarAzi amita pA dhana kubera pada pAne kI // cAha yahI, ajJAta rUpa se, par3A rahU~ jaga meM bhagavAna ! dukhI dIna durbala kI khAtira hojAU~, ha~sa-ha~sa balidAna ! dinAMka : 15 akTUbara 1936 basaI - amUlya nara - janma upakAra karo tana se, mana se, dhana se, jana se, jaga - duHkha haro / avicAra, anIti tajo saba hI, mata vaibhava kA kucha garva karo // apane para khUba saceta raho, phira to jaga meM aNu bhI na Daro nara janma amola milA, kucha to - paraloka hitArtha nikAla dharo || - khetar3I, san 1936 [ 12 ] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta dRSTi saritA, taTa - vartI nagaroM ko, detI hai sukha - zAnti apAra / kintu bAr3ha meM vahI macAtI, pralaya kAla - sA hAhAkAra / / agni kRpA se calatA hai saba, pAka Adi jaga kA vyavahAra / kintu usIse kSaNabhara meM hA! bhasma - rAzi hotA ghara - bAra / / saghana jalada sUkho khetI meM, karatA nava - jIvana saMcAra / vahI palaka meM kRSaka - kAla ho, jar3A mUla se kare saMhAra // viSa - lava aNu - sA bhI dikhalAtA, yamapura kA jhaTa raudra - dvAra / kintu, bacA duHsAdhya roga se, bane kabhI jIvana - dAtAra / bhalA - burA ekAnta jagata meM, koI na dekhA A~kha pasAra / akhila sRSTi guNa - doSamayI hai, kisa para kariye dvoSa aura pyAra // dinAMka : 2 maI 1936 . ajita-samudra [ 13 ] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zizu kA apanA paricaya pUjya bhArata mAtR - bhU kI; cAhatI saMtAna hU~ maiM / rASTra, maMDala, jAti. kula kI, jAgatI jI - jAna hU~ maiM / Aja kA laghu zizu payomukha, nA samajha nAdAna hU~ maiM / hA~, bhaviSyata kA mahattama, vRddha vara dhImAna hU~ maiM / Aja kyA, rajakaNa jarA-sA, tuccha hU~ be - bhAna hU~ maiM / dekhanA kucha dina, himAcala, vizva * vandya mahAna hU~ maiN| vRddhajana AzA - latA kA, puSpa cira - amlAna hU~ maiM / sarva - vidha saurabha guNoM kA, Adya kendra sthAna hU~ maiM / dvoSa se ati hI ghRNA hai, prema para kurabAna hU~ maiN| saumya sasmita sarva - sundara, vizva meM asamAna hU~ maiM / navya yuga sarjana karUMgA, jIrNa - kaNTha kRpANa hU~ maiN| [ 14 ] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti raNa kA agra yoddhA, kaSTa dharma dhvaMsaka kuprathAoM ke lie tUphAna hai maiM | daMbha kA, pAkhaMDa kA, bhrama - kRSNa - sA satkarma kara kalyANa hU~ maiM | kA, pralaya avasAna bhUmi anta - kara kAlI nizA kA, www tala para vizvapati kA, zreSTha - - - * ramya svarNa vihAna hU~ maiM / yogI, daityaripu abhidhAna hU~ maiM / bhISma- sA vara brahmacArI, tama varadAna hU~ maiM / * vIra vara abhimanyu nirbhaya, tAta pada pUrtyarthaM karatA, bhIma sA balavAna hU~ maiM | zrI bharata duSyanta kulamaNi, sAhasI dhRtimAna hU~ maiM / siMha zizu ke dA~ta ginatA, choo ghoratama ghamasAna hU~ maiM / maiM / zaurya - zrotasvAna hU~ maiM / mRtyu - bhIti pralobhanoM para, khIMcatA yuga kAna hU~ maiM / paMcanada dIpaka hakIkata, ThokaroM kI tAna hU~ maiM / [ 15 ] dharma para balidAna hU~ maiM / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra - puMgava pUrvajoM kA, bhakta zraddhAvAna hU~ maiM / aura AgAmI prajA kA, pUjya - pada bhagavAna hU~ maiN| antataH mAtA - pitA ke, khela kA sAmAna hU~ maiN| jo vicAre, so banA