Jivanma Dharm

Author(s): Chitrabhanu
Publisher: Shah Lalbhai Manilal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005902/1

Page #1

मूरि
गर
જીવનમાં
=OWI
મુનિશ્રી. ચંદપ્રભસાગર
ચિત્રભાનુ'

Page #2

જીવનમાં ધર્મ
--~~: 'Pll :~
મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી • ચિત્રભાનુ'
પ્રકાશક :
શાહુ લાલભાઈ મણિલાલ હુઠીભાઈની વાડી સામે, અમદાવાદ.
પ્રાપ્તિસ્થાન ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય
ગાંધી રસ્તા : અમદાવાદ
કિંમત : ૨ આના

Page #3

પ્રસિદ્ધ વક્તા અને લેખક મુનિરાજ શ્રી. ચંદ્રપ્રભસાગરછનાં. પુસ્તકોએ જૈન તથા જૈનેતર સમાજમાં જેટલું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે; તેનાથી વિશેષ તેમનાં વ્યાખ્યાનેએ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. જીવંત સરસ્વતી જેવા આ મુનિરાજના હૈયામાં બેસવી છવ કરું શાસનરસી !” ને ભાવના–સાગર ઉલસે છેઃ ને એમનું શાસન એટલે અહિંસા, મૈત્રી ને પ્રેમભાવનું શાસન!– વિશ્વબંધુત્વની સરકાર. અહીં મુનિરાજશ્રીએ માત્ર એક સુભાષિત–પ્લેક પર કરેલું વિવેચન આપવામાં આવ્યું છે. આનાથી તેજસ્વી મુનિરાજની વિદ્વતા, વિશદત ને વ્યાખ્યાન શક્તિની વાચકને ઝાંખી થશે.
–જયભિખુ
પક
हस्तौ दानविवर्जितौ श्रुतिपुरी
सारश्रुतिद्रोहिणौ । ને સાઘુવિરોઝનેન હિતે,
વાહી ન તીર્થે જતી अन्यायाजिंतवित्तपूर्ण मुदरं
સર્વેદ તુ જિવો . રે રે લખ્યુઇ! મુધ ગુરુ સહસા '
नीचस्य नियं वपुः।
જૈન મરચંટ સોસાયટીના પાલખીવાળા હેલમાં તા. ૯-૧-૫૫ ના રોજ
અપાયેલું વ્યાખ્યાન અવતરણકાર પ્રાધ્યાપક-શ્રી. ચંદુલાલ ચુનીલાલ ત્રિવેદી,

Page #4

ને, જીવનમાં ધર્મ
:::
LI
જીવન-વ્યવહારમાં ધર્મની અગત્ય શી છે, તેને આજે અહીં વિચાર કરવાનું છે. જગત આખું આબાદી, સુખ, શાન્તિ, આનંદ અને સંપત્તિની ઇચ્છા કરે છે, પણ તે મળે શાથી? કારણને વિચાર કઈ કરતું નથી ! કાર્ય જોઈએ છે, પણું કારણ નથી જોઈતું! પણ એ કેમ બને ? ધર્મ સુખનું વૃક્ષ છે, અને સુખ ધર્મનું ફળ છે. ફળ કેને હોય ? ઝાડને હોય. ઝાડ વાવીએ નહિ તો ફળની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થાય? કેરીઓ જોઈએં છે પણ આંબો વાવો નથી. ધર્મનું ફળ મેળવવું છે, પણ ધર્મ આચરો નથી, તે ફળ કેવી રીતે મળે !
તે પાપનું ફળ બરબાદી, દુઃખ, અશાન્તિ, શોક અને દરિદ્રતા છે. જ શુતિ સાવિતા ચોવીસે કલાક પાપમાં રચ્યાપચ્યા રહેવું છે, પાપની પ્રવૃત્તિ કરવી છે, પાપમય જીવન જીવવું છે અને પુણ્યના ફળની આશા રાખવી છે, તે કેવી રીતે બને ? ગમાર પણ એ વિચાર નહિ કરે કે બાવળનાં બી વાવીએ અને આંબો ઊગી નીકળે!
, જીવનમાં પાપનું પરિબળ છે. વાણું, વર્તન અને વાચન મુખ્યત્વે વિલાસ તરફી છે, અને ફરિયાદ કરીએ છીએ કે સુખ મળતું નથી! પણ સુખ આવે કયાંથી ? સુખ જોઈતું હોય તે ધર્મમય જીવન બનાવો; પણ ધર્મની વાત આવે ત્યાં તો કહેશે કે ફુરસદ નથી. પણ યાદ રાખજો કે એક દિવસ તમારે પરાણે-અનિચ્છાએ પણ ફુરસદ

Page #5

કાઢવી પડશે, અને તે અંતિમ પળે તમારું ધર ગમે તેટલા વૈભવથી છલકાતું હશે તેયે તે આકરું લાગશે, ભારે પડશે. આ જ સુખનાં સાધને એ વખતે ભયંકર લાગશે. આજે અહીં પણ કેટલાય એવા બાહ્ય દૃષ્ટિએ સુખી દેખાતા માણસે હશે, જેમના અંતરને દુઃખને કઈ ગુપ્ત કીડે સતત કેરી ખાતે હશે! - મસાલા નાખી દૂધપાક બનાવ્યો હોય, અંદરથી સુગંધી મહેક મહેક આવતી હોય, તેને પીવા મે સુધી કટરે લઈ જઈએ, ત્યાં : કોઈ કહે કે એમાં ઝેરનાં બે બિંદુઓ પડયાં છે, તે તરત આપણે એ કટરે ફેંકી દઈએ છીએ. તેને પીતા નથી, શું કારણ? કારણ એ કે વસ્તુ સુંદર છે, તેના પ્રતિ પ્રીતિ પણ છે, પણ તે પ્રેમ છે તેવી શ્રેય નથી: વસ્તુ સુંદર હોવા છતાં મારી નાખે તેવી તે ચીજ છે. તેમ
જ્યાં જ્યાં ધર્મ નથી ત્યાં ત્યાં બધું હોય તે પણ તે ઝેરમિશ્રિત છે. ધર્મ વિના જીવનમાં સુખ નહિ, શાન્તિ નહિ. જેમ શરીર સાર ન હોય તે ગમે તેટલે પૈસો હોય તે પણ માણસને ચેન પડતું નથી, તેમ જીવનમાં ધર્મ ન હોય તે બહારની ગમે તેવી વસ્તુઓ પણ આત્માને શાંતિ આપી શકતી નથી. અંતર ઉજ્જડ છે :
જગત પર નજર નાખો ! બહારથી સુખી દેખાતા અંતરથી બળી રહેલા જણાશે. તેમને બહારથી જોનાર કોઈ ભલે કહે કે, “ભાઈ તમે તે પરમ સુખી છે.” પણ સાંભળનારનું અંતર જાણતું હેય છે કે તેમના અંતરમાં કેટલા કાંટા ભય છે ! પિતાની પીડા પોતે જ જાણે! કપડાં ઉતારે ત્યારે શરીર પરનાં ગુમડાં દેખાય. બહારથી તે સૌ કહે કે, “ભાઈ દસ લાખના ધણી છે, બબ્બે મેટર છે અને આલીશાન બંગલો છે, શો વૈભવ છે!” પણ એકાન્તમાં એને પૂછે તે કહેશે કે, “આ બધું છે, પણ ભાઈલા! અંતરને બાગ ઉજજડ છે. અંતરને તે આ ઉકરડે લાગે છે.' જીવનમાં ધર્મનું સંગીત નથી, તેથી જ બહાર ને અંતરમાં ભેદ છે.

Page #6

હમણું છાપામાં વાંચ્યું હશે. એક કરોડપતિ એરપ્લેનના અકસ્માતમાં મરી ગયે. એ ઘણો વૈભવશાળી હતે. પિતાની આવડતથી તેણે પૈસાને તે ઢગ કર્યો હતો, અને ઝવેરાતની પેટીઓ ભરી એ બહારગામ એરોપ્લેનમાં જ હતો. રસ્તામાં એરપ્લેન સળગ્યું અને આકાશમાં એ પણ સળગ્યો. ધરતી અને આકાશ વચ્ચે એનું કરુણ મૃત્યુ થયું. આ સુખ! મરતી વખતે ભગવાનનું નામ સંભળાવનાર પણ કોઈ ન મળે ! અને હાય ! હાય ! કરતો વચમાં જ મરી પડે. આવાં કરુણ મૃત્યુએ સાંભળે છે ત્યારે કમકમાટી છૂટે છે, પણ એરપ્લેનમાં જવાને મેહ છૂટ નથી. બીજાને ઊડતા જોઈ તમને મનમાં થાય છે કે આપણે રહી ગયા. પણ વિચારકે તે જાણે છે કે પંખીના ભવમાં કેટલીય વાર આમ આકાશમાં ઊડ્યા હતા.
કેટલાક રસ્તામાં ગાતા ગાતા જાય છે “દુનિયાંકી મઝા લે લે, દુનિયા તુમ્હારી હૈ” પણ હું કહું છું કે દુનિયા તમારા પૂર્વજે કે મહાન ચક્રવર્તીઓની પણ નથી થઈ, તે તમારી કઈ રીતે થવાની છે ? તમારા પૂર્વજે પણ મારું મારું કરતાં મરી ગયા. એ શું લઈને ગયા ? કઈ વસ્તુઓ સાથે ગઈ? હા, જે સારાં કાર્યો કર્યા તે જરૂર સાથે ગયાં, બાકી તે માથે પાપનો ભાર જ. નમિશજનું દૃષ્ટાંત
• તમને ખબર છે કે પાપનો ઉદય આવે છે ત્યારે મધુર વસ્તુઓ પણ અમધુર લાગે છે. કેયલને મધુર ટહુકે પણ કામે લાગે છે.. નમિરાજ કેટલા વૈભવશાળી હતા?એ મહા રાજવીને વૈભવને પાર નહિ. અંતઃપુર પણ સુંદરીઓથી ભરેલું. પણ એક દિવસ એના દેહમાં ભયંકર રેગ ફાટી નીકળે. શરીર જવરની જ્વાળાઓમાં તપવા લાગ્યું, ત્યારે તેના અંગે પર ચંદનવિલેપન કરવા માટે એની યૌવનવંતી પત્નીઓ ચંદન ઘસવા બેઠી. સુંદરીઓના હાથે રત્નનાં કંકણુ હતાં. જે રત્નકંકણ અને નૂપુરઝંકારનાં કવિઓએ ભારોભાર

Page #7

વખાણ કર્યા છે, જેના શ્રવણથી હૃદય નાચી ઊઠે અને દિલમાં રણકાર જાગે; એ જ કંકણને મધુર અવાજ આજે શુળની જેમ નમિરાજના કાનમાં ભેંકાય છે. એ કહે છે: “આ કર્કશ અવાજ કયાંથી આવે છે ?” એકવાર જેને સાંભળવાની એ ઝંખના કરતો હતા તે જ આજે એને ગમતું નથી. કારણ કે શરીરમાં સુખ નથી. પાપને ઉદય થાય ત્યારે તેનું પરિણામ દુઃખ. તે સમયે વૈભવમાં શાન્તિ ન દેખાય તે સહજ છે.
મંત્રીએ કહ્યું: “આ અવાજ કંકણન છે.” : નમિરાજ કહેઃ “મને આ કર્ણકટુ અવાજ ગમત નથી. '
સ્ત્રીઓએ એક એક કંકણ કાઢી નાંખ્યું અને ચંદન ઘસવા લાગી. થોડી વાર થઈ અને નમિરાજે પૂછ્યું, “કેમ ! હવે અવાજ કેમ થતું નથી ?'
મંત્રીએ કહ્યું : “કંકણ બેને બદલે એક થવાથી.” એકમાં શાન્તિ, બેમાં અશાન્તિ. આપણે શીખ્યા છીએ ને! એકડે એક અને બગડે છે. એનો અર્થ છે? બે થાય એટલે બગડે.
નમિરાજને માંદગીમાં કંકણમાંથી પણ આત્માના એકત્વનું ભાન થયું અને આત્મજ્ઞાની થયાં. સમાધિ મરણ
વિદાયવેળાએ અનેકમાંથી આત્મા એક જ રહેવાનું. સૌને પાછળ મૂકી એ આગળ વધવાને. આ પળ ઘણું જ કપરી હોય છે.
જીવનના મર્મને ભેદી નાંખે એવી આ પળ હોય છે. આ સમયે પ્રભુનું નામ કોને મઢે ચઢે ? જેણે સારા કાર્યો ય હાય, જેણે જીવનમાં પ્રકાશનો વિચાર કર્યો હોય, તે માણસ આવા સમયે પ્રભુનું સ્મરણ કરી શકે. આખી જિંદગી જે ઘંટયું હશે તે અંત સમયે આવીને ઊભું રહેશે. પણ જેણે જીવનભર પાપને અને

Page #8

અંધકારને વિચાર કર્યો હોય તેને કોઈ નમે અરિહંતાણું સંભળાવે તેય સાંભળવું ન ગમે કેમકે જિંદગીમાં તે અંગે પ્રેમ કેળવ્યું નથી, તેનું મહત્વ એને સમજાયું નથી. એટલે છેલ્લી પળે આ નામનું
સ્મરણ કરવું પણુ આકરું લાગે છે. મૃત્યુની નોબત વાગતી હોય ત્યારે પ્રભુ-નામની પિપૂડી ક્યાંથી સંભળાય ? મૃત્યુની ભયંકર કલ્પનામાં એને આત્મા ગૂંગળાતે હેય ત્યાં શાંતિ કયાંથી હોય? સમાધિ કેવી રીતે મળે? ભગવાન પાસે રોજ ચિત્યવંદન કરતા હે, ને જે સૂત્ર બોલતા હો, તેનો અર્થ સમજતા હો, તો ખબર પડે કે આપણે જય વીરાયમાં શી માંગણું કરીએ છીએ ! ધન નહિ, સ્ત્રી નહિ, પુત્ર-પુત્રી નહિ, પણ સમાધિ મરણની પ્રાર્થના કરીએ છીએ. સમાધિ મરણું ! પ્રભુ, મારે કાંઈ ન જોઈએ ! મને સમાધિ મરણ મળે, શાંતિભર્યું પ્રશાન્ત મૃત્યુ મળે.
આહ! જ્ઞાનીઓએ મૃત્યુને પણ સત્કાર્યું ! એની પણ માંગણી કરી ! જ્ઞાનીની સ્યુ માટે પણ કેવી તૈયારી ! | ગમે તે ઘડીએ જવાનું છે તે દરેક માણસે જીવનની તૈયારી કરી રાખવી જોઈએ. વેપારી તો ડાહ્યા કહેવાય. પાણી પહેલાં પાળ બાંધે, તમે કહેશો અમને વેપારમાં સમજણ પડે, આમાં સમજ ન પડે પણ જ્ઞાનીઓ કહે છે; આને પણ સમજે જ છૂટકે છે. નહિ સમજે તે અંત સમય બગડી જશે. વસ્તુપાળ ને તેજપાળ પણ તમારી જેમ સંસારી હતા, પણ જીવન ધર્મમય હતું. એમણે એમને વૈભવ આબુનાં સંગેમરમરમાં ને આરસમાં કેરીને એમના વૈભવને, એમના જીવનને, અમર બનાવ્યું. એમનું મૃત્યુ થયું, પણ તે ક્યાં? યાત્રાએ જતાં-જતાં. કેવું પવિત્ર પ્રસ્થાન ? જાણે યાત્રાને બહાને મરણની સામે ગયા ! એમણે મૃત્યુને પણ શરમાવ્યું !
એ જ પ્રસંગે ગુજરાતના મહામંત્રી ઉદયનનો છે. એમનું વીરમૃત્યુ વિચારવા જેવું છે. ગુજરાતને એની પૂરી પિછાન નથી,

Page #9

શ્રી. મુનશી જેવા કેટલાક લેખકોએ એતિહાસિક સાહિત્યને અન્યાય કર્યો છે. ઇતિહાસનાં તેજસ્વી પાત્રોને પોતાની મનસ્વી વૃત્તિઓથી રંગીને પિતાના માનસનું પ્રદર્શન ભર્યું છે. પ્રતાપી પાત્રોની પવિત્રતા સામાન્ય માનસમાં આવતી જ નથી.
મહામંત્રી ઉદયનને શ્રી. ક. મા. મુનશીએ પિતાની નવલકથાઓમાં સાવ હીણ ચીતર્યા છે. એમની એ નવલકથાઓ અંગ્રેજી નવલથાઓમાંથી સરજાઈ છે. ને એ નવલકથાઓમાં જે જે પાત્રો હતાં, તે તે પાત્રો પિતાની નવલમાં ખડાં કરવાં, ને ઇતિહાસને આભાસ આપવા એમણે સોલંકી યુગ લઈને એ વખતનાં પાત્રો મન ફાવતાં ગોઠવીને ગમે તે રીતે ઘડ્યાં છે. તેઓએ એક પ્રસંગે જાહેર કર્યું હતું કે મુંજાલને ઠેકાણે પહેલાં શાંતુ મૂક્યો હતો, પણ પછી ફેરવી નાખ્યો. મંજરી એમની કલ્પનાનું પાત્ર છે! આમ એમણે નવલકથાનો રસ જમાવવા ગુજરાતનાં પ્રતિભાશાળી પાત્રોને ખુરદો કરી નાખ્યો છે.
આ વખતે એક ભરવાડનું દષ્ટાત યાદ આવે છે. સ્ત્રી-પુરુષ નદી ઊતરતાં હતાં. સ્ત્રીએ પોતાના પગે સુંદર મેંદી મૂકી હતી. પુરુષને એને મેહ હતો. સ્ત્રીને પગે પાણી ન અડે એટલે એણે સ્ત્રીને અવળી પકડી. માથું નીચે ને પગ ઉપર. સ્ત્રી પાણુ પીને મરી ગઈ પણ પેલા પુરુષે કહ્યું: “ભલે જીવ ગયે, પણ રંગ તે રહ્યો.” આમ એમણે નવલકથાને ટેસ્ટ જાળવવા કેટલાંય મહાપ્રતાપી પાત્રોને ખુરદ કરી નાખ્યો છે. આજના ઉદાર યુગમાં શ્રી. મુનશી જેવાએ એ પાત્રને ન્યાય આપી પિતાના અપકૃત્યનું પ્રાયશ્ચિત કરવું જોઈએ. આ તે એક પ્રાસંગિક વાત થઈ. હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ. ગુર્જરઇતિહાસના ઘડવૈયાઓમાં મહામંત્રી ઉદયનનું સ્થાન અનુપમ છે.
એંશી વર્ષના મહાનદ્ધા ઉદયન મૃત્યુશધ્યા પર પોઢયા છે. સમરાંગણની એ ભૂમિ છે. એમણે સૌરાષ્ટ્ર પર પરે વિજય તે મેળવ્યું, પણ દેહ ઘાથી જર્જરિત થયો છે. આ વિદાય વેળાએ

Page #10

એમને ગુરુ-દર્શનની પ્યાસ જાગી. જેણે આખા જીવનમાં દેવ-ગુરુધર્મની ઉપાસના કરી, તેને તે અત્યારે કેમ વીસરી શકે? એમણે કહ્યું: “મને એક જ ઈચ્છા છે. પ્રભુનું નામ સંભળાવનાર કઈ ત્યાગીના સાંનિધ્યમાં ભારે દેહ છોડું...”
આ સમરભૂમિમાં ત્યાગી સાધુ લાવવા ક્યાંથી ? રણમેદાનમાં એક તરગાળે હતે. એણે સાધુને વેશ ભજવવા હા કહી. એ સાધુને વેશ પહેરી હાજર થયે અને દૂરથી જ ધર્મલાભ કહી ઊભો રહ્યો. મહામંત્રી ઉદયન સાધુને જોતાં જ પથારીમાંથી અર્ધા બેઠા થઈ ગયા. એમની આંખમાં પ્રેમનાં ઝળઝળિયાં આવ્યાં. એમને થયું, મારું કેટલું પુણ્ય કે અંત સમયે આવા ત્યાગી મહાત્માનાં પણ દર્શન થયાં. એણે ચરણરજ લીધી. પેલાએ નમો અરિહંતાણું સંભળાવ્યું. ઉદયનનું માથું નમ્યું. એણે છેલ્લું શરણ લીધું. અરિહંત શરણું પવનજામિ, અરિહંતને શરણે જાઉં છું. '
ઐસી દશા હે, ભગવન, જબ પ્રાણ તનસે નીકલે, ગુરુરાજ હો નિકટમેં, આર ધર્મ હે મેરે ઘટમેં,
જીવન ધર્મમય ને પવિત્ર હોય તે જ એ સમયે ગુરુ યાદ આવે. મહામંત્રી ઉદયને પ્રભુનું નામ જપતાં મૃત્યુનું શરણ લીધું. એ પછી રાજ્ય તરફથી તરગાળાને સારું ઇનામ આપવા લાગ્યા. ત્યારે એણે એનો અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું, “ના, દ્રવ્ય મારે ન ખપે. જે વેશના દર્શનથી મહામંત્રી જેવાનું મરણ સુધર્યું, જે વેશના ચરણોમાં ઉદયન જેવા મહામંત્રી પણ નમે એ પાવનકારી પવિત્ર વેશ મળવા છતાં હું છોડું તો મારા જેવો નિભંગી કેણુ? મને ત્યાગના પથે જવા દે. હું કઈ જ્ઞાની ગુરુના શરણમાં જઈ શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી, ચરિત્ર પાળી મારા જીવનને ધન્ય બનાવીશ. મને જવા દે અરિહંત શરણું પવજમિ. - વેશ લઈને ભજવતાં આવડેવો જોઈએ. તમે પણ મનુષ્ય

Page #11

૧૦
ભવને વેશ ભજવે છે ને ? છપ્પન ઈંચના ડગલા પહેરવા માત્રથી કાંઈ મનુષ્ય ન થવાય. બહારના વેશમાં સૌ સારા દેખાય છે, સારા દેખાવાના પ્રયત્ન પણ કરે છે; પણ ખરેખર સારા થવાને પ્રયત્ન કેટલા કરે છે? ફોટા પડાવવા જાએ ત્યારે કેવા દેખાઓ છે ? બહાર સુંદર અને અંદર બગાડ, આ કત્યાં સુધી ચાલશે ? અંતે પ્રભુના દરબારમાં તા અંદરનુ બહાર આવ્યા વિના નહિ રહે ને ?
કુદરતે આપણી છાતીમાં વિચારી જોવાની ખારી નથી મૂકી. એવી ખારી હોય તે શું પરિણામ આવે? પેાલ બધી ઊડી જ જાય ને ! બધા દાવપેચ દેખાવા લાગે ને! તમારા દિલમાં કાણુ રમે છે! અને કેવા વિચારા આવે છે એ બધુ દેખાય તે પછી . તમારે કાઈ સંગ પણ ન કરે? પેટને છોકરા પણ કહે કે તમે દૂર રહેા, સ્ત્રી પણ સંભળાવી દે કે તમે કેવા છેt તે હવે જોઈ લીધા. પતિ પણ કહી દે કે તું કેવી સતી છે તે સમજાઈ ગયું. પણ સારું છે કે એવી મારી નથી. પણ દુનિયા ન જુએ તે કાંઈ નહીં. અનંત સિદ્દો તે જુએ છે ને? પ્રભુ આપણા કાર્યોનેા સાક્ષી છે. માટે મનુષ્યત્વની છીને ધર્મની ફ્રેમથી મઢો.
એક કવિ કહે છે :
આવે
નરભવ નગર સેહામણું પામીને કરજે વેપાર.' ચારાશી લાખના ફેરામાં આ નરભવ નગર અનુપમ છે. મનુષ્ય દેહરૂપી ઉત્તમ ખંદર મળ્યું છે. જીવન એવું બનાવા કે ગમે તે પળે મૃત્યુ તા પણ મુખ ઉપર પ્રસન્નતા હૈાય. આજે તેા અંત સમયે વાખાને લઈ જાય, ત્યાં અભક્ષ્ય અને અપેય વા પીને મૃત્યુ પામે ! દવા પીને કાઈ અમર થયું છે કે ?
અમરત્વને આરે
:
અમરત્વ કથાં છે? વા અને ડાકટરા અમર નહિ બનાવી

Page #12

શકે. અમરત્વ માટે એક રૂપક છે. દેવેએ ધણું કષ્ટ અમરત્વ શોધ્યું. પણ રાખવું ક્યાં કે જેથી તે માનવને મળે નહિ. એકે કહ્યું
પર્વતની ટોચ પર મૂકે.” જવાબ મળેઃ “જે માનવ માઉન્ટ એવરેસ્ટને સર કરી શકે તે ક્યા શિખરે ન પહોંચે?” ત્યારે ક્યાં સંતાડવું? - બીજા દેવે કહ્યું: “પર્વતની ગુફામાં કે ખીણમાં સંતાડે.” ઉત્તર મળે: “ જે માણસેએ માઈલ માઈલ ઊંડી ખીણો અને ખાણ બેદી, તે ગુફાઓને રહેવા દેશે ખરા?” - એટલામાં એક વિબુધ બેલ્યોઃ “અમરત્વને એવે સ્થાને મૂકે કે જ્યાં માણસને શોધવાનું મન ન થાય. જેને વિચાર સરખે ય ન આવે !” એટલે અમરત્વને માણસના હૈયામાં મૂક્યું. તે દિવસથી માણસ બહાર સર્વત્ર અમરત્વને શોધતે ફરે છે. પણ અંતરમાં, પિતાના હૈયામાં તે તપાસ પણ નથી. એની સામે જ છે, એની જ ઉપર પગ મૂકી એ આગળ વધે છે!
જ્ઞાનીએ આ વાતને સાદી ભાષામાં સમજાવે છે, “જેમ વન દ્રઢ મૃગ કસ્તૂરિયો, લેવા મૃગમદ ગંધ.' હરણની પૂંટીમાં કસ્તૂરી છે, પણ એ ત્યાં શોધતું નથી. જે દિશાથી પવન આવે તે દિશા ભણી એ દેટ મૂકે છે ! તેમ અમરત્વ આપણી પાસે છે, પણ આપણે અંતરમાં ડૂબકી મારતા નથી અને જ્યાં ત્યાં શેધતાં ફરીએ છીએ. લેકે ધર્મને બાહ્યાચારમાં શોધી રહ્યા છે. મંદિરમાં જઈ જોરશોરથી ઘંટ વગાડવા કરે, જાણે ભગવાનને જગાડતા ન હોય ! સૌને બાહ્ય ધર્મ જોઈએ છે, અંતરધર્મ અદશ્ય થતું જાય છે. અરે ભાઈ! સાચે ધર્મ અંદર છે, માટે અંદર આવો.
આજ જડ-વિજ્ઞાન વધ્યું છે, પણ આત્મ-વિજ્ઞાન વિના બધું નકામું છે. એ દુનિયાનું બધું અપાવશે, પણ અમરત્વ નહિ અપાવે. અમરત્વ આત્મામાંથી જ પ્રગટવાનું છે, દેહ ભલે પડે, પણ આત્મા નથી પડવાને. આ દૃષ્ટિ આજના વિજ્ઞાનમાં ક્યાં છે?

Page #13

સાગરજી મહારાજ માંદા હતા. ભક્તોએ ડૉકટરને લાવ્યા. મહારાજશ્રીની છેલ્લી સ્થિતિ હતી. ડકટરે તપાસીને ખાનગીમાં જઈને એક ભાઈને કહ્યું. સીરિયસ છે.' મહારાજશ્રીને કાને આ શબ્દ પડયા. મહારાજશ્રી હસી પડયાઃ “અરે, ભલા ડૉકટર! આ વાતને ખૂણામાં જઈને શું કહે છે ? હવે ભય ક્યાં છે કે ગભરાવાનું હોય ? સમરાંગણના મરણિયા લડવૈયાને મૃત્યુને ભય કેવો? એ લડવા માટે, તે નીકળે છે. અમે મૃત્યુની સામે જંગ ખેલવા તો સાધું થયા છીએ.”
આ સાંભળી સૌ. નમી પડ્યા. મૃત્યુની છેલ્લી પળે પણ કેવું ધર્ય! મૃત્યુ પ્રત્યે કેવી બેપરવાઈ? કિંમત્ર દેહની નહિ, પણ આત્માની છે! એ માટે એક સુંદર દૃષ્ટાંત આપું.' જીવનનાં મૂલ્ય
એક કંજૂસ કરોડપતિનું શબ સ્મશાનમાં પડ્યું હતું. એ સ્મશાન નદીના કિનારે હતું. આ વહેતી નદીના કિનારે એક યોગી બેઠા હતા. એટલામાં એક ભૂખું શિયાળ પેલા શબ પાસે આવ્યું અને શબ પર તરાપ મારી. ત્યાં મેગી બોલ્યા : છે ? કવ્વા! મુન્ન
શ્વ સદા નિર્ચ નિર્જ ઃ “શિયાળ! રહેવા દે રહેવા દે. આ નીચ દેહ છે. એની કાયા નિંદાને પાત્ર છે, એને ખાઈશ તો તારી પણ બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ જશે.”
શિયાળે કહ્યુંઃ “બાપુ! મને ખૂબ ખૂબ ભૂખ લાગી છે. હું બીજું કાંઈ નહિ ખાઉં, હું તે માત્ર એના હાથ જ ખાઈશ.”
યેગી કહેઃ “હાથ ન ખવાય કારણ કે દસ્તી વાવિવકિત આ હાથ દાન વર્જિત છે. આ હાથે દાન કર્યું નથી. આ હાથથી એણે લૂંટ જ ચલાવી છે. આ હાથથી એણે નોટના બંડલે જ ભેગાં કર્યા છે. કેવી રીતે ભેગાં કર્યો છે તે તને ખબર છે? લૂંટીને, લકોને ફસાવીને, અજ્ઞાનમાં રાખીને, વિશ્વાસઘાત કરીને –ભેગાં કર્યો છે.”

Page #14

૧૩
આ વાત વિચારવા જેવી છે. ભેગું આવવાનું? પાછળ મૂકીને જવા માટે કેટલાં તપે છે ત્યાં સુધી પૈસાને
પુણ્યના
આથમતાં આત્માનું શું ?
જખ લગ તેરે પુણ્યકા,
આયા નહીં કરાર,
તબ લગ સબકુછ માક્ હૈ,
પાપો
કર્યું
ગુના કરે। હજાર.
પ્રકાશ
પણ સાથે શું થઈ રહ્યાં છે?
આવે છે, એ
જ્યાં સુધી પુણ્ય છે, ત્યાં સુધી ધમધાકાર ચાલે. ઊંધું નાખશે તાય સીધું પડશે. પુણ્યને કરાર પૂરા થશે એટલે પાપને વારે આવશે. પછી સવળું કરા તેય અવળું પડશે. માગશે। તાય તે તાળી દઈને ચાલી જશે. અત્યારે ત્યારે તમે વાપરી નહિ, તેા લક્ષ્મી તમારી પાસે કઈ રીતે ટકે?
લક્ષ્મીને રાખવા તમારી પાસે છે,
આજ તા લેાકેાની એવી વૃત્તિ થઈ છે કે, હું આખા ગામનુ ખાં, મારું ખાય એનું નખાદ જાય. આવી વૃત્તિ હોય ત્યાં ઉદારતા કેમ સંભવે ? આવા માણસા કદાચ દાન કરે તે પણ કીર્તિ માટે. પાંચ હજાર રૂપિયા આપે. ખીજે દિવસે કયાં જુએ ? · છાપા' માં ‘ છાપા ’ માં પેાતાના સમાચાર અને ફાટા ન જુએ તે પેટમાં ગેાટા જ ઊપડે !
''
દાન એક પ્રકારના:વ્યાપાર ન બનવા જોઈએ. દાનવીર પુરુષાએ પાલીતાણામાં મ ંદિરોનું નગર ઊભું કર્યું", પણ કયાંય નામ ન મળે, આજ તા. એક પટ ' કરાવે તેાય અંદર નામ કાતરાવે!
.
તમે કહેશેાઃ અમે અમારા પૈસા આપીએ તે ખલે ન માગીએ ?? પણ હું તમને પૂછ્યું: તમે આ પૈસા લાવ્યા કયાંથી ? ગરીબે। પાસેથી ને ? તા જૅમને છે, તેમને આપે છે. તેમાં આટલા શાના ફુલાએ છે? એક ઠેકાણે ટેકરા છે એના અર્થ એ જ કે બીજે ઠેકાણે ખાડા પડયા છે!

Page #15

૧૪
પહેલાંના જમાનામાં સુખી માણસે ઘરમાંથી નીકળતા ત્યારે અપંગ માણસે તેમની વાટ જોઈને બેસતા. લૂલા, લંગડા આંધળાઓનું એ પિષણ કરતા, અને ખીસ્સામાં સેનામહોરે પણ રાખતા. જરૂરિયાતવાળા સારા માણસને જેઈ સોનામહેરથી પણ ખીસું ભરી દેતા. એવા દાતાઓ ગયા. આજ તે કેવા રહ્યા છે. તે કવિ કહે છેઃ દાતા દાતા મર ગયે
રહ ગયે મમ્મીચૂસ લેને દેને મેં કુછ નહિં
લડને મેં મજબૂત. આજ તો મોટરમાં જાય. આગળ કઈ ગરીબ આવે તો કચરાઈ મરે અને પાછળ પડે તે ધુમાડાના ગોટા મળે. ગરીબ ધનિક પાસે આશા ન રાખે તે કોની પાસે રાખે? કોઈ ગરીબ શ્રીમંતના બંગલા પાસે જાય તે ભય ચોર જાણી ધક્કા મારે. જો કે કેટલાક સારા શ્રીમંત પણ હોય છે. પણ તે કેટલા? આંગળીના વેઢ પર આવે એટલા જ ને ?
ભીખ માગવા આવનાર તે ભિક્ષા માગે છે, અને જાણે આડક્ટરે તેમને ઉપદેશ પણ દે છે. “શેઠ, ગયા ભવમાં અમારી પાસે પણ તમારા જેવો જ વૈભવ હતે. સંપત્તિ હતી, પણ અમે ન આપ્યું એટલે અમારે તમારે ત્યાં માગવા આવવાનો વારો આવ્યો. તમે આજ નહિ આપે તે આવતા ભવે તમારે પણ અમારી જેમ માગવું પડશે. માટે આપે, થોડામાંથી પણ ડું આપે...” આ હાથ દાનથી શોભે છે, કંકણ કે ઘડિયાળથી ન હ. હાથથી દાન ન અપાયું. તે એ શિયાળ જેવા પશુના ખાવાના કામના પણ નહિ રહે. ચાંદાં તો કાગડો પણ જોઈ શકે
ગીએ જ્યારે શિયાળને કહ્યું કે આ મૃતદેહના હાથે દાન

Page #16

કર્યું નથી, પણ લૂંટ કરી છે, માટે આ હાથ ખાવા લાયક નથી. ત્યારે શિયાળે કહ્યું: “આના બે કાન ખાઉં?”
વેગી કહેઃ “નહિ, કાન પણ નહિ. રિપદ સાગૃતિજ િઆ કાને ધર્મકથા સાંભળી નથી, દર્શનકથા આ કાનને સ્પર્શી નથી. તેણે તો રેડિયોનાં ગાણાં શાંતિથી સાંભળ્યાં છે. દુનિયાના ન્યૂઝ સાંભળ્યા છે, આત્માના ન્યૂઝ સાંભળવાની એને ફુરસદ નહતી.
કાનને રાજ્યકથા સાંભળવી ગમે. દેશકથા સાંભળવામાં રસ આવે. ખાવાપીવાની વાતમાં ભેજનથામાં કાન સવળા થઈ જાય અને સ્ત્રીકથા આવે ત્યાં તો એમાં તલ્લીન થઈ જાય, એકાગ્ર બની જાય. પણ નીતિકથા કાઢે તે ભાઈને ઝોકાં આવે, આળસ ચઢે. સમય નથી. કદાચ કોઈ પ્રસંગમાં સાંભળવા બેસી જાય તે એવા શાહુકાર જરાય સાથે લઈને ન જાય ! સાંભળેલું બધું જ અહીં મૂકી જાય ! લઈ જાય તે ચેરમાં ખપે ને!
આત્માની વાત એક કલાક પણ સાંભળવા માટે સમય ન મળે તે માણસાઈ કઈ રીતે આવે ? માનવતા કઈ રીતે જાગે? આત્મપ્રબંધ કઈ રીતે થાય ? વીશ કલાક આ કાનમાં દુનિયાનું ઝેર રેડાઈ રહ્યું છે. એ ઝેરને ધોનાર હોય તે વીતરાગની આ પવિત્ર વાણું છે. આ વાણીનાં પાણી ન મળે તે આત્માની મલિનતા કઈ રીતે ટળે? આખો દિવસ દુનિયામાં જે તે નિંદા સિવાય કાંઈન મળે. ચાર માણસ ભેગા થાય તે નિંદા કરવાના. પ્રશંસા કેઈનાય મેઢે આવે છે? આખા દિવસમાં તમે કેટલા માણસના સદગુણ જુઓ છે અને દુર્ગણ કેટલાના જુઓ છે? તમારા ધ્યાનમાં પહેલા ગુણ આવે છે કે અવગુણ? ચાંદાં જવાનું કામ તે કાગડા પણ કરી શકે છે, એ જ કામ માનવદષ્ટિ કરશે તે માનવીની મહત્તા શી? પાપીઓનાં પાપે જ પાપીઓને મારશે. નિંદા કરી તમે શું કરવા તમારા આત્માને મલિન કરે છે ? યાદ રાખજો કે નિંદા પણ દારૂ જેવી માદક વસ્તુ છે. એને કેફ ચઢળ્યા પછી માણસ ચૂપ રહી

Page #17

શકતિ જ નથી. પછી તે એ વગર બેલાવ્યો, વિના પૂછે. પણ જેના તેના અવર્ણવાદ બેલતે ફરવાને.
જૂની કહેવત હતીઃ ચાર મળે ચોટલા તોડી નાખે એટલ. હવે એ કહેવતને ફેરવવી પડશે. બહેનેને ઘરની જવાબદારીને લીધે એ ઓટલા તોડવાની ફુરસદ નથી. હવે તે પુરુષો જ ભેગા થઈને ચૂંટણુમાં ને ઉમેદવારીમાં એટલા તોડતા હોય છે. એટલે ચાર મળે એટલી તે (કોકની) તોડી નાખે તેટલી! સવારથી ઊઠીને પ્રભુનું નામ લેવાને બદલે ઓટલા પર છાપાં લઈને બેસી જાય અને દાતણું કરતાં કરતાં છાપું વાંચતે જાય અને આખી દુનિયાનું જાણે પિતે ન જાણતા હોય એમ વાંચતા જાય ! બેપાંચ એની પાસે બેસીને આવી વાત સાંભળી મનમાં ડોલતા જાય. અરે, આવી કારમી કાળી કથાઓ સાંભળવા માટે આ કાન મળ્યા છે ? પત્રકારને ઘમ
મારે કહેવું જોઈએ; આજે કેટલાક પત્રકારે પણ પિતાનો ધર્મ ભૂલ્યા છે. પ્રજાને શું પીરસવું એ પત્રકારના વિવેક પર આધાર રાખે છે. પત્રકાર વિવેકી હોય તે પ્રજાને તારી શકે, પ્રજાને મહાન બનાવી શકે અને પ્રજા ઉન્નત ભાવનામય બને એવું સાવિકસાહિત્ય પીરસી શકે. આજે ઉપદેશકોનું સ્થાન છાપાઓએ લીધું છે. ઉપદેશકે ખૂણામાં છે, પત્ર જાહેરમાં છે. પ્રજામાનસ ઉપર પત્રની અસર જેવી તેવી નથી. એ ધારે તે કરી શકે, એટલે પત્રકારની પ્રજ્ઞા પણ વિવેક માગે છે, તેમ વાચકની પાસે પણ વિવેકને ચીપિયે હેય તે એ ગ્રહણ કરવા લાયક ગ્રહણ કરે ને નિંદ્ય તેમજ અયોગ્ય હોય તેને જતું કરે. આવો વિવેક હશે તે આ કાન • ધન્ય થશે, નહિ તો આ કાન શિયાળના ખાવાના કામમાં નહિ આવે. સંદર્યના અને સવા૨ કેણ થઈ શકે?
જોયું કે? એગીએ હાથને નિંદ્ય ગણ્યા, પવિત્ર શ્રવણ વિનાના

Page #18

કાનને અયોગ્ય કહ્યા, ત્યારે શિયાળે પૂછયું. “તે આંખ ખાઉં?”
યોગી કહેઃ ને સાધુવકોને આ આંખેએ સાધુ પુરુષોનાં દર્શન નથી કર્યો, સાધુ પુરુષો એને ગમ્યા જ નથી. પુરુષોને સામે આવતા જોઈ એણે આંખ આડી કરી છે. આ આંખોએ સ્ત્રીઓનાં ઉટ રૂપ જોવામાં જ જન્મારો કાઢો. રૂપમાં, રંગમાં, સૌન્દર્ય માં આ આખું ખેંચી ગઈ. જે વસ્તુને જોવાની ના પાડી ત્યાં આ નયને લ્ય, અને જ્યાં નયનેને ઠરવાનું કહ્યું ત્યાંથી ખસ્યાં.
તમે રસ્તા પરથી પસાર થાઓ છે ત્યારે જુઓ છે ને? માણસની આંખે ઠેકાણે છે ખરી ? એ કેવી આડીઅવળી ભટકે છે? કેટલીકવાર તો આ આંખો એવા એવા સ્થાનમાં તલ્લીન થઈ જાય છે કે કોઈની સાથે અથડાય ત્યારે જ એને ભાન આવે, એથી જ તે અકસ્માત (Accidents) વધ્યા છે ! દેખતા આંધળાઓની સંખ્યા આજે ઓછી નથી. આવા અંધાને સાચાં સૌન્દર્યદર્શન કયાંથી લાધે ?
સંયમની લગામ જેના હાથમાં હોય તે જ સૌન્દર્યના અશ્વ ઉપર ચઢી શકે. આ આંખોને ચામડીના રૂપને, સૌન્દર્યને કે રસ છે તે જુઓ. ચિંતનાત્મક સાહિત્ય વાંચતાં આંખની પાંપણ પર ઊંધ ચઢી એસે, પણ સિનેમા કે નાટકમાં કાં આવે ખરાં? એનું કારણ એ જ કે આંખમાં વિકાર છે, વિકારને વિકારી વસ્તુ જ ગમે. સૌંદર્ય કાંટે નથી; ફૂલ છે.
એક કવિએ કહ્યું છે ?
Beauty is to admire and not to touch. If it is touched, it is spoiled.
સૌન્દર્ય પ્રશંસા ભરેલી દૃષ્ટિથી જોવા માટે છે, સ્પર્શવા માટે નથી. સ્પર્શતાં નાશ પામે. પણ તે કયું સૌન્દર્ય? આ ચામડામાં

Page #19

વસેલું કે પ્રકૃતિમાં વણાયેલું ? દેહદેશવાસી સૌન્દર્યને દૂકનારી આંખે પાપી છે. આવી આંખો એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને અથડાયા જ કરવાની. એને સ્થિરતા ક્યાંથી હોય? આત્મદેશવાસી સૌન્દર્ય માટે કહેવાય છે. શુદ્ધ અવવિધ વ્યર્થ એ સૌન્દર્ય શુદ્ધ છે; પાપને નહિ સ્પર્શેલું તે પવિત્ર છે.
આપણું મહાકવિ કહે છે? એ રસતરસ્યાં બાળ રસની રીત ન ભૂલશ! . પ્રભુએ બાંધી પાળ, રસસાગરની પુણવથી.”
ચામડાની રૂપકડી પૂતળીઓની શોધમાં જ્યાં સુધી આંખે પછાડા ખાતી હોય ત્યાં સુધી તેનામાં સૌન્દર્યરસ ઉપાસિકા શુદ્ધ ચેતના છે એમ કેમ કહેવાય ? હું કહું છું, સૌન્દર્યના ભક્ત બનજો, એને પૂજજે. પણ તે સૌન્દર્ય આત્મિક હોવું જોઈએ. યાદ રાખજે, સૌન્દર્ય કાટે નથી, ફૂલ છે. એના દર્શનથી ઘા ન વાગે, પણ હૃદય સુવાસિત થાય. ડંખ લાગે ત્યાં સૌન્દર્ય નથી, પણ વાસના છે. સિનેમા જેઈને આવ્યા પછી હૈયું નિર્મળ ને હળવું નથી બનતું, પણ વિકલ્પના ભારથી ભારે બને છે. જ્યારે વીતરાગનાં દર્શનથી મન વિકલ્પથી મુક્ત બની હળવું ને સુવાસિત બને છે એટલે કવિએ કહ્યું છે
અખિયનમેં અવિકારા જિનંદા, | તેરી અખિયનમેં અવિકારા, શાંત રુચિ પરમાણુ નિપાયા,
તુજ મુદ્રા મહારા. હે ભગવાન! તારી આંખોમાં અધિકાર છે, કારણ કે શાંત અને પવિત્ર પરમાણુઓથી ઘડાયેલી તારી મનહર મુદ્રામાં વિકાર ક્યાંથી હોય? અમારી આંખો વિકારી છે. કારણ કે રાગ અને દેષના અપવિત્ર પરમાણુઓથી ઘડાયેલા અમારા દેહમાં અવિકાર

Page #20

કયાંથી હોય? અમારા વિકારના અંધકારને તારાં દર્શનની જ્યોતમાં અમે બાળવા માટે આવ્યા છીએ. એને તું બાળી નાખ અને અમને પણ અવિકારી બનાવ. *
આપણી આંખમાં શું ભર્યું છે તે આપણને દેખાતું નથી.' જેમ મોં પર ડાઘ હોય પણ આપણને ન દેખાય, અરીસે મળે તે જ આપણે આપણું મુખ પર રહેલા ડાઘને જોઈ શકીએ. તેમ આગમશાસ્ત્રને અરીસો મળે તો આપણી આંખોમાં રહેલા વિકારને જોઈ શકીએ પણ આપણને તે જોવાની ફુરસદ નથી. મેહની મહા પ્રસાદ મદિરા પીને આપણો આત્મા ચકચૂર બને છે, ઘેલે બને છે. ઘેનમાં એ પિતાના દેશને ટોપલે બીજા પર નાખે છે.
એક માણસને અમદાવાદથી મુંબઈ જવું હતું. એણે મુંબઈની ટિકિટ કઢાવી અને પ્લેટફોર્મ પર આવ્યો. તે દારૂ પીને ચકચૂર બન્ય હતો. કેફમાં કઈ ગાડીમાં બેસવું એનું એને ભાન ન રહ્યું. તે આબુ ભણી જતી ગાડીમાં ચઢી બેઠો. ગાડી ઊપડી. મહેસાણું આવતાં ટિકિટ–ચેકર આવ્યું. એણે ટિકિટ માંગી. ટિકિટ જોઈ એણે કહ્યું, “આ તમારી ટિકિટ તે મુંબઈની છે, અને તમે તે દિલ્હી મેલમાં બેઠા છે. તમે ભૂલ્યા લાગે છે ! ” .
આ સાંભળી પેલો દારૂડિયે તાડુક: “ ભૂલું ? હું તે બરાબર જોઈને બેઠો છું. પણ તમારા ડ્રાઈવરે દારૂ પીધે લાગે છે! એ મુંબઈ લઈ જવાને બદલે આ બાજુ ગાડી લઈ આવ્યો છે. એને નીચે ઉતારે અને કહે કે ગાડી પાછી મુંબઈ ભણું લઈ જાય.'
વિચારે. દારૂ કેણે પીધે હતો ? આવી દશા જગતની છે ! પિતે ભૂલેની આંધીમાં અટવાઈને બીજાની ભૂલે શેધી રહ્યું છે. કેફમાં પિતાને પોતાના ગામની ખબર નથી. આપણું ગામ એ આ ફાની દુનિયા નથી. અહીં તે અ૮૫ સમય માટે આવ્યા છીએ. અહીં વિસા લીધા પછી અહીંથી આગળ વધવાનું છે. આપણું ધામ

Page #21

૨૦
દૂર છે, ઉપર છે, સૂર્ય ને ચંદ્રનીયે પેલી પાર છે. જ્યાં સૂર્યને પ્રકાશ પણ ઝાંખ લાગે એવા પ્રકાશમય, સૌન્દર્યમય મોક્ષ-પ્રદેશને નિવાસી આપણે આ આત્મા છે. એને વિચાર સ્વપ્ન આવે છે ?
એક ગામમાં એક ભાઈએ પ્રશ્ન કર્યો. “ ત્યાં મોક્ષમાં ખાઈપીને વાતો કરવાની ખરી કે નહિ?”
મેં કહ્યું: “ત્યાં વાત કેવી ? ત્યાં તે આપણો આત્મા અનંત જ્ઞાનમય-પ્રકાશમય હોય છે. વીતરાગને વાત કેવી? ” .
ત્યારે ફરી પ્રશ્ન કર્યો. તે પછી વાતે વિના અમારે સમય કઈ રીતે પસાર થાય? અમે તે મૂંઝાઈ જઈએ...”
મને વિચાર આવ્યો. જે લોકે વાત વિના રહી શકતા નથી, ઘોંઘાટ વિના જીવી શકતા નથી, કોલાહલ વિને જેમને પિતાનું જીવન શૂન્ય લાગે છે, આવા માણસોને આ મોક્ષની પ્રકાશમય પ્રદેશની કલ્પનાય ક્યાંથી આવે ? કેફમાં કદી સ્વસ્થ વિચાર આવતા જ નથી. મેહને પણ કેફ છે. એમાં આત્માની સહજ ને વાસ્તવિક દષ્ટિને વિકાસ ક્યાંથી હોય?
આત્માની નૈસર્ગિક દૃષ્ટિ જાગે તે સમજાય કે આત્મા જ એક એવી ચીજ છે, જેને અગ્નિ બાળી ન શકે, પવન સૂકવી ન શકે, તલવાર છેદી ન શકે, પાણું ભીંજવી ન શકે, ને સ્નાન વિના પણ પવિત્ર છે અને આભૂષણે વિના પણ સુંદરતમ છે. • આવા આત્મસૌન્દર્યનું એકાદ કિરણ પણ મળે તે આ
દૃષ્ટિ ધન્ય બને. એ વિના તો આ આંખ શિયાળને ખાવા ય યોગ્ય નથી.
યેગીએ હાથ, કાન, આંખ ખાવાની ના કહી, ત્યારે શિયાળે કહ્યુંઃ “તે આ બે પગ ખાઉં ?” યોગી કહે વો જ તીર્થ ભાઈ પગ પણ ખાઈશ નહિ કારણ કે એ તીર્થે ગયા નથી. કદાચ

Page #22

કેઈક વાર તીર્થે જાય તે પણ જોડાગાડીમાં, મેટરમાં કે ડોળીમાં, બીજાને પિતાને ભાર આપી તીર્થ ગયા તેથી શુ વળ્યું? પિતાના
સ્નેહી આવવાના છે એમ જાણવા મળે અને વાહન ન હોય તે પગે ચાલીને પણ સામે જાય. સવારે ફરવા જવાનું, walking જવાનું હોય તો માઈલે સુધી ચાલે. કેઈ આસામી ફેઈલ થઈ જવાની છે, એમ સાંભળે તે અધરાતે પણ વાહન વિના ત્યાં દોડી જાય, પણ યાત્રાએ જતાં થાક લાગે. તીર્થસ્થાનેની ધર્મશાળાઓ
પૈસાનું નામ આવે ત્યાં પગમાં જેર આવે. પ્રભુનું નામ આવે ત્યાં કંટાળો આવે ! શરીરને શ્રમ આપ્યા વિના, પગે. ચાલીને ગયા વિના યાત્રાને પૂર્ણલાભ કઈ રીતે મળે? આજકાલ યાત્રાનાં ધામે, તીર્થસ્થાને, અને ધર્મસ્થાને અયોગ્ય આત્માઓને લીધે કર્મ સ્થાને બની રહ્યાં છે. ત્યાં જાય એટલે ન ખાવાનું ખાય, ન પીવાનું પીએ, જુગાર રમે અને લહેર કરે. તમે તીર્થ સ્થાનમાં રહેલી ધર્મશાળાઓની ઓરડીઓ જોશો તો તમને લાગશે:
ક્યાંક બીડીનાં ઠૂંઠાં પડ્યાં હશે, કયાંક સિગારેટને કચરે પડ્યો હશે. દિવાલ પર પાનની પિચકારી મારેલી હશે અને આવનાર સપૂતનાં નામ કાળા કેલસાના કાળા અક્ષરેમાં કરેલાં હશે !
આ બધું બની રહ્યું છે, કારણ કે જીવનમાં ધર્મ નથી. ધર્મને લેકેએ મંદિરમાં જ પૂરી રાખ્યો છે. એને હવે બહાર લાવે. જીવનમાં લાવ. માણસ જેમ જમે છે રસોડામાં, પણ એ ખેરાકને પચાવે છે. બજારમાં. પચાવવા માટે રસોડામાં જ બેસી રહેવું પડતું નથી. તેમ માણસે ઉપાશ્રય ને મંદિરમાંથી ધર્મને ગ્રહણ કરી, એને ઉપગ વ્યવહારમાં કરવો જોઈએ. ધર્મને મંદિરમાં જ ન રખાય. ધર્મ છવનમાં, વ્યવહારમાં અને વર્તનમાં આવશે તે જ એને મહિમા વધશે. તે જ એ ધન્ય થશે. તે જ એ જીવંત બનશે.

Page #23

વેર
સાચો યાત્રા કેનું નામ !
ડાં વર્ષો પહેલાંની આ વાત છે, જ્યારે લેકે યાત્રા વાહનમાં નહિ પણ પગપાળી કરતા હતા, તે દિવસની આ વાત છે. એક શેઠ તખતગઢથી પાલીતાણુની યાત્રાએ ગયા. સાથે એમનાં પત્ની પણ હતાં. બંને જણ લાંબો પ્રવાસ કરી પાલીતાણું પહોંચ્યાં. ગિરિરાજ ઉપર ચાલીને જઈ દેવનગરીનાં દર્શન કર્યા. પ્રભુનાં દર્શનથી એમને આત્મા નાચી ઊઠયો.
જે વસ્તુ ઘણું કષ્ટ પછી લાંબે ગાળે મળે તેનું મહત્ત્વ કઈ ઔર હોય. શેઠે પણ ઘણું પ્રવાસ, પછી જીવનમાં પ્રથમવાર જ આદીશ્વર પ્રભુને જોયા. એમનો આત્મા ડોલી ઊઠયો. આનંદમાં ડેલતા શેઠ મંદિરની બહાર નીકળ્યા, ત્યાં એક સાધુને ભેટો થયો. શેઠે એમને પણ પ્રેમથી નમન કર્યું. સાધુએ પૂછ્યું: “શેઠ, તમે દૂરથી યાત્રાએ આવ્યા દેખાઓ છે?”
શેઠે બે હાથ જોડી “હા” કહી.
સાધુએ કહ્યું : “તમે દર્શન કર્યા, હવે તો તમે તમારા ગામ ભેગા થશે, પણ દર્શનની મીઠી યાદ હૈયામાં કઈ રીતે રાખશો ? જે આ પવિત્ર સ્થળમાં કેઈ નિયમ લે, કઈ સંભારણું લે, તે કંઈક મીઠી સ્મૃતિ હૈયામાં સદા ટકી રહે. બાકી પથ્થર ઉપાડીને તે મજૂરો પણ આ તીર્થ ઉપર આવે છે. એમને થડે જ યાત્રાને લાભ મળવાન હતો ! યાત્રા તે તે કે જેની મીઠી યાદ આપણું જીવનને કેઈ સદ્ગુણથી ભરી દે !'
રંગમંડપમાં પ્રભુની સામે ઊભા રહીને જ શેઠે સાધુનાં વચન સાંભળ્યાં. એમને આ વચને મીઠાં લાગ્યાં. એમણે કહ્યું: “આપની વાત સાચી છે. દેવનાં દર્શન થયાં. ગુરુનાં વચનામૃતે પણ સાંભળવા મળ્યાં. હવે એક નિયમ લઉં તે ધર્મ પણ જીવનમાં આવે.. તે ગુરુદેવ! મને નિયમ આપે. ગમે તેવા પ્રસંગમાં પણ ભારે

Page #24

૨૩
ક્રોધ ન કરવા. જે ક્રોધે મારા જીવનને કટુ બનાવ્યું, એ ક્રોધને અહીં આવ્યા છતાં પણ ન છેઠું તે યાત્રાને અયરો ? ક્રોધને અહી મૂકતા જાઉં અને પ્રેમની હવા અહીંથી લેતા જાઉં; એ જ યાત્રાની મીઠી સ્મૃતિ. ’
સાધુએ કહ્યું : રોઝ, જો, જો, હાં. નિયમ તેા લેા છે પણ એ તૂટે નહિ. પ્રતિજ્ઞા લેવી સહેલી છે, પણ પાળવી ઘણી કઠિન છે. પ્રતિજ્ઞા લેવામાં ધણા સિદ્ધ જેવા શૂરા બની જાય છે, પાળવામાં શિયાળ જેવા કાયર
>
'
ના, ગુરુદેવ ! ના. એવું નહિ બને. દેહના ટુકડા થશે તેાય નિયમ નહિ તૂટે. ' દૃઢતાનું તેજ આંખમાં લાવી શેઠે કહ્યું
,
શેઠ
આ મીઠી સ્મૃતિ લઈ, યાત્રા કરી પેાતાને ગામ આવ્યા. એ જમાનામાં આવી યાત્રા કરી આવનારને કુટુંબી આખા ગામને આ ખુશાલીમાં જમણુ આપતા. સૌ સ્નેહપૂર્વક સહભાજન કરતા અને યાત્રાની પવિત્ર હવા આખા ગામમાં છવાઈ જતી.
આ શેઠને એક ભત્રીજો હતા. એણે પોતાના કાકાની આ સફળ યાત્રા નિમિત્તે ગામને ભાજન આપવાના નિણૅય કર્યાં. પણ એણે જ્યારે કાકાના નિયમની વાત સાંભળી ત્યારે એને કુતૂહલ થયું. કાકા એક કલાક પણ ક્રોધ વિના રહી શકે? ક્રોધ છેડે તે પછી એ કાકા શેના ? આખું ગામ જાણે છે. ક્રોધ એટલે કાકા અને કાકા એટલે જ ક્રોધ. જો તે ખરા કે કાકા કેવી રીતે નિયમ પાળે છે? સૌની વચ્ચે કાકાનું સ્વરૂપ પ્રગટ કરાવું તે જ હું ખરા ભત્રીજો,
એણે આખા ગામમાં જમવાનાં નેતરાં ફેરવ્યાં, પણ પોતાના કાકાના ઘરને ટાળેા કરાવ્યા. સાંજે સૌ થાળીવાડકા લઈ જમવા જવા લાગ્યાં, ત્યારે શેઠ પણ જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. શેઠાણી છંછેડાઈ ગયાં : - વગર નાતરે જમવા જતાં શરમાતા નથી? કાળ-ભૂખ્યાની જેમ આ ચાલ્યા. ’

Page #25

૨૪
શેઠ તે પ્રેમની હવા લઈને આવ્યા હતા. એણે હસીને કહ્યું તારી બુદ્ધિને પણ ધન્યવાદ છે. અરે, ઘરમાં તે વળી નેતરાં શાં ને નિમંત્રણ શાં ? આપણે ક્યાં પારકાં છીએ? આપણી યાત્રાનિમિત્તે તે આ પ્રેમભોજન છે! ચાલ, ચાલ, હવે નિમંત્રણવાળી.'
શેઠાણું બબડતી એની પાછળ ચાલી. વાડીની રેલીમાં એને ભત્રીજો સૌનું સ્વાગત કરી રહ્યો હતે. કાકાને જોતાં જ એ પૂંઠ કરીને ઊભે રહ્યો. શેઠ એની પાસે થઈને પસાર થઈ ગયાં. આગળ જતાં શેઠાણીએ કહ્યું : “જોયું? નિમંત્રણ વિના આવ્યા તો કેવી ફજેતી થઈ? સૌનું માનપૂર્વક સ્વાગત કરી રહ્યો છે. આપણને ‘આ’ એટલુંય કહ્યું? એ ગામને જમાડે છે તે આપણા માટે નહિ પણ એનું ખોટું ન દેખાય એટલા માટે જમાડે છે. તમારી તો સામ્ય એ જેતા નથી. જાઓ તમારે જવું હોય તે હું તો આ ચાલી...”
ભત્રીજે દૂર ઊભે ઊભે આ વાર્તાલાપ સાંભળી રહ્યો હતે. એની આંખ બીજી બાજુ હતી, કાન અહીં હતા.
શેઠે કહ્યું : “તીર્થે જઈ આવી, પણ તું તે આવી જ રહી. એકલો માણસ કેટલાનું ધ્યાન રાખે? જેતી નથી એ કેટલી ધમાલમાં છે. એ તો આપણું બાળક કહેવાય. ચાલ હવે. '
ભત્રીજાએ કાકાને સાંભળ્યા. એનું હૈયું નમી પડ્યું, પણ એને એક વધારે કસોટી કરવાનું મન થયું. એણે જઈને કાકાની થાળીમાં લાડવા પીરસવાને બદલે એક ગોળ પહાણે મૂકડ્યો. શેઠે ઊંચું જોયું. આસપાસ બેઠેલા સૌ હસી પડ્યા. દૂરથી શેઠાણુએ આ અપમાનજનક દૃશ્ય જોયું અને એ સળગી ઊઠી. પણ શેઠ તો તીર્થથી વિવેક ને પ્રેમ લઈને આવ્યા હતા. પ્રતિજ્ઞાની મૂડી એ એમ જવા દે? એમણે પિતાને જ કાન પકડતાં કહ્યું: “મારા ભાણુમાં પકવાન ન શોભે. પહાણો જ શોભે. હું વૃદ્ધ છતાં મારામાં એટલે ય વિવેક ન આવ્યો કે ગામનાં માણસો પહેલાં જમે, ધરનાં માણસો છેલ્લે જમે. ધરને થઈને હું

Page #26

'
મ
પહેલે બેઠે, એ મારી ભૂલ તે ઠીક સુધારી.” એમ કહી એમણે પીરસવાનું કમંડલ હાથમાં લીધું.
ભત્રીજાની આંખમાં આંસુ ધસી આવ્યાં. કાકાના ચરણોમાં એ ઢળી પડ્યો. એમની પવિત્ર ચરણરજ લેતાં એણે કહ્યું: “કાકા ! આપે સાચી યાત્રા કરી. આપ ક્રોધને શેત્રુંજી નદીનાં નિર્મળ નીરમાં જોઈ આવ્યા. આપ ત્યાંથી ક્ષમા અને પ્રેમનું અમૃત લઈને આવ્યા. મને હતું કે કડવી તુંબડીને ગંગામાં સ્નાન કરાવવા માત્રથી એની કડવાશ ન જાય. પણ ના, મારી ભૂલ છે. પારસમણિને સ્પર્શ થાય તો લેખંડ પણું સોનું થાય છે. આપને દર્શનને સ્પર્શ બરાબર થયો છે. આપની આ પ્રેમયાત્રા ધન્ય છે. મને ક્ષમા આપે.” - જમનારાઓએ જ્યારે આ પ્રેમકથા સાંભળી ત્યારે તે એમના. ભજનની મીઠાશમાં કેઈ અપૂર્વતા આવી વસી. યુદ્ધના લેહીને પૈસે આવ્યો.
શિયાળ વિચાર કરે છેઃ “હવે મારે શું ખાવું? હાથ, કાન, આંખ, પગ બધાં જ અપવિત્ર છે. તે લાવ પિટ ખાઉં.”
ત્યાં યોગી બોલ્યાઃ ' - પેટ પણ ખાઈશ નહિ, કારણ કે પેટ તે અન્યાયથી, અત્યાચારથી મેળવેલા અનીતિના દ્રવ્યથી ભરેલું છે. આ પેટ ખાઈશ તે તારી બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થશે. પછી તું તારા જાતભાઈઓને મદદ નહિ કરે, જાતભાઈથી દૂર ભાગીશ; તું બીજાઓની સાથે તો લુચ્ચાઈ કરે છે, પણ પછી તે તું જાતભાઈને, તારા કુટુંબને પણ નહિ છોડે, માટે આ અન્યાયના દ્રવ્યથી ભરેલું પેટ ખાવું રહેવા દે.' સાધુઓમાં દ્વેષનું કારણ
અનીતિનું ખાય તે માણસની પ્રકૃતિમાં વિકૃતિ આવે છે. એ સગાભાઈઓ સાથે પણ કલહ કરે, વંચના કરે. આજકાલ સાધુએ.

Page #27

પણું અંદર અંદર કલહ કરતા હોય છે, કારણ કે એમના પાત્રમાં આ અન્ન પડે એટલે એમની બુદ્ધિમાં વિકૃતિ આવે. નહિ તે સાધુઓમાં વેરઝેર, દેષ, કલહ, કુસંપ હાય શાના? એમનામાં તો મૈત્રી હોવી જોઈએ, પણ મૈત્રીથી ભરેલા આજે સાધુઓ કેટલા દુર્લભ છે! સાધુ, સાધુને જોઈ દૂર ભાગતા હોય તે જાણજો કે અન્ન તેવું મન છે.
ભગવાન મહાવીરે દીક્ષા લઈ વિહાર કર્યો. પહેલે જ દિવસે એ પિતાના પિતાના મિત્ર એક તાપસના આશ્રમે આવી ચઢ્યા. તાપસને જોતાં જ પ્રભુના હૈયામાં પ્રેમની છોળ ઊછળી. એ બંને હાથ પહોળા કરી હૈયેહૈયું દબાય એ રીતે એકબીજાને ભેટી પડયા.
પ્રભુ તે મહાન સાધુ છે. પેલે સામાન્ય તાપસ છે છતાં કે પ્રેમ ? સાધુનું દર્શન એ જ પુણ્ય છે, સાધુઓ તો હરતા ફરતા તીર્થ જેવા છે પણ તે કયા સાધુ? જે ત્યાગી હોય, બ્રહ્મચારી હોય, મૈત્રી ભાવથી ગ્લકાતા હોય, એવા સાધુના નમનથી આપણામાં જરૂર નમ્રતા ને સભ્યતા આવે.
આજના યુગમાં લેકે નમન ભૂલ્યા, દંડવત પ્રણામ ભૂલ્યા અને નમસ્કાર પણ ભૂલતા જાય છે, હવે તે દૂરથી સલામથી (salute) પતાવે. આ યુદ્ધના અનાજથી માણસનું માનસ બગડયું છે. માણસ માણસથી દૂર ભાગે છે. માણસ એક બીજાને મળે છે તે વચ્ચે અવિશ્વાસનો પડદો રાખીને જ મળે છે. માણસના માનસમાં પાપ આવ્યું છે એટલે માણસે માને છે કે દૂર રહેવામાં જ સાર છે. કેટલાક કહે છેઃ ભાઈ! ચેતીને ચાલવાનો આ જમાને છે. આહ! માનવતાની પ્રતિષ્ઠા ગઈ! હવે આપણી પાસે શું રહ્યું ? માણસમાં કેટલો અવિશ્વાસ જાગે છે તે તમને આ પ્રસંગ પરથી ખ્યાલ આવશે.
એક છોકરે દીવાલ પર બેઠો હતો. એને પિતા નીચે ઊભો

Page #28

રહી કહી રહ્યો હતો, “બેટા ! ઉપરથી ઠેકડે માર. હું તને ઝીલી લઈશ. જરાય ગભરાઈશ નહિ. હું નીચે ઊભો છું ને! તારે કરવાનું હેય નહિ. ચાલ, કૂદકો માર જોઈએ.'
છેક મૂંઝાતો હતો. એને બીક હતા. ત્યાં ફરી એના બાપે કહ્યું. “અરે, કરે છે શાને ? તું પડતું મૂકીશ એ જ તને ઝીલી લઈશ.” અને છોકરાએ ભૂસકો માર્યો. એને બાપ ત્યાંથી ખસી ગયો. છોકરાને જરાક વાગ્યું. એણે બાપની સામે જોયું.
બાપે કહ્યું: “મેં તને ભૂસકે નથી મરાવ્યું, પણ જીવનભર યાદ રહે તેવી–લાખ રૂપિયાની શિખામણ આપી છે. સગા બાપના વચન પર પણ વિશ્વાસ કરવા જે આ જમાને નથી. કેઈન આધાર કે કોઈના વચન પર, કોઈ પણ કામ કરીશ તો હાથપગ ભાંગી જશે. તે ઉપર પડીશ એમ લાગતાં તારો બાપ પણ ખસી ગયે, ત્યાં બીજો તો ખસી જાય એમાં નવાઈ શી ? માટે કોઈનાય આધારે ભૂસકે ન મારીશ. શત્રુ સાથે પણ એવી રીતે વર્તજે કે કોઈવાર મૈત્રી કરવાનો પ્રસંગ આવે તોય વાંધો ન આવે, અને મિત્ર સાથે એવી રીતે વર્તે છે કે કઈ વાર એ તારા શત્રુ બની જાય તોય તને મુશ્કેલીમાં ન મૂકી શકે. કોઈનેય હૈયું ન આપતો.'
આજે જીવન કેવું છે તેનું આ પ્રત્યક્ષ દષ્ટાંત છે. માનવીના મનનાં દ્વાર આજ ખુલ્લાં નથી, પણ બિડાયેલાં છે. એનામાં પ્રકાશ આવી શકતો નથી, અને અંદરનો અંધકાર બહાર જતો નથી. માણસ મળે છે, વાતો કરે છે, સાથે ખાય છે, પીએ છે. એકબીજા સાથે પ્રેમગોષ્ઠિ કરે છે. પણ વચ્ચે દીવાલ છે–પદ છે. પ્રકાશ નથી, તિમિર છે. આવા સંજોગોમાં માનવતાની ખેત એકબીજાના હૈયામાં કઈ રીતે પહોંચી શકે ?
શું થાય, દ્રવ્ય એવું આવ્યું ! કાળાં બજારોને, યુદ્ધના અત્યાચારોને, વિશ્વાસઘાત મા આવ્યો એટલે માનવી માનવતા

Page #29

' ૨૮ વિહેણ બન્યો. માણસ હવે ખવડાવીને નથી ખાતા, પણ લૂંટીને એકાન્તમાં બેસી એકલે ખાય છે. ત્યાં સાધર્મિક વાત્સલ્ય કે સહભજનની તો વાત જ ક્યાં રહી? અતિથિને ભેજન આપવાની વાત, આજ તો કેટલાકને કલાસૃષ્ટિ જેવી લાગે છે, છતાં આપણું ભાગ્ય કે આવી હવામાં પણ માનવતા ભરેલા અને મૈત્રીથી છલકાતા હૈયાવાળા માન મળી આવે છે. એવાઓને જોઉં છું ત્યારે માથું એમના ચરણમાં નમી પડે છે.
થોડાં વર્ષો પહેલાં મુંબઈની નિશાળના બે શિક્ષકે કેટલાક પશ્નો પૂછવા આવેલા. અમારો વાર્તાલાપ ચાલતા હતા. એ પ્રસંગને ઉદ્દેશીને શ્રીરામ અને ભારતનું નામ લીધું, ત્યાં પેલા બીજા ભાઈએ કહ્યું : “ આ ભાઈને આ યુગના ભરત કહીએ તેય ખોટું નથી. એવો એમનો ત્યાગ છે. એમની ઉંમર ૪૫ વર્ષની છે. એ અપરિણીત છે. બ્રહ્મચારી છે, પોતાના ભાઈના કુટુંબ ખાતર એમણે જીવનભર બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા કરી છે.
મને એમની આ વાત જાણવાની જિજ્ઞાસા થઈ મેં એમને જ પૂછ્યું, “આ વાતનું રહસ્ય શું છે?” :
એમણે નમ્રતાથી કહ્યું, “એ કાઈ મહાન ત્યાગ મેં કર્યો નથી. આ ભાઈ મારા મિત્ર છે એટલે પ્રશંસા કરે છે, મેં તો મારી ફરજ બજાવી છે. અમે બે ભાઈઓ હતા. મારા મોટા ભાઈએ કેટલાંય દુઃખ ને કષ્ટ વેઠી મને ભણાવ્યો, પુસ્તક લેવા માટે ને તમે ફી ભરવા માટે પણ પૈસા અમારી પાસે ન હતા. ત્યારે મહિનાઓ સુધી એક ટંક ભૂખ્યા રહી એમણે મને ભણાવ્યો. એમને યાદ કરું છું એટલે થાય છે એ કેટલા મહાન હતા? આજથી વીસ વર્ષ પહેલાં હુલ્લડમાં એ અણધાર્યો મૃત્યુ પામ્યા. પાછળ ચાર બાળકે અને ભાભી રહ્યાં. આજીવિકા માટે કંઈ સાધન ન હતું. સૌ નિરાધાર થઈ ગયાં. તે વખતે હું અમદાવાદમાં ભણાવતો હતે. એ જ વર્ષમાં

Page #30

મારાં લગ્ન થવાનાં હતાં. ભાવિનાં મધુર સ્વને મને ખેંચી રહ્યાં હતાં. બીજી બાજુ મારા ભાઈનું નિરાધાર કુટુંબ હતું. મારે શું કરવું? હું લગ્ન કરું તે મને મળતા સે રૂપિયા મારા સંસારમાં જ પૂરા થાય. ભાભી અને બાળકનું શું ? જે ભાઈએ મને પરસેવો પાડીને, ભૂખે રહીને, દુઃખની શિલા શિયા પર લઈને ભણાવ્યો, એની ગેરહાજરીમાં એનાં બાળકે રઝળે, ભૂખે મરે, શિક્ષણ વિના રહે ! એ હું જોયા કરું ? હું લગ્ન કરીને આણંદ માણું ને મારા ભાઈનું કુટુંબ ભીખ માગે તે મારી માનવતા ન લાજે ? જેણે મને પિષ્ય અને શિક્ષણ આપ્યું એના કુટુંબને પિષવું અને શિક્ષણ આપવું એ શું મારે ધર્મ ન હતું ? પણ એ ક્યારે બને ? હું લગ્ન ન કરું તો ! મેં તરત જ નિર્ણય લીધે. ગુરુ પાસે જઈને પ્રભુની સાક્ષીએ આજીવન બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. આપના જેવાના આશીર્વાદથી આજ સુધી તે નિયમ પળાય છે અને હવે તે બહેત ગઈ, થેડી રહીં.'
મારા ભાઈનું કુટુંબ મારી સાથે જ છે. મોટી દીકરીને તે પરણાવી. મારા ભાઈનો મ ટે દીકરો એમ. એ. માં છે. એ મારા વચનને દેવવચન તુલ્ય ગણી સેવા કરે છે. એવી સેવા અને એવી
ભક્તિ તો હું જોઉં છું કે સગે પુત્ર પણ પિતાની નથી કરતો. મેં નિષ્ઠાથી કર્તવ્યપાલન કર્યું તો એને બદલે મને એણે મળ્યો છે. આજ હું કેટલે સુખી છું ? મને થાય છે, બીજુ કોઈ મહાન કાર્ય ભલે મેં નથી કર્યું, પણ કર્તવ્યપાલન તે જરૂર કર્યું છે.' લઘુતામું પ્રભુતા વસે, પ્રભુતાસે પ્રભુ દૂર
જે માણસ કર્તવ્યની કેડી પર ચાલે છે, તેનું જીવન ફૂલ જેવું સુવાસિત, સુવિકસિત તેમજ પ્રફુલ્લ હોય છે. પણ જે કર્તવ્યને બરાબર સમજતા નથી તેનું જીવન કેવું હોય છે, તે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. - શિયાળે યોગીને પૂછ્યું: “તે આ મડદાનું માથું ખાઉં?”

Page #31

ઉo
ગીએ કહ્યું “ના ભાઈ ના ! આ માણસનું તો માથું પણ ખાવા લાયક નથી. કારણ કે જર્વે તું હિટ ગર્વથી આનું માથું સદા ઊંચું જ રહ્યું છે, એ કયાંયે નમ્યું નથી. હા, અધિકારીઓ આગળ એણે માથું ઘસ્યું હશે, ધનવાનેને નમન પણ કર્યો હશે, પણ દેવે આગળ, ગુરુ આગળ અને ધર્મો આગળ તે એ અકકડ જ રહ્યું છે. પિતાને ઘેર આવનારની સામે એ નમ્રતાથી કદી ગય નથી. પોતાને ત્યાં આવેલા અતિથિઓને એણે નમ્રતાપૂર્વક સત્કાર પણ કર્યો નથી. અને પિતાના ગુરુજને આગળ પણ એ અક્કડ થઈને ચાલ્યું છે,
માણસમાં જેમ લાયકાત આવતી જાય છે, તેમ તેમ એમાં નમ્રતા આવવી જોઈએ. આંબાને જેમ ફળ આવતાં જાય તેમ તે નમે છે. નમ્રતામાં જ એની મહત્તા રહેલી છે. એટલે આપણે કહીએ છીએ, “લઘુતામું પ્રભુતા વસે, પ્રભુતાસે પ્રભુ દૂર.” લાયક માણસ કેવા નમ્ર હોય છે અને અલ્પ સત્ત્વવાળા કેવા ઉદ્ધત હોય છે એને એક પ્રસંગ મને યાદ આવે છે. .
અમે અંધેરીમાં ચાતુર્માસ હતા. અમારા નજીકના બંગલામાં એક ભાઈ ગ્રેજ્યુએટ થયેલા રહે. પણ એમનામાં અભિમાન તે ભાય નહિ. એ ચાલે ત્યારે અક્કડ, ઘરથી નીકળે ત્યારે તે એની ચાલ પણ જોવા જેવી. તાડ વળે તે એ વળે. અમારા સાધુઓ સામે મળે તે ભાઈ મોઢું મરડીને ચાલે. એને થાય કે આ તો પૃથ્વી ઉપર ભારભૂત! આ સાધુઓ શું કામના? મફતનું ખાય અને ફર્યા કરે !
એક દિવસ ગમ્મત થઈ. હું એક ભાઈને બંગલે આહાર લેવા ગયેલે, ત્યાં એ બંગલાના માલિકે મારી સાથે જ્ઞાનગોષ્ઠ માંડી. વાતે ચાલતી હતી, એટલામાં પેલા અકકડભાઈ આવ્યા. શેઠને જોતાં જ એ એકદમ નમ્ર બની ગયા. શેઠને ખૂબ જ સભ્યતાથી સલામ કરી.
શેઠે કહ્યું: “આટલું મોડું નોકરી કરે છે કે હજામત?” પેલાએ અતિ નમ્રતાથી અને દીનતાથી કહ્યું “ સાહેબ ! આજે

Page #32

૩૧ જરા મોડું થઈ ગયું. માફ કરો. હવેથી આવી ભૂલ નહિ થાય.” અને એમના ઈશારા પ્રમાણે કામે લાગી ગયા.
મેં પૂછયું, “આ ભાઈને કેટલે પગાર આપે છે ?”
ઉત્તર મળે “ઢસો.” મને મનમાં થયું દેઢો માટે આટલી દીનતા આટલી કાકલુદી ભરી વિનંતી ?
જ્યારે બેગને રોગ જાણી લાત મારનાર ત્યાગીઓને જોઈ અક્કડ બને અને ધનવાનની આગળ દીન બને, ત્યારે દ્રોણાચાર્યનું વચન યાદ આવે છે. અથનાં વાણા વયમ્ અમે ધનના દાસ છીએ, ધર્મના નહિ!
ધનની આગળ તે સૌ નમે. ટલે આપનાર આગળ તે કૂતરું પણ નૃત્ય કરે. માણસ પણ એકલા પેટ પિષનારને જ નમે અને મહા પુરુષોની કદર ન કરે, વડીલના વિનય ન સાચવે, અધ્યાપક પ્રત્યે આદર ન દાખવે તે એની માનવતા કઈ રીતે વિકસે? નમ્રતા માટે વસ્તુપાલનો પ્રસંગ વિચારવા જેવો છે.
પાલીતાણાની યાત્રાએ નીકળેલો સંઘ મહામંત્રી વસ્તુપાળના ગામમાં આવ્યું. એમણે સપ્રેમ સંધને ભજનનું નિમંત્રણ આપ્યું. સંધ પિતાને ઘેર આવ્યું ત્યારે એમના હૈયામાં હર્ષ માય નહિ. સુવર્ણના થાળ અને સુવર્ણની ઝારી લઈ બારણા પાસે મહામંત્રી પતે જ સંઘના પગનું પ્રક્ષાલન કરવા બેઠા. વસ્તુપાળ સંધમાં આવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિને પ્રેમથી નમન કરી એનાં ચરણ ધૂએ. અને મહાસેનાપતિ તેજપાળ અતિથિને અંદર લઈ જાય. આ રીતે સમસ્ત સંધના પગ ધોતાં એમના શરીર પર પરસેવાની ધારા વહેવા લાગી.
નોકરેએ કહ્યું: “માલિક! આ કામ અમને સોંપે. થોડા બાકી રહ્યા છે, એમના પગ અમે ઘેઈશું. આપના શરીર પર પરસેવાની ધારા વહી રહી છે. આપને થાક લાગે હશે.”

Page #33

મહામંત્રી વસ્તુપાળે આપેલે ઉત્તર કદી ન ભૂલાય તેવો છે. “અરે થાક ? થાક તે જન્મજન્મને ઊતરી ગયો. તમને આ પરસેવાની ધારા લાગે છે, પણ મને તે આ પ્રેમની ધારા લાગે છે. તીર્થને સ્પર્શ આવેલા માનવીના પગ ધોવાનું સૌભાગ્ય મને ક્યારે મળે? આ ધારાની બું દેબુંદમાં વાત્સલ્ય, પ્રેમ ને મૈત્રી ભરેલાં છે !'
આવા મહાન માણસોમાં પણ કેવી ઉન્નત ભાવના હતી ! માનવ પ્રત્યે કેવું સન્માન હતું ! કેવી ઉન્નત ભાવના હતી !
માનવ જીવન એકલા ધનથી મહાન નથી બનતું, “ Greatness does not consist in Riches.” મહત્તા ધનની નહિ; મનની છે.
આજના પ્રવચનમાં આપણે જોઈ ગયાં છે, જે હાથે દાન દીધું નથી, જે કાને સર્વચન સાંભળ્યાં નથી, જે આંખે ત્યાગનાં દર્શન કર્યા નથી, જે પગે તીર્થની યાત્રા કરી નથી, જે પેટમાં ન્યાયનું-પ્રમાણિક્તાનું દ્રવ્ય ગયું નથી, અને જે મસ્તક ગુરુજનોના ચરણમાં નમ્યું નથી તે દેહ તો મારે માટે પણ લાયક નથી એમ જાણું શિયાળ પણ ભૂખ્યું ચાલ્યું.
-
આ સાંભળીને વિચાર આવે છે. આપણું જીવનમાં ધર્મ ન હેય તો આપણું જીવન પણ અર્થહીન ગણાય. જીવનમાં ઘમ હોય તો જ જીવનની મહત્તા છે.
આપ સૌ માં પ્રવચન પર ખૂબ ગંભીરતાથી વિચાર કરજે, અને જીવનમાં કે નહિ, પણ આચરણનો, મરે નહિ પણ જીવતો ધમ લાવે છે કાશમય બનાવો એ શુભેચ્છા......
મુદ્રક : મણિલાલ છગનલાલ શાહ. ધી નવપ્રભૂત પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,

Page #34
સુપ્રસિદ્ધ ચિંતક ને કુશળ વ્યાખ્યાનકાર મુનિ શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી મ. ‘ચિત્રભાનુ’ ના | અપૂર્વ ગ્રંથા સૌરભ સુંદર, સચિત્ર આવૃત્તિ). ( 18 જીવનના બાગમાં નવીન વિચારણાની બહાર લાવે તેવા, સુંદર પદ્યના નમૂના જેવા રસભરપૂર ગમૌક્તિકોને સંગ્રહ. એક એક મૌક્તિકમાં જીવનના બાગમાં નવી સૌરભ પ્રગટે તેવું સારરૂપ લખાણ છે. સાર સંભાર 1-12 તત્વચિંતક મુનિરાજ અહીં જૂના વાર્તાસુવણને નવા ઢાળ ને નવા અલકારો સાથે રજૂ કરે છે. આમાં આજના યુગની જીવન પુકાર સચોટ રીતે રજૂ થઈ છે. જીવન ને દર્શન 1 = 0 ભારતભરમાં ઘૂમેલા ને જીવનભર પ્રત્યેક વર્તમાન પ્રવાહોનું વિશ્લેષણ કરનાર આ કુશળ વ્યાખ્યાનકારનાં ભાષણોનો સંગ્રહ છે. એક એક ભાષણ ભાવ, ભાષા ને સમાજ સમસ્યાના મમને વીંધે છે. જબાનના ઝવેરી મુ િઆ લમનાં જાદુ પણ આમાં જમાવ્યાં છે. કિાય તે આપે છે હોય તે જ જે માં પણ જીવનરુષોના જીવનની ફિ 'ક | આપ સૌ અને જીવનમાં - 4 ધમ લાવી ? મુદ્રક : મણિલાલ છગનલાલ શાહ, ધી નવપ્રભો 6,