Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક
શીવમાજ જૈન પેઢી,પાલીતા
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ
શ્રી વર્ધમાન સ્વામિને નમઃ
શ્રી વર્ધમાન જૈનપેઢી-પાલીતાણા
૧
વીર નિ. સ
૨૫૦૯
પ્રથમાવૃત્તિ
૧૦૦૦
સંચાલિત
શ્રી જમૂદ્રીપ ચાજનાનુ પ્રમુખ પ્રકાશન
જંબૂઢીપ
~
પ્રકાશક શ્રી વર્ધમાન જૈનપેઢી જૈન આગમમદિર પાસે
ભાષાખાતાની પાછળ
તળેટી પાલીતાણા-૩૬૪૩૭૦
પુસ્તક ૧
વિક્રમ સ.
૨૦૩૯
UŻHOS
૪૪
દર છ માસે ગુજ.–સંસ્કૃત-હિંદી-અંગ્રેજીમાં પ્રકટ થતુ પ્રકાશન
wwwwww
For Personal & Private Use Only
મૂલ્ય : ૧૫ રૂપિયા
** -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુસ્તક પ્રાપ્તિ સ્થાન
જ શ્રી વર્ધમાન જૈન પેઢી જ
જૈન આગમમંદિર પાસે
તળેટી પાલીતાણા-૩૬૪૨૭૦
ભૂ ભ્રમણ શોધ સંસ્થાપન 6 પિ. બે. નં. ૧૬ SN
મહેસાણા વિ
૩૮૪૦૦૧
છે.
પ્રેરક નિમંડળ ! પૂ.પં.શ્રી અભયસાગરજી |
મહારાજગણી પં.શ્રી કલ્યાણસાગર મ ગણી મુનિશ્રી અશોકસાગરગણી મુનિશ્રી નિરૂપમસાગરગણી મુનિશ્રી હેમચંદ્રસાગર મ મુનિશ્રી રવિન્દ્રસાગર મ. મુનિશ્રી પુણ્યશેખરસાગરજી
મહારાજ
સંપાદક મંડળ
સહસંપાદક મંડળ
ડો. રૂદ્રદેવ ત્રિપાઠી M.A. Ph.D. LIT દિલ્હી છે. નેમિચંદ્ર જન
M. A. Ph. D. ઈન્દોર ડિ નારણભાઈ એમ, કંસારા
M.A. Ph.D. અમદાવાદ ડો. પ્રહૂલાદભાઈ જી. પટેલ | M.A. Ph.D. વડનગર છે. જિતુભાઈ પી. શાહ M.B.B.N. પાલનપુર
| પં. રતિલાલ ચી. દોશી |
અમ:વાદ પ. વસંતભાઈ દોશી
મુંબઈ રમણલાલ બબાભાઈ શાહ
અમદાવાદ આશિષકુમાર માણેકલાલ 11. B. Com. L, L. B.
અમદાવાદ જિનદાસભાઈ રજનીકાન્ત 2116 B.Com.L.L.B. C.A.
અમદાવાદ
For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક તરફથી...
દેવગુરક્ષાએ પ્રસ્તુત પ્રકાશને જિજ્ઞાસુ વાંચના કરકંમલમાં રજૂ કરતાં અમે અમારી જાતને ધન્ય-ગૌરવશાળી માનીએ છીએ કે વિજ્ઞાનવાદના ફટાપભયો તાંડવથી ગેમમાં રહેલ નવી પેઢીની શ્રદ્ધાને સ્થિર કરવા માટે જ઼રૂરી વર્તમાન વિદ્વાનોના વિશિષ્ટ નિબંધની સેર કરી દે છે. મહિને પ્રકાશિત કરી ભારતીય સંસ્કૃતિના અમૂલ્ય તરફ જઈ રહેલા આધુનિક શિક્ષણ પદ્ધતિના વિકૃત સત્ય-અસત્ય સામે લાલબત્તી ધરા પ્રતિ બનીએ છીએ.