le, deva hU~, zaitAna hU~ maiN| malendragaDha , mAgha 1662 NAMA / 16 ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSA kSamA samAna zreSTha . jyoSTha dharma aura kauna hai ? bhalA sumeru se bar3A mahIdhara aura kauna hai ? kSamA binA samagra ugra karma - kANDa vyartha hai abhISTa svarga - saukhyadA sadA yahI samartha hai| nikAla lAla - lAla AMkha nAka - bhauMha sikor3a ke asabhyatA prapUrNa bhraSTa - bhraSTa gAliyA~ bke| sadA pracaNDa krodhi kI davAgni se jalA mare, manuSya kyA, pizAca hai, jarA na jo kSamA kare / kSamA vahI svamitra ke samAna zatru ko lakhe, kabhI kisI prakAra kI virodhitA nahIM rakhe / prazAnta cita se sadaiva sneha srota - sA bahe, mukhAravinda pai kRpAmayI prasannatA rahe / / asahya bhartsanA tathA vadha - prahAra bhI sahI, akhaMDa zreya sarvathA sva - zatru kA sadA cho| masIha (IsA) sUli kI sutIkSaNa noka pai car3hA huA, prasanna ho, arAti - artha mAMgatA rahA duA // baliSTha ke samakSa 'cUM' kareM na, mauna sAdha leM, parantu dIna - hIna pai turanta tega tAna leN| napuMsakAgragaNya ve manuSya nIca niMdya haiM, kSamAvatI- samAja meM nahIM kadApi vaMdya haiN| nAgala, ASAr3ha, 1663 . [ 17 ] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpaka dIpaka ! tU sacamuca dIpaka hai, apanI deha tama - paripUrNa naraka - sama gRha ko, apane malina dhUmra ko bhI tU, tanika na vyartha sundariyoM ke capala dRgoM meM, kajjala kSaNa meM svarga banAtA || zISa kaTA kara dugunA jalatA, tama ko mAra amara vijaya marane vAlA hI pAtA sadA apane tale a~dherA rahatA, jaga paropakAra - nirata vIroM ko, - - apanA dhyAna na "maiM nagaNya kyA kara sakatA hai ?" sUrya - candra agamya - meM, prakAza gaMvAtA / raMga barasAtA // jalAtA / jaga maga sneha - hIna jaga jIne se to, maranA bhalA [ 18 ] bhagAtA / batAtA // dIpaka ! tujhe na bhAtA / phailAtA / AtA // jyoti jagAtA | kahAtA / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH sneha binA dIpaka ! tU bhI, bAdhaka - adhama pataMgoM ko druta, yamapura - dRzya kartavya mArga meM vighna-vimardaka, rahanA satata jhaTapaTa svarga sidhAtA // - dikhAtA / santajana madhura madhu sudhA se, nIma jaise kaTU haiM, kaThina kuliza jaise, puSpa - jaise mRta haiM / rajakaNa sama choTe, zaila - jaise bar3e haiM, cakita jagata hai, ye santa kaise ghar3e haiM || sikhAtA / mahendragar3ha, 1962 jagata saba avidyA - sindhu meM DUba jAtA, phira na kucha vicAre kA patA Aja pAtA / sadaya - hRdaya - dhArI santa hI kI dayA hai, samaya para sahArA sarvadA hI diyA hai // priya suta vanitA kA sarvathA moha chor3A, atula dhana-dharA se bhI sva-sambandha tor3A / sudha-budha nija bhUle matta se ghUmate haiM, patita - jagata - jIvoM ko sadA tArate haiM / / catura kahata koI mUDha koI batAtA, sakala sukhada koI, vyartha koI batAtA / [ 16 ] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samuda yuga - dRgoM se eka - sA dekhate haiM, jagata - hita prabhU se tanta hI cAhate haiM / patita jana ghRNA se nitya jAte satAye, manuja - kulaja jAte svAna jyoM duduNraaye| avanati ati hotI jA rahI hai jinhoM kI, janma-bhara bajAte santa sevA unhoM kI // saghana ghana - ghaTAe~ saMkaToM kI ghirI haiM, para, na acala vANI sajjanoM kI phirI hai| abhaya hRdaya Age mRtyu bhI kAMpatI hai, hari-mukha hariNI-sI bhIta ho bhAgatI hai / ajamera - muni, sammelana, 1960 vizva-vandya mahAvIra krAnti kA bajA ke siMhanAda ghora-garjanA se, Alasya - saMhAra deza sote se jagAtA hai / dIna-duHkhI durbaloM kI sevA kI kaMTIlI bali vedI para saharSa bheMTa prANoM kI car3hAtA hai| A~khoM ke samakSa khuda kAla bhI khar3A ho kyoM na, bhIti nahIM lAtA mana meru - sA banAtA hai| sAdara samasta jaga - maNDala se dhUli bhare, apane caraNa vo hI vIra pujavAtA hai / / 16, akTUbara, 1636 nAranaula, [ 20 ] - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra vandana prabho vIra ! terA hI kevala sahArA, jagata meM na koI zivaMkara hmaaraa| sabhI ora karmoM kA gherA DalA hai, kRpA aisI kara ki ur3e pArA - pArA // jalA jJAna dIpaka dikhA mArga sadasat, bhaTakate phireM, ghora dhuMdha psaaraa| nikaTa zIghra - se - zIghra apane bulAlo, par3e tAki jaga meM na AnA dubArA / / mahendragar3ha, 1635 vyartha-jIvana chala - chanda aneka prakAra race, sadasata - viveMka vinaSTa bhayA / sabake dila meM bana zalya rahA, na karI kabahU~ tilamAtra dyaa| madamatta banA viSayAsava se, .. mizrita pI yauvana kI vijayA, apanA para kA hita sAdha sakAkucha bhI nahIM, vyartha nRjanma gyaa| khetar3I, san 1936 [ 21 ] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ achUta - krandana 'achUta' ! kyA nAma rakkhA hamArA, cale hRdaya pai rah- raha dudhArA / ghRNA TapakatI prati akSaroM se, kie sabhI bhA~ti gineM ginAveM nita hinduoM meM, narettaroM se || ghuse hamAre bala kauMsiloM meM / patA na pAyA para bandhutA kA, rahA sadA vartana zatrutA tar3Aga meM vastra malIna dholeM, svadeha zvA zUkara bhI para na hama dho mu~ha - hAtha pAveM, a - vAri machalI sama bilabilAte, tRSArtta bharane jala vahA~ dar3Adar3a hotI kuTAI, nirAza vApisa lauTa basa AveM // kA // koleM / jahA~ bhare jala abdula kasAI // dhajA nirAlI, prabhu mandiroM kI, - kUpa jAte / bajeM sadA pAyala raMDiyoM kI / parantu hama hA ! ghusane na pAte, jagatpitA darza na putra pAte // uThA sar3A kukkura goda lete, gajaba ki sasneha mukha cUma lete / [ 22 ] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIpa meM hama yadi pahu~ca jAte, fare bhage Ta, bakate - bakAte // baneM yavana jaba cuTiyA kaTA ke, bar3I khuzI se gomAMsa khAke / ajI, miyA~jI ! kaha taba bulAveM, jhaTapaTa sirAhane para lA biThAveM // / burA hamArA basa hindu honA, bhalA vidharmI durvRtta honA / samUla hI buddhi gaI tumhArI, vicitra sI hai jar3atA tumhArI // sadaiva sevA karate tumhArI amUlya bItI hama Ayu sArI / hameM sa~bhAlA tumane kabhI kyA ? 'manuSya ye bhI' socA kabhI kyA ? pIe~, gomAMsa khAe~, davA videzI saba cATa jAe~ / yathApi nA dharma gayA tumhArA, bhagA ki pallA bhir3ate hamArA // nahIM mahIsura, atizUdra hI haiM, nahIM samunnata sira paira hI haiM / manuSya to haiM, aba to sa~bhAlo, garIba bhAI bigar3eM bacAlo || zarAba - nAranaula, san 1939 [ 23 ] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa kI ghaTAe~ pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahI saMsAra meM / sUtA kucha bhI nahIM ajJAna ke andhakAra meM // 1 // adhakhile phUloM se komala bAlakoM ke vyAha racA / banda karate ho ! kula-kSaya hetu zayanAgAra meM / / pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahI saMsAra meM ||2 // mauta ke mehamAna bUr3he mor3a bA~dhe zAna se / bAla vidhavA deM biThA vyabhicAra ke bAjAra meM // pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahI saMsAra meM ||3 // raMDiyoM ke carana ca meM, thailiyA~ arpaNa kareM / dharmapatnI ko rakheM nita ThokaroM kI mAra meM // pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahI saMsAra meM // 4 // gardaneM kaTatI dhar3Adhar3a pUjya gau mAtAoM kI Aha cabA jAte narAdhama nitya ke AhAra meM / / pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahIM saMsAra meM || 5 // zIza bhaTa phor3e, achUtoM se agara pallA bhir3e / billiyoM kuttoM se lekina mu~ha caTAte pyAra meM // pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahI saMsAra meM // 6 // pApa kA tANDava 'amara' cAroM tarapha hI ho rahA / DagamagAtI dharma - naukA baha calI maMjhadhAra meM // pApa kI kAlI ghaTAe~ chA rahI saMsAra meM // 7 // nAranaula, paryuSaNa, 1993 [ 24 ] Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarata B duSTa megha ! vRthaiva kyoM, megha de rahA hai kyoM jagata ko, lobha - harSaNa karatA hai bhISaNa garjanA | tarjanA // pUyAma kara svazarIra sArA, caMcalA mUDha ! tU DarAtA hai kise ? tU banAtA ghUmatA - phiratA gagana meM, camakA camatkRta, simaTa kara AtA kabhI, kyA nizAcara kI taraha ? chor3atA dhArA kabhI - kabhI, kaNa kRpaNa nara kI taraha / chalachekatA mahatI dikhAtA, kuhaka - jIvI kI taraha // hai kise ? ati kruddha bhAlU kI taraha // jaba uttapta thI, zuSka the jalasrota sAre, bUMda thI grISma Rtu se saba mahI / / dikhatI nahIM // bATa johatI thI kRSaka - nara, ma~DalI terI [ 25 ] yadA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoM na AyA, kyA kahIM, mArA gayA thA tU sadA / / sUkhatA thA kyA batA, aba kSetra sundara zAli kaa| yA bulAyA thA kisI ne, phera kara japa - mAlikA / / jo tU AyA zIta Rtu ke, isa bhayaMkara kAla meM / barpha kI caTTAneM jamatI, hanta ! anu dina tAla meM / dIna martya kSudhA - prapIr3ita, hai na zakti zarIra meN| jAnu yuga meM sira lagA, niza kATate sva kuTIra meM / vAta - tAr3ita vallarI - sama, nagna thara-thara kA~pate / zIta ke mAre kiTA - kiTa, dA~ta raha - raha bAjate / / mata satAve hA svayaM mRta, dIna mAnava - vRnda ko| chor3a de garjana va tarjana, ke vyathA - kara dvandva ko|| jAie, aba jAie, nija ghAma satvara jaaie| [ 26 ] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekha avasara phira kabhI, apane samaya para aaie| anyathA dakSiNa samIraNa, jaba calegA taba btaa| Dhane para bhI na pAegA, kahIM bhI terA patA // jo garIboM ko satAtA hai, na rahatA vaha yahA~ / julmagara sthAyI nahIM, kahatI sadA sarvasahA / / san 1936 haMsa haMsa ! tumhArI dugdha - dhautai sI nirmala kAyA; nahIM prazaMsita, kyoMki tumhIM sA baka bhI pAyA / / mAna sarovara - vAsa zreSThatA, kyA katha gaaveN| jalacara vRnda aneka, janma jaba vahIM bitaaveN| bar3e garva se akar3a - dhakar3a, kyA motI cugate / tuma se matsya prazasya, motI jo paidA karate // [ 27 ] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA~, ika bAta vizeSa tumhArI, sarva jagata ne hai jAnI, kara do tuma dugdha kA dugdha, zIghra pAnI kA pAnI / isI bAta para mAtra tumhArA, jagata yaza sadA hai gAtA, vaibhava kA hai nahIM mAna yaha, nyAya hI hai Adara lobhI lobhI ko na lajjA hotI bhIti jAtI zIghra chor3a, deza aura jAti ke samagra tantra detA tor3a | puNya ko aspRzya mAne pApa se le prema jor3a / svArtha ke samakSa dharma karma kI lagA de hor3a / krUra vairI karuNA kA, hiMsA kA ananya bhakta, eka kANI kor3I hetu, bandhu kA bahA de rakta / 'lAo jor3a rakkho' inhIM zabdoM kA prasAra phakta, zAnti se na baiTha pAtA, hAya hAya, hara vakta / pAtA / san 1935. - yatra hisra siMha vyAghra dekhate hI kA~pe mana, ghUmate masIva zyAma sarvataH pulinda jana / tatra ghora vana meM bitA de varSa varSa dina, kintu dharma sthAna meM bitAte pala-pala gina / - [ 28 ] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAna kI bhanaka kAna par3ate bidaka par3e, mAno koTi - koTi bicchu zIza pai dhasaka pdd'e| camar3I utaravA le ha~sa - ha~sa kAma par3e, damar3I na dAna-nAme kabhI dona-hAtha pdd'e| anta samaya dravya kucha kAma nahIM AegA, donoM hAtha khAlI kie jagata se jaaegaa| dAna - puNya vinA Age kucha bhI na pAegA, zIza dhuna - dhuna lobhI taba pchtaaegaa| san 1934 zarIra durga kA dhvaMsa ! nava yauvana ke ati hI dRr3ha durga kalevara madhya madAndha par3A, rasa raMgana meM nija bhAna bhulA, . bharatA nizi-vAsara pApa ghdd'aa| zaTha cetana bhUpa ! viloka jarA dhvaja mastaka pai vaha Ana gar3A, aba vyAdhi bar3hI yama-sainya car3hIM, kara deM jhaTa bAhara nikAla khdd'aa| mahendragar3ha, san 1935 [ 26 ] . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divya jIvana pratikSaNa kSINa jIvana meM amara khuda ko banA denaa| bhaviSyata kI prajA ko apane pada-cinhoM calA denA // dukhI-dalitoM kI sevA meM vinaya ke sAtha juTa jAnA / akhila vaibhava binA jhijhake, binA-ThiThake luTA denA / asatpatha bhUla karake bhI kabhI svIkAra nA krnaa| pralobhana meM na pha~sakara, satya-patha para sara kaTA denA / kramAgata kuprathAoM kA, bhramoM kA, mUDhatAoM kaa| adhaHpAtI nizAM mAnava - jagata meM se miTA denaa| jinezvara buddha hari hara ho, muhammada ho yA IzA ho| sabhI satya-vratoM ke Age, nija mastaka jhukA denA / / sahasrAdhika prayatnoM se, mRtaka - sama deza vAloM meM / nayA jIvana nayA utsAha, nayA yuga lA dikhA denA / adhika kyA, janma lene kA yaha antima sAra le lenaa| amara nija mRtyu ke dina zatraoM ko bhI rulA denA // kAnauDa, pauSa, 1962 [ 30 ] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udbodhana are vIra putroM ! sunoM aba na sovo, sa~bhala ke uTho, sva jIvana na khovo / jarA dekho jaldI yaha kyA ho rahA hai, jamAnA kidhara se kidhara ho rahA hai| sabhI loga Age bar3he jA rahe haiM, pavana - vega sara - sara cale jA rahe haiN| bar3A kheda hai tuma par3e U~ghate ho, nahIM apanI bAbata kabhI socate ho| ghasI haiM tumhAre meM kyA - kyA prathAe~, lagI haiM tumhAre bhI kyA-kyA blaaeN| paraspara sabhI mata jyoM lar3a rahe ho, pralaya kI prabala A~dhI meM uDa rahe ho| zarama hai bar3I lakSya se phira gae ho, mahAvIra - Adarza se gira gae hoN| bhalA putra ve jaga meM kaise bar3e hoM, ___ pitA ke zubhAdazaM se jo gire ho / samajha apane Adarza ko phira sa~bhAlo, hRdaya meM 'amara' vIra - vANI jcaalo| samuda karma ke kSetra meM kUda Avo, sadA vIra-jaya se gagana ko gujAvo / / mahendragaDha, dIpAvalI, 1933 [ 31 ] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patana sadA ke ha~sanevAle aba satata A~sU bahAte haiM / pazu se bhI gayA botA adhama jIvana bItAte haiM / tarasate the kabhI sura bhI ki leveM janma bhArata meM / yahA~ Ane se aba to nArakI bhI jI curAte haiN| hamAre ziSya bana - bana ke videzI sabhyatA sIkhe / hameM ve Aja jaMgalI ardha - sabhyoM meM ginAte haiM / kabhI dik cakra gUje the hamAre yuddha nAdoM se| aMdhere meM nikalate gIdar3oM se thara - tharAte haiN| dukhI ko dekha ro uThate hRdaya se caTa lagA lete| akAraNa Aja dukhiyoM ko hamI ha~sa - ha~sa satAte haiN| hamAre jJAna - sUraja kI jagata meM jyoti phailI thii| hameM aba gaira jJAnI bana e. bI. sI. DI. par3hAte haiM / vasana - bhojana hamAre se kabhI saMsAra pAtA thaa| bubhukSita nagna aba to rAta - dina ro - ro bitAte haiM / sadAcArI tapasvI the ki Ate indra darzana ko| 'amara' aba to aharniza pApa - patha kI ora jAte haiM / 25, apraila, 1936 nijAmapura, [ 32 ] Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAdhu jisane prabala indriya daloM para prApta kara lI hai vijaya, jisa kA sumAnasa zAnta susthira aura rahatA hai abhaya / sukha - duHkha kI paravAha nahIM karatA kisI bhI kAla meM, saccA vahI hai sAdhu, jo phaMsatA na jaga jaMjAla meM // vizva ke sukha bhoga ko jo jAnatA hai tuccha - tara, nija saMyamI vilAsa ko satata samajhatA zreSTha - tara / jo mana, vacana aura karma dvArA krodha karatA hai nahIM, abhimAna - mAyA - granthi - bhedaka vara tyAgI hai vahI // santoSa ke kSIrAbdhi meM satsnAna jisane kara liyA, tRSNA taraMgita lobhanada jisane suzoSita kara diyA / jo satyatA kA, zIlatA kA, namratA kA sindhu hai, vaha vIra tyAgI hai, jo sAre vizva kA vara bandhu hai // jisakA ki lAbhAlAbha meM hotA na caMcala citta hai, jisake hRdaya meM jJAna kA akSaya anuttara vita hai / kartavya pAlana kI lagI rahatI hai jisako nitya dhuna, zubha satya ke kahane meM jisakA saMkucita hotA na mana // jisakA subhASaNa namratA - mAdhurya se paripUrNa hai, tapa kI gadA se karmadala kA nitya karatA cUrNa hai / roka de dRr3ha dhIratA ke sAtha icchA kA pravAha, saccA virAgI hai vahI, saMsAra sAgara kA mallAha // [ www 33 ] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nija nIti pAlana ke lie jo kaSTa sahatA hai sadA, jo dharma - dhairya apane kI parIkSA karatA rahatA hai sdaa| jAgRta sadA rahatI hai jisako buddhi bodha - vidhAyinI, rakhatA kSamA kI saMga meM nita zakti jayazrI - dAyinI // aisA zramaNa bhava - bhIruoM kI bhIti ko karatA harana, nija dezanA - jala se sadA traya - pApa ko karatA zamana / sabhakti se caraNotpaloM meM dhoka denA cAhie, kara satata sevA 'amara' amaratva lenA caahie| mahendragaDha, cAturmAsa. 1986 tapodhana muni zIta - kAla meM pauSa - mAgha kA zota bhayaMkara sahate, vastra - hIna ho jhaMjhAnila ke dRDha jhoMkoM meM rahate / ardharAtri meM tAla - tIra para dhyAna - sindhu meM bahate, vIra tapodhana munirAjoM ke karma - durga druta Dhahate / grISma - kAla meM girizRMgoM para U~cI bhujA uThAkara, Atma - dhyAna dhyAte haiM tana kI mamatA dUra haTA kara, bAra - bAra uttapta prabhaMjana jAtA hilA - hilA kara / deva, devapati kareM vandanA kara yuga milA - milA kara, varSA meM dina rAta jora se abhra jhamA - jhama jharate, uttuMgAdri pravAhita nirbhara zabda vibhISaNa karate / vidya ta ke guru garjanA se bhI tanika na mana meM Darate, zUnyAraNye dhyAna dhareM, druta bhava - sAgara se trte| nAranaula, ananta caturdazI, 1993 [ 34 ] . www.jainelibjary.org Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza - pracAraka , jisakA manobala divya ho, nahIM bhIti kA lavaleza ho, saMsAra ko satpatha dikhAnA, mAtra mukhyoddeza ho / ghana ghora saMkaTa meM bhI rahatA, dhIra jo girirAja-sama, saccA pracAraka hai vahI, jo ho susaumya zazAMka-sama // jo bhakti karatA hai nahIM, apane vinazvara kAya kI, balidAna hotA hai samuda bali vedI para jo nyAya kI / naravRnda meM bekhaupha naMgA satya jo kahatA sadA, saccA pracAraka hai vahI, jo ho na kaTubhASI kadA // dhanikoM ke mAyA jAla meM pha~satA nahIM jo vIra vara, antyaja janoM para, nirdhanoM para, prema jo karatA pravara / jisa para asara par3atA kadAcit bhI nahIM niMdA-stavana kA, saccA pracAraka hai vahI, jo ho sadA sAde calana kA // hotA na DAMvADola jisakA citta saMzayavAna ho, bhagavAna ke vacanoM pai jisakA pUrNa dRr3ha zraddhAna ho / pakkA ho apanI Ana kA praNa se nahIM haTatA kabhI, saccA pracAraka hai vahI, jhagar3A na jo karatA kabhI // ho cArutama cAritra jisakA, rUr3hiyoM kA kAla ho, medhAvI ho, akaSAyI ho, guru- jJAna kA AgAra ho / tana tor3a zrama kara ke sadA kartavya pAlana jo kare, saccA pracAraka hai vahI, jo ghoratama tama ko hare // hisAra, cAturmAsa, 1987 [ 35 ] Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stota saMsAra sAgara apAra nahIM kinArA, - tUphAna moha ati bhISaNa rUpa dhArA / hA prANa kaMThagata DUbana kI taiyArI, kIje sahAya asahAya sahAyakArI / pApI aneka bhavasAgara pAra tAre, duHkhArta dIna bahate dukha se ubAre / terI ananta mahimA katha kauna gAve ? devendra devaguru bhI basa hAra pAve / lIje jarA idhara bhI aba zuddhi merI, kyoM ho rahI svajana pai jagadIza derI / kartA tujhe saba kaheM para tU akartA, zaMkA bar3I vikaTa hai aba kauna hartA / kyA thAha hai jaladhi ke jalabinduoM kI, mAyA acintya kahie guNasindhuoM kI / M svargApavarga sukhada devendra vandita kiMvA vicitra isameM kucha bhI nahIM hai, pUrNendu se kumuda - bodhana jyoM sahI hai / smara garvahArI, jagat traya modakArI / zraddhA va bhaktiyuta vandana lIjiegA, sevA svakIya kRpayA basa dIjiegA / [ 36 ] 30, disambara, 1934 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kokila - anyokti kokila rasAla kI nirAlI chavi vAlI U~cI coTI pe maje se baiTha phUlI nA samAtI hai / nAja nakhare ke sAtha svAdu au' sarasa maMjumaMjarI kA bhojana yathAbhilASa khAtI hai // nanhI- nanhI zAkhAoM ke komala harita patrapuJja pe phudaka citta hAri hA hA ! kSaNa bhara meM rahegA kucha bhI na, vyAdha kI bandUka se vaha golI gAna gAtI hai / subhASita * sajjanoM ke zISa para saMkaTa raheMge kitane dina, candra ko ghere hue bAdala raheMge kitane dina / * saikar3oM kIje jatana para pApa kRti chupatI nahIM, dAbiye kitanI hI khA~sI kI Thasaka rukatI nahIM / kisa aiTha meM phiratA hai pAgala, yaha havA rahanI nahIM, madhyAnha - sI sandhyA - samaya ravi kI prabhA rahanI nahIM / * garja kara jar3a megha ! kyA tU bAra - bAra DarA rahA, dekhale, baccU calA pazcima pavana vaha A rahA / kRSNatama se zuklatama barase pai bAdala ho gae, dAna se dAnI yazasvI ho ke apayaza dho gae / kyoMki - calI AtI hai / 26 sitambara, 1936 - durjanoM se mitratA kara khUba Ananda lUTie, kauca phala le hAtha meM ro ro ke mastaka kUTie / - [ 37 ] Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mitra ravi ke sAtha uDupati kyoM malina mukha ho rahe, dUsaroM ke dvAra para jo bhI gae saba ro rahe / * kAleja meM jA hinda kI prAcIna hisTrI sIkha lo, nija pUrvajoM ke vRtta kI khillI ur3AnA sIkha lo, mUrkha kahate haiM kise, yaha jAnate haiM Apa kyA ? jo samajhatA hai svayaM ko buddhisAgara aura kyA ? 4 dUsaroM ko duHkha de khuda saukhya pAtA hai nahIM, paira meM cubhate hI kAMTA TUTa jAtA hai vahIM / nAranaula, cAturmAsa, 1993 * akelA bhUla karake bhI nahIM abhimAna AtA hai, bhayaMkara saMkaToM kA saMgha apane sAtha lAtA hai| * mUrkha kA antaHkaraNa rahatA hamezA jIbha para, dakSa ke antaHkaraNa para jIbha rahatI hai prakhara / * kleza naukA - chidra jyoM prArambha meM ho meTa do, __anyathA sarvasva kI kucha hI kSaNoM meM bheTa doN| * bhaMga maryAdA hue para durdazA hotI bar3I, bAga se bAhira jhukA taru bhI vyathA pAtA kdd'ii| * ur3a rahI thI vyartha kI gapa-zapa, ki ghaMTA baja gayA, mauta kA jAlima kadama eka aura Age bar3ha gyaa| * durjanoM kI jIbha saca - muca hI nadI kI dhAra hai, svaccha sama Upara se, andara bhIma-bhaya - bhaMDAra hai / * cher3iye to usako jisakA zastra tIra kamAna hai, para, use mata cher3ie jisakA ki zastra jabAna hai| yadA-kadA, 1966 [ 38 ] Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raja - kaNa ahiMsA kA vilakSaNa zAstra hai, basa hAtha meM jisake, sakala saMsAra kA zAsana sadA hai, hAtha meM usake / sahadharmiNI gara yogya hai, to phira garIbI hai kahA~ ? khArija akala se vaha agara, to phira amIrI hai kahA~ ? vyaktitva se jo zUnya hai, vaha vIra hai basa nAma kA, hA~, prANa-vajita zeSa-paMjara, kezarI kisa kAma kaa| agasta, 1934 ESAR 60 [ 36 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima maMgala bhagavan ! bhavAbdhi bhISaNa, DUbe bar3e vicakSaNa, ber3A jarA laMghA de, ber3A la~ghAne vAle ! ajJAna - dhvAnta phailA, dikhatA kahIM na gelA, jyotI jarA jagAde, jyotI jagAne vAle ! Alasya ar3A khar3A hai, sAhasa marA par3A hai, murde jarA jilAde, murde jilAne vAle ! duSkarma - zRMkhalA se, jakar3A par3A sadA se, bandI jarA chur3A de, bandI chur3Ane vAle ! maiM pUtra, tU pitA hai, saMsAra jAnatA hai, kAbila jarA banAde, kAbila banAnevAle ! nAranaula, 1, janavarI, 1937 bhagavAna mahAvIra [ 40 ] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malya ru. tIna lain Education Internaconal CFor Privates Personal use www.jainerary.org