Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2534 / bhagavAn pArzvanAtha : hADavallI (karnATaka) mArgazIrSa, vi.saM. 2064 disambara, 2007 * mUlya 15/.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe 19 bhUla nahIM para bhUlanA, ziva-patha meM vrdaan| nadI bhUla giri ko kare, sAgara kA sNdhaan|| 20 prabhu dikhate taba aura nA, aura samaya sNsaar| ravi dikhatA to eka hI, candra sAtha parivAra // 21 sura-pura bhI nIrasa rahA, rasa kA nahIM svaal| kSAra rasAtala aura haiM, detI 'rasA' rsaal|| 22 rasAla surabhita sUMgha, chU rasa kA ho anumaan| viSaya-saMga bina santa meM, virAgatA ko maan|| 23 prabhu ko lakha hama jAgate, varanA sote ghor| sUryodaya prabhu Apa haiM, candrodaya haiM aur|| 28 bhA~ti-bhA~ti kI bhrAntiyA~, taraha-taraha kI caal| nAnA nArada-nItiyA~, le jAtIM pAtAla // 29 lokatantra kA bheSa hai, lobha-tantra hI shess| deza-bhakta kyA deza meM, kahIM hue nizzeSa? // 30 sattA kA nA sAtha do, sadA satya ke saath| binA satya sattA suno, de na sampadA sAtha // 31 anAtha nara ho dharma bina, dharma-dhAra ho naath| pujatA ugatA sUrya hI, nahIM DUbatA bhrAta! | 32 24 kArya dekhakara ho hameM, kAraNa kA anumaan| dizA dizAntara meM dikhA, sUrya tabhI gtimaan|| 25 anubhava nA ziva-paMtha meM, Atama kA avikaar|| lavaNa milA jala zuci dikhe, kintu svAda to khaar|| mAnI meM kSamatA kahA~?, milA sake gunnmel| pAnI meM kSamatA kahA~?, milA sake ghRta, tail|| 33 ghUghaTa nA ho rAga kA, maraghaTa jaba lauM hoy| jamaghaTa, panaghaTa para rahe, para nA dala-dala hoy|| 34 Thokara khA-khA phira rahA, dara-dara dUra draar| sva-para dayA kara, dAna kara, kahate diin-dyaal|| 35 yakIna kina-kina para karo, kina-kina ke ho daas| udAsa kyoM ho? eka hI, upAsya ke do pAsa // 36 dUra, sahaja meM DUba ho, dUra rahe saba dhuul| Agata to abhibhUta ho, aura bhUta ho bhuul|| 26 vatana dikhe nA prabhu unheM, dhanAndha mn-aadhiin| ullU ko ravi kaba dikhA, divAndha dina meM diin|| 27 viSaya-vitta ke vaza hue, nA pAte shiv-saar| pha~se kIca kyA? cala sake, zira para bhArI bhaar|| 'sUryodayazataka' se sAbhAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji. naM. UPHIN/2006/16750 disambara 2007 sampAdaka pro. ratanacandra jaina kAryAlaya e/2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla- 462039 (ma.pra.) phona naM. 0755-2424666 sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA, madanagaMja kizanagar3ha paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA DaoN. zItalacandra jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN. surendra jaina 'bhAratI', burahAnapura ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla ka~varalAla pATanI (me. Ara. ke. mArbala) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) phona : 0562-2851428, 2852278 sadasyatA zulka 5,00,000ru. 51,000ru. 5,000ru. ziromaNi saMrakSaka parama saMrakSaka saMrakSaka AjIvana vArSika 1100 ru. 150 ru. eka prati 15 ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| mAsika jinabhASita * lekha AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe * bAraha bhAvanA : muni zrI suvratasAgara jI * muni zrI kSamAsAgara jI kI kavitAe~ * sampAdakIya : paMcakalyANakoM ke AdhyAtmika svarUpa kI AvazyakatA * samyagdarzana : zrI gaNezaprasAda jI varNI * divyadhvani kI divyatA : munizrI praNamyasAgara jI * mahAvIra kA ahiMsAvrata : AcArya hajArIprasAda dvivedI * khyAtivAda : prameyakamalamArttaNDa ke prakAza meM : DaoN0 vIrasAgara jaina * jarA socie gAya ke bAre meM * kavitA antastattva * dina pahAr3a se * jijJAsA samAdhAna * kathA * bhagavAn pArzvanAtha : zrImatI menakA gA~dhI * biskiTa aura digbhramita grAhaka : zrI AdinAtha yuvaka saMgaThana, phalaTaNa * bundelakhaNDa kA jaina kalA-vaibhava : zrI rAkeza datta trivedI * grantha samIkSA varSa 6, samAcAra * 'aikyUpresara phuTa riphaleksolaoNjI' : manoja jaina 'madhura' : paM. ratanalAla bainAr3A : muni zrI samatAsAgara jI lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| 'jinabhASita' se sambandhita samasta vivAdoM ke liye nyAyakSetra bhopAla hI mAnya hogA / aGka 12 pRSTha A. pR. 2 A. pR. 3 A. pR. 4 2 461 11 13 16 18 19 223 12 24 26 27 29-32
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya paMcakalyANakoM ke AdhyAtmika svarUpa kI AvazyakatA varSAyoga kI samApti ke pazcAt aba samAja meM paMcakalyANaka pratiSThA mahotsavoM kA zubhAraMbha ho gayA hai| lagabhaga zatAdhika paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava jUna 2008 taka hone kI saMbhAvanA hai| jaba hama utsava ko acchAI kI dRSTi se dekhate haiM, to mahotsava ke prati ujjvalatA kA bhAva hotA hI hai| ataH paMcakalyANaka pratiSThA samArohoM ke Ayojana hama sabake lie maMgalakArI hoM, aisI hama kAmanA karate haiN| tIrthaMkara ke paMcakalyANaka haiM- garbha, janma, tapa, jJAna aura mokSa ye saba jIvoM ke lie kalyANakArI hote haiM, ataH inakA kalyANaka nAma sArthaka hai| Aja ina mahotsavoM meM lAkhoM se karor3oM rupaye taka vyaya hotA hai aura aMta meM saba pUchate haiM ki itane rupaye kharca karane ke bAda upalabdhi kyA rahI? aura kucha loga jo Ayojana se jur3e hote haiM, svayaM ko ThagA huA sA anubhava karate haiN| aba dinadahAr3e kisane Thaga liyA? yaha kahanA muzkila parama pUjya saMta ziromaNi AcAryazrI vidyAsAgara jI mahArAja ke sAnnidhya meM sampanna hue kucha paMcakalyANaka pratiSThA mahotsavoM meM bacI huI rAzi zrI aMtarikSa pArzvanAtha, sirapura tathA siddhakSetra kuNDalapura Adi ke lie preSita kI gaI thii| yaha eka sukhada pahala thI, jisakA sabhI ko anukaraNa karanA caahie| kucha sthAnoM para sImita lakSyoM kI pUrti, jaise chAtravRtti koSa, pAThazAlA Adi kA saMcAlana yA dharmazAlA-nirmANa jaise kArya honA bhI jJAta hue haiN| ina kAryoM meM dhana kA vyaya honA dAna bhAvanA ke anukUla bhI hai| lekina kahIM-kahIM yaha bhI dekhane meM AyA hai ki saMcita dAnarAzi kA durupayoga huA hai yA vaha kucha vyaktiyoM ke dvArA har3apa lI gaI hai| samAja meM Aja bhI dAnarAzi ke viSaya meM pAradarzitA utanI nahIM hai, jitanI honI caahie| Aja hamAre aneka tIrthakSetra apane astitva kI lar3AI lar3a rahe haiN| kucha tIrtha aise bhI hai, jo dhanAbhAva ke kAraNa jarjara ho rahe haiN| dhArmika zikSAvAle vidyAlaya mRtaprAya ho rahe haiN| hamAre pAsa koI vizAla chAtravRtti hai, jo niSpakSa bhAva se samAja ke abhAvagrasta vidyArthiyoM ko ucca zikSA dilA ske| aneka loga dhanAbhAva ke kAraNa ucita cikitsA bhI nahIM karA pAte haiN| samAja ke upekSita varga ko mUladhArA meM lAne kI bhI AvazyakatA hai| ina sAmAjika AvazyakatAoM ke sAtha Aja jo sabase bar3I kamI dekhane meM A rahI hai, vaha yaha hai ki paMcakalyANaka mahotsava mAtra manoraMjana ke utsava banate jA rahe haiM, jaba ki inheM AdhyAtmikatA se anivArya rUpa se jur3A honA cAhie, kyoMki jisameM AtmA ke sarvocca lakSya mokSa taka pahu~cAne kI prakriyA batAI gaI ho, use manoraMjana yA ha~sI-majAka kA mAdhyama banAnA kadApi ucita nahIM kahA jA sktaa| hama saba jAnate haiM ki bhAratIya saMskRti adhyAtma kI saMskRti hai, jisake kendra meM AtmA kA hita nihita hai| binA AtmA ko kendra meM lie hue jitanI bhI kriyAe~ hai, ve bAhya hI mAnI jaayeNgii| hamArI AdhyAtmika vyavasthA zarIra aura AtmA ke saMyoga para Azrita hai| ___paMcakalyANaka pratiSThA mahotsavoM meM sAdhuoM kI upasthiti anivArya honI caahie| kyoMki satsaMgati ke binA koI bhI pAramArthika kArya pUrNa nahIM hotA, phira yahA~ to sUryamaMtra dekara mUrti ko pratiSThita karanA hotA hai| satsaMgati ke pakSadharoM kA kathana hai ki ajJAnI aura snehIjanoM kI saMgati nahIM karanA cAhie, kyoMki ve nimnagA nadI kI taraha hote haiM, jo Upara kI ora nahIM le jAte, balki nIce kI ora hI le jAte haiN| jabaki satsaMgati kA lakSya Upara kI ora jAnA hotA hai| satsaMgati mana ko, vicAroM ko, kAryoM ko nirmala banAtI hai, viveka ko jagAtI hai| gosvAmI tulasIdAsa jI ne likhA hai- "binu satsaMga viveka na hoii|" durjanoM kI saMgati se visaMgati janma letI hai, durgati milatI hai| unase yaha ummIda hI vyartha hai ki ve ApakA bhalA kreNge| eka bAra eka cUhA billI se AtaMkita hokara bhAga rahA thA, to eka vyakti ne use apane thaile meM chipA liyaa| kucha dera zAMti rahI, jyoM hI cUhe ko lagA ki khatarA Tala gayA hai, to vaha thaile ko kATakara 2 disambara 2007 jinabhASita
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga gyaa| aisA hotA hai durjana kI saMgati kA phl| satsaMgati ke prabhAva meM Akara vyakti apanA tana, mana, dhana, dAna, zIla evaM tapa meM lagAtA hai, satkAryoM ko karatA hai, burAiyoM se bacatA hai aura bure logoM ke prati mAdhyasthya bhAva rakhatA hai| sAmAjika kAnUna evaM dhArmika mAnyatAe~ hameM duHkhoM se bacAne ke lie haiM, ataH unakA pAlana hameM paMcakalyANaka pratiSThA jaise AyojanoM meM karanA caahie| saMsAra meM janma, jarA (bur3hApA) aura mRtyu ko du:kha isalie kahA gayA hai ki hama tana-mana-vacana ke vazIbhUta haiN| agara manuSya mana aura tana se Upara uThakara binA pramAda ke sva-para-hita meM juTa jAye, to na janma duHkhadAyI hogA, na bur3hApA aura na mRtyu| AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ThIka hI kahate haiM ki "bhaviSya kI ujjvalatA ke lie dUradarzana kI nahIM, dUradRSTi kI AvazyakatA hai|" jisake pAsa dUra dRSTi hotI hai, vaha laukika upalabdhiyoM ko sukha nahIM mAnatA, balki unake Age jAkara AtmA ke hita kA cintana karatA hai aura kSamA, madatA, saralatA Adi Atmika guNoM kI ArAdhanA karatA hai vyakti aura samAja AdhyAtmika mUlyoM ke sahAre hI bacate haiM, ataH hamAre lie yahI upAdeya haiN| AdhyAtmika mUlya akele paramArtha ko hI nahIM sudhArate, apitu lokahita meM bhI kAryakArI hote haiN| ataH inakI paMcakalyANaka pratiSThA jaise mahattvapUrNa dhArmika AyojanoM meM anadekhI nahIM karanI caahie| DaoN0 surendra kumAra jaina bodha-kathA mahatvAkAMkSI kabhI bUr3hA nahIM hotA alpadAna kI mahattA paMcataMtra meM kahA gayA hai ki sAdhAraNa puruSoM ke pahale bahuta pahale cIna ke cAMga cU nAmaka pradeza meM vahA~ citta aura bAda meM zarIra meM bur3hApA AtA hai| lekina karmazIla | ke eka mahaMta ne bhagavAn buddha kI eka mUrti banavAne ke lie logoM ke zarIra meM bhale hI Ayu ke lakSaNa A jAe~, parantu | dhana ikaTThA karane ke prayojana se apane ziSyoM ko ghara-ghara unake citta meM kabhI bur3hApe ke lakSaNa nahIM aate| / bhejaa| AcArya vinobA bhAve ne bhI kahA hai ki jisane kisI isI prakriyA meM eka ziSya ko tina-nU nAma kI eka naI cIja sIkhane kI AzA ko hI chor3a diyA, vaha saca | bAlikA milii| usake pAsa eka sikkA thaa| zraddhAvaza usane meM bUr3hA hai| apane sikke ko dAna karanA cAhA magara mahaMta ke ziSya ne kahate haiM ki eka gA~va meM eka darjI rahatA thaa| eka sikke ko ati tuccha samajhakara lene se inakAra kara diyaa| bAra usakI suI TUTa gii| bAjAra gA~va se dUra thA aura saptAha kucha dinoM ke bAda jaba kAphI mAtrA meM dhana ikaTThA meM eka hI bAra lagatA thA, ataH darjI kA kAma kaI dinoM ho gayA, taba mUrti nirmANa kArya AraMbha huA, paraMtu bArataka rukA rhaa| bAra ke prayAsa ke bAda bhI mUrti suMdara DhaMga se saMpUrNa nahIM jaba darjI bAjAra gayA, to isa bAra do suIyA~ kharIdakara | ho pA rahI thii| isa para mahaMta ko saMdeha huaa| le AyA aura eka suI ko usane hiphAjata se rakha diyaa| mahaMta ke AdezAnusAra sabhI ziSyoM ne bArI-bArI se saMyoga se isa bAra usakI suI bahuta lambe samaya taka clii| apane vRttAMta sunaae| acAnaka darjI ko dUsarI suI kA dhyAna aayaa| usane | eka ke vRttAMta meM tina-nU kA prasaMga aayaa| isase thaile se nikAlakara suI ko dekhA to usameM jaMga laga cukI mahaMta ko jhaTakA lgaa| mahaMta ke Adeza se vaha ziSya usa thI aura jisa suI ko vaha kAma meM le rahA thA vaha naI| bAlikA ke pAsa gayA aura kSamA mA~gate hue usa sikke ko aura camakadAra thii| saharSa le liyaa| yahI gati manuSya kI bhI hai| vaha taba taka bUr3hA nhiiN| kahA jAtA hai ki dhAtuoM ke ghola meM usa sikke hotA, jaba taka usake jIvana meM utsAha, karmazIlatA aura | ko milA dene para sahaja hI eka suMdaratama mUrti kA nirmANa mAdhurya banA rahatA hai| jaba taka usake jIvana meM mahatvAkAMkSA | ho gyaa| Azcarya kA viSaya hai ki abhI bhI isa buddha pratimA jiMdA hai taba taka koI bhI umra use bUr3hA nahIM banA sktii| ke hRdayabhAga ke ThIka Upara eka sikke jaisA ubhAra hai| -disambara 2007 jinabhASita 3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana zrI gaNezaprasAda jI varNI samyagdarzana kA artha Atmalabdhi hai| AtmA ke| khalI thii| jaba vaha nirdoSa sItA ko jaMgala meM chor3a apane svarUpa kA ThIka-ThIka bodha ho jAnA Atmalabdhi kahalAtI aparAdha kI kSamA mA~ga vApisa Ane lagatA hai taba sItA hai| Atmalabdhi ke sAmane saba sukha dhUla haiN| samyagdarzana jI usase kahatI hai- 'senApati! merA eka sandeza unase AtmA kA mahAn guNa hai| isI se AcAryoM ne sabase pahale | kaha denaa| vaha yaha ki jisa prakAra lokApavAda ke bhaya upadeza diyA-'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga'= samyagdarzana, | se Apane mujhe tyAgA, isa prakAra lokApavAda ke bhaya se samyagjJAna aura samyagcAritra kA samUha mokSa kA mArga hai| dharma ko na choDa denaa|' AcArya kI karuNA buddhi to dekho, mokSa taba ho jaba ki usa nirAzrita apamAnita dazA meM bhI unheM itanA pahale bandha ho| yahA~ pahale bandha kA mArga batalAnA thA phira | viveka banA rhaa| isakA kAraNa kyA? unakA smygdrshn| mokSa kA, parantu unhoMne mokSa-mArga kA pahale varNana isIlie | Aja kala kI strI hotI to pacAsa gAliyA~ sunAtI aura kiyA hai ki ye prANI anAdikAla se bandhajanita duHkha kA | apanI samAnatA ke adhikAra btlaatii| itanA hI nahIM sItA anubhava karate-karate ghabarA gaye haiM, ataH pahale unheM mokSa | jI jaba nArada jI ke Ayojana dvArA kuzalatA ke sAtha kA mArga batalAnA caahiye| jaise koI kArAgAra meM par3akara | ayodhyA vApisa AtI haiM, eka vIratApUrNa yuddha ke bAda dukhI hotA hai, vaha yaha nahIM jAnanA cAhatA ki maiM kArAgAra | pitA-putra kA milApa hotA hai, sItAjI lajjA se bharI huI meM kyoM par3A? vaha to yaha jAnanA cAhatA hai ki maiM isa rAjadarabAra meM pahu~catI haiM, unheM dekhakara rAmacandra jI kaha kArAgAra se kaise chUTU ? yahI socakara AcArya ne pahale uThate haiM-'tuma binA zapatha diye, binA parIkSA diye yahA~ mokSa kA mArga batalAyA hai| kahA~?' samyagdarzana ke rahane se vivekazakti sadA jAgRta | sItA ne viveka aura dhairya ke sAtha uttara diyArahatI hai, vaha vipatti meM par3ane para bhI kabhI nyAya ko nahIM | 'maiM samajhI thI ki ApakA hRdaya komala hai para kyA kahU~ chodd'taa| rAmacandra jI sItA ko chur3Ane ke liye laGkA gaye | Apa merI jisa prakAra cAheM zapatha leN|' the| laGkA ke cAroM ora unakA kaTaka par3A thaa| hanumAna / rAmacandra jI ne kahA- 'agni meM kUdakara apanI Adi ne rAmacandra jI ko khabara dI ki rAvaNa bahurUpiNI| saccAI kI parIkSA do|' / vidyA siddha kara rahA hai, yadi use vidyA siddha ho gaI to bar3e bhArI jalate hue agnikuNDa meM sItA jI kUdane phira vaha ajeya ho jaayegaa| AjJA dIjiye jisase ki hama | ko taiyAra huiiN| rAmacandra jI lakSmaNa jI se kahate haiM ki loga usakI vidyA kI siddhi meM vighna ddaaleN| sItA jala na jaay| rAmacandra jI ne kahA- 'hama kSatriya haiM, koI dharma lakSmaNa jI ne kucha roSapUrNa zabdoM meM uttara diyAkare aura hama usameM vighna DAleM, yaha hamArA karttavya nahIM | 'yaha AjJA dete samaya nahIM socA? vaha satI haiM, nirdoSa haiM, Aja Apa unake akhaNDa zIla kI mahimA dekhiye|' hanumAna ne kahA- 'sItA phira durlabha ho jAyeMgI' usI samaya do deva kevalI kI vandanA se lauTa rahe rAmacandra jI ne joradAra zabdoM meM uttara diyA- 'eka | the, unakA dhyAna sItAjI kA upasarga dUra karane kI ora sItA nahIM sabhI kucha durlabha ho jAya, para maiM anyAya karane | gyaa| sItA jI agnikuNDa meM kUda par3IM, kUdate hI sArA kI AjJA nahIM de sktaa|' agnikuNDa jalakuNDa bana gayA! lahalahAtA komala kamala rAmacandra jI meM itanA viveka thA, usakA kAraNa | sItAjI ke lie siMhAsana bana gyaa| puSpavRSTi ke sAtha unakA vizuddha kSAyika samyagdarzana thaa| 'jaya sIte! jaya sIte!' ke nAda se AkAza gUMja uThA! sItA ko tIrtha-yAtrA ke bahAne kRtAntavakra senApati | upasthita prajAjana ke sAtha rAjA rAma ke bhI hAtha svayaM jur3a jaGgala meM choDane gayA, usakA hRdaya vaisA karanA cAhatA | gaye, A~khoM se Ananda ke A~sa barasa utthe| gadagada kaNTha thA kyA? nahIM, vaha svAmI kI AjJA kI paratantratA se gayA | se ekAeka kaha uThe- 'dharma kI sadA vijaya hotI hai| thaa| usa samaya kRtAntavakra ko apanI parAdhInatA kAphI zIlavrata kI mahimA apAra hai|' 4 disambara 2007 jinabhASita
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmacandra jI ke avicArita vacana sunakara sItA jI / mithyAdRSTi haiN| kaSAya ke asaMkhyAta - loka - pramANa sthAna ko saMsAra se vairAgya ho cukA thA, para 'niHzalyo vratI'= vratI ko ni:zalya honA caahiye| isalie unhoMne dIkSA lene se pahale parIkSA denA Avazyaka samajhA thA / parIkSA meM vaha pAsa ho giiN| haiN| unameM unakA svarUpa yoM hI zithila ho jAnA prazama guNa hai / mithyAdRSTi avasthA ke samaya isa jIvakI viSayakaSAya meM jaisI svacchanda pravRtti hotI hai, vaisI samyagdarzana hone para nahIM hotI / yaha dUsarI bAta hai ki cAritramoha ke udaya se vaha use chor3a nahIM sakatA ho, para pravRtti meM zaithilya avazya A jAtA hai / prazama kA eka artha yaha bhI hai, jo pUrva kI apekSA adhika grAhya hai- 'sadyaH kRtAparAdhI jIvoM para bhI roSa utpanna nahIM honA' prazama kahalAtA hai / bahurUpiNI vidyA siddha karate samaya rAmacandra jI ne rAvaNa para jo roSa nahIM kiyA thA vaha isakA uttama udAharaNa hai / prazama guNa taba taka nahIM ho sakatA, jaba taka anantAnubandhI-sambandhI krodha vidyamAna hai| usake chUTate hI prazama guNa prakaTa ho jAtA hai| krodha hI kyA anantAnubandhIsambandhI mAna mAyA lobha-sabhI kaSAya prazamaguNa ke ghAtaka haiM / rAmacandra jI ne unase kahA- 'devi ! ghara calo, aba taka hamArA sneha hRdaya meM thA, para loka-lAja ke kAraNa A~khoM meM A gayA hai / ' sItAjI ne nIrasa svara meM kahA- 'nAtha ! yaha saMsAra duHkharUpI vRkSa kI jar3a hai aba maiM isameM na rhuuNgii| saccA sukha isake tyAga meM hI hai / ' rAmacandra jI ne bahuta kucha kahA- 'yadi maiM aparAdhI hU~, to lakSmaNa kI ora dekho, yadi yaha bhI aparAdhI hai to apane baccoM lava - kuza kI ora dekho aura eka bAra punaH ghara meM praveza kro|' para sItA jI apanI dRr3hatA se cyuta nahIM huiiN| unhoMne usI samaya keza ukhAr3a kara rAmacandra jI ke sAmane pheMka diye aura jaMgala meM jAkara AryikA bana giiN| yaha saba kAma samyagdarzana kA hai, yadi unheM apane Atmabala para vizvAsa na hotA, to vaha kyA yaha saba kArya kara sakatI thIM? kadApi nahIM ! aba rAmacandra jI kA viveka dekhiye| jo rAmacandra sItA ke pIche pAgala ho rahe the, vRkSoM se pUchate the ki kyA tumane merI sItA dekhI hai? vahI jaba tapazcaryA meM lIna the sItA ke jIva pratIndra ne kitane upasarga kie para vaha apane dhyAna se vicalita nahIM huye / zukladhyAna dhAraNa kara kevalI avasthA ko prApta hue / samyagdarzana se AtmA meM prazama, saMvega, anukampA aura Astikya guNa prakaTa hote haiM, jo samyagdarzana ke avinAbhAvI haiN| yadi Apa meM yaha guNa prakaTa huye haiM, to samajha lo ki hama samyagdRSTi haiN| koI kyA batalAyagA ki tuma samyagdRSTi ho yA mithyAdRSTi / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA saMskAra chaha mAha se jyAdA nahIM calatA / yadi ApameM kisI se lar3AI hone para chaha mAha se bAda taka badalA lene kI bhAvanA rahatI hai, to samajha lo abhI hama saMsAra aura saMsAra ke kAraNoM se bhIta honA hI saMvega hai| jisake saMvega guNa prakaTa ho jAtA hai vaha sadA AtmA meM vikAra ke kAraNabhUta padArtha se judA hone ke liye chaTapaTAtA rahatA hai| saba jIvoM meM maitrI bhAva kA honA hI anukampA hai / samyagdRSTi jIva saba jIvoM ko samAna zakti kA dhArI anubhava karatA hai| vaha jAnatA hai ki saMsAra meM jIva kI jo vividha avasthAe~ ho rahI haiM, unakA kAraNa karma hai, isalie vaha kisI ko nIcA- U~cA nahIM maantaa| vaha sabameM samabhAva dhAraNa karatA hai| saMsAra, saMsAra ke kAraNa, AtmA aura paramAtmA Adi meM Astikya bhAva kA honA hI Astikya guNa hai| yaha guNa bhI samyagdRSTi meM hI prakaTa hotA hai, isake binA pUrNa svatantratA kI prApti ke liye udyoga kara sakanA asambhava hai| ye aise guNa haiM jo samyagdazana ke sahacArI haiM aura mithyAtva tathA anantAnubandhI kaSAya ke abhAva meM hote haiM varNI - vANI 1 / 328-333 apanI manovRtti para niyaMtraNa karanA hI AtmAnuzAsana hai / mana para niyaMtraNa indriya niyaMtraNa kA kAraNa hai / indriyoM kA niyaMtraNa hone para hI saMsAraparibhramaNa (zAMta) vaza meM ho sakatA hai| jo mana ke AdhIna hai, vaha indriyAdhIna hotA huA saMsAra cakra se chUTa nahIM sakatA / disambara 2007 jinabhASita 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyadhvani kI divyatA sabhI tIrthaMkaroM ne apanI divyadhvani se samaya-samaya | samAdhAna para dRSTipAta karate haiN| zaMkA- 'kevalI kI dhvani para isa bhavyaloka ko upadeza dekara mokSa kA mArga prazasta ko sAkSara mAna lene para unake vacana pratiniyata eka bhASA kiyA hai| divyadhvani ke sambandha meM kucha vidvAn manISI rUpa hI hoMge aneka bhASA rUpa nahIM ho sakeMge?' prAyaH eka mata nahIM dekhe jAte haiN| upalabdha Agama ke pariprekSya meM unhIM meM se kucha dhAraNAoM kI carcA yahA~ karanA hai / yaha to spaSTa hai ki kevalI bhagavAn manuSya kI taraha nahIM bolate aura na devoM kI trh| unakA upadeza divyadhvani ke mAdhyama se hotA hai / vaha dhvani divya hai, kyoMki anya dhvaniyoM se vilakSaNa hai / 'vaha jinendra bhagavAn kA vacana gaMbhIra hai, mIThA hai, atyanta manohArI hai, doSa rahita hai, hitakArI hai, kaMTha, oSTha Adi vacana ke kAraNoM se rahita hai, vAyu ke rokane se pragaTa nahIM hai, spaSTa hai, parama upakArI padArthoM kA kahanevAlA hai, saba bhASAmayI hai, dUrastha va nikaTastha ko samAna sunAI detA hai, samatArUpa hai, vaha upamA rahita hai, vaha vacana hamArI rakSA kre|" samAdhAna- nahIM, kyoMki kramaviziSTa, varNAtmaka, aneka paMktiyoM ke samuccaya rUpa aura alaga-alaga pratyeka zrotA meM pravRtta honevAlI aisI kevalI kI dhvani sampUrNa bhASArUpa hotI hai, aisA mAna lene meM koI virodha nahIM AtA hai / isa samAdhAna se niSkarSa nikalatA hai ki kevalI bhagavAn kI divyadhvani sampUrNa bhASA rUpa hotI hai, krama se pravRtta hotI hai aura varNAtmaka arthAt akSarAtmaka hotI hai / vaha divyadhvani sAkSara hote hue bhI aneka bhASA rUpa hai / usa divyadhvani meM aneka paMktiyA~ nikalatI haiM, jinheM sunakara zrotAgaNa apane-apane kSayopazama ke anusAra grahaNa kara lete haiM / zrotAgaNa jisa prakAra kA kSayopazama liye hue hote haiM aura jisa bhASA meM upadeza grahaNa kI kSamatA rakhate haiM, unheM usI bhASA meM upadeza grahaNa ho jAtA hai / 'kevalI ke vacana isI bhASA rUpa haiM, aisA nirdeza nahIM kiyA jA sakatA hai, isaliye unake vacana dhvanirUpa haiM, yaha bAta siddha ho jAtI hai|" anakSarI bhASA ko samajhanA pratyeka sAdhAraNa zrotA ke liye saMbhava nahIM hai| jo akSarajJAna rakhate haiM, ve usI akSarAtmaka bhASA ko samajha sakate haiM, yaha bAta pratyakSa siddha hai| yadi divyadhvani sarvathA anakSarAtmaka ho to phira akSarajJAna rakhanevAle zrotA ko kucha bhI samajha meM nahIM AyegA, kintu aisA hotA nahIM hai| 'kevalI ke jJAna ke viSayabhUta padArtha ananta hone se aura zrotA ke AvaraNa karma kA kSayopazama atizayarahita hone se kevalI ke vacanoM ke nimitta se saMzaya aura anadhyavasAya kI utpatti ho sakatI hai| " zrotA ko jitanA kSayopazama hotA hai, utanA to vaha samajha letA hai aura anya ananta artha ko grahaNa karane kI kSamatA na hone se usa divyadhvani se zrotA mana meM saMzaya aura anadhyavasAya utpanna ho jAte haiN| isa saMzaya aura anadhyavasAya ko utpanna karAne kA kAraNa kevalI ke anubhaya-vacana yoga hai| sAtha hI jo satyavacanayoga hai, vaha zrotA ko spaSTa artha kA bodha karA detA hai| isa prakAra ukta pramANoM se yaha spaSTa hotA hai ki vIrasena visaMgati 1 - kucha manISiyoM kA kahanA hai ki 'arhata tIrthaMkara kI divyadhvani meM akSara nahIM hote| isakA nAma dhvani hai, bhASA nahIM hai| bhASA meM akSara hote haiM, dhvani meM akSara nahIM hote| yadi bhagavAn kI vANI sAkSara hotI / to ise bhASA kahA jAtA / ataH yaha dhvani nirakSara hotI hai / ' vicAra kareM ki kyA bhASA akSarAtmaka hI hotI hai? kyA jisameM akSara nahIM hote use bhASA nahIM kahate haiM ? nahIM, nahIM, yaha bAta ucita nahIM hai kyoMki zabda do prakAra ke hote haiM- 'eka bhASAtmaka aura dUsare abhASAtmaka / bhASAtmaka zabda akSara aura anakSara ke bheda se do prakAra ke haiN| akSarIkRta zabdoM se zAstra kI abhivyakti hotI hai, akSarAtmaka zabda saMskRta aura anya ke bheda se Arya aura mlecchoM ke vyavahAra kA kAraNa hotA hai| anakSarAtmaka zabda do indriya Adi jIvoM ke hote haiN| atizaya kevalajJAna ke dvArA vastu svarUpa pratipAdana meM kAraNabhUta bhI anakSarAtmaka bhASAtmaka zabda hote haiM / 2 ina ArSa vacanoM se yaha spaSTa huA ki bhASA akSarAtmaka hI nahIM, anakSarAtmaka bhI hotI hai| jisameM akSara nahIM ho, use bhI bhASA kahate haiM / ataH kevalI bhagavAn ke vacana bhAvAtmaka hote haiM aura anakSarAtmaka bhI / aba hama zrI vIrasenasvAmI ke dvArA kiye gaye zaMkA 6 disambara 2007 jinabhASita muni zrI praNamyasAgara jI ( saMghastha- AcArya zrI vidyAsAgara jI)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI jI divyadhvani ko sAkSara, bhASArUpa svIkAra karate / divyadhvani ko akSarAtmaka hI mAnA hai| kahA bhI haihaiN| ataH divyadhvani bhASAtmaka hone ke sAtha-sAtha kinhIM | 'sAkSara eva ca varNa samUhAnnaiva vinArtha gatirjagati AcAryoM ke abhiprAya se anakSarAtmaka aura kinhIM ke | syaat||10 arthAt divyadhvani akSarasahita hI hai, yahA~ abhiprAya se akSarAtmaka siddha hotI hai| isa prakAra hote | prayukta 'eva' zabda 'hI' artha kA vAcaka hai| ataH evakAra hue bhI hameM AcAryoM ke abhiprAya meM antara yA bheda bhinnatA | ke sAtha sAkSara kahane ke abhiprAya se spaSTa hotA hai ki nahIM mAnanA cAhiye, apitu mukhya, gauNa vivakSA se kathana | divyadhvani ko mukhyarUpa se akSarAtmaka svIkArA hai| isa kiyA hai, aisA svIkAranA caahiye| isakA kAraNa yaha hai bAta ko 'hI' artha ke sAtha kahane kA kAraNa svayaM usI ki AcArya zrI vIrasena jI ne kahA hai ki- 'aNavagaya- | kArikA meM Age batAte haiM ki akSaroM ke samUha ke binA titthayaravayaNa viNiggiya-akkharAkkharappayabahu- | loka meM artha kA bodha nahIM hotA hai| arthAt janasAdhAraNa liMgAliMgiyabIja- padANaM'6 arthAt tIrthaMkara ke vacana | akSarajJAna ke binA kucha bhI samajhane meM sakSama nahIM hotA akSarAtmaka aura anakSarAtmaka hote haiN| yahA~ vacanoM ko | hai| anyatra bhI isI bAta ko kahA hai ki- 'kitane hI ubhayarUpa svIkAra karake unhoMne visaMvAda samApta kara diyA | loga kahate haiM ki sarvajJa ke zabda anakSarAtmaka hote haiM, hai| ata: ina Agama pramANoM se divyadhvani bhASAtmaka hone | unake zabda varNarahita hote haiM, naSTavarNAtmaka hI dhvani hotI ke sAtha-sAtha kathaMcit akSarAtmaka aura kathaMcit | hai| kintu unakA isa prakAra kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki anakSarAtmaka hai, yaha siddha huaa| anakSarAtmaka zabdoM se artha kI pratIti kA abhAva hai|11 jaba yaha siddha ho gayA ki divyadhvani sAkSara aura visaMgati 2- yaha divyadhvani ardhamAgadhI bhASA meM anakSara donoM rUpa hai, taba ekAntarUpa se anakSara hI mAnane- | hotI hai, yaha ardhamAgadhI bhASA kyA hai? to isakA uttara bAle vidvAnoM ke usa sambandha meM diye gaye aneka tarka apane | kucha loga yaha dete haiM ki 'bhagavAna kA samavazaraNa sabase Apa ni:sAra siddha ho jAte haiN| jaisA ki ve vidvAn kahate | pahale vipulAcala parvata (bihAra) para racA gyaa| usa samaya haiM ki 'isa dhvani meM kaMTha, tAla, oSTha Adi kA upayoga bihAra ko magadha bolA jAtA thaa| samavasaraNa meM jo manaSya nahIM hotA hai, kyoMki akSaroM ke uccAraNa meM kaMTha, tAlu | zrotA upasthita the, unameM AdhI saMkhyA meM magadhadeza ke zrotA Adi kA upayoga karanA par3atA hai, jahA~ akSaroccAraNa nahIM | the| aura AdhI saMkhyA magadha ke alAvA anya deza ke hai, vahA~ kaMTha, tAlu Adi kA upayoga bhI nahIM hotA hai|" | zrotAoM kI thii| ataH deva bhagavAn kI vANI ko AdhI yaha kathana aura yukti donoM hI galata haiN| akSaroM ke uccAraNa magadhabhASArUpa meM tathA AdhI anya sarvabhASA ke rUpa meM meM kaMTha, tAlu Adi kA prayoga karanA sAmAnya chadmastha | pariNamAte the, isaliye usakA nAma ardhamAgadhI pdd'aa| yaha manuSya kI apekSA Avazyaka hai| chadmastha manuSya kI tulanA | mahAvIra ke samaya divyadhvani kA rUpa thii|12 sarvajJa-deva se nahIM kI jA sakatI hai| tIrthaMkara sarvajJa kI | isa bAta para vicAra karate haiM ki kyA divyadhvani dhvani kaNTha, tAlu Adi ke sparza ke binA hI nikalatI kA svarUpa alaga-alaga tIrthaMkaroM ke samaya alaga-alaga hai, yaha unakI vANI kA atizaya hai| kahA bhI hai- hotA hai| yadi aisA mAna bhI leM to phira yaha svIkAranA 'jinabhASA'dharaspandamantareNa vijuuNbhitaa| par3egA ki 'sArvArdhamAgadhIyA bhASA' yaha jo pada devakRta tiryagdevamanuSyANAM dRssttimohmniinsht|| caudaha atizayoM ko batAte hue nandIzvara bhakti meM zrI arthAt oSThakampana ke binA utpanna huI jinendra kI | pUjyapAda deva ne diyA hai, vaha mAtra mahAvIra bhagavAn kI bhASA ne tiryaJca, deva tathA manuSyoM kI dRSTisambandhI moha | divyadhvani ko daSTi meM rakha kara diyA hai| para aisA mAnanA dara kiyA thaa| anyatra bhI kahA hai- 'kaMNThoSThAdi-vaconimitta- kadApi ucita nahIM hogA. kyoMki nandIzvarabhakti meM bhagavAna rahitaM no vaatrodhodgtm|' arthAt kaMTha, oTha Adi nimitta- | ke atizayoM kA varNana sarva tIrthaMkaroM ke liye samAna rUpa rahita bhagavAn ke vacana hote haiN| ata: kaMTha oSTha Adi se diyA hai| yadi aisA mAna bhI leM to anya tIrthaMkaroM ke kA spandana nahIM hai, aisA kahakara divyadhvani ko anakSarAtmaka | liye yaha atizaya dasarA hogA. usameM phira sArvArdhakannaDI hI mAnane kA Agraha Agama-viruddha hai| divyadhvani meM | yA sArvArdhamarAThI ye pada aayeNge| kyA yaha bAta Agama ko ubhayarUpatA siddha hone para bhI AcAryoM ne mukhyatA se | samajhanevAle ke gale utaregI? nhiiN| aisI sthiti meM hamezA -disambara 2007 jinabhASita 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvatra vihAra karanevAle mahAvIra bhagavAn kI divyadhvani kA | phira devakRta atizaya meM punaH rakhane kA kyA prayojana hai? yaha atizaya sArvArdhamAgadhI ke rUpa meM nahIM kahA jA skegaa| samAdhAna- AcArya pUjyapAdadeva-racita nandIzvarakyA magadhadeza meM hI bhagavAn kA vihAra hotA hai, jo yaha __ bhakti meM isa ardhamAgadhI bhASA kA nAma sArvArdhamAgadhI kahA gayA ki samavazaraNa meM AdhI saMkhyA meM magadhadeza ke bhASA liyA hai| jisakA artha AcArya prabhAcandra jI ne TIkA zrotA the| yaha bAta to bhagavAn mahAvIra svAmI ke liye | meM isa prakAra kiyA hai- 'sarvebhyo hitA saarvaa| sA cAsau bhI pUrNarUpa se ghaTita nahIM hotI, taba phira anya tIrthaMkaroM | ardhamAgadhIyA c|'15 arthAt jo saba kA hita karanevAlI ke viSaya meM to yaha bAta kadApi ghaTita nahIM ho sakatI hai, isaliye sArva hai| vaha hI sarva hitakArI vANI hai| usa samaya bihAra ko magadha kahA jAtA thA. vahA~ ke ardhamAgadhI hai| arthAt AdhI mAgadhI bhASA sarva hitakArI zrotA samavazaraNa meM adhika the, ye saba managaDhanta yuktiyA~ | hai| bhagavAn kI divyadhvani kA AdhA bhAga jo ki mAgadhI haiM, ina yuktiyoM kA Agama meM kahIM koI ullekha nahIM hai| bhASAtmaka hai saba jIvoM ke hita ke liye pravRtta hotA hai kucha paravartI bhaTTAraka TIkAkAroM ne isa sArvArdhamAgadhI bhASA | isaliye ise sArvArdhamAgadhI bhASA kahA hai| yaha isa TIkA kA vyutpatti-artha AdhI mAgadhI bhASA va AdhI sarvabhASA | se vyutpatti-artha nikalatA hai| tathA isa AdhI bhASA ko rUpa nikAlA hai| ve likhate haiM- 'ardhaM bhagavadbhASAyA mAgadhI bhASA kahane kA prayojana yaha hai ki magadha devoM ke magadhadezabhASAtmakaM ardhaM ca srvbhaassaatmkm|' 13 arthAt sannidhAna se isa divyadhvani kA AdhA bhAga saba jIvoM ke tIrthaMkara kI divyadhvani AdhI magadhadeza kI bhASArUpa aura hita meM pravRtta hotA hai aura AdhA bhAga bIjapadayukta hone AdhI sarvabhASArUpa hotI hai| magadhadeza se divyadhvani ko | se gaNadhara devoM ke liye hI samajhanA zakya hotA hai| kahA jor3akara isa prakAra kI vyAkhyA karanA kevala bhagavAn | bhI hai- 'aThAraha bhASA va sAta sau kubhASA svarUpa dvAdazAMmahAvIra ke liye kathaMcit bhale hI kahI jAya, para sabhI | gAtmaka una aneka bIja padoM ke prarUpaka arthakartA tIrthaMkaroM ke atizayoM meM yaha vyAkhyA lAgU nahIM ho sakatI | tIrthaMkaradeva haiM tathA bIja padoM meM lIna artha ke prarUpaka hai| yadi koI isa prakAra mAne. to phira yaha bhI mAnanA | bAraha aMgoM ke kartA gaNadhara bhaTTAraka granthakartA haiM. aisA par3egA ki sabhI tIrthaMkaroM ne magadhadeza meM hI apanA upadeza svIkAra kiyA gayA hai|'16 tathA vaha divyadhvani eka hokara diyA, vahIM para unakA samavasaraNa lagA, vahIM ke zrotAoM | bhI bhagavAn ke mahAtmya se samasta manuSyoM kI bhASAoM aura ne usa sabhA meM sarvAdhika bhAga liyaa| kintu aisA kadApi | aneka kubhASAoM rUpa pariNamana karake logoM ke ajJAna nahIM hai| sabhI tIrthaMkaroM kA vihAra isa AryakhaNDa meM sarvatra | andhakAra ko dUra karake unheM tattvoM kA bodha karAtI hai| hotA hai, huA hai isa bAta kI pramANikatA Agama granthoM | yadi divyadhvani mAtra bIjapadavAlI ho, to phira vaha gaNadhara se upalabdha hotI hai| aura yaha ardhamAgadhI-bhASArUpa | parameSThI ko hI samajha meM A sakatI hai, kyoMki una bIjapadoM atizaya mAtra bhagavAn mahAvIra kI mukhyatA se nahIM hai, | ra kI makhyatA se nahIM hai | ko samajhane ke liye buddhiRddhi Avazyaka hai| kintu aisA kyoMki anya tIrthaMkaroM kA bhI devopanIta yahI atizaya hai|| nahIM hotA hai| vaha samavasaraNa meM baiThe hue anya aneka pazu, bhagavAn zrI ajitanAtha kI divyadhvani ardhamAgadhI bhASA | deva aura manuSyoM ko bhI samajha meM AtI hai| ataH spaSTa meM thI, aisA ullekha zrI raviSeNa AcArya ne kiyA hai, dekheM- | hotA hai ki usI eka divyadhvani meM kucha bhAga aisA hotA 'bhASA ardhamAgadhI tasya bhASamANasya naadhrau| hai, jo sarvajana sAdhAraNa ko samajha meM AtA hai aura kucha cakAra spandasaMyuktAvaho citramidaM prm||14 / bhAga aisA hotA hai jise mAtra RddhidhArI viziSTa gaNadhara arthAt bhagavAn-ajitanAtha kI bhASA ardhamAgadhI | jana hI samajha sakate haiN| jo bhAga samasta logoM ko samajha bhASA thI, aura bolate samaya unake oThoM ko caMcala nahIM | meM AtA hai, vaha magadhadevoM ke sannidhAna se sabhI jIvoM kara rahI thI, yaha bar3e Azcarya kI bAta thii| ataH aba ke pAsa eka sAtha pahu~catA hai| jisa prakAra Ajakala vaktA hameM isa devopanIta atizaya ko jo sabhI tIrthaMkaroM ke liye | kI vANI ko dhvanivAhaka yantra ke dvArA dUravartI zrotAoM hai, kisI deza kI bhASA se nahIM joDanA caahiye| phira prazna // jAtA hai, usI prakAra magadhadeva usa vANI uThatA hai, ki isa devopanIta atizaya kA artha kyA hai? | ko sabhI meM sarvatra prasArita kara dete haiM, isIliye devakRta aura jaba aSTa pratihAryoM meM divyadhvani ko ginA hai, to | atizaya yaha ardhamAgadhI bhASA kahI jAtI hai| sAmAnyataH 8 disambara 2007 jinabhASita -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ / hai, isI se yaha sArvArdhamAgadhI nAma par3A hai, yaha sutarAM siddha hotA hai| sabhI tIrthaMkaroM kI dhvani eka yojana taka hI phailatI hai 'dhvanirapi yojanamekaM prajAyate zrotRhRdayahArigabhIraH / 17 arthAt bhagavAn kI dhvani jo ki zrotAoM kA mana, haraNa karanevAlI tathA gambhIra hotI hai, vaha eka yojana taka jAtI hai| yaha hai, sabhI tIrthaMkaroM kI divyadhvani kI sAmAnya vizeSatA hai / magadhadevoM ke dvArA yaha dhvani eka yojana se adhika kSetra meM bhI phailAyI jAtI hai / bhagavAn AdinAtha kA samavazaraNa bAraha yojana kA thA, ataH eka yojana ke bAhara va bhItara sarvatra eka sI vANI sabako sunAI de yaha kArya ina devoM kA hone se isa vANI ko sArvArdhamAgadhI / nAma prApta hotA hai| yaha anucita bhI nahIM hai, kyoMki jo sabake hita meM kArya karate haiM unakA nAma ho hI jAtA hai| magadhadevoM kA yahI mAtra kArya hai jisake kAraNa bhagavAn kI vANI ardhamAgadhI bhASA hai| yaha devakRta atizaya meM ginI jAtI hai| isake alAvA ina magadhadevoM kA koI anya kArya nahIM hotA hai| 'magadhadevoM ke nimitta se vaha vANI saMskRta bhASArUpa pariNamana karatI hai / 18 aisA kucha manISiyoM kA kahanA hai| / ' para yaha kArya bhI magadhadevoM kA nahIM hai kyoMki bhagavAn kI divyadhvani kA hI yaha guNa hai ki vaha sabhI bhASAoM aura kubhASAoM rUpa pariNamana kara jAtI hai| jaisA ki kahA hai- 'divyadhvanirbhavati te vizadArthasarvabhASA-svabhAvapariNAmaguNaprayojyaH / 19 aura bhI kahA hai ki- 'jisa prakAra AkAza se barasA pAnI eka rUpa hotA hai, parantu pRthivI para par3ate vaha nAnA rUpa dikhAI dene lagatA hai, usI prakAra bhagavAn kI vANI yadyapi eka rUpa thI tathApi sabhA meM saba jIva apanI-apanI bhASA meM usakA bhAva pUrNataH samajhate the / '20 aura bhI kahA hai ki nAnA bhASAtmikAM divyabhASAmekAtmikAmapi / pRthayantamayatnena hRddhvAntaM nudatIM nRNAm // arthAt eka rUpa hokara bhI ApakI divyabhASA nAnA bhASAtmakarUpa hokara binA prayatna ke vistAra ko prApta hotI huI manuSyoM ke hRdayAndhakAra ko dUra karatI thI / isI prakAra 'tava vAgamRtaM shriimtsrvbhaassaasvbhaavkm| 22 arthAt he bhagavan, ApakI vANIrUpI amRta sabhI bhASA ke svabhAvavAlI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki sabhI bhASArUpa pariNamana karanA yaha divyadhvani kA apanA svAbhAvika guNa hai, anya kisI ke mAdhyama se saMskRta yA mAgaghI yA prAkRta Adi bhASA rUpa pariNamana nahIM hotA hai| ataH magadhadevoM kA kArya mAtra dhvanivistArakayantra kI taraha sabako vANI upalabdha karAnA / se hI nikalanA mAnate haiM sarvAMga se nahIM / visaMgati 3- yaha divyadhvani sarvAMga se nikalatI kyoMki yaha dhvani hai| aisA koI AgamapramANa nahIM hai, jisameM likhA ho ki divyadhvani sarvAMga se nikalatI hai| jisa samaya divyadhvani khiratI hai, usa samaya tAlu, danta, oSTha, kaNTha Adi kA halana calanarUpa vyApAra nahIM hotA, usa samaya bhagavAn kA mukha bhI nahIM hilatA, isase kucha loga yaha anumAna lagAte haiM ki bhagavAn kI dhvani mukha se nahIM nikalatI ataH sarvAMga se nikalatI hai / para aisA mAnanA nitAnta galata hai| yaha to bhagavAn kA atizaya hai ki kaNTha, oSTha Adi ke vyApAra ke binA hI dhvani khiratI hai| isIliye zrI pUjyapAda deva kahate haiM- 'jayanti yasyA'vadato'pi bhAratI / ' 23 arthAt bhagavAn bolate nahIM hai, phira bhI unakI vANI kA vaibhava jayavanta hai / yaha koI virodhabhAsa nahIM, kintu sarvajJatA kA pariNAma hai| jisa prakAra kevalI kI sabhI kriyAe~ uThanA, baiThanA, bolanA Adi binA icchA ke hotI haiM, yaha jisa prakAra chadmasthoM ke liye vicitra bAta hai, usI prakAra kevalI kA oTha, kaMTha Adi ke vyApAra ke binA bolanA eka vaicitrya hai, atizaya hai| AcArya kundakundadeva ne kahA hai'samaNamuhaggadamadvaM' 24 arthAt sarvajJa mahAzramaNa ke mukha se nikalA huA artha hai / isI sUtra kI TIkA meM zrI jayasena mahArAja ne yaha likhA hai ki sarvajJadeva ke vacana mukha nikalate haiN| sAtha hI 'gaMbhIraM madhuraM manoharataraM doSavyapetaM hitaM, kaNThoSThAdivaconimittarahitaM no vAtarodhodgataM 25 isa gAthA se hI yaha bhI kahA ki vacanoM ke nimittabhUta jo kaNTha, oSTha Adi kA calanA hai, vaha unameM nahIM thaa| jisase spaSTa hai ki mukha se dhvani nikalanA aura kaNTha, oSTha, tAlu Adi kA na calanA, ye donoM virodhAbhAsa nahIM haiN| sarvatra yahI kahA hai ki divyadhvani bhagavAn ke mukhAravinda se nikalatI hai- 'svayaMbhuvo mukhAmbhojAjjAtA citraM sarasvatI '26 arthAt svayambhU bhagavAna ke mukhakamala se yaha vicitra sarasvatI nikalatI hai| 'kevalimukhAravinda - vinirgato divyadhvaniH / ' 27 arthAt kevalI ke mukhAravinda se nikalatI hai divyadhvani / 'titthayaravayaNAdo divvajjhaNI viNiggayI / 28 arthAt tIrthaMkara ke mukha se divyadhvani nikalatI hai / ityAdi pramANoM se spaSTa hai ki sabhI AcArya divyadhvani kA mukha disambara 2007 jinabhASita 9
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha ___ ina tInoM mukhya visaMgatiyoM kA Agama ke pariprekSya | 10. zrI AdipurANa 23/73 meM yahA~ samAdhAna kiyA gayA hai| hameM kisI bhI bAta ko | 11. tattvArthavRtti sUtra 5/2 mAtra yuktiyoM se nahIM mAnanA caahiye| Agama pahale hotA | 12. DaoN. lAla bahAdura zAstrI kA lekha- 'divyadhvani' hai, yukti bAda meN| hA~, Agama ko puSTa karane ke liye yadi | 13. zrI darzanaprAbhRta TIkA 35/28/12 yukti kA sahArA liyA jAtA hai, to vaha ati uttama hai| 14. zrI padmapurANa 5/990 aisA hamAre zrIguru kA upadeza hai| 15. kriyAkalApa 16. zrIdhavala pu. 9 17. nandIzvarabhakti zrI pUjyapAdadeva/zloka 58 1. zrI paJcAstikAya gAthA 2 kI tA. vRtti TIkA meM | 18. zrI darzanaprAbhRtaTIkA 35/28/13 uddhRta gAthA kA arth| 19. bhaktAmarastotra 35 2. zrI rAjavArtika sUtra 5/24 20. zrI harivaMzapurANa 58/15 3. zrI dhavala pustaka 1 pR. 286 21. zrI AdipurANa 33/120 4. zrI dhavala pustaka 1 pR. 286 22. zrI svayaMbhUstotra kAvya 97 5. vahI 23. zrI samAdhitantra/kArikA 2 6. zrI dhavala pu. 9, pR. 59 24. zrI paJcAstikAya/gAthA 2 7. divyadhvani eka lekha/ lekhaka- DaoN. lAla bahAdura jaina | 25. zrI paJcAstikAya/gAthA 2/tA. vRtti TIkA zAstrI dillii| 26. zrI AdipurANa/84 8. zrI harivaMza purANa 2/113 27. zrI niyamasAra/tA.vR./174 9. zrI paJcAstikAya gAthA 2 tA. vRtti TIkA | 28. zrI dhavala/pu. 5 bahumAna bhojapura meM aSTamI ke dina AcAryazrI ne kezaluMca / jaMgaloM meM baiThakara AcAryoM ne likhA hogA, unhIM kArikAoM kiyaa| taduparAMta jaMgala kI ora cale gye| thor3I dera | ko AcArya mahArAja ke zrImukha se inhIM zilAoM para bAda maiM bhI jaMgala gyaa| vahA~ dekhA pUjya gurudeva eka | baiThakara suna rahA huuN| AcArya mahArAja jI kahate haiM- hA~ bar3I zilA para virAjamAna haiM, donoM hAtha jor3e hue A~kha | jo kArikAyeM acchI lagatI haiM, unakA maiM bAra-bAra pATha baMda kiye huye kucha pATha par3ha rahe hai| maiM unake samIpa | karatA hU~, una kArikAoM kI mAlA bhI phera letA hU~, meM hI pahu~ca gyaa| mujhe aisA lagA rahA thA jaise maiMne unake | kama se kama apana ina kArikAoM kA hI pATha kara darzana karake saba kucha pA liyA ho, hRdaya gadgad ho | leN| yaha sunakara aisA lagA mAnoM AcArya mahArAja kA utthaa| usI zilA para nIce kI ora maiM bhI hAtha jor3akara | jinavANI ke prati, pUrvAcAryoM ke prati kitanA bahumAna baiTha gyaa| AcArya mahArAja lagAtAra aneka bAra eka hI hai| zAyada yahI kAraNa hai unake pratyeka zabda meM sAgara kArikA kA pATha kara rahe the| vaha kArikA thI- | jaisI gaharAI dikhAI detI hai| unake pratyeka vAkya maMtra sarvaM nirAkRtya vikalpajAlaM, kA kAma karate haiN| jIvana meM naI preraNA evaM umaMga bhara sNsaarkaantaarnipaathetum| dete haiN| viviktamAtmAnamavekSamANo, Age unhoMne batAyA ki yaha saMsAra vikalpoM kA nilIyase tvaM paramAtmatattve // 29 / / jAla hai aura vikalpa saMsAra ke kAraNa haiM, inheM chor3akara yaha sAmAyika pATha kI kArikA hai| thor3I dera | Atmastha honA cAhie, nirvikalpa honA cAhie, tabhI bAda gurudeva ne A~khe kholIM, bole- kyoM tuma A gaye? | saMsAra se mukti mila sakatI hai| maiMne hAtha jor3akara kahA-jI AcArya zrI maiM A gyaa| muni zrI kuMthusAgara-kRta saMsmaraNa' se sAbhAra hamArA saubhAgya hai ki jina kArikAoM ko guphAoM meM, 10 disambara 2007 jinabhASita
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kA ahiMsAvrata AcArya hajArIprasAda dvivedI ahiMsA bar3I kaThina sAdhanA hai| usakA sAdhana saMyama hai, maitrI hai, adroha-buddhi hai aura sabase bar3hakara satya kI parama upalabdhi hai| bhagavAn mahAvIra se bar3A ahiMsAvratI koI nahIM | saMkalpa ke AtmajayI-mahAtmA bahuta thor3e hue haiN| unake huaa| unhoMne vicAroM ke kSetra meM krAMtikArI ahiMsaka vRtti | mana, vacana aura karma eka dUsare ke sAtha pUrNa sAmaMjasya kA praveza kraayaa| vibhinna vicAroM aura vizvAsoM ke | meM the| isa deza kA netA unhIM jaisA tapomaya mahAtmA hI pratyAkhyAna meM jo ahaMkArabhAvanA hai, use bhI unhoMne panapane | ho sakatA hai| hamAre saubhAgya se isa deza meM tapasviyoM kI nahIM diyaa| ahaMkAra arthAt apane Apako pravAha se pRthak | sadA bahulatA rahI hai| kevala caritra-bala hI paryApta nahIM samajhane kI vRtti| satya ko 'idamitthaM' rUpa meM jAnane kA | hai| isake sAtha aura kucha bhI Avazyaka hai| kAra kA hI eka rUpa hai| satya avibhaajy| yaha aura kucha bhI hamAre manISiyoM ne khoja nikAlA hotA hai aura use vibhakta karake dekhane se mata-matAMtaroM kA | thaa| vaha thA ahiMsA, adroha aura maitrii| ahiMsA paramadharma Agraha utpanna hotA hai| Agraha se satya ke vibhinna pahalu | hai, sanAtana dharma hai, vaha ekamAtra dharma hai, Adi bAteM isa ojhala ho jAte haiN| deza meM sadA mAnya rahI haiN| mana se, vacana se, karma se ahiMsA pahalI bAta to yaha hai ki kevala vANI dvArA upadeza | kA pAlana kaThina sAdhanA hai| siddhAMtarUpa meM prAyaH sabhI yA kathanI kabhI ucita lakSya taka nahIM le jaatii| usake | ne ise svIkAra kiyA hai, para AcaraNa meM ise sahI-sahI lie Avazyaka hai ki vANI dvArA kucha bhI kahane ke pahale | utAra lenA kaThina kArya hai| zarIra dvArA ahiMsA kA pAlana vaktA kA caritra zuddha ho| usakA mana nirmala honA cAhie, | apekSAkRta AsAna hai, vANI dvArA kaThina hai aura mana dvArA AcaraNa pavitra honA caahie| jisane mana, vacana aura karma | to nitAnta kaThina hai| tInoM meM sAmaMjasya banAe rakhanA aura ko saMyata rakhanA nahIM sIkhA, inameM paraspara aviruddha rahane | bhI kaThina sAdhanA hai| kI sAdhanA nahIM kI, vaha jo kucha bhI kahegA, aprabhAvI | isa deza meM 'ahiMsA' zabda ko bahuta adhika mahattva hogaa| diyA jAtA hai| yaha Upara-Upara se niSedhAtmaka zabda lagatA __hamAre pUrvajoM ne mana, vacana, karma para saMyama rakhane | hai, lekina yaha niSedhAtmaka isalie hai ki Adima sahajAtako eka zabda meM 'tapa' kahA hai| tapa se hI manuSya saMyatendriya | vRtti ko ukhAr3a dene se banA hai| ahiMsA bar3I kaThina sAdhanA yA jitendriya hotA hai, tapa se hI vaha 'tapasvI' hotA hai, | hai| usakA sAdhana saMyama hai, maitrI hai, adrohabuddhi hai aura tapa se hI vaha kucha kahane kI yogyatA prApta karatA hai| sabase bar3hakara satya kI parama upalabdhi hai| ahiMsA kaThora vibhinna prakAroM ke saMskAroM aura vizvAsoM ke loga tarka | saMyama cAhatI hai| iMdriyoM aura mana kA nigraha cAhatI hai, se yA vAgmitA se nahIM, balki zuddha, pavitra, saMyata caritra | vANI para saMyata anuzAsana cAhatI hai aura parama satya para se prabhAvita hote haiN| yugoM se yaha bAta hamAre deza meM baddhamUla | sadA jame rahane kI avisaMvAdinI buddhi cAhatI hai| ho gaI hai| isa deza ke netRtva kA adhikArI eka mAtra | mujhe bhagavAn mahAvIra ke isa anAgrahI rUpa meM, jo vahI ho sakatA hai, jisameM cAritra kA mahAn guNa ho, | sarvatra satya kI jhalaka dekhane kA prayAsa hai, paravartIkAla durbhAgyavaza vartamAnakAla meM isa ora kama dhyAna diyA jA | ke adhikArI bheda, prasaMga-bheda Adi ke dvArA satya ko sarvatra rahA hai| jisameM caritrabala nahIM, vaha deza kA netRtva nahIM | dekhane kI vaiSNavapravRtti kA pUrvarUpa dikhAI detA hai| paravartI kara sktaa| | jaina AcAryoM ne syAdvAda ke rUpa meM ise suciMtita darzanazAstra bhagavAn mahAvIra jaisA caritra-sampanna, jitendriya, | kA rUpa diyA aura vaiSNava AcAryoM ne sabako adhikArI AtmavazI, mahAtmA milanA muzkila hai| sArA jIvana unhoMne | bheda se svIkAra karane kI dRSTi dI hai| bhagavAn mahAvIra Atma-saMyama aura tapasyA meM bitaayaa| unake samAna dRDha- | ne sampUrNa bhAratIya manISA ko nae DhaMga se socane kI dRSTi -disambara 2007 jinabhASita 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dI hai| isa dRSTi kA mahattva aura upayogitA isI se prakaTa / Aja bhI usa avasthA meM bahuta antara nahIM AyA hotI hai ki Aja ghUma-phirakara saMsAra phira usI meM kalyANa | hai, para mahAvIra ke kAla meM vizvAsoM aura AcAroM kI dekhane lagA hai| visaMgatiyA~ bahuta jaTila thIM aura unameM Adima pravRttiyA~ satya aura ahiMsA para unako bar3hI dRr3ha AsthA thii| bahuta adhika thiiN| isa paristhiti meM sabako uttama-lakSya kabhI-kabhI unheM kevala jainamata ke usa rUpa ko, jo Aja kI ora prerita karane kA kAma bahuta kaThina hai| kisI jIvita hai, prabhAvita aura prerita karanevAlA mAnakara unakI ke AcAra aura vizvAsa ko tarka se galata sAbita kara dena ko sImita kara diyA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra isa | denA, kisI uttama lakSya taka jAne kA sAdhana nahIM ho deza ke una gine-cune mahAtmAoM meM se haiM, jinhoMne sAre | sakatA, kyoMki usase anAvazyaka kaTutA aura kSobha paidA deza kI manISA ko nayA mor3a diyA hai| unakA caritra, zIla, | hotA hai| tapa aura vivekapUrNa vicAra, sabhI abhinandanIya haiN| hara prakAra ke AcAra-vicAra kA samarthana karanA aura jina punIta-mahAtmAoM para bhAratavarSa ucita garva kara | bhI burA hotA hai, usase galata bAtoM kA anucita samarthana sakatA hai, jinake mahAn upadeza hajAroM varSa kI kAlAvadhi | hotA hai aura aMtataH AsthA aura anAsthA kA vAtAvaraNa ko cIrakara Aja bhI jIvana-preraNA kA srota bane hue haiM, | utpanna hotA hai| khaNDana-maNDana dvArA digvijayI banane kA unameM bhagavAn mahAvIra agragaNya haiN| unake puNya-smaraNa | prayAsa isa deza meM kama pracalita nahIM thA, parantu isase koI se hama nizcitarUpa se gauravAnvita hote haiN| Aja se DhAI | vizeSa lAbha kabhI nahIM huaa| mahAvIra ne syAdvAda kI hajAra varSa pahale bhI isa deza meM vibhinna zreNI kI mAnava- | bAta kahakara vaicArika ahiMsA kI bAta khii| merI dRSTi maNDaliyA~ basatI thiiN| unameM kitanI hI vikasita sabhyatA | meM mahAvIra se bar3A mAnavatA kA zubhaciMtaka aura koI nahIM se sampanna thiiN| bahuta sI arddhavikasita aura avikasita | ho sktaa| isalie ki ve sabako jIne kA saMdeza dete haiM aura sabhyatAe~ sAtha-sAtha jI rahI thiiN| jIvana kA adhikAra dete haiN| dina pahAr3a se manoja jaina 'madhura' cuppI or3he rAta khar3I hai sannATe dina bunatA huA yaMtravat yahA~ AdamI nahIM kisI kI sunatA sabake pAsa samaya kA ToTA kisase apane sukha-dukha bA~TeM? dina pahAr3a se kaise kATeM? bAta bAta meM TakarAhaTa hai kabhI nahIM dila milate tAle jar3e hue hoMThoM para hA~ nA meM sira hilate pIDhI gata isa aMtarAla kI khAI ko hama kaise pATeM? dina pahAr3a se kaise kATeM? pIra badalate hAla dekhakara paDhane lagI pahAr3e tor3a rahA dama DhAI Akhara ugane lage akhAr3e mana meM uge kuhAsoM ko hama ina bAtoM se kaise chAMTeM? dina pahAr3a se kaise kATeM? sI. esa. 18, indirA kaoNlonI bAga umarAva dUlhA, bhopAla-10 12 disambara 2007 jinabhASita
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ khyAtivAda : prameyakamalamArtaNDa ke prakAza meM DaoN. vIrasAgara jaina khyAtivAda prAyaH sabhI bhAratIya darzanoM kA eka | sIpa meM cA~dI athavA marIcikA meM jala kA jJAna hotA pramukha viSaya hai, parantu jaina-granthoM meM isakA vistRta vivecana | hai, taba usa jJAna kA viSaya na to sIpa hotI hai aura mAtra prabhAcandAcArya ke 'prameyakamalamArtaNDa' evaM 'nyAya- | na hI cA~dI, athavA na marIcikA hotI hai aura na hI kumudacanda' meM hI dekhane ko milatA hai| yadyapi jJAnamImAMsA | jl| ataH viparyayajJAna akhyAtirUpa hotA hai| hetu isa viSaya ko samajhanA bhI bahuta Avazyaka hai, parantu | parantu cArvAka kA aisA mAnanA samIcIna nahIM hai, vartamAna meM aneka loga isa viSaya ko kaThina pratIta | kyoMki yadi viparyayajJAna meM kisI bhI padArtha kI khyAti hone ke kAraNa chor3a dete haiN| yahA~ taka ki prameyakamalamArtaNDa, | nahIM hotI, to usakA 'yaha cA~dI hai' athavA 'yaha marIcikA jo vibhinna vizvavidyAlayoM meM nirdhArita pAThyagraMtha hai, usake | hai' athavA 'yaha rassI hai', ityAdi rUpa se vizeSa kathana chAtra aura adhyApaka bhI isa viSaya kI kaThina hone ke | sambhava nahIM hotA, jo hotA hI hai| tathA viparyayajJAna kAraNa upekSA karate dekhe jAte haiN| ata: yahA~ prastuta Alekha | nirAvalamba nahIM hai, kyoMki usameM pratibhAsita hone vAlA dvArA isa viSaya ko saralatApUrvaka spaSTa karane kA prayatna | padArtha usakA Alambana hotA hai| jaise- jaba sIpa meM kiyA jA rahA hai| Alekha kA mukhya AdhAra 'prameyakamala- | cA~dI kA viparyayajJAna ho, taba usakA Alambana cA~dI hai mArtaNDa' ko hI banAyA gayA hai| AzA hai vibhinna | aura vahA~ usa cA~dI kI spaSTatayA khyAti ho rahI hai| vizvavidyAlaya ke chAtroM ko bhI isase lAbha hogaa| | ataH viparyayajJAna ko akhyAtirUpa mAnanA tarkasaMgata - kahA jA cukA hai ki khyAtivAda jJAnamImAMsA se | nahIM hai| sambandhita viSaya hai| jJAna do prakAra kA hai- samyagjJAna | 2. asatkhyAtivAda aura mithyaajnyaan| inameM se khyAtivAda kA sambandha mithyAjJAna sautrAntika aura mAdhyamika (bauddha dArzanika) kahate se hai| mithyAjJAna bhI tIna prakAra kA hai- saMzaya, viparyaya | haiM ki viparyayajJAna asatkhyAtirUpa hotA hai, kyoMki usameM aura andhyvsaay| inameM se bhI khyAtivAda kA sambandha | asat-avidyamAna artha kI khyAti (prasiddhi) hotI hai| mAtra viparyayajJAna se hai| viparIta eka koTi kA nizcAyaka jaise- sIpa meM cA~dI kA jJAna haA. vahA~ cA~dI spaSTa viparyayajJAna kahalAtA hai| jaise rassI meM sarpa kA athavA hI asat artha hai, avidyamAna artha hai aura usa asat sIpa meM cA~dI kA jJAna honA viparyayajJAna hai| khyAti kA | yA avidyamAna artha kI khyAti karAne vAlA hone se artha hotA hai- prsiddhi| khyAtivAda kA mUlabhUta vicAraNIya | viparyayajJAna asatkhyAtirUpa hai| viSaya yahI hai ki isa viparyayajJAna meM kisakI prasiddhi | parantu unakA yaha kathana bhI samIcIna nahIM hai, hotI hai? sat kI, asat kI, donoM kI athavA kisI | kyoMki viparyayajJAna meM pratibhAsita honevAlA artha sarvathA kI nahIM? basa, isI prazna kA uttara vibhinna dArzanikoM | asat nahIM hotaa| yadi sarvathA asat artha kA bhI pratibhAsa ne apane-apane dRSTikoNoM se pRthak-pRthak diyA hai| | hotA ho, to AkAzapuSpa Adi kA bhI ho, jo kathamapi phalasvarUpa isa viSaya meM aneka bAda nirmita ho gaye | nahIM hotaa| tathA yadi dekhA jAya to yaha kathana hI ki haiN| yathA- akhyAtivAda, asatakhyAtivAda, prasiddhArthakhyAti- | 'asat kI khyAti hotI hai' puurvaaprvirodhyukt| asat cinIyArthakhyAtivAda vivekA- | bhI hai aura usakI khyAti bhI hotI hai- yaha kaisI viruddha khyAtivAda yA smatipramoSavAda aura vipriitaarthkhyaativaad|| bAta? 'khyAtivAda' ke prakaraNa meM AcArya prabhAcandra ne isa sabhI ataH viparyayajJAna ko asakhyAtirUpa mAnanA bhI matoM kI gambhIra samIkSA prastuta kI hai| yathA- yuktisaMgata nahIM hai| 1. akhyAtivAda 3. prasiddhArthakhyAtivAda cArvAka kahate haiM ki viparyaya jJAna akhyAtirUpa sAMkhya kahate haiM ki viparyayajJAna prasiddhArthakhyAtirUpa hotA hai, kyoMki usameM kisI kI bhI khyAti (prasiddhi) hotA hai, kyoMki usameM pratibhAsita artha sarvathA prasiddha nahIM hotii| unake anusAra viparyayajJAna nirAvalambana hotA | (sat yA vidyamAna) hotA hai| jaise- sIpa meM cA~dI kA hai, usakA koI Alambana nahIM hotaa| arthAt jaba hameM | jJAna hone para vahA~ vastutaH hI cA~dI vidyamAna hotI hai| disambara 2007 jinabhASita 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi uttara kAla meM vahA~ cA~dIrUpa artha upalabdha nhiiN| ko sat bhI nahIM kahA jA sakatA, asat bhI nahIM kahA hotA hai, tathApi jisa samaya usakA pratibhAsa hotA hai | jA sakatA aura ubhaya bhI nahIM kahA jA sakatA, usa samaya to vaha sata (vidyamAna) hI rahatA hai| ina tInoM hI pakSoM meM doSa prApta hote haiN| yadi sata mAnA parantu sAMkhyoM kA ukta kathana bhI samIcIna nahIM jAya to koI bhI jJAna bhrAnta siddha nahIM hogA, sabhI abhrAnta hai, mithyA hI hai, kyoMki yadi isa prakAra se sabhI jJAnoM | hI siddha hoMge, yadi asat mAnA jAe, to AkAzapuSpa ko prasiddha artha kA grAhaka mAnA jAya to phira kauna | Adi bhI jJAna kA viSaya honA cAhie, jo kabhI nahIM jJAna bhrAnta kahalAegA? saba jJAna abhrAnta hI khlaaeNge| hotA, aura yadi ubhayarUpa mAnA jAya, to ukta donoM hI tathA isa prakAra se kauna jJAna bhrAnta aura kauna jJAna abhrAnta- | doSa upasthita hoNge| ata: viparyayajJAna ko anirvacanIyArthaisakI koI vyavasthA hI nahIM bana skegii| tathA yadi | khyAtirUpa mAnanA caahie| thA aura uttara kAla meM uskaa| paranta brahmAdvaitavAdiyoM kA ukta kathana bhI samIcIna abhAva ho gayA to vaha kaise huA? yaha spaSTa karanA | nahIM hai, kyoMki viparyayajJAna meM pratibhAsita artha kathamapi cAhie, jo nahIM kiyA jA sktaa| tathA yadi pratibhAsita | anirvacanIya siddha nahIM hotaa| yadi vaha vAstava meM jalAdi artha sat hote haiM aura uttara kAla meM unakA | anirvacanIya hotA to 'yaha cA~dI hai' athavA 'yaha rassI abhAva ho jAtA hai, to bhUmi meM ArdratA Adi unake | hai' ityAdi rUpa se kathana kaise hotA hai? isase siddha cihna to avazya upalabdha hone cAhie the, kyoMki jalAdi | hotA hai ki viparyayajJAna meM pratibhAsita artha anirvacanIya padArthoM kA tatkAla niranvaya vinAza nahIM dekhA jaataa| nahIM hai| daraasala, viparyayajJAna ko anirvacanIyArthakhyAtirUpa ataH viparyayajJAna ko prasiddhArthakhyAti rUpa mAnanA | mAnane ke pIche brahmAdvaitavAdiyoM kI bhAvanA anirvacanIya bhI ThIka nahIM hai| brahmAdvaita ke pratipAdana va samarthana kI hai, parantu vaha brahAdvaita 4. AtmakhyAtivAda kisI bhI pramANa se siddha nahIM hotA, jo eka pRthak vijJAnAdvaitavAdI yA yogAcAra (bauddha) kahate haiM, ki | viSaya hai aura sthAnAbhAva ke kAraNa yahA~ nahIM likhA viparyayajJAna AtmakhyAtirUpa hotA hai, kyoMki usameM jisa | jA sktaa| artha kA pratibhAsa hotA hai vaha koI anya nahIM, apitu isa prakAra viparyayajJAna ko anirvacanIyArthakhyAtiusa jJAna kA apanA hI AkAra hai, parantu anAdikAlIna | rUpa mAnanA bhI yuktisaMgata nahIM hai| vidyA ke kAraNa bAhya artha jaisA pratIta hotA hai| | 6. vivekAkhyAtivAda yA smatipramoSavAda parantu vijJAnAdvaitavAdI kA ukta kathana bhI samIcIna prAbhAkara (mImAMsaka) kahate haiM ki viparyayajJAna nahIM hai, kyoMki yadi isa prakAra se saba jJAnoM ko | vivekAkhyAti yA smRtipramoSa rUpa hotA hai, kyoMki usameM AtmakhyAti rUpa hI mAnA jAegA, to koI bhI jJAna bhrAnta | do jJAnoM meM viveka (bheda) kI akhyAti yA pUrvadRSTa artha siddha nahIM hogA, saba jJAna abhrAnta hI siddha hoMge tathA | kI smRti kA pramoSa (corI) dekhA jAtA hai| unake anusAra yadi viparyayajJAna meM pratibhAsita cA~dI Adi padArtha AtmarUpa viparyayajJAna meM vastutaH do jJAna hote haiN| eka jJAna to (jJAnarUpa) hI haiM, to unakI pratIti sukhAdi kI bhA~ti | sAmane sthita artha kA pratibhAsa rUpa hotA hai aura dUsarA antaraMga artha rUpa se hI honI cAhie, bAhya artha rUpa | pUrvadRSTa padArtha kA sAdRzyAdi ke kAraNa smRtirUpa hotA se nahIM honI cAhie, jabaki spaSTa hI unakI pratIti | hai| jaise jaba hameM sIpa meM yaha cA~dI hai (idam rajatam), bAhya artha rUpa se hotI hai| vastutaH AtmakhyAtivAda tabhI | aisA jJAna hotA hai, taba vahA~ vAstava meM eka jJAna nahIM samIcIna siddha ho sakatA hai, jaba pahale vijJAnAdvaitavAda | hotA hai, apitu do jJAna hote haiN| eka to 'yaha (idam)' siddha ho jo kathamapi nahIM hotaa| pada se prakaTa hone vAlA pratyakSajJAna aura dUsarA 'cA~dI ata: viparyaya jJAna ko AtmakhyAti rUpa mAnanA | (rajatam)' pada se prakaTa hone vAlA jJAna, jo smaraNa rUpa bhI nyAyasaMgata nahIM hai| hotA hai| vahA~ jJAtA puruSa pratyakSa aura smRti, ina do 5. anirvacanIyArthakhyAtivAda jJAnoM meM bheda nahIM jAna pAtA. ata: yaha vivekAkhyAtirUpa ___ brahmAdvaitavAdI kahate haiM ki viparyayajJAna anirvacanI- | hai| athavA sAmane sthita artha ke lie smRti karate huye yArthakhyAtirUpa hotA hai, kyoMki usameM pratibhAsita artha | bhI use smRti nahIM kahatA, ataH smRtipramoSa hai| viparyayajJAna 14 disambara 2007 jinabhASita
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA vivekAkhyAti yA smRtipramoSa rUpa hI hotA hai| / kyA hai? sIpa yA cA~dI? yadi sIpa hai, to use satkhyAtirUpa parantu prAbhAkaroM kA ukta mata bhI samIcIna nahIM hai, kahie aura yadi cA~dI hai, to use asatkhyAtirUpa khiye| kyoMki viparyayajJAna meM pratyakSa aura smaraNa ye do jJAna nahIM | yaha viparItArthakhyAti kyA hotI hai? hote, apitu eka hI jJAna hotA hai- viparIta artha ko jAnane samAdhAna- sIpa meM cA~dI ke viparyayajJAna kA ruup| tathA jise ve sAdRzyAdi ke nimitta se huA smRtipramoSa | Alambana cA~dI hI hai, sIpa nahIM kyoMki yadi usakA kaha rahe haiM vaha vastutaH viparItArthakhyAti hI hai| | AlaMbana sIpa hotA, to vaha viparyayajJAna nahIM khlaataa| 7. viparItArthakhyAtivAda | paraMta usakA AlaMbana cA~dI hote haye bhI use asatakhyAtirUpa jaina aura naiyAyika-vaizeSika kahate haiM ki viparyayajJAna | nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki yadi asat artha kI bhI viparItArthakhyAtirUpa hotA hai, kyoMki usameM viparIta artha | khyAti hotI ho, to AkAzapuSpAdi kI bhI honI caahie| kI khyAti hotI hai| arthAt sAdRzyAdi kucha kAraNoM se | ataH aisI sthiti meM yahI mAnanA ucita hai ki viparyayajJAna sIpa meM usake viparIta artha cA~dI kA jJAna ho jAtA | meM viparIta artha (sIpa se viparIta cA~dI hai, rassI se hai athavA marIcikA meM usake viparIta jala kA jJAna | viparIta sarpa hai, ityAdi) kI khyAti hotI hai| viparyayajJAna ho jAtA hai| ataH viparyayajJAna ko viparItArthakhyAti rUpa | | kA nAma viparItArthakhyAti rUpa hone ke kAraNa hI hI mAnanA caahie| viparyayajJAna hai| jainoM aura naiyAyika-vaizeSikoM kA ukta kathana __ adhyakSa jainadarzana vibhAga nyAyasaMgata hai| viparyayajJAna ko viparItArthakhyAtirUpa mAnane zrIlAla bahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha, meM koI bAdhA nahIM hai| (mAnita vizvavidyAlaya), naI dillI- 110 016 zaMkA- sIpa meM cA~dI ke viparyayajJAna kA AlaMbana | pArzvanAtha vidyApITha nibandha pratiyogitA 2007-08 uddezya- jaina samAja lambe samaya se yaha anubhava / Ayuvarga ke AdhAra para nibandha ke lie nirdhArita kara rahA hai ki logoM ko jainadharma, darzana evaM saMskRti kI | pRSTha saMkhyAyathArtha jAnakArI honI cAhie, kyoMki jainadarzana meM vizvadarzana | 18 varSa taka- Dabala spesa meM phulaskepa sAija meM banane kI kSamatA hai| isa uddezya ko dRSTigata rakhate hue | TaMkita (typed) pUre cAra pej| 'pArzvanAtha vidyApITha' navayuvakoM ke bauddhika vikAsa evaM 18 varSa ke Upara- Dabala spesa meM phulaskepa sAija jainadharma, darzana ke prati unakI jAgarUkatA ko banAye rakhane | | meM TaMkita (typed) pUre ATha pej| ke lie prativarSa eka nibandha pratiyogitA kA Ayojana kara puraskAra- nirNAyaka maNDala dvArA cayanita pratiyogI rahA hai, jisase ki logoM meM paThana-pAThana evaM zodha ke prati ko nimnAnusAra puraskAra deya hogAruci paidA ho evaM sAtha hI vicAroM kA AdAna-pradAna ho 18 varSa taka ke pratiyogI ke liye- prathama purskaarske| isa kar3I meM yaha pA~cavIM nibandha pratiyogitA hai| 2500 ru., dvitIya puraskAra-1500 ru., tRtIya puraskAra-1000 viSaya : 'anekAntavAda : siddhAnta aura vyavahAra' / nibandha ke sAtha pratibhAgI kI pAsaporTa sAija phoTo 18 varSa ke Upara ke pratiyogI ke liye-prathama pUre pate sahita apanI zaikSika yogyatA kA vivaraNa evaM hAI| puraskAra-2500 kA puraskAra-2500 ru., dvitIya puraskAra-1500 ru., tRtIya puraskAraskUla sarTiphikeTa kI phoTo prati (Xerox copy) bhejanA 1000 ru. anivArya hai| pratiyogitA kI bhASA- nibandha hindI yA aMgrejI nibandha bhejane kA patA donoM bhASAoM meM ho sakate haiN| antima tithi- isa nibandha pratiyogitA ke liye saMyojaka-nibandha pratiyogitA-2007-08, pArzvanAtha Alekha 28 pharavarI, 2008 taka bheje jA sakate haiN| vidyApITha AI. TI. AI. roDa, karauMdI, vArANasI- 221005 (u.pra.) DaoN. zrI prakAza pANDeya nidezaka, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5 (u. pra.) -disambara 2007 jinabhASita 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA socie gAya ke bAre meM zrImatI menakA gA~dhI dIpAvalI ke dUsare dina gAya Adi pazudhana kI pUjA kI jAtI hai| raMga biraMge chApoM aura phUla se inheM sajAyA jAtA hai| paryAvaraNavid menakA gA~dhI ne gAya ke mahattva ko samajhate hue aMtaramana se yaha mahasUsa kiyA hai| unhoMne isa Alekha meM vizva meM isa upayogI pazu kI kyA sthiti hai, isa para gaharA ciMtana-manana karate hue aise tathya die haiM, jo hameM socane ke lie vivaza karate haiN| kucha varSa pUrva eka a~gareja mahilA, jise pazuoM / anAja prApta karane ke lie kisI baTana ko dabAkara anAja ke hAvabhAva samajhane kA varadAna thA, dillI meM mere Azraya nikAla sakatI hai| mAnava kI taraha hI gAya zIghratA se meM A gaI thii| eka gAya ke pAsa se jAte hue vaha merI una cIjoM se dUra rahanA sIkha letI hai, jisase unheM darda ora mur3I aura kahA ki 'yaha gAya kahatI ki usake hotA hai, jaise ki ilekTrika bAr3a tathA krUra manuSya / sira meM abhI bhI darda hotA hai|' usa mahilA ko pahale se yaha nahIM patA thA ki usa gAya kA koI eksIDeMTa huA hai| gAyoM meM eka-dUsare se sIkhane kI kSamatA bhI hotI hai, jo ki unakI buddhimattA kA eka aura sUcaka hai, jisakI tulanA kutte se kI jA sakatI hai| hyUmana sosAyaTI oNpha yUnAiTeDa sTeTsa ke anusAra yadi kisI gAya ke jhuMDa meM eka gAya ko kisI ilekTronika bAr3a jhaTakA lagatA hai, to zeSa bhI saceta ho jAtI haiM aura usase bacane lagatI haiN| unakI zaktiyA~ kAphI saTIka hotI haiM, vizeSakara unakI sU~ghane kI zakti / kutte ke samAna hI unakI pahalI maMzA Apa ke pAsa Akara Apako sU~ghane kI hotI hai| unakI samaya kI samajha adbhuta hotI hai| unheM patA hotA hai ki kaba unakA dUdha nikAlA jAegA yA kaba unheM bhojana diyA jAegA / agalI bAra jaba bhI kabhI Apa mAMsa ko khAe~ athavA camar3e ke nae jUtoM ko pahaneM, to yAda rakheM ki gAya bhI apane darda ke bAre meM batA sakatI hai| hama itane hoziyAra nahIM hai ki unakI bolI ko samajha sakeM / bisTaoNla meM pazupAlana ke prophesara jaoNna vebasTara ne enimala velapheyara limpiga TuvArDsa IDana viSaya para hAla hI meM eka pustaka prakAzita kI hai / ve kahate haiM ki 'logoM ne yaha mAna liyA hai ki cU~ki pazuoM kA mastiSka choTA hotA hai, isalie unheM mAnava se kama pIr3A hotI hai| yaha eka dayanIya tarka | hai / ' kaimbrija yUnivarsiTI meM pazu kalyANa ke prophesara storDa brUma yaha batAte haiM ki kisa prakAra gAya bauddhika cunautiyoM ko hala karane ke lie utsAhita rahatI hai| eka adhyayana meM anusaMdhAnakartAoM ne gAya ko karane ke lie eka kriyA dI, jisameM unheM yaha patA lagAnA thA ki daravAjA kholakara bhojana kaise prApta kiyA jaae| unake mastiSka kI taraMgoM ko mApane ke lie eka 'ilekTroenasephalo grApha' kA upayoga kiyA gayA thaa| unake mastiSka kI taraMgoM ne darzAyA ki hala kA patA lagane para unake hRdaya kI dhar3akana bar3ha gaI thI aura kucha to havA meM bhI uchalane lagI thiiN| anusaMdhAnoM ne darzAyA hai ki gAya spaSTataH kAraNa evaM prabhAva saMbaMdhoM kI jAnatI hai| pahacAnane kI vikasita kSamatAoM kA eka spaSTa lakSaNa hai, udAharaNa ke lie gAya pyAsa lagane para kisI pAnI ke phavvAre ko calAne ke lie lIvara ko calAnA sIkha sakatI hai athavA bhUkha lagane para 16 disambara 2007 jinabhASita gAya sIkhe gae sabaka ko bhUlatI nahIM hai| unakI yAdadAzta kAphI acchI hotI hai| unheM apane ghara kA rAstA yAda rahatA hai aura ve apane pasaMdIdA sthala para vApasa jAne kA rAstA DhU~Dha sakatI haiM (itanA to maiM bhI nahIM kara pAtI) / unheM vastue~ kahA~ rakhI huI haiM, nikalane ke rAste, pAnI pIne ke sthAna, Azraya tathA apane navajAta bachar3e kI sthiti ke bAre meM yAda rahatA hai| anusaMdhAnakartA yaha bhI batAte haiM ki gAya kaI mAha bAda bhI kisI ghAsa ke maidAna meM carane ke acche sthAna ko yAda rakha sakatI hai| gAyoM dvArA bolI meM beca die jAne ke pazcAt apane mArga ko yAda rakhane kI kSamatAoM ke kAraNa vApasa ghara lauTa Ane ke kisse Ama haiN| kucha gAya to unheM bhI kabhI nahIM bhUlatI, jinhoMne use coTa pahu~cAI hotI hai aura unheM usa prajAti ke anya sadasyoM ke sAtha bhI dveSa rakhate hue dekhA gayA hai| raoNsAmuMDa yaMga eka bUDhI gAya tathA usakI putrI ke madhya kalaha kA byorA dete haiM ki bUr3hI gAe~ aksara apanI beTiyoM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI pAlana-poSaNa ke kAryoM meM sahAyatA karatI haiM, paraMtu oliviyA nAmaka eka gAya isameM bilakula bhI sahAyatA nahIM cAhatI thI / usane pAlana-poSaNa meM sahAyatA karane ke apanI mA~ ke prastAva ko ThukarA diyaa| aMtataH aprasanna hokara usakI mA~ carane ke lie apane anya sAthiyoM ke sAtha eka dUsare kheta meM calI gaI aura usane phira kabhI apanI beTI se 'bAta' nahIM kii| dayApUrNa vyavahAra kie jAne para gAya vaphAdAra sAthI siddha ho sakatI hai| sTephanI laileMDa apanI pustaka 'pIsaphula kiMgDama raiMDama ekTasa oNpha kAiMDanesa bAya enimalsa' meM likhatI haiM ki jaba pAdarI oepha rAbarTasana kI A~khoM kI jyoti jAne lagI to unakI gAya mairI unakI A~khoM kI jyoti bana gii| mairI unake sAtha-sAtha calate hue bAdhAoM se unakI rakSA karatI thii| rAbarTasana apane zeSa jIvana meM jahA~ kahIM bhI gae, mairI unake sAtha-sAtha gii| apane parivAra, mitroM athavA mAnava - sakhAoM se bichar3ane para gAya ko unake kho dene kI pIr3A mahasUsa hotI hai| anusaMdhAnakartA batAte haiM ki gAya thor3e samaya kI judAI meM bhI dukhI dikhAI detI hai| gAya tathA usake bachar3e kA saMbaMdha khAsataura se majabUta hotA hai aura aise asaMkhya udAharaNa haiM, jaba gAya se usake bachar3e ko chInakara kasAiyoM beca die jAne ke pazcAt use pAgaloM kI taraha cillAte hue dekhA gayA hai| ve kAphI dinoM taka usa bAr3e ke bAhara jahA~ unhoMne apane bachar3e ko aMtima bAra dekhA thA, dukha meM khar3I rahatI haiM aura cillAtI haiM tathA jabardastI haTAe jAne para hI vahA~ se haTatI haiN| kucha saptAha pazcAt ve phira usI sthAna para yaha dekhane ke lie vApasa Ae~gI ki kyA unakA bachar3A vApasa A gayA hai| anya sabhI pazuoM ke samAna hI gAya ko bhI apanA jIvana mUlyavAn lagatA hai aura ve maranA nahIM cAhatI haiN| aise kisse bahutAyata meM haiM, jahA~ gAya ne apane jIvana kI rakSA karane ke lie asAdhAraNa lar3AiyA~ lar3I thIM / sUjI nAma kI eka gAya ko jaba eka bhAra-vAhaka meM car3hAyA jAnA thA, to vaha pIche kI ora mur3I, lakar3iyoM ke Dhera para bhAgI aura phira usane nadI meM chalAMga lagA dI / yadyapi vaha garbhavatI thI, phira bhI vaha tairakara nadI pAra karane meM saphala rahI aura kaI dinoM taka pakar3a meM nahIM aaii| use pITA (pIITIe) dvArA bacAkara phArmavAle pazuoM kI eka seMcurI meM bheja diyA gayA thA / mAMsa khAne kA artha hai aise pazuoM ko khAnA jo maranA nahIM cAhate haiM / amerikA meM pratyeka varSa 40 miliyana se adhika gAyoM kI, mAMsa tathA DeyarI udyoga dvArA hatyA kI jAtI hai| jaba ve kama umra kI hI hotI haiM taba hI unheM garma salAkhoM meM jalAyA jAtA hai, unake aMDakozoM ko nikAla diyA jAtA hai aura unake sIgoM ko kATA athavA jalAyA jAtA hai, vaha bhI binA penakilara ke| thor3A bar3A hone ke pazcAt unheM bahuta bar3e miTTIvAle bhojana karane ke sthAnoM meM vadha kie jAne hetu moTA hone ke lie bhejA jAtA hai| DeyarI meM rahane vAlI lAkhoM gAyeM apanA adhikAMza jIvana yA to bar3e-bar3e zeDa meM athavA unakA mala lage hue miTTI ke DheroM meM vyatIta karatI haiM, jahA~ para roga kAphI phaile hote haiN| dUdha ke lie pAlI jAnevAlI gAyoM ko bArabAra garbhavatI kiyA jAtA hai aura unake bachar3e ko unase lekara bachar3e ke mAMsavAle phArmoM athavA anya DeyarI phArmoM ko bhejA jAtA hai| jaba unakA thakA huA zarIra aura dUdha nahIM de sakatA hai, to unheM vadhagRha bheja diyA jAtA hai| 'naI duniyA' indaura, 10 navambara 2007 se sAbhAra samatA paira meM takalIpha bar3hatI hI jA rahI thI AcArya mahArAja kakSa meM Aye aura mujhase pU~chane lage kyoM mahArAja kaisI hai tkliiph| maiMne kahA bar3hatI hI jA rahI hai AcArya zrI bole isa roga meM koI auSadhi to kAma karatI hI nahIM hai| samatA hI rakhanI hogii| mUlAcAra meM sAdhu ko sabase bar3I auSadhi batAI hai batAo vaha kyA hai? maiMne kahA jI AcArya zrI samatA / khuza hokara AcArya zrI bole bahuta acchA aisI hI samatA banAe rkhnaa| maineM kahA ApakA AzIrvAda rahA to saba sahana ho jAvegA Apa A jAte haiM to sAhasa bar3ha jAtA hai AcArya zrI kahate haiM bhaiyA aura maiM kyA kara sakatA hU~ AzIrvAda hI de sakatA huuN| maiMne kahA Apake AzIrvAda se hI mujhe saba kucha mila jAtA / muni zrI kuMthusAgara - kRta 'saMsmaraNa' se sAbhAra disambara 2007 jinabhASita 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ biskiTa aura digbhramita grAhaka bha. 1008 zrI AdinAtha yuvaka saMgaThana, phalaTana (ji.-sAtArA) mahArASTra kI ora se __ bha. mahAvIra jayaMti ke zubha avasara para prakAzita patraka saba prakAra ke paeNkejDa phUDa ke lie sarakAra ne | ATA, pAnI meM kaI ghaTaka milAkara biskiTa banAye kAnUna banAye haiN| usa kAnUna ke tahata sabhI khAdyapadArthoM | jAte haiN| inameM raMga, sugaMdhita dravya prijararveTivaj, eMTIpara zAkAhArI yA mAMsAhArI likhanA anivArya hai| paraMtu | oNksIDaMTa, thikanararsa, svITanarsa, sTebilAjarsa, esiDiTI, durbhAgya kI bAta hai ki isa kAnUna para amala karanevAle | regyuleTarsa, Adi aneka ekTIveTibja, prANIjanya padArthoM se sarakArI adhikArI rizvata ke caMgula meM pha~sate haiM aura ina | banAye jAte haiN| udAharaNa- annapadArtha aura peyapadArthoM meM paeNkejDa phUDa ke kAnUna se chuTakArA pAne ke kaI avaidha | lAla raMga yaha kociniyala bITalsa (Cochineal Beetles) mArga apanAye jAte haiN| machalI, aNDe yA mAMsa jina padArthoM | se banAyA jAtA hai| meksikana kIr3oM se yaha raMga banatA hai| meM milAyA jAtA ho, una para lAla nizAna honA Avazyaka | isakA matalaba yaha hai ki yaha raMga vanaspatijanya nahIM hai| hai aura jina padArthoM meM zAkAhArI padArtha milAye gaye haiM, i-naMbarsa- biskiTa ke paikeTa para dekhiye, usapara una para harA nizAna Avazyaka hai| yaha harA nizAna hI aba | (E-Numbers) likhe hote haiN| yoropIya dezo meM 'I-nambara' grAhakoM ko digbhramita karAne ke lie aura pha~sAne ke lie | kI paddhati Avazyaka kI hai| 'pArle jI' kA nayA 300 upayoga meM lAyA jA rahA hai| aise kaI kesesa haiM jinameM | grAma kA paika liijie| usako dhyAna se par3hie, usameM mAMsAhArI padArtha upayoga meM lAye jAte haiM aura ve viTAmina | imyulasi-phAyarsa 322, yA 471 aura 481 nambara chapA huA ke nAma para calA die jAte haiN| grAhakoM ko kabhI nahIM batAyA | hai| kucha mAla para kaeNlziyama saoNlTa A 233 S > 0 jAtA ki viTAmina 'e' yaha machalItela se kiyA gayA | kaMDizanara 223 aura isa prakAra ke I-nambara atyaMta bArIka utpAdana hai| aise aneka padArthoM para harA nizAna bhI nahIM | akSaroM meM chape hue hote haiM, paraMtu par3he jA sakate haiN| lagAyA jaataa| miThAI meM bhI ye hI mAMsAhArI padArtha upayoga saccI rahasyakathA to yahIM se AraMbha hotI hai| meM lAye jAte haiN| yaha jAnakara kaI zAkAhArI sajjanoM ko | dezabhara ke biskiTa-utpAdaka uparyukta padArtha videzoM se cakkara A jaayegaa| (kucha maMdiroM meM mahAvIrajayaMti ke avasara | ma~gAte haiN| usake lie keMdrazAsana se paramiTa Avazyaka hotA para bImAra logoM ko biskiTa bA~Te jAte haiN| kyA yaha ucita | hai| saba mAMsAhArI aMtarghaTaka haiN| usake lie mAMsAhArI | AyAta paramiTa (anujJApatra) biskiTa-utpAdaka kaMpaniyA~ biskiTa : kitane zAkAhArI kitane mAMsAhArI? sarakAra se prApta karatI haiN| paraMtu deza meM una ghaTakoM ko kucha mahinoM pahale 24 lokasabhA sadasyoM ne kendrIya | zAkAhAra ke nAma para becakara grAhakoM ko ThagA jAtA hai| anna prakriyA maMtrAlaya se bekarI mAla aura biskiTa utpAdana | agara zAkAhArI mAla ma~gAnA hotA, to unake lie mAMsAhArI kaMpaniyoM kI jA~ca karane kI mAMga kI thii| unakI zikAyata | paramiTa kI kyA jarurata thI? yaha sAdA, sarala prazna hai| ke anusAra ina khAsadAroM ne Aropa lagAyA hai ki bekarI | kendra sarakAra 'anna prakriyA maMtrAlaya' ko bhI isake bAre mAla aura biskiTsa meM prANiyoM kI carabI (Animal Fat) | meM 'na kheda na duHkha' zAkAhArI janatA to isakI balI car3ha upayoga meM lAyI jAtI hai| yaha carabI suara, gAya, kuttA | jAtI hai, vizeSataH ahiMsAdharmIya jaina, brAhmaNa Adi samAja aura baMdaroM ko katla kara biskiTa utpAdanoM meM upayoga ke sAtha to yaha sIdhA-sIdhA dhokhA hai| nimnalikhita naMbarsa meM lAyI jAtI hai| isa gambhIra zikAyata ke tahata dezabhara | unake lie nahIM hai, yaha dhyAna meM rakhA jaae| A-120, 441, meM briTAniyA milka vikkIja, merI golDa, TAyagara, guDa De, | 542, 904, 920 ke sAtha hI lyUsIna (Leucine) aura pArle jI, monaeNko, hAIDa aura sika ina kaMpaniyoM kI jA~ca, | (Spermaceti/Sperm) inake koI nambara nahIM hote| vhela keMdra sarakAra ne AraMbha kara dI hai| isase kucha gambhIra bAteM | machalI ke sira kA sapheda carabIyukta padArtha hI sparmAseTI grAhakoM ke sAmane A rahI haiN| biskiTa kaise banate haiM? hindI anuvAda : sau. lIlAvatI jaina 18 disambara 2007 jinabhASita
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bundelakhaNDa kA jaina kalA-vaibhava zrI rAkeza datta trivedI bhAratIya itihAsa meM bundelakhaNDakSetra kA eka mhtv-| udAratA kI bhAvanA ke anusAra unhoMne jaina aura bauddhadharma pUrNa sthAna rahA hai| isa kSetra kA bundelakhaNDa nAma lagabhaga | tathA mUrtikalA ko bhI protsAhana pradAna kiyaa| yadyapi 14 vIM zatAbdI meM pracalita huaa| isake bahuta pahale | vidizA ke AsapAsa kisI jaina maMdira ke avazeSa nahIM sAtavIM-chaTIM zatAbdI I.pU. meM yaha bhUbhAga cedi evaM vatsa | mile haiM lekina vidizA ke par3osI jile damoha meM sthita nAmaka janapadoM meM AtA thA jisakA ullekha bauddha tathA kuNDalapura meM jaina maMdiroM ke udAharaNa prApta hote haiN| isase jaina granthoM meM milatA hai| isake pazcAt yaha kSetra jejAkamukti | vidita hotA hai ki isa bhUbhAga meM jaina maMdira nirmANakalA nAma se prasiddha haA jisameM Adhunika bundelakhaNDa kA | aura pratimA nirmANa pracalita thA aura unake upAsaka isa adhikAMza bhAga sammilita thaa| kalA ke kSetra meM prAcInakAla | kSetra meM bar3I saMkhyA meM rahe hoNge| se isa bhUbhAga kA bar3A bhArI yogadAna rahA hai| I.pU. dUsarI | kuNDalapura meM jaina maMdiroM kA jo prAcIna rUpa hamAre zatAbdI meM bharahuta nAmaka sthAna prAcIna stUpa aura usase sAmane AtA hai vaha prArambhika guptakAlIna maMdiroM kA hI sambandhita zilya kalA kA kendra thaa| madhyapradeza ke pannA rUpa hai| inameM vargAkAra garbhagRha aura usake sAmane stambhayukta jile ke 'nacanA' nAmaka sthAna ke samIpa jaina tIrthaMkAroM | mukhamaNDapa dekhane ko milatA hai jo sAdhAraNa sI paTTikAoM kI gupta kAlIna (pAMcavIM zatAbdI) mUrtiyA~ vAle adhiSThAna para nirmita haiN| isakA bhittibhAga sAdA hai inameM se pIThikA para padmAsana meM baiThI huI jina pratimA | aura chata samatala patthara se DhakI hai| mukhamaNDapa ke caukora zAntabhAva ke lie darzanIya hai| isa stambha ghaTapallava se alaMkRta kuMbhikA para bane haiM aura unake kSetra meM jaina mUrtiyoM ke milane se saMketa milatA hai ki isake | UparI bhAga golAI vAle brekeToM se susajjita haiN| apane AsapAsa jainamaMdira bhI rahA hogA jo aba surakSita nahIM hai|| tala aura nirmANa yojanA meM kuNDalapura ke prAcIna jaina maMdira durjanapura gA~va (jilA-vidizA, madhyapradeza) se prApta | sAMcI ke maMdira naM. 17 aura udayagiri (vidizA) kI guphA tIna tIrthaMkara mUrtiyA~ guptakAla meM jaina mUrtikalA ke vikAsa | naM.1 se milate haiN| yaha tathya hamako eka sarvamAnya satya kA sundara udAharaNa prastuta karatI hai| tInoM mUrtiyA~ padmAsana | kA smaraNa dilAtA hai ki kalA ke kSetra meM kalAkAroM ke meM dhyAna mudrA meM AsIna pradarzita kI gaI haiM, jinakI pIThikA | lie brAmhaNa jaina yA bauddha jaisA koI bheda nahIM thA, bheda para bAhara kI ora unmukha siMhoM kA pradarzana kiyA gayA | thA to kevala mUrtiyoM kI pahacAna yA svarUpa meM, lekina hai aura pIThikA ke madhya meM dharmacakra nirmita hai| mUrtiyoM | una sabakA kalAtmaka pakSa eka hI thaa| kuNDalapura ke ke vakSa-sthala para zrIvatsa kA cinha aMkita spaSTa rUpa hI bar3e bAbA nAmaka maMdira meM anekoM tIrthaMkara aura yakSiNI se parilakSita hotA hai| ina mUrtiyoM kA ullekha inakI | mUrtiyA~ surakSita haiM jo pratimAvijJAna kI dRSTi se mahatvapUrNa pIThikA para aMkita lekha se aura bhI bar3ha gayA hai| jisake | haiM aura yahA~ ke vistRta maMdira samUha kI sthiti aura kalA anusAra inakI sthApanA gupta samrATa mahArAjAdhirAja rAmagupta | kI paricAyaka haiN| ne karavAyI thii| vidizA ke samIpa udayagiri guphA naM. 20 | | madhyapradeza ke satanA jile meM pithaurA nAmaka sthAna meM guptarAjA kumAragupta prathama ke kAla kA eka lekha milatA | para patainI deI nAma se prasiddha jaina maMdira samatala chatavAle hai jisameM tIrthakara pArzvanAtha kI pratimA ke nirmANa kA | | maMdiroM kA paravartI udAharaNa hai jisakA nirmANa 100 I. ullekha hai aura yaha bhI likhA hai ki isa pratimA ke Upara | ke AsapAsa huA hogaa| isake dvArabhAga kA alaMkaraNa sarpaphaNoM kA nirmANa kiyA gayA thaa| yaha pratimA aba | vizeSa rocaka hai| dvAra zAkhAoM ke nicale bhAga para gaMgA upalabdha nahIM haiN| isa prakAra Adhunika bundelakhaNDa ke | aura yamunA kI mUrtiyA~ yakSa dvArapAloM ke sAtha banAI gaI sImAvartI aura nikaTastha pradeza meM guptakAla meM jaina mUrtikalA | haiM jinake Upara trizAkhA paTTikAe~ patralatA aura puSpazAkhA kI sazakta paramparA pracalita thii| gupta samrATa svayaM to | se utkIrNa haiN| dvAra ke siradala para tIna jina mUrtiyA~ paramabhAgavata the kintu apanI dhArmika sahiSNutA aura | stambhikA yukta rathikAoM meM padmAsana meM baiThI haiN| satanA disambara 2007 jinabhASita 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ | jile ke hI tulasI saMgrahAlaya, rAmavana meM tIrthaMkara pArzvanAtha kI pratimA surakSita hai jisake pArzvabhAgoM meM tribhaMga mudrA meM indra aura upendra pradarzita haiN| sundara gaThana aura AdhyAtmika abhivyakti se paripUrNa mUrti guptakAla kA paravartI udAharaNa prastuta karane ke kAraNa lagabhaga 7vIM zatAbdI kI kRti mAlUma par3atI hai| nacanA ke samIpa sirA pahAr3I se tIrthaMkara AdinAtha aura pArzvanAtha kI do pratimAyeM prApta huI haiM jo nacanA meM pallavita zilpakalA se sambandhita pratIta hotI haiM aura lagabhaga 8vIM zatAbdI meM nimitta huI hogii| madhyapradeza ke jabalapura kSetra ora tevara ( prAcIna tripurI, jilA- jabalapura) se kalacuri rAjAoM ke kAla kI anekoM jaina mUrtiyoM prApta huI haiM jo lagabhaga 9vIM se 12vIM zatAbdI kI haiN| inameM se jina dharmanAtha kI mUrti nAgapura saMgrahAlaya meM hai aura usa prakAra kI tIrthaMkara AdinAtha tripurI se prApta mUrti bhAratIya saMgrahAlaya, kalakattA, meM surakSita hai| tripurI se upalabdha anekoM tIrthaMkara mUrtiyA~ jabalapura saMgrahAlaya meM dekhI jA sakatI hai| jabalapura kSetra bundelakhaNDa kI pUrvI bAharI paridhi hai jisane bundelakhaNDa pUrvI bhAga ko kalacuri rAjAoM ke kAla ( 9vIM se 12vIM zatAbdI) meM prabhAvita kiyA / devagar3ha (jilA- lalitapura, uttarapradeza) jahA~ guptakAlIna dazAvatAra maMdira ke lie prasiddha hai vahIM jaina maMdiroM ke eka vizAla samUha ke lie bhii| isa maMdira samUha ke lagabhaga 31 jaina maMdira 9vIM se 12vIM zatAbdI ke madhya pahAr3I para nirmita hue jo apane Apa meM jaina sthApatya aura zilpakAla ke adhyayana kA vistRta viSaya haiN| jaina sthApatya ora caMdela rAjAoM ke kAla meM huaa| kucha maMdiroM ko chor3akara adhikatara maMdira choTe AkAra ke hai jinakA nirmANa vargAkAra yA AyatAkAra tala yojanA para kiyA gayA ora jinameM garbhagRha tathA usake sAmane mukhamaNDapa sthita hai / adhikAMzataH ye maMdira samatala chatavAle haiM, kevala do maMdira naM. 12 aura naM. 28 zikhara yukta haiM / yahA~ para vibhinna AkAra -prakAra kI mUrtiyA~ aura mAnastambhoM ke udAharaNa bhI bar3I saMkhyA meM milate haiN| ina maMdiroM meM se do maMdira naM. 12 aura naM.15 anI sthApatya vizeSatAoM ke kAraNa vizeSa rUpa se varNanIya haiN| zAntinAtha maMdira ( maMdira naM. 12) isa maMdira ke sAmane sthita mukha-catuSkI ke eka stambha para pratIhAra vaMzIya 20 disambara 2007 jinabhASita bhojadeva (mihira bhoja) ke samaya kA 862 I. kA eka abhilekha milatA hai jisapara utkIrNa hai ki stambha kA nirmANa zAntinAtha maMdira ke samIpa ( zAntyAyatanasannidye) kiyA gyaa| pazcimAbhimukha isa maMdira meM garbhagRha aura antarAla pradakSiNmapatha se AveSTita haiN| isake sAmane aneka stambhoMvAlA maNDapa bAda meM nirmita huA / pradakSiNmapatha se bAhara kI aura jAne ke lie mukhya dvAra ke atirikta tInoM ora dvAra haiN| maMdira kA adhiSThAna nIcA aura apekSAkRta sAdA hai kintu usake Upara jaMghAbhAga stambhikA tathA udgamoM ke nIce jaina yakSI pratibhAoM se suzobhita hai jinakI pahacAna ke lie sulocanA, sumAlinI, sulakSaNA Adi nAma bhI likhe milate haiM / jaMghA ke Upara karaNDikA bhAga para tAlapatra, ghaMTikAmAlA, siMhamAlA Adi se vibhUSita paTTikAe~ haiM jinake Upara zikhara AdhArita hai- paMcaratha kI caur3I madhyalatA ke donoM aura karNabhAga para nirmita cipaTe bhUmi Amalaka zikhara kI U~cAI darzAte haiN| zikhara ke sAmane tribhujAkAra zukanasikA ke nicale bhAga meM eka devakulikA kA dvAra hai jisake donoM ora kAyotsarga mudrA meM khar3I dodo jina pratimAe~ nirmita kI gaI hai| zukanAsikA ke zIrSabhAga para padamAsana meM AsIna eka jina mUrti sthita hai| maMdira meM praveza ke lie mukhya dvAra pradakSiNA patha meM le jAtA hai aura dUsare dvAra se garbhagRha meM praveza milatA hai| gandharvazAkhA, mithunazAkhA aura gaMgA-jamunA kI mUrtiyoM se alaMkRta dvAra mukhya maMdira se kucha bAda ke haiM jaisA ki unake zilpa aura una para likhI tithiyoM se jJAta hotA hai| dvAra ke Upara lalATabimba para tIna jina pratimAe~ haiM jinake donoM aura navagraha tathA vINApANi sarasvatI kI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| isake Upara siradala (uttaraMga) para jina pratimAoM ke sAtha-sAtha jaina dharma ke solaha mAMgalika pratIka bhI darzAye gaye haiM jinakA svapna meM darzana tIrthaMkara kI mAtA ne kiyA thaa| garbhagRha meM praveza ke lie antarAla bhAga meM sthita sIr3hiyoM se utaranA par3atA hai kyoMki usakA tala pradakSiNA patha se nIcA hai| garbhagRha ke andara kuMbhikA, paTTikA AdhAra hai| pichale bhAga meM tIrthaMkara zAntinAtha kI pratimA pratiSThApita hai jisake donoM aura do-do anucara bane haiN| yahA~ yaha smaraNIya hai ki maMdira ke sAmane kI catuSkI ke eka stambha para zAntinAtha ke Ayatana kA ullekha hai| aura yaha pratimA usI ko pramANita karatI hai| garbhagRha meM jaina devI ambikA kI pratimAe~ bhI sthApita haiM jinake bAMye |
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka meM eka zizu hai aura dAhine hAtha se eka dUsare zizu / vizeSarUpa se AkarSaka haiN| pratIhAroM ke bAda jejAbabhukti ko Amrachaura pradAna karatI hai| ye deviyA~ phaloM se jhuke | ke caMdeloM ke samaya (11vIM-12vIM zatAbdI) meM devagar3ha meM AmravRkSa ke nIce khar3I darzAyI gaI haiM jisake pIche eka | maMdira nirmANa vividharUpa se hotA rahA jaisA ki aneka jaina siMha baiThA hai| maMdiroM ke avazeSoM se jJAta hotA hai| caMdelavaMza ke rAjA maMdira naM. 15 zAntinAtha maMdira ke nikaTa sthita isa | kIrtivarmana kA eka lekha bhI yahA~ milA hai jisameM isa maMdira kA talavinyAsa aura Ayojana bhinna prakAra kA hai| | sthAna ko kIrtigiri kahA gayA hai jo saMbhavataH usa pahAr3I yaha triratha maMdira sarvatobhadra prakAra kA lagatA hai jisake cAroM | ke kAraNa kahA gayA hogA jisa para Aja jaina maMdira sthita ora bAhara kI ora nikalate hue bhadra haiN| andara eka bar3A | haiN| maNDapa hai jisake tIna ora garbhagRha haiM aura sAmane mukhamaNDapa | lalitapura jile meM cA~dapura aura deghaI madhyakAlIna hai| jaMghA ke bAharI bhadrabhAga para tInoM aura eka eka | sthApatya aura zilpakalA ke kendra the jahA~ se jaina dharma devakulikA banAI gaI hai jinake andara padmAsana meM baiThI se sambandhita mUrtiyoM bhI prApta huii| ye sthAna bhI brAhmaNa tathA kAyotsarga mudrA meM khar3I tIrthaMkaroM kI pratimAe~ pratiSThApita aura jaina maMdiroM ke sAtha-sAtha sthita hone ke pramANa prastuta kI gaI haiN| sAmane mukhamaNDapa meM maMdira kA dvAra apanI | karate haiN| sIroM khurda (prAcIna sIyaDoNI jilA-lalitapura) sundara zilpakArI ke lie AkarSaka hai jisakI deharI | bhI jaina zilpakalA ke lie smaraNIya hai| yahA~ eka vizAla (udumbara) para mandAraka, kamala, kinnara-mithuna kIrtimukha | jaina maMdira pUjA meM hai jisameM tIrthaMkara yakSI aura anya aura AkrAnta siMha bane haiN| dvAra-pArzva ke nicale bhAgoM pratimAoM ke avazeSa bar3I mAtrA meM dekhe jA sakate haiN| para makara-vAhinI gaMgA aura kacchapa-vAhinI yamunA kA | abhilekhoM se jJAta hotA hai ki 10vIM-11vIM zatAbdI meM citraNa huA hai jinake Upara dvArazAkhAe~ patrazAkhA, rUpazAkhA, | pratIhAroM ke kAla ke kAla meM sIroM-khurda sthApatya aura nAgazAkhA se suzobhita haiN| rUpazAkhA meM padmAsana para | zilpakalA kA bar3A bhArI kendra thaa| lalitapura jile se virAjamAna jaina tIrthaMkaroM kA pratirUpaNa kiyA gayA hai tathA lagA huA madhyapradeza kA kSetra hai jahA~ caMderI, bUDhI-caMderI dvAra ke Upara lalATabimba para padmAsana meM jina-pratimA aura thobana (jilA-gunA) meM prApta sthApatya avazeSoM aura nirmita huI hai jisake donoM ora usI prakAra kI ATha aura mUrtiyoM se jaina kalA ke vikAsa aura pracAra kA AbhAsa mUrtiyA~ haiN| milatA hai| thobana ke pAsa prAcIna vizAla mUrtiyoM ko __ stambhayukta maNDapa ke andara tIna dvAra haiM jinase | sUrakSita rakhane vAle jaina maMdira aba bhI pUjA meM hai| bhadrabhAga para nirmita garbhagRhoM meM praveza milatA hai jinameM ahAra (jilA-TIkamagar3ha) meM caMdela kAla ke maMdiroM tIrthaMkara mUrtiyoM sthApita kI gaI haiN| isa maMdira kI jIrNoddhAra aura mUrtiyoM ke avazeSa milate haiM jahA~ maMdiroM ke atirikta bAda meM bar3e paimAne para kiyA gayA hai isalie isake maulika anya bhavanoM aura tar3AgoM kA nirmANa bhI karAyA gyaa| rUpa, vizeSatayA zikharabhAga, ke AkAra kA jJAna nahIM ho zAntinAtha bAhubalI aura anya jina maMdiroM ke sAtha yahA~ paataa| isI prakAra devagar3ha ke anya jaina maMdiroM kA bhI | kaI mAnastambhoM kA nirmANa huaa| sthAnIya saMgraha meM surakSita jIrNoddhAra aura punanirmANa itanA adhika huA hai ki unameM | garur3AsIna yakSI cakrezvarI kI pratimA usa kSetra kI madhyakAlIna se bahutoM kA rUpa hI badala gayA hai| ina donoM maMdiroM kA | zilpakalA kA pratinidhitva karatI hai| jaina mUrtiyoM kI nirmANa prArambhika 12vIM zatAbdI meM kiyA gayA jaisA ki | pIThikAoM para prApta lekhoM se yahA~ kI kaI jaina zreSThiyoM Upara varNita bhojakAlIna lekha aura zilpa vizeSatAoM se | kA patA calatA hai jinhoMne isa jaina kendra ke vikAsa meM vidita hotA hai| devagar3ha ke maMdira kA naM. 16 aura 19 ke | yogadAna kiyaa| TIkamagar3ha ke pAsa hI bAnapura se eka avazeSa bhI apane zilpAkaraNa aura dvArazAkhAoM ke nirmANa | sarvatobhadra-sahasrakUTa milA hai| jo AkAra meM choTA hone meM ina maMdiroM se milate haiM aura 9vIM zatAbdI ke pratIhAra | para bhI sundara rekhA zikhara ke kAraNa ullekhanIya hai| isameM kAlIna pratIta hote haiN| inake dvArabhAga para nirmita gaMgA- | gaMgA-yamunA, navagraha, patralatA tathA AdinAtha aura sarasvatI yumunA kI mUrtiyA~ jinake Upara haMsamithuna, nAgazAkhA, | pratimAe~ sundaratA se utkIrNa kI gaI hai| isI prakAra jinapratimAyukta sRpazAkhA, patrazAkhA tathA stambha zAkhA | TIkamagar3ha ke pAsa papaurA aura navagar3hA jainiyoM ke pavitra -disambara 2007 jinabhASita 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna the| sAgara jile meM bInAbarahA sthAna para jaina kalA ke avazeSa milate haiM jinameM do maMdira aura eka gandhakuTI mukhya haiN| inameM se eka maMdira tIrthaMkara candraprabhu ko samarpita hai aura dUsarA zAntinAtha ko| ye maMdira yadyapi bahuta bAda ke haiM, phira bhI jaina maMdiroM ke nirmANa kI paramparA paravartI kAla meM darzAte haiN| kI aura ubharA hai / bahArI dIvAra para tIna staroM para banI huI sundara mUrtiyA~ apanI kalA aura abhivyakti ke lie bejor3a haiN| ina mUrtiyoM meM vaiSNava viSayoM kI pradhAnatA hai, jaise parazurAma, balarAma-revatI, rAma-sItA, hanumAna, kRSNa kA yamalArjuna AkhyAna, lakSmI-nArAyaNa Adi / ziva, agni, rati kAmadeva aura vividha surasundarI pratimAe~ apane bhavya rUpa meM utkIrNa haiN| chatarapura jile meM sthita khajurAhoM apanI sthApatya kalA aura zilpakalA ke lie vizva vikhyAta hai jahA~ caMdela rAjAoM ke samaya eka bahuta bar3e maMdira samUha kA nirmANa huaa| itanA bar3A kalA kSetra jainadharma se kaise achUtA raha sakatA thA / phala svarUpa yahA~ aneka jaina maMdiroM kA nirmANa huA jinameM se pArzvanAtha aura AdinAtha maMdira tathA zAntinAtha ora ghaNTAI maMdiroM ke avazeSa aba bhI dekhe jA sakate hai| ghaNTAI maMdira kA mukhamaNDapa aura mahAmaNDapa hI avazeSa hai jinakA samatala vitAna cAra U~ce stambhoM para TikA huA hai| isa maMdira ke alaMkRta stambha apane nirmANa kauzala aura sUkSma zilpAMkaraNa ke lie vizeSa rUpa se darzanIya hai| jinake UparI bhAga para kIrtimukhoM se laTakate hue ghaMTe manamohaka hai| saMbhavataH inhIM ghaNToM kI sundara zilpakArI ke kAraNa isako ghaNTAI nAma diyA gayA hogA / maMdiroM meM sundara ghaNToM kI sajAvaTa aura usakA alaMkRta vitAna usake zilpAMkaraNa meM vizeSa ullekhanIya mAne gaye hai| maMdiroM ke saMdarbha meM isalie unakI carcA zilpa sAhitya meM vizeSatayA kI gaI hai| matsyapurANa meM maMdira nirmANa ke mahatva ko darzAte hue kahA gayA haighaNTAvitAnasatoraNacitraNAMkaM, nityotsavapramuditena janena sArdham / yaH kArayet suraMgRhaM vividhadhvajAMkaM, zrIstaM na mucyati sadA divi pUjyate ca // isake mahAmaNDapa dvAra ke Upara aSTabhujI yakSI cakrezvarI garur3a para AsIna hai| dvAra ke uttaraMga para 16 pavitra pratIka bane haiN| jinheM tIrthaMkara mahAvIra kI mAtA ne unake janma se pUrva (svapna meM) dekheM / kSipra - vitAna aura usake laTakate hue Azrcaya janaka lambanoM ko dekhatA huA darzaka maMdira ke mahAmaNDapa antarAla aura pradakSiNapatha meM praveza karatA hai / mahAmaNDapa ke dvAra para garur3AsIna yakSI cakrezvarI kI mUrti tathA garbhagraha ke dvAra para jina mUrtiyoM nirmita huI hai / brAhmaNa dharma kI mUrtiyoM kA aMkana isa kAla kI dhArmika sahiSNutA, racanAtmakatA aura sahakAra bhAvanA kA dyotaka hai| isake samIpa AdinAtha maMdira 11 vIM zatAbdI kA hai jisakA garbhagRha aura antarAla hI apane prAcIna rUpa meM haiN| isake garbhagRha kI bhadrarayikAoM meM yakSI pratimAe~ banI haiM jinake Upara U~cA zikhara khajurAhoM kI maMdira nirmANa kalA kA paravartI rUpa darzAtA hai| zAntinAtha maMdira Aja bhI pUjA meM hai jisake andara AdinAtha kI eka vizAla pratimA sthApita hai aura sAtha hI bAda meM banI aneka deva kulikAoM meM jaina mUrtiyA~ aura sthApatya khaNDa dekhane ko milate haiN| isakI kucha mUrtiyA~ jaise tIrthaMkara ke mAta-pitA kI mUrtiyA~, apane sundara kalAtmaka nirmANa ke lie AkarSaka hai| | sthAnIya khajurAho saMgrahAlaya meM bahuta sI jaina pratimAe~ surakSita haiN| jinameM zAsana devI manovegA, eka mAtRkA, jaina dampati aura tIrthaMkara AdinAtha pratimAe~ ullekhanIya haiN| prathama tIrthaMkara AdinAtha kI pratimA siMhAsana para kAyotsarga mudrA meM pradarzita hai, jisake donoM ora zAsanadevatA aura upAsaka nirmita kiye gaye haiM, prabhAvalI para jina pratimAe~, pavitragajamUrtiyA~, mAlAdhArI vidyAdhara Adi Upara kI ora utkIrNa haiN| pArzvanAtha maMdira 10vIM zatAbdI ke uttarArdha kI kRti hai aura khajurAho ke jaina maMdira kalA kI dRSTi se sabase mahatvapUrNa hai / apanI yojanA aura nirmANa vidhi meM yaha khajurAhoM ke anya maMdiroM se bhinna hai| isameM na to kakSAsana vAtAyana hai aura na isakA bhittibhAga sthAna-sthAna para bAhara | 22 disambara 2007 jinabhASita uparokta maMdiroM meM jaina tIrthaMkara, yakSa-yakSiNI, digpAla, surasundarI, upAsaka aura janasAdhAraNa, pazu pakSI, gajazArdUla, nartaka-gAyaka, gharelU dRzya Adi sabhI kucha apane aneka rUpoM aura prakAroM meM dekhane ko milate haiN| lagatA hai pUrA daivI aura bhautika jagata mUrtarUpa meM sAkAra ho gayA hai, aura sabhI milakara aise divya vAtAvaraNa kA nirmANa karate haiM jisase pare saMsAra meM kucha bhI nahIM raha jaataa| niHzeSa kA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha bodha eka kuzala zilpakAra ke kalA-kauzala se hii| jainakalA ke isa vivecana meM vidizA jile ke kucha prApta honA saMbhava huA hai| khajurAho to eka pratinidhi hai | sthAnoM kA ullekha karanA samIcIna hogA jahA~ jaina sthApatya usa kSetra kA jisakA pratyeka bhAga kalAtmaka abhirUci | aura zilpakalA kA vikAsa huaa| isa prakaraNa meM gyArasapura aura dhArmikabhAvanA se anuprANita thaa| | kA mAlAdevI maMdira smaraNIya hai jo na kevala zilpakalA isa prakaraNa meM jainakalA bhaNDAra ko darzAne vAle | kI dRSTi se kintu maMdira nirmANa kalA ke vikAsa kI eka saMgrahAlaya ko nahIM bhulAyA jA sakatA jo bundelakhaNDa | dRSTi se bhI eka pratimAna hai aura pUrvamadhyakAla aura uttara kI jaina kalA kA saMrakSaka hai| yaha saMgrahAlaya chatarapura jile | madhyakAla ke saMkramaNa kAla kA paricAyaka hai| bar3oha meM ke ghubelA sthAna para eka prasAda meM sthita hai| ghubelA | eka vizAla jaina maMdira ke avazeSa milate haiM, jo apane saMgrahAlaya meM jaina tIrthaMkara mUrtiyoM kA eka vizAla saMgraha hai jo lagabhaga 10vI se 13vIM zatAbdI ke madhya kI haiN| bundelakhaNDa aura inako dekhane se aisA lagatA hai ki yaha bhUbhAga madhyakAla | usake AsapAsa ke kSetra para vihaMgama dRSTi DAlane se jJAta meM eka aisA kendra thA- jahA~ jaina sthApatya aura zilpakalA | hotA hai ki yaha bhUbhAga prAcIna kAla se jainakalA ko poSaNa abAdha rUpa se phUlI phalI aura AsapAsa ke kSetroM meM bhI | karane meM apanA anUThA yogadAna karatA rahA hai| jahA~ yaha phailii| ina pratimAoM meM sarvatobhadribA aura zrIvatsa lAMchanayukta | kSetra apane zaurya aura parAkrama ke lie vikhyAta thA vahIM jaina tIrthaMkara haiM jaise neminAtha. pArzvanAtha. ajitanAtha. | isane kalAtmaka abhirUci ko bhI prazraya diyA hai aura AdinAtha aadi| inameM yakSa gomedya aura yakSI ambikA ke jainadharma meM nihita zAnti aura sadabhAva ko agrasara kiyaa| sAtha unake Upara neminAtha kI pratimA kalA kI daSTi se bhAratIya purAtatva sarvekSaNa, mahatvapUrNa hai| devI ambikA aura cakrezvarI pratimAe~ bhI naI dillI uccakoTi kI zilpakalA kI paricAyaka haiN| 'saMskAra sAgara' pravezAMka maI 99 se sAbhAra Apake patra sabakI priya 'jinabhASita' patrikA kA sitmbr| aura phira 'pratidAna' kavitA meM kavi ne mahAvIra 2007 kA aMka milA pddh'aa| isa aMka meM prakAzita pUjya | ke 'aparigrahavAda' kI prastuti kitanI sahajatA se kI munivara 'kSamAsAgara jI' kI 'rnilipta' aura 'pratidAna' | haikavitAe~ pddh'ii| prakRti se jur3e kavipravara ne 'cir3iyA' cir3iyA ne ke mAdhyama se hameM saMdeza diyA hai ki hama saba bhI viSama apanI coMca meM paristhiti meM sahiSNu bane rheN| sAMsArika kAryoM meM lipta jitanA samAyA rahate hue bhI aMtas se kaise 'nilipta' bane raheM aura utanA piyA apane lakSya kI ora apanI cetanA ko urdhvagAmI banAte utanA hI liyA hue kaise Age bar3hate jAe~ samAja ko apanI anaThI kAvyavidhA denevAle isa use yAda rahatA hai sadA saMvedanazIla kavi kI sAdhanA nirantara, anavarata, calatI gIta gAnA/ cahacahAnA rhe| ina caraNoM meM zata-zata vndnaa| asIma AkAza meM ur3anA aruNA jaina aura apanA cir3iyA honA __102, tulasI A~gana plATa naM. 90, sekTara 12 vAzI, navI mumbaI disambara 2007 jinabhASita 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ | jijJAsA- kyA vAtavalayoM meM jo vAyu hai, usameM vAyukAyika jIva hote haiM yA nahIM? yA vaha vAyukAya hai samAdhAna- isa jijJAsA ke samAdhAna meM zrI mUlAcAra gAthA 212 meM isa prakAra kahA hai jijJAsA samAdhAna vAdubbhAmo ukkali maMDali guMjA mahA ghaNa taNU ya / te jANa vAujIvA jANittA pariharedavvA // 212 // artha - ghUmatI huI vAyu utkalirUpa vAyu maMDalAkAra vAyu, guMjA vAyu, mahAvAyu, dhanodadhivalaya kI vAyu, aura tanuvAtavalaya kI vAyu ko vAyukAyika jIva jaano| jAnakara unakA parihAra kro| AcAravRtti- (AcArya vasunaMdi) bAta zabda se sAmAnya vAyu ko kahA hai| jo vAyu ghUmatI huI Upara ko uThatI hai, vaha udbhramavAyu hai / jo laharoM ke samAna hotI hai vaha utkalirUpa vAyu hai| pRthvI lagakara ghUmatI huI vAyu maMDalavAyu hai| gU~jatI huI vAyu guMjAvAyu hai / vRkSAdi ko girA denevAlI vAyu mahAvAyu hai / ghanodadhi - vAtavalaya, tanuvAtavalaya kI vAyu ghanAkAra hai aura paMkhe Adi se kI gaI vAyu athavA loka ko veSTita karanevAlI vAyu tanuvAta hai / udara meM sthita pA~ca prakAra kI vAyu hotI hai| arthAt hRdaya meM sthita vAyu prANavAyu hai / gudA meM sthita apAnavAyu hai| nAbhimaMDala meM samAna vAyu hai / kaMThapradeza meM udAnavAyu hai| ora saMpUrNa zarIra meM rahanevAlI vAyu vyAnavAyu hai / ye zarIra saMbaMdhI pAMca vAyu haiN| isI prakAra se jyotiSka Adi svargoM ke vimAna ke liye AdhArabhUta vAyu, bhavanavAsiyoM ke sthAna ke liye AdhArabhUta vAyu ityAdi vAyu ke bheda, inhIM uparyukta bhedoM ke aMtargata Ate haiN| inheM vAyukAyika jIva jAno aura jAnakara unakA parihAra karo, aisA tAtparya hai / praznakartA - karmakANDa meM prakRtibandha ke 4 bheda kahe haiM- sAdi, anAdi, dhruva, adhruva inako samajhAne kI kRpA kareM? samAdhAna- karmakANDa gAthA 122 se 124 taka ina cAra prakRtibaMdha ke bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| usI ke AdhAra se yahA~ likhA jAtA hai| 1. sAdi bandha- jisa karma ke bandha kA abhAva hokara vahI karma jaba punaH bandhane lagatA hai, taba use sAdi bandha kahate haiM / jaise jJAnAvaraNa kI pA~ca prakRtiyoM kA baMdha 24 disambara 2007 jinabhASita paM. ratanalAla bainAr3A sUkSmasAmparAya guNasthAna paryanta ke jIva ko nirantara ho rahA thaa| vaha jIva jaba gyArahaveM upazAntakaSAya-guNasthAna ko prApta huA, taba usake jJAnAvaraNa karma kA bandha ruka gyaa| vaha gyArahaveM guNasthAnavartI jIva jaba utarate hue 10veM guNasthAna meM AyA, taba jJAnAvaraNakarma kA bandha honA prAraMbha ho gyaa| to yaha jo jJAnAvaraNakarma kA bandha honA prArambha huA yaha sAdi bandha kahalAtA hai / 2. anAdi bandha- jisa jIva ke anAdikAla se jisakarma kA bandha nirantara ho hI rahA hai vaha anAdi bandha hai / jaise pratyeka jIva ke jJAnAvaraNa karma kA bandha anAdi se ho rahA hai, zarta yaha hai ki usane zreNI ArohaNa kabhI na kiyA ho arthAt usane gyArahavA~ guNasthAna kabhI prApta na kiyA ho, aise jIva ke uparyukta udAharaNa ke anusAra jJAnAvaraNa karma kA bandha anAdi se nirantara ho hI rahA hai| to usakA yaha bandha anAdi bandha kahalAtA hai / 3. dhruva bandha- jo bandha anAdikAla se ho rahA hai aura anantakAla taka hotA hI rahegA vaha dhruva bandha kahalAtA hai| yaha abhavya tathA abhavyasama jIvoM ke pAyA jAtA hai| tathA jaba taka baMdha kI vyucchitti nahIM hotI, taba taka hotA rahatA hai I 4. adhruva bandha- jo bandha abhI to ho rahA hai, parantu jisakA anta A jAye, vaha adhruva bandha hai| yaha bhavya jIvoM ke hotA hai| jaise uparyukta udAharaNa meM pahale jJAnAvaraNa SIT bandha hotA thA, parantu 11veM guNasthAna meM pahu~cate hI bandha honA ruka gayA / ataH yaha bandha adhruva bandha huA / AThoM karmoM kI prakRtiyoM meM isa bandha saMbaMdhI jo vizeSatA hai usako kahA jAtA hai 1. jJAnAvaraNa kI pA~ca prakRtiyA~, darzanAvaraNa kI nau, antarAya kI pA~ca, mithyAtva, 16 kaSAya, bhaya-jugupsA, , taijasa zarIra, agurulaghu upaghAta, nirmANa, varNAdi cAra, kArmaNazarIra meM 47 dhruvabandhI prakRtiyA~ haiM / bandhavyucchiti hone se pUrva pratyeka jIva ko inakA bandha prati samaya hotA hI rahatA hai| inameM uparyukta cAroM prakAra kA baMdha pAyA jAtA hai| 2. uparyukta 47 ke alAvA jo 73 prakRtiyA~ baMdhayogya bacatI haiM (148 prakRtiyoM meM se varNAdi 16 + baMdhana 5 + saMghAta 5 + samyakmithyAtva + samyakaprakRti = 28 ghaTAne para bandha yogya prakRtiyA~ 120 zeSa rahatI haiN|) unameM sAdi aura
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhruva ye do hI baMdha pAye jAte haiN| U~galI ke izAre se batAte haiM, bolane yA likhane kI sAmarthya 3. itanA vizeSa hai ki vedanIyakarma kA bandha 13veM | nahIM hai| maiM samaya-samaya para unase apanI samasyAoM kA hotA hI rahatA hai, ataH vedanIya karma | samAdhAna letA rahatA huuN| jinavANI ke aise mahAn sapUta ko meM sAdi bandha nahIM pAyA jAtA, anya tIna pAye jAte haiN| zIghra Arogya lAbha ho| praznakartA- eka viduSI mahilA, bar3agA~va jijJAsA- bala aura vIrya meM kyA antara hai? jijJAsA- kyA tIrthaMkara kevalajJAna hote hI mokSa | samAdhAna- isa prazna ke uttara meM zrI mUlAcAra gAthA prApta kara sakate haiM, yA unake kucha samaya taka divyadhvani | 413 kI AcAra vRtti meM vasunandI AcArya ne isa prakAra honA niyAmaka hotA hai? kahA hai- balamAhArauSadhAdikRtasAmarthya, vIryavIryAntarAyasamAdhAna- tIrthaMkara cAhe videhakSetra ke hoM yA bharata- | kSayopazamajanitaM saMhananApekSaM sthAmazarIrAvayavakaraNacaraNa airAvata kSetra ke unako kevalajJAna hone ke uparAnta pRthakatva | jNghorukttiskndhaadighnghttitbNdhopekssN| varSa taka vihAra karanA hI hotA hai| isa kAla meM unakI __ artha- AhAra tathA auSadhi Adi se hone vAle divyadhvani nirantara hotI rahatI hai| isase saMbaMdhita Agama sAmarthya ko bala kahate haiN| tathA jo vIryAntarAya karma ke pramANa isa prakAra hai kSayopazama se utpanna hotA hai, saMhanana kI apekSA rakhatA __ 1. zrI dhavalA pu. 7, pRSTha-57, tIrthaMkaraprakRti ke | hai tathA svastha zarIra ke avayava- hAtha, paira, jaMghA, ghuTane, udayavAle sayogakevalI kA vihArakAla sabase jaghanya bhI kamara, kandhe Adi ke majabata bandhana kI bhI apekSA se varSa pRthakatva se kama nahIM pAyA jaataa| isa udayasthAna kA | sahita hai, use vIrya kahate haiN| utkRSTa kAla garbha se ATha varSa antarmuhUrta kama eka pUrva praznakartA- rAjakumArI jaina, lalitapura koTi hai| jijJAsA- muniyoM ke gocarIvRtti Adi pA~ca 2. zrI dhavalA pu.12, pRSTha-494- tIrtha vihAra kA | vizeSaNoM ko samajhAiye? kAla jaghanya svarUpa se varSa pRthakatva mAtra pAyA jAtA hai| samAdhAna- uparyukta prazna kA samAdhAna zrI cAritrasAra 3. zrI dhavalA pu. 15, pRSTha-67- tIrthaMkara nAmakarma | raciyatA cAmuNDarAyadeva ke AdhAra se likhA jAtA haikA udIraNA kAla jaghanya se varSa pRthakatva aura utkarSa 1. gocAra athavA gocarIvRtti- jisa prakAra gAya ko se kucha kama pUrvakoTi pramANa hai| yadi koI yuvatI lIlApUrvaka AbhUSaNa pahanakara ghAsa DAlane SaTkhaNDAgama parizIlana pRSTha-504- yahA~ varSa | ko Ave, to bhI gAya usa yuvatI kI sundaratA nahIM dekhatI, pRthakatva ko kama isalie kiyA gayA hai ki tIrthaMkara kA | kintu ghAsa khAne para hI apanA lakSya rakhatI hai, tathA 'vihAra jaghanya rUpa se varSa pRthakatva kAla taka pAyA jAtA jisaprakAra vaha gAya aneka deza kI ghAsa, latA Adi ko khAtI hai, aura jaisI milatI hai, jitanI milatI hai, use isake atirikta paMcasaMgraha pRSTha 373-374 tathA | hI khAtI hai, vaha kisa taraha DAlI gaI hai, kisane DAlI saMskRta paMcasaMgraha 179 para bhI isI prakAra kA kathana pAyA | hai Adi bAtoM para kucha bhI dhyAna nahIM rakhatI, usI prakAra jAtA hai| muni bhI bhikSA denevAle puruSoM kI komalatA, sundaratA, veSa isa prazna kA uttara pUjya AcAryazrI ne tattvArthasUtra | aura vilAsa Adi dekhane meM kabhI icchA nahIM rakhate, aura par3hAte samaya diyA thA, jo mujhe yAda thaa| parantu isake pramANa | na sUkhA-patalA AhAra Adi kI vizeSa yojanA ko dekhate mere pAsa nahIM the| ataH maiMne uparyukta sabhI pramANa paM. hai, jo sAmane A jAtA hai, use hI khA lete haiN| isalie javAharalAla jI zAstrI, bhiNDara vAloM se pUchakara likhe gAya ke samAna bhojana karane se ise gocarIvRti kahate haiN| haiN| vartamAna meM paM. javAharalAla jI zAstrI pichale 8-10 2. akSamrakSaNa- jisa prakAra koI vaizya ratnoM se bharI varSoM se bistara para haiN| unake zarIra kI sArI nasoM meM pUrNa | gAr3I ko ghI-tela Adi cikanAhaTa se dhurA aura pahiyoM rUpa se zakti hInatA ho gaI hai| parantu unake kSayopazama | ko ThIkakara yogya sthAna para pahu~catA hai, usI prakAra kI viziSTatA kA yaha udAharaNa hai ki unako abhI taka | munirAja bhI guNarUpI ratnoM se bharI huI isa zarIra rUpI gAr3I zoM ke tyoM smRti meM haiN| ve kevala | ko nirdoSa bhikSArUpI thor3I sI cikanAhaTa lagAkara Ayu disambara 2007 jinabhASita 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpI dhurI-pahiyoM ko ThIkakara apane pahu~cane yogya samAdhi / hai| rUpI nagara meM pahu~cAte haiN| ise akSamrakSaNavRtti kahate haiN| vAstava meM digambara sAdhu kI bhikSAvRtti to uparyukta 3. udarAgni prazamana- jisa prakAra kisI bhaNDAra | prakAra hI honI cAhie, parantu vartamAna meM adhikAMza manirAjoM meM Aga laga jAye, to gRhastha use pavitra jala se athavA | kI AharavRtti isase mela nahIM khAtI hai| Ajakala bahuta apavitra jala se bujhAtA hai, usI prakAra munirAja bhI sarasa | se muni eka hI cauke meM manacAhA AhAra banavAka athavA nIrasa jaisA kucha bhI AhAra mila jAtA hai, usI | haiN| koI muni to (AgarA ke nikaTa ke eka sthAna para se apane peTa kI agni ko zAnta kara lete haiM, yaha udarAgni cAturmAsa kara rahe muni) binA par3agAhana kisI bhI zrAvaka ke prazamana vRtti hai| |ghara meM praveza kara jAte haiM, ora manacAhA AhAra banavAte haiN| ina saba kAryoM meM mukhya bhUmikA usa saMgha ke brahmacArI bhAI 4. bhramarAhAra vRtti- jisa prakAra bhramara kisI bhI evaM brahmacAriNI bahinoM kI hotI hai| ve zrAvaka ko tarahaphUla ko bAdhA na detA huA rasa grahaNa karatA hai, usI prakAra taraha ke jUsa, AisakrIma, haluvA, pattiyoM ke sAga evaM munirAja bhI dAtA ko bAdhA na pahu~cAte hue AhAra grahaNa caTanI, pattA gobhI kI sabjI, Adi banAne ko bAra-bAra yaha karate haiN| ise bhrAmarIvRtti bhI kahA jAtA hai| kahakara majabUra karate haiM, ki mahArAja ko ye cIjeM bahuta pasaMda 5. gartapUraNa- jisaprakAra kisI gaDDhe ko acchI haiN| jarUra bananI caahie| zrAvaka ke eka dina ke AhAra burI miTTI se bharakara pUrA kara dete haiM, usIprakAra munirAja | karAne meM saikar3oM rupaye kharca ho jAte haiN| para majabUrI meM kyA bhI svAdiSTa athavA besvAda kisI taraha ke bhI AhAra se | kare? yadi uparyukta vRtti se sabhI sAdhu AhAra lene lageM, apanI peTarUpI khAI ko bhara lete haiN| isako zvabhrapUraNa | to Agama kI AjJA kA pAlana bhI ho aura zrAvaka bhI bhI kahate hai| | nirvikalpa ho jaaye| yaha prakaraNa rAjavArtika 9/6 tathA kArtikeyAnuprekSA 1/205, prophesarsa kaoNlonI gAthA 399 kI TIkA Adi sthAnoM para bhI upalabdha hotA AgarA- 282002 (u.pra.) bhagavAn pArzvanAtha jambUdvIpa-saMbaMdhI bharatakSetra ke kAzIdeza meM sthita , tIna sau rAjAoM ke sAtha dIkSita hue| pAraNA ke dina vArANasI nagarI meM kAzyapagotrI, ugravaMzI rAjA azvasena | gulmakheTa nagara meM dhanya nAmaka rAjA ne AhAradAna dekara rAjya karate the| vAmAdevI unakI mahArAnI thiiN| una | paJcAzcarya prApta kiye| chadmastha avasthA ke cAra mAha mahArAnI ne pauSa kRSNa ekAdazI ke dina sAnata svarga | vyatIta kara azva vana meM jaba ye telA kA niyama lekara ke prANata indra ko tIrthaMkara suta ke rUpa meM janma diyaa| devadAru vRkSa ke nIce dhyAnAvasthA meM the taba kamaTha ke terAsI hajAra sAta sau pacAsa varSa kA kAla bIta jAne | jIva zambara nAmaka deva se sAta dina taka ina para vibhinna para inakA janma huA thaa| inakI Ayu sau varSa thI, varNa | prakAra se ghora upasarga kiyaa| usa samaya una dharaNendra dhAnya ke aMkura ke samAna harA thA aura zarIra kI U~cAI aura padmAvatI ne Akara upasarga kA nivAraNa kiyaa| nau hAtha thii| solaha varSa kI avasthA meM ye nagara ke | caitra kRSNa trayodazI ke dina prAta:kAla ghAtiyA karma naSTa bAhara vanavihAra karate hue apane nAnA mahIpAla ke pAsa | ho jAne se inheM kevalajJAna prApta huaa| bhagavAn ke phuNce| vahA~ eka sAdhu paMcAgni tapa ke lie lakar3I phAr3a | samavazaraNa kI racanA huI jisameM solaha hajAra muni, rahA thaa| inhoMne use rokA aura batAyA ki lakar3I meM | chattIsa hajAra AryikAyeM, eka lAkha zrAvaka, tIna lAkha nAgayugala hai| vaha nahIM mAnA aura krodha se yukta hokara | zrAvikAyeM, asaMkhyAta deva-deviyA~ aura saMkhyAta tiryaMca usane vaha lakar3I kATa ddaalii| usameM jo nAgayugala thA | the| unahattara varSa sAta mAsa vihAra karake anta meM eka vaha kaTa gyaa| maraNAsanna sarpayugala ko inhoMne saMbodhita | mAsa kI Ayu zeSa rahane para sammedAcala para chattIsa kiyA jisase zAntacitta ho ve svarga meM dharaNendra aura | muniyoM ke sAtha inhoMne pratimAyoga dhAraNa kiyA aura padmAvatI hue| tIsa varSa ke kumArakAla ke pazcAt | zrAvaNa zuklA saptamI ke dina prAta: velA meM aghAtiyA apane pitA ke vacanoM ke smaraNa se ye virakta hue aura | karma naSTa ho jAne para nirvANa pada prApta kiyaa| pauSa kRSNA ekAdazI ke dina azva vana meM prAtaH kAla / muni zrI samatAsAgarakRta 'zalAkA puruSa' se sAbhAra 26 disambara 2007 jinabhASita -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-samIkSA nAma- aikyupresara phuTa riphaleksolaoNjI pariziSTa 2 meM saMdarbha grantha evaM pustakoM kI sUcI prakAzaka - indrA pabliziMga hAUsa dekara pustaka kI pramANikatA siddha kI hai| mUlya - ru. 195 pariziSTa 3 meM paga meM parAvartI sthAnoM kA raMgIna citra bhASA - hindI, raMgIna citra sahita dekara upacArakoM ko upacAra karanA sarala evaM grAhI banA lekhaka - DI. sI. vAjhalya, e-92, zAhapurA diyA hai| bhopAla-462 039 ma.pra. phonaH 0755-2424755 yaha pastaka viSayavasta kI vaijJAnikatA darzAtI hai. 'aikyapresara phaTa riphaleksolaoNjI' zrI dharmacandra jI | sAtha hI labdhapratiSTha ailopaithI ke cikitsaka dvArA saMzodhita vAjhalya dvArA likhita laghakAya pastaka hai, jo apane- Apa | evaM pramANita hai| meM sampUrNa ahiMsaka cikitsApaddhati ko saMkSepa meM kintu Apako jAnakara Azcarya hogA ki isa vidyA ke spaSTa rUpa se pramukha zarIrataMtroM kA vivaraNa, rogoM ke upacAra | pravartaka bIsavIM sadI ke AraMbha meM amerikana cikitsaka kI vidhi, vibhinna rogoM ke lakSaNa, kAraNa tathA pratibimba | DaoN0 viliyama eca phiTajerAlDa the. jo senaphrAnsisa. kendroM kI sUcI vyavasthita tarIke se samAhita kie hae aspatAla hArTaphorDa kansAsa meM nAka evaM galA vibhAga ke hai| phuTa evaM haiNDa riphaleksolAjI anya cikitsA- adhyakSa the| lekhaka pichale 15 varSoM se dillI evaM bhopAla paddhatiyoM se bhinna hai| yaha binA auSadhi sevana ke hI zarIra meM sevAbhAvI ekyUpresara cikitsA kara rahe haiN| ve apane ke vibhinna rogoM ko ThIka karane meM prabhAvI cikitsAvidhi | anubhava evaM dezI-videzI sAhitya ke adhyayana kA nicoDa hai| isa vidhi meM hAtha kI aMguliyoM se yA a~gUThe se paira | isa kRti meM darzAne meM saphala hue haiN| ke talue, sAiDa evaM UparI bhAga meM isI prakAra hathelI ekyUpresara phuTa riphaleksolaoNjI mAnavatA ko prakRti meM dabAva dekara cikitsA kI jAtI hai| lekhaka ne adhyAya | kA varadAna hai| hAtha kI hathelI evaM paira ke paMjoM meM prakRti 1 se adhyAya 7 taka kramazaH parAvartI upacAra kI paribhASAe~, ne ripeyariMga kiTa pradAna kiyA hai, jahA~ dabAva yukta sparza Adhunika evaM prAcIna saMdarbha, cikitsA kA udgama sthAna, | se zarIra ke vibhinna aMgoM ko uddIpta kara cikitsA kI vartamAna meM usakI sthiti, vaijJAnikatA, khoja, siddhAnta evaM | jAtI hai| yaha privenTiva TrITamenTa evaM holisTika cikitsAparAvartI prabhAga, paira evaM hatheliyoM kI saMracanA, zithilI- | paddhati hai| yaha zarIra ke pratyeka aMga kA paga evaM hathelI karaNa, dabAva dene kI vibhinna vidhiyA~, zarIra saMracanA tathA se lAjavAba saMbaMdha darzAtI hai| isa cikitsA ke phala usake ghaTaka Adi kA sacitra vivaraNa dekara viSaya ko | svarUpasarala evaM rocaka banA diyA hai| adhyAya 8 se 17 taka | * raktasaMcAra meM sudhAra hotA hai, jisase samasta aMgoM zarIra kI vibhinna praNAliyoM ke kArya karane kI vidhi raMgIna | ko oNksIjana milatI hai| citroM ke mAdhyama se sarala bhASA meM samajhA dI gaI hai| sAtha * raktavAhiniyoM kA avarodha dUra hotA hai| hI usa taMtra se sambandhita roga, rogoM kA kAraNa, lakSaNa * nAr3Itantra evaM granthitaMtra evaM anya sabhI taMtra sucAru pratibimba kendra, unake upacAra kI vidhi bhI acchI taraha | rUpa se kArya karane lagate haiN| se samajhAI gaI hai| adhyAya 19 se 21 taka hAtha meM kramaza: * dardanivAraka evaM sUjananivAraka hai| pratyAvartI (pratibimba) prabhAga, mAnasika tanAva evaM avasAda, * roga-pratirodha-kSamatA kA vikAsa hotA hai| parIkSaNa upacAra nirdezikA evaM ziyAtsu kA paricaya, * sampUrNa zarIra svastha saMtulita evaM sphUrtimAna ho upacAra vidhi dekara ise svayaM par3ho, samajho evaM abhyAsa | | jAtA hai| karanevAlI kRti banA diyA hai| lekhaka ne apane anubhava ke AdhAra para jina sAmAnya ___pariziSTa 1 meM vyAdhiyoM kI sUcI, parAvartI prabhAga | tathA jaTila rogoM kA upacAra kiyA hai, unakA ullekha kara evaM saMdarbha dekara upacArakoM ko sabhI sUcanAe~ sulabha kara | cikitsApaddhati kitanI kAryakArI hai yaha bhI darzA diyA dI haiN| hai| vivaraNa isa prakAra hai disambara 2007 jinabhASita 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba taka saptAha meM do dina avakAza ke smy| 10. pArakinsana bImArI, TaikIkArDiyA meM ArAma meM inhoMne lagabhaga 500 vyaktiyoM kA riphleksolaoNjI se milatA haiN| upacAra kiyA hai| kahIM-kahIM to Azcaryajanaka pariNAma 11. anidrA, esiDiTI, tanAva tathA nimna raktacApa, bhI mile haiN| Tenisaelvo, aniyamita mAsika dharma, A~kha, kAna, gale isa upacArapaddhati se kucha jaTila roga bhI ThIka hote ke roga, sAyanasa Adi ThIka hote hai| dekhe gaye haiN| lekhaka ne isakA vivaraNa graMtha kI prastAvanA sampUrNa vizva meM isakI prasiddhi isake pariNAmoM para meM diyA hai, jo isa prakAra hai AdhArita hai isakI vizeSatAe~ nimnAnusAra haiM1. rIr3ha kI haDDI se saMbaMdhita roga jaise saravAIkala 1. yaha kAryakArI hai| sponDolAiTisa, gardana tathA siyATikA, kaMdhe meM darda, kamara 2. sIkhanA, upacAra karanA sarala hai| kA darda, pITha kA darda ityAdi meM 90 pratizata saphalatA milI 3. hAnirahita hai| 4. roga nidAna meM sahAyaka hai| 2. bavAsIra pAilsa meM 90 pratizata saphalatA prApta 5. sampUrNa evaM sthAyI lAbha milatA hai| 6. anya cikitsApaddhati se mela hai| 3. asthamA Adi to, jo bahuta purAne nahIM the, lagabhaga 7. sabhI umra ke rogiyoM ko lAbhaprada hai| 80 pratizata ThIka hue haiN| purAne damA ke marIjoM ko bhI anya cikitsApaddhatiyoM kI taraha yaha sabhI rogoM ArAma huA hai| kA upacAra nahIM hai, kintu saphalatA kA pratizata utsAhavardhaka 4. hisTIriyA, likoriyA meM 90 pratizata sphltaa| 5. baccoM dvArA bistara meM pezAba karanA 95 pratizata isameM kisI bhI upakaraNa kI, mazIna kI AvazyakatA sphltaa| nahIM hai, basa upacAraka ke do hAtha, rogI ke do paira yA 6. siradarda, sAinasa, mAigrena meM 98 prtisht| hAtha paryApta haiN| 7. mUtrapraNAlI se saMbaMdhita bImArI jaise jalana honA, | sAmAnya jJAnavAlA vyakti ise sIkha sakatA hai| ruka-ruka kara pezAba AnA 90 pratizata sphltaa| | pratyeka ghara meM kama se kama eka vyakti ise avazya sIkhe 8. udara kI bImAriyA~ hAtha paira ghuTane Adi meM darda, | evaM svayaM evaM anya kI madada kre| eDI, pairoM kI sUjana lagabhaga ThIka hote dekhe gaye haiN| / yadi koI sIkhanA cAhatA hai, to uparyukta pate para 9. lakave ke marIja zIghra ThIka hote haiM yadi AraMbha | lekhaka se samparka kre| meM hI cikitsA kI jAye to saphalatA lagabhaga 98 prtisht|| pro. ratanacandra jaina vItarAgI se anurAga AcArya mahArAja saMgha sahita vihAra kara rahe the| khuraI nagara meM praveza hone vAlA thaa| acAnaka eka garIbasA dikhane vAlA vyakti sAIkila para apanI AjIvikA kA sAmAna lie samIpa se nikalA aura thor3I dUra Age jAkara Thahara gyaa| jaise hI AcArya mahArAja usake sAmane se nikale, vaha bhAva-vihnala hokara unake zrIcaraNoM meM gira pdd'aa| gadgada kaMTha se bolA ki bhagavAna rAma kI jaya ho|' AcArya mahArAja ne kSaNa bhara ko use dekhA aura atyanta karuNA se bharakara dharmavRddhi kA AzISa diyA aura Age bar3ha ge| vaha vyakti harSa-vibhora hokara bahuta dera taka, Age bar3hate hue AcArya mahArAja kI vItarAga chavi ko apalaka dekhatA rhaa| isa ghaTanA ko sunakara mujhe lagA ki vItarAgatA ke prati anurAga hameM anAyAsa hI Atma-AnaMda detA hai| una kSaNoM meM usa vyakti kI A~khoM meM AcArya mahArAja kI vItarAga chavi atyanta madhura aura divya rahI hogI, jo hama sabhI ko Atma-kalyANa kA saMdeza detI hai| khuraI (1988) muni zrI kSamAsAgara-kRta 'AtmAnveSI' se sAbhAra 28 disambara 2007 jinabhASita
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra giranArajI kI pA~cavI ToMka para yAtrI para khUnI / kI / ulaTe riporTa likhAne ke liye nirutsAhita kiyA / hamalA isI dina budhavAra 17 akTUbara ko hI zrI jaina pulisa thAnA giranAra jI jUnAgar3ha gaye aura riporTa likhAI / sAtha hI zAsakIya cikitsAlaya meM unakI marahama paTTI kI gyii| unake sira meM do TA~ke lagAye gye| eka saptAha nikala jAne para bhI gujarAta sarakAra kI pulisa ne mArapITa karanevAle paNDe ke viruddha na koI kAryavAhI kI aura na hI giraphtArI kI / gujarAta ucca nyAyAlaya ke nyAyamUrti zrI jayantajI paTela dvArA 17 pharavarI 2005 ko Adeza diyA gayA thA, ki giranAra jI pahAr3a kI pA~cavIM, bhagavAn neminAtha jI kI ToMka para agale Adeza taka digambarajaina va hindU apanI-apanI paddhati se pUjA-upAsanA kara skeNge| isa Adeza ke bAda bhI isa pA~cavIM ToMka para hindU paNDe na kevala baiThe rahate haiM, balki jaina yAtriyoM ko na caraNa chUne dete haiM, na neminAtha bhagavAn kI jaya bolane dete haiM, na mAlA pherane dete haiM aura caraNa ko phUloM se Dhaka kara rakhate haiM, bhagavAn ke caraNa kI mAtra a~guliyoM ke darzana jaina yAtrI kara pAte haiM, vaha bhI paNDoM kI marjI ke anusaar| ToMka para sthita bhagavAn kI pratimA kI pUjA-arcanA karanA to asaMbhava jaisA hai| gujarAta ucca nyAyAlaya ke nyAyamUrti jayantajI paTela ke Adeza kA pAlana karAne hetu pA~cavIM ToMka para sthAyI rUpa se pulisa vyavasthA kI gayI hai| 1 vyavahAra meM digambara jaina samAja ke yAtriyoM ko ucca nyAyAlaya ke Adeza ke anusAra pA~cavIM ToMka para apanI dhArmika kriyAe~ karane se paNDoM dvArA lagAtAra rokA jA rahA / nyAyAlaya ke Adeza kI avahelanA aura avamAnanA satata kI jA rahI hai| pulisa ke hote hue bhI jaina yAtriyoM ke sAtha paNDoM dvArA mArapITa kI jA rahI hai| abhI-abhI budhavAra 17 akTUbara 2007 ko prAtaH digambarajaina yAtrI giranAra jI pahAr3a kI vandanA karane gaye the| inameM zrI sagunacaMda jI jaina, sahAyaka vANijya - kara adhikArI, vRtta - jhAbuA apanI patnI, jIjA jI tejamala jI jaina nivAsI dhanagA~va tahasIla jAvada, parivAra - jana sahita kula choTe-bar3e 18 yAtrI pahAr3a para gaye the| zrI suganacaMda jI jaina bhagavAn neminAtha jI ke caraNa kI vandanA kara rahe the| upasthita paNDe ne DaNDe se do bAra prahAra zrI jaina para kiye| eka prahAra sira para kiyA gayA jisase khUna bahanA prAraMbha ho gyaa| dUsarA prahAra unake hAtha para kiyA gyaa| caukI para upasthita pulisa javAnoM ko khUna se lathapatha jaina ne jAnakArI dI, to unhoMne koI sahAyatA nahIM isake viparIta yaha hotA hai ki aneka yAtrI apane sAtha paNDoM dvArA gAlI-galauca, durvyavahAra, mArapITa kiye jAne para bhI pulisa riporTa Adi isaliye nahIM karate ki bAda meM Ane-jAnekI parezAnI hogii| isakA phAyadA uThA hue ye paNDe jaina yAtriyoM ko aura jyAdA AtaMkita karate rahate haiM / nizcita hI hamAre yAtrI suganacaMda jI badhAI ke pAtra hai, kyoMki unhoMne bhagavAn neminAtha jI ke kSetra ke hita meM pratAr3ita hone para sAhasa ke sAtha kAnUnI kAryavAhI kI / aisI riporTa se nyAyAlaya meM samAja kA pakSa majabUta hogA zrI giranAra jI rASTra starIya ekzana kameTI va saMsthAoM ko cAhie ki zrI suganacaMda jI jaina kA yathocita sammAna kareM / T hamAre digambarajaina samAja ke zAzvata tIrtha zrI sammeda zikhara jI, zrI antarikSa pArzvanAtha aura kesariyA jI ke mAmale sarvocca nyAyAlaya dillI meM aura giranArajIsaMbaMdhita 5 prakaraNa gujarAta ucca nyAyAlaya meM haiN| ekaeka mAmale meM vakIloM kI phIsa tathA anya kharca milAkara lAkhoM rupaye kharca ho rahe haiM / yahI samaya samAja ko cetane kA hai| hara vyakti, parivAra ko jitanA adhika se adhika ho sake Arthika sahayoga Age bar3hakara pradAna karanA cAhie / nyAyAlayoM meM samAja kA pakSa majabUta na hone para Arthika kAraNoM se agara phaisalA hamAre khilApha calA jAyagA to hama zAzvata tIrtha zikhara jI, giranAra jI kI vandanA karane kahA~ jAveMge? hamArA siddhakSetra kA itihAsa hamase china jAyegA to hamArA kyA bacegA ? jAgane jagAne kA samaya Aja aura abhI hai| cAroM dharma kSetroM ke nyAyAlaya meM prakaraNa bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI, muMbaI lar3a rahI hai| Arthika sahayoga dAtA cAheM to unheM dhArA 80 jI kI / chUTa kA lAbha bhI mila sakatA hai| sahAyatA rAzi kameTI disambara 2007 jinabhASita 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke nAma se baiMka oNpha iNDiyA, sI.pI. TaiMka muMbaI ke seviMga / vidvatpariSad ke mukhapatra - vidvad-virmaza (saMpAdaka - DaoN. khAtA nambara 001210100017881 athavA baiMka oNpha bar3audA, vI.pI. roDa, mumbaI ke seviMga khAtA naM. 13100100008770 meM baiMkoM kI kisI bhI zAkhA meM jamA karA sakate haiN| koI bhI zulka nahIM lagegA / surendrakumAra jaina 'bhAratI' ) burahAnapura se prakAzita pArzva jyoti mAsika (variSTha saMpAdaka - DaoN. ramezacanda jaina ), bhAratIya darzana ke mahAmeru AcArya zrI samantabhadra (lekhakaDaoN. nemicandra jaina, khuraI) kA vimocana kiyA gyaa| adhivezana ko pramukha rUpa se DaoN. zreyAMsakumAra jaina, DaoN. zItalacanda jaina, DaoN. surendra bhAratI, DaoN. jayakumAra jaina, DaoN. surezacanda jaina, paM. zaileSa zAstrI, DaoN. nemicandra jaina, paM. jayaMtakumAra jaina, paM. sanatakumAra jaina, paM. pavana jaina Adi ne saMbodhita kiyaa| isa avasara para katipaya tatvoM dvArA phailAye jA rahe duSpracAra para usa samaya virAma laga gayA, jaba pUjya munizrI ke kahane para sabhI vidvAnoM evaM adhivezana meM upasthita janasamUha dvArA divaMgata AcArya zrI bharatasAgara jI ko nau bAra NamokAra maMtra ke smaraNa pUrvaka zraddhAMjali arpita kI gii| nirmalakumAra pATodI samparka : mumbaI ( 022-23878293 ), koSadhyakSa jambUkumAra siMha (mo.: 093735-01918 ), indaura zAstri pariSad evaM vidvatpariSad (raji.) kA saMyukta khulA adhivezana evaM mUlAcAra anuzIlana vidvatsaMgoSThI saMpanna bAMsavAr3A, " zAstri pariSad evaM vidvatpariSad mere do hAtha haiM aura merA donoM hothoM se donoM pariSadoM ke vidvAnoM ko AzIrvAda haiM ki ve deva-zAstra-guru ke saMrakSaNa hetu sajaga rahakara kArya kareM / sAdhuoM ke zithilAcAra ko rokane hetu prayatna kareM aura Agama kI rakSA kreN|" yaha vicAra rAjasthAna ke prasiddha nagara bAMsavAr3A meM varSAyoga hetu virAjita parama jina dharma prabhAvaka, AdhyAtmika saMta, munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ne lagabhaga 200 vidvAnoM evaM vizAla janasamUha ke madhya saMyukta adhivezana meM vyakta kiye| ullekhanIya hai ki munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja, kSullaka zrI gaMbhIrasAgara jI mahArAja, kSullaka zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke sAnnidhya meM ravivAra, dinAMka 28 akTUbara, san 2007 ko zrI zreyAMsanAtha digambara jaina maMdira, khAndU kaoNlonI, bAMsavAr3A (rAjasthAna) meM digambara jaina vidvatpariSad (raji.) dvitIya saMyukta adhivezana saMpanna huaa| jisameM adhivezana ke pUrva nirdhArita viSayoM 1. udayapura adhivezana meM pArita 11 sutrIya samAja ke nAma apIla kI samIkSA, 2. vizva vidyAlayoM meM jaina ceyara kI sthApanA para vicAra, 3. jaina paramparAnukUla dhArmika evaM samAjika saMskAroM kA hyasa kAraNa evaM nidAna, 4. sAmAjika evaM dhArmika samarasatA kI AvazyakatA, 5. sAMskRtika evaM dhArmika AyojanoM meM vidvAnoM kI anivAryatA para vidvAnoM evaM samAja ke madhya vyApaka vicAra-vimarza huaa| isa avasara para pa. pU. munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja kI pravacana kRti- dharmaprItisudhA (saMpAdaka - DaoN. narendrakumAra jaina, sanAvada ), bhagavatI ArAdhanA anuzIlana (saMpAdaka - DaoN. premasumana jaina, DaoN. jayakumAra jaina, DaoN. udayacaMda jaina, prA. aruNakumAra jaina), 30 disambara 2007 jinabhASita saMyukta adhivezana meM AcArya jJAnasAgara vAgartha virmaza kendra kI ora se paM. abhayakumAra jaina (bInA), DaoN. zreyAMsakumAra jaina (bar3auta), DaoN. kamalezakumAra jaina (va (vArANasI), DaoN. azokakumAra jaina ( vAraNasI) evaM DaoN. surezacanda jaina (naI dillI) ko pratiSThita mahAkavi AcArya zrI jJAnasAgara puraskAra zAla, zrIphala, prazasti-patra evaM 51000ru. ke sAtha pradAna kiye gye| ina puraskAroM meM do puraskAra zrI vinayakumAra jaina, vivekakumAra jaina, zrImatI AbhA jaina, ( ahamadAbAda), eka puraskAra zrI rAjendrakumAra nAthUlAla jaina memoriyala ceriTebala TrasTa kI ora se TrasTI zrI jJAnendra gadiyA, saMjaya gadiyA, nIraja gadiyA (sUrata), ne tathA eka puraskAra zrI narasiMgapurA digambara jaina samAja, khAMdU kaoNlonI, bAMsavAr3A kI ora se pradAna kiye gye| isI zrRMkhalA meM a. bhA. di. jaina vidvatpariSad kI ora se prativarSa diye jAne vAle kSu. zrI gaNezaprasAda varNI smRti vidvatpariSad puraskAra se paM. nihAlacaMda jaina (bInA) ko jaina dharma kI prabhAvanA hetu tathA guruvarya gopAladAsa varaiyA smRti vidvatpariSad puraskAra se DaoN. lAlacaMdra jaina (ArA) ko unakI kRti ur3IsA meM jaina dharma ke lie puraskRta kiyA gyaa| ina donoM puraskAroM ko puNyArjaka zrI rAjendrakumAra nAthUlAla jaina memoriyala cairiTebala TrasTa kI ora se TrasTI zrI jJAnendra gadiyA ne pradAna kiyA / puraskRta vidvAnoM kA paricaya DaoN. jayakumAra jaina, DaoN. vijayakumAra jaina, paM. nihAlacaMda jaina ne diyaa| isa avasara para zramaNa saMskRti
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsthAna, sAMgAnera ke lie dI gaI sevAoM ke lie paM. ratanalAla jI bainAr3A kA abhinaMdana kiyA gyaa| adhivezana kI adhyakSatA DaoN. zreyAMsakumAra jaina (adhyakSa-zAstri pariSad) evaM DaoN. zItalacaMda jaina (adhyakSa- vidvatpariSad ) ne kI / saMcAlana donoM pariSadoM ke maMtrI pro. aruNakumAra jaina evaM DaoN. surendrakumAra jaina bhAratI ne kiyaa| a.bhA. di. jaina zAstri pariSad evaM a.bhA. di. vidvatpariSad ke dvArA saMyuktarUpa se pArita prastAva isa prakAra hai prastAva - 1. 'digvijaya' patrikA kI anargala TippaNiyoM kI bhartsanA aura niMdA a. bhA. di. jaina zAstri pariSad evaM a.bhA. di. jaina vidvatpariSad kA yaha saMyukta adhivezana di. 4 akTUbara, 2006 ko udayapura, rAja. meM Ayojita saMyukta adhivezana meM samAja ke nAma jArI 11 - sUtrIya apIla ke saMdarbha meM iMdaura se zrI hemanta kAlA, zrI bharata kAlA Adi ke saMpAdakatva meM prakAzita 'digvijaya' patrikA meM evaM udayapura Adi meM Ayojita sabhAoM meM jana-jana ke ArAdhya parama pUjya saMtaziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja evaM unake AjJAnuvartI ziSya munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke viSaya meM jo anargala TippaNiyA~ kI gaI hai, usakI hama ghora bhartsanA evaM niMdA karate haiM tathA isa pravRtti ko nirdoSa sAdhuoM ke cAritra ko malina banAne kA kutsita prayAsa mAnate haiM isa pravRtti kI a. bhA. di. jaina zAstri pariSad evaM a.bhA.di. jaina vidvatpariSad eka svara se niMdA karatI 1 munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke saMghastha pUjya kSullaka dvaya ke mAtra kSullaka hI bane rahane, muni na banane kI nirAdhAra bAta kahakara jo AlocanA kI hai vaha Agama viruddha hai| prastAvaka - paM. jayaMtakumAra jaina zAstrI, sIkara, samarthaka - paM. sanatakumAra jaina, khimalAsA, DaoN. vimalA jaina, phirojAbAda saMyukta adhivezana meM sarvasammati se pArita DaoN. zreyAMsa kumAra jaina evaM DaoN. zItalacaMda jaina ke hastAkSaroM se pramANita / svIkRta | a. bhA. di. jaina zAstri pariSad evaM a.bhA.di. jaina vidvatpariSad kA yaha saMyukta adhivezana sarvasammati se yaha prastAva pArita karatA hai ki varddhamAna kaoNleja, bijanaura, meM julAI, 2007 se sthApita jaina vidyA adhyayana evaM anuzIlana kendra kI sthApanA eka zubha kArya hai, jo jaina saMskRti evaM dharma ke pracAra evaM prasAra kI dRSTi se parama upayogI hai| etadartha yaha adhivezana kaoNleja prabaMdha samiti ke mAnanIya adhyakSa zrI raviprakAza jaina evaM saciva zrI kAntiprakAza jaina tathA samasta padAdhikArI evaM sadasyoM ke isa sArthaka prayatna kA hArdika anumodana karatA hai tathA bhaviSya meM kendra kI abhivRddhi kI hArdika kAmanA karatA hai| prastAvaka - DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara, samarthaka - DaoN. vijayakumAra jaina, lakhanaU adhivezana se pUrva di. 25 se 27 akTUbara taka mUlAcAra anuzIlana caturdaza rASTrIya vidvatsaMgoSThI saMpanna huI jisameM 43 vidvAnoM, viduSiyoM ne zodha patroM kA vAcana kiyA tathA zatAdhika vidvAnoM ne carcA meM bhAga liyaa| saMgoSThI evaM adhivezana ke puNyArjaka zrI haMsarAja jI ke suputra sarvazrI amRtalAla, narendrakumAra, zaradakumAra, saMtoSakumAra jaina, khAndU kaoNlonI, bAMsavAr3A the| isa avasara puNyArjaka zrI zarada jaina ne Ayojana ko abhUtapUrva batAte hue kahA ki hamArI aneka ulajhI huI gutthiyA~ sulajha gayI haiN| unhoMne kahA ki yadi muni zrAvakAcAra par3heM to ve jAna leMge ki hama ( zrAvaka ) kaise haiM? aura hama mUlAcAra par3heM to hama bhI jAna leMge ki ve ( muni) kaise haiM? isa avasara para apane zubhAzIrvAda meM parama pUjya munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ne kahA ki- sAdhutA kI kasauTI mUlAcAra hai aura sabhI sAdhuoM ko isI ke anusAra apanI caryA aura carcA karanA caahie| zithilAcAra na kabhI svIkArya thA aura na kabhI svIkAra hogA / indaura 22 navambara 2007 | saMta ziromaNI 108 AcArya zrI vidyAsAgara jI eka aise mahAn saMta hai jinake prastAvaka - 2. jaina vidyA adhyayana evaM anuzIlana caraNoM meM jaina- ajaina samAja rUpa se zraddhA ke sAtha natakendra sthApanA kI sarAhanAmastaka ho jAte hai / aise Atma kalyANI mahAsaMta kA 36vA~ AcArya pada padArohaNa divasa Aja tukogaMja sthita udAsIna zrAvaka Azrama maMdira parisara meM bhaktibhAva se manAyA gayA / saMyama, sevA, tyAga, paramArtha ke isa Ayojana ke jo bhI disambara 2007 jinabhASita 31 DaoN. surendrakumAra jaina maMtrI- a.bhA. di. jaina vidvatpariSad, ela- 65, nyU iMdira nagara, burahAnapura saMyama, sevA, tyAga, paramArtha se jur3I anUThI AcArya bhakti
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkSI bane ve guruvara kI aisI ArAdhanA ko dekhakara daMga / ke rUpa meM khyAta haiN| unake bAre meM muni zrI kSamAsAgara raha gaye, svayam ke bhAgya ko sarAhe binA nahIM raha skeN|| jI kI kavitA kI nimna paMktiyA~ saTIka haiN| AcAryazrI vidyAsAgara jI ke prabhAvaka ziSya 105 yaha jAnate hue bhI ailaka zrI ni:zaMkasAgarajI mahArAja ke susAnnidhya aura ki kisI ko kucha nahIM de pAU~gA, lAyaMsa klaba rIjana indaura ke DaoN. ke.bI. mAhezvarI, adhyakSa diyA bhI nahIM jA sakatA rAjendra siMha jI cauhAna, lA. sacina jI jaina tathA vikalAMgoM mana karatA hai ke liye vizeSa samarpita vinayajI jaina ke sahayoga aura ki apane ko samUcA de duuN| upasthiti meM mAnavatA ke sevArtha 38 vikalAMga pIr3ita isa avasara para mukhya atithi ke rUpa meM zrImaMta baMdhuoM ko tInapahiyA sAyakileM pradAna kI gii| ailakazrI | seTha DAlacaMda jI ne apane saMbodhana meM kahA ki siMghaI ne kahA ki Apa patita pAvana baneM, mahAn bneN| mana se, | jI kI dhArmika sevA paitRka saMpatti ke rUpa meM unheM milI AtmA se parezAna na hoN| Aja kI zArIrika kamajorI pUrva | hai| dhArmika saMskAroM kA pAlana karate hue unakI agalI janma ke karmoM se hai| aba mAnavatA ko badanAma karane vAlA | pIr3hI bhI isa dizA meM agrasara hai| RSabha samaiyA, nirmalacaMda kArya na kareM tathA samAja ke sahayoga ko paramAtmA ko smaraNa | nirmala, nemicaMda vinamra ne apanI kAvyAMjali bheMTa kii| zrI karate hue svIkAra kreN| kapUracaMda ghuvArA vidhAyaka evaM adhyakSa hastazilpa nigama nirmalakumAra pATodI, indaura | ma.pra. zAsana ne isa avasara para kahA ki san 1992 se saMtamanA siMghaI jIvana kumAra jI kA 80vA~ / | maiM siMghaI jI ke nikaTa sAnnidhya meM huuN| unameM maiM pUjya janma divasa samAroha sampanna / varNI jI kI chavi dekhatA huuN| zrImatI sudhA jaina 'vidhAyaka' sAgara/bI.esa.jaina dharmazAlA sAgara meM eka sAde | sAgara ne isa avasara para kahA ki samAjasevA meM agraNI, garimAmaya samAroha meM siMghaI jIvana kumAra jI ke 80veM janma | "sAdA jIvana ucca vicAra" ko jIvanta karane vAle zrI divasa para jaina samAja ke pratiSThita variSThajana, vyApArIjana | siMghaI jI ne samAja ko apane ucca AdarzoM se saMskArita evaM zubhaciMtaka upasthita huye| samAjasevI, dAnavIra, jaina | kiyA va mArgadarzana diyA hai| unakA AzIrvAda dIrgha kAla jAti bhUSaNa siMghaI kArelAla kundanalAla jI ke parivAra | taka hameM milatA rhe| isa avasara para seTha motIlAla jI, meM janmeM siMghaI jIvana kumAra ne apane parivAra ke saMskAroM | DaoN. jIvana lAla jI, DaoN. bhAgacaMda jI bhAgendu damoha, vIrendra ke anurUpa apane jIvana ko ddhaalaa| ve pUjya munizrI | kumAra jI iToriyA damoha, mahendra kumAra jI siMghaI, jabalapura kSamAsAgara jI ke gRhastha jIvana ke pitAzrI haiN| apane va abhinaMdana sAMdhelIya pATana ne sabhA ko saMbodhita kiyaa| mRduvyavahAra, saMtasevA, ucca vicAra evaM eka Adarza puruSa | abhinaMdana sAMdhelIya, patrakAra parAyA ghara bhopAla meM mahAvIra jayaMtI manAne ke uparAnta siddhodaya siddhakSetra nemAvara kI ora vihAra ho gyaa| kucha dina pazcAt hamAre paira meM darda zuru ho gayA kAraNa 'harapiza' roga ho gayA yaha bar3A khataranAka pIr3AdAyaka roga mAnA jAtA hai| maiMne AcArya zrI jI se kahA ki na jAne AcArya zrI jI kauna se karma kA udaya A gayA jo itanA bar3A roga ghera gyaa| AcArya zrI jI ne kahA, bhaiyA- "yaha karma kA udaya parAye ghara ke samAna hai|" jisameM hamArI kucha nahIM cltii| AcArya zrI ne hameM eka aisA sUtra diyA jisake mAdhyama se jIvana meM Aye haye karmoM ke udaya ko hama samatA ke sAtha sahana kara sakate haiN| muni zrI kuMthusAgara-kRta saMsmaraNa' se sAbhAra 32 disambara 2007 jinabhASita or Private & Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI kSamAsAgara jI kI kavitAe~ sambandha nadI bahatI hai sadA kinAre bana jAte haiN| nadI badalatI hai rAstA kinAre mur3a jAte haiN| nadI uphanatI hai kabhI kinAre DUba jAte haiN| nadI samA jAtI hai sAgara meM kinAre chUTa jAte haiN| sambandhoM kI sArthakatA mAno jIvana ke pravAha kI pUrNatA meM hai| pIr3A ghara kA ba~TavArA ho gayA jamIna-jAyadAda saba ba~Ta gayI, amarAI aura ku~A bhI Adhe-Adhe ho gaye, aba mere hisse meM merA aura usake hisse meM usakA AkAza hai| savAla yaha nahIM hai ki kise kama milA aura kisake hisse meM jyAdA AyA hai, merI pIr3A apane hI ba~Ta jAne kI hai| cir3iyA maiM dekhatA hU~ cir3iyA roja AtI hai| aura maiM jAnatA hU~ vahI cir3iyA roja nahIM aatii| para yaha dUsarI hai maiM aisA kaise kahU~! acchA huA maiMne koI nAma nahIM diyA use cir3iyA hI rahane diyaa| ba~TavArA AkAza sabakA dIvAreM hamArI apanI nadI sabakI gAgara hamArI apanI dharatI sabakI A~gana hamArA apanA virATa sabakA sImAe~ hamArI apnii| 'apanA ghara' se sAbhAra
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji naM. UPHIN/2006/16750 bAraha bhAvanA racayitA- muni zrI suvratasAgara jI saMghastha - AcAryazrI vidyAsAgara jI mahArAja chanda jogIrAsA (dohA) devazAstra guru ko namUM, samyak saMyama kaaj|| dhyAyo bAraha bhAvanA, pAne ziva-sukha raaj|| anitya bhAvanA sukha vaibhava nara deva saMpadA, mAta-pitA jana saare|| jJAna rUpa yauvana vaya tana bala, teja kAnti saba nyaare|| indradhanuSa jala budabuda jaisI, kSaNa bhaMgura jaga dhaaraa| yoM anitya bhAvanA cinto, nitya Atma vyvhaaraa|| azaraNa bhAvanA cakrI sura ahamindra Adi ko yama celI A ghere| maMtra tantra vidyA bala auSadha, koI zaraNa na tere|| kilA zastra senAe~ sArI, marate nahIM bcaaveN| yahI bhAvanA azaraNa cinto, zaraNa Atma nija dhyaaveN|| ekatva bhAvanA jIva akelA karma kare saba, sukha-dukha sahe akelaa| eka akelA bhava-bhava bhaTake, janme mare akelA // nija-jana, para-jana sAtha na dete, sAtha na de guru celaa| yoM ekatva bhAvanA cinto, rahatA jIva akelaa|| anyatva bhAvanA mAta-pitA suta dArA bAMdhava, mitra sabhI jana pyaare| tana cetana se anya rahA to, kaheM kise apanA re|| mohabhAva se para dravyoM ko, nija kahatA ajnyaanii| yoM anyatva bhAvanA cinto, apanA jiya dRgjnyaanii|| saMsAra bhAvanA jinamata meM zraddhA bina saba hI, bhava vana meM bhaTake haiN| dravya kSetra aru kAla bhAva bhava, parivartana sahate haiN| sabhI yoni meM saba gatiyoM meM, janama maraNa dukha paate| yoM saMsAra bhAvanA cinto, basa ziva meM sukha paate|| azuci bhAvanA cAroM gatiyA~ azuci yahA~ nita, indriya sukha, dukhkaarii| khUna pIpa mala Adika andara, bAhya deha para pyaarii|| jagata kAya ye bAhara sundara, kintu azuci bhItara haiN| azuci bhAvanA aisI cinto, zuci nija Atamadhara haiN|| Asrava bhAvanA nAva chidramaya jaise DUbe, pAnI bhara jAne se tyoM bhava sAgara meM hama DUbeM, karmoM ke Ane se mithyA avirati kaSAya yoga hi, saba Asrava ke dvAre yahI bhAvanA Asrava cinto, buddha nirAsrava saare| saMvara bhAvanA chidra DATa se nIra na Ave, nAva kinArA pArve tyoM saMvara karmAsrava roke, bhava se pAra lagA / / darzana vrata zama dama dharmoM se, karmAsrava ko ro.. yahI bhAvanA saMvara cinto, zuddha Atma nita soceN| nirjarA bhAvanA pake Ama jhar3ate DAlI se, tyoM savipAka sabhI ke pAla pakAve mAlI jaise, ho avipAka sudhI ke jinakAraNa se saMvara hotA, deza nirjarA usase yahI bhAvanA nirjara cinto, sakala mokSa ho jinaH loka bhAvanA sahaja loka aloka anAdi haiM, sadA siddha vaha jI / tAla vRkSa, nara hAtha kaTI sama, chahoM dravya maya ja sahe karma nijajIvaloka meM, bhava-bhava meM nita bha | loka bhAvanA aisI cinto, sukha pAo ziva rama bodhidurlabha bhAvanA nigoda-thAvara-trasagati-nara-tana, janma deza kula durlabha svastha deha jinazraddhA durlabha, zrAvaka saMyama durlabha bodhi samAdhi dhara bhava ghUmeM, kevala jJAna binA hI bodhi bhAvanA durlabha yoM lakha, tU bana nahIM prama do dharma bhAvanA vItarAga sarvajJa hitaMkara tIrthaMkaroM ke dvaaraa| kathita 'ahiMsA paramodharmaH' dasa vidhamaya sukhkaaraa|| mujhe mile saddharma isI se, akSaya mokSa milegaa| dharma bhAvanA aisI cinto, nita durdharma chlegaa| dohA ye jananI vairAgya kI, 'suvrata' rakhe sNbhaal'| ciMto bAraha bhAvanA, hoo mAlAmAla / svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, 210, jona-1, ema.pI. nagara, Jain Education InteopAla (ma.pra.) se mudrita evaM 1/205 prophesara kaoNlonIAmasa-282002 (lA,pra.) se prakAzita / saMpAdaka : ratanacandra jaina /