વિ. સં. ૨૦૩૮ ના વૈશાખ મહિને પાલીતાણું જૈન ગજાદિષમ બીક એસકેન્ફરન્સ વખતે ઇદોર (મ. પ.)થી પ્રગટ થતા “તીર્થકર” હિન્દી માસિકના તંત્રી ડો. શ્રી નેમિચંદ્ર જૈન દ્વારા પ્રોત્સાહિત થયેલ અમારી વર્ષોની ભાવના પાલનપુરમાં થઈ રહેલ ૨૮–૨૯-૩૦ ઓકટોબરની “તત્વજ્ઞાન-વિજ્ઞાન સંગઠી” પ્રસંગે સંસાર
DB i
- પ્રસ્તુત પ્રકાશન સગઈમાં જુદા-જુદા પ્રાંતના વિદ્વાનોના લખીને લાવેલા છે ટપાલથી મોકલેલા નિબંધોને સંગ્રહ કરવા ભાવના છે. | ગુજરાતી-હીદી-સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી ભાષાના આવેલા નિબંધે તે તે ભાષામાં રહ્યું કરવા વિચાર છે.
આવી જાતનાં નિબંધ ઘણી જતિના અમારી પાર્સ આવ્યા છે તે બધા મશઃ છ માસિક આ પ્રકાશનમાં રજુ કરવા ના છે.
પ્રકાશનું પ્રેરક મંડળના સાત મુનિરાજોના સહયોગથી અમે ટૂંક સમયમાં રજુ કરી શકીએ છીએ, સંયિષ્યમાં પ્રેરક-મંડળને પૂજ્ય શ્રય મેગેવાની આવી કરૂદષ્ટિ મળતી રહે તેવી અમારી આકાંક્ષા છે.
પ્રાનનું કામ કેટલું કરૂં છે! તે તે કરે તેને ખબર પડે. તેમા કોયમાં આ પ્રકાર થી પાછળે વિવિધ પરમથી મહાનુભાવોને હાદિષ્ટ સહન મળી છે.
ખાસ કરીને ડે. રૂદ્રદેવ ત્રિપાઠી (દિલ્હી)ની એમેં બહું અનુમોદના કરીએ છીએ કે, જેમણે સંસ્કૃત-હિન્દ ફમાં જીરું અને અગ્રેજી રહી પ્રેસમાં ના દેખરેખથી છેવી તૈયાર કરી આપ્યું. વળી છે. પ્રહૂલાદભાઈ છે. પટેલે (વડનગરમાં પણ દર અઠવાડીયે શનિ-રવિ પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ પાસે આવી આ પ્રકાશનનું ગળખું વ્યવસ્થિત રી આપ્યું સંસ્થા પં. રતિભાઈ ચી. દેશી તથા કુમારપાળ જયંતિલાલ શાહ ઇ.ઉંઝા ન મ એની જેટલી અમર કરીએ તેટલી ઓછી
For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
| *
*
*
આજની અંધાધુંધ-પ્રવૃત્તિઓથી ભરપુર રેસામાં ધક્કા ખાઈને કામને સરાડે ચઢાવવામાં/બ્લેક ડિઝાઈને બનાવવા વિગેરેમાં તથા પ્રફરીડીંગમાં તેમને સહયોગ ખરેખર, અદ્વિતીય મળે છે.
આ ઉપરાંત પૂજ્ય પંન્યાસજી મ. પાસે કામ કરતા પંડિત શ્રી જોગીભાઈ ભેજક તથા શ્રી નાગેશભાઈ ભેજના પણ ધર્મ સ્નેહની ખૂબ અનુમોદના કરીએ છીએ કે જેઓએ અમારા પ્રકાશનને વેગવંતુ બનાવવા સક્રિય સહગ આપે છે. ”
આ ઉપરાંત બીજા પણ નામી અનામી સઘળા સહયોગીઓના ધર્મપ્રેમની સાદર બેંધ લઈ એ છીએ.
છેવટે છદ્માવસ્થતાવશે કે સિદષથી ક્ષતિઓ બદલ સુધારવાની તૈયારી સાથે હાર્દિકે ક્ષમા માંગીએ છીએ. વીરનિ. સંવત ૨૫૦૯ વિ. સં. ૨૦૩૯ આસો સુ. ૧૦ વિજ્યા દશમી
શ્રી વર્ધમાન જ હા રવિવાર
પાલીતાણા ૧૬-૧૦-૮૩
નિવેદક
ગાથા
SESISCSESZSEXS2SISESESESSE
હાર્દિક અનુમોદના તત્વજ્ઞાન અને વિજ્ઞાનની ભેદરેખા સમજાવનાર લેખો-નિબંધના [, સંગ્રહ સ્વરૂપ “જબૂદ્વીપ” છ-માસિક પ્રકાશનનું પહેલું પુસ્તકો પણ
વિ. સં. ૨૦૩૮ આસો વદ ૭, ૮, ૯ નાં રોજ જૈન બોડીગ R પાલનપુરમાં શ્રી જૈનમિત્રમંડળ, પાલનપુરના સહયોગથી થયેલ Eી Rી, તત્વજ્ઞાન-વિજ્ઞાન સંગોષ્ઠી પ્રસંગે વિદ્વાને-જિજ્ઞાસુઓ સમક્ષ અમે રજુ ા |ી કરી શક્યા છીએ.
તે તેમાં જિનમિત્રમંડળ પાલનપુરના કાર્યવાહકોને અનેક જાતને [2] ]િ પવિત્ર સાથ સહયોગ સાંપડ્યો છે તે બદલ હાદિક અનુમોદના. UT
- લિ.
પ્રકાશક HSFSSC2S2S2XSES252SESSO
(22525S52SPSPIN
For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ક્રમ છુિં કો
ગુજરાતી વિશાળ
૧-૪
૫-૮
૯-૧૨
પ્રકાશકીય વિજિલ હીપ-સમુદ્રો અને જંબુદ્વીપ
(લેખક પૂ. પં. શ્રી નિત્યાનંદ વિ. મ. સા) જબૂદ્વીપ (પાચિય છે ?
(લે. રમણલાલ શિલાલ પરીખ). જબૂદીપ હી રામા મણે ચારધા)
(લેરતિલાલ છેલ્પલ, હિત) આચેનું ભૂગોળાને
લે. જશવંત ભટ્ટ) સૂર્યપ્રકાશ અંગે એક વિચારધારા
(લે. રમણલાલ બબાભાઈ શાહ) ઝેટેટિક એનેમી યાને સંશોધિત ખગોળશાસ્ત્ર
કમળ પેરેલેક્ષ લંડન) ભારતીય જૈન ધર્મની પ્રા-ઐતિહાસિક શોધ (મૂળ લે. નિરંજન એન. વખારિયા
* અમેરિકા)
૧૭-૧૮
' ૧૯-૨૭
૨૮-૩૩
૩૪-૪૪
સરકૃત વિભાગ
जैनाभिमतमुक्तिमार्गः
–
(ले० श्रीयान्सकुमार सिंघई)
For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन-ज्योतिषे सूर्यद्वय-सिद्धान्तस्य नव्य ज्योतिष परिप्रेक्ष्ये व्यवस्था, सौर-वर्ष-मान:संशेखन, च
(
डॉशक्तिधर शर्मा
कर्तव्य बोध :
(श्रीमदभयसागरतीरमति )
हिंदी विभाग : .
आत्मान्वेषण की चार्वाकीय दृष्टि
- १७-१९
(ले० डॉ० गदायमा )
सूर्य तथा पृथ्वी संबन्धी कुछ प्राचीन तथ्य
२०-२१
تر
-
भू-भ्रमण के विज्ञानसम्मत
मा
२३-२४
.
) (ले० डा. रुद्रदेश, त्रिपाली)
ज़ुबूद्वीप जैन धार्मिक दृष्टि से
. २५-२६
"(ले० दामोदर शाबी)
તઝવેબાગ
४४-४
1-5
6-12
water is flat Earth is flat Did the Spaceship Appollo Land on the moon A Questionnaire Jain Jyotisha Vijnana
Dr. Sajjan Singh Lishk Patiyala
7-21 21-24
For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભિન્ન દ્વીપ–સમુદ્રી અને જબીપ
મ.ના શિષ્ય પૂ.પ. નિત્યાનંદ વિ, મ,
લે. પૂ. આ. શ્રી વિજય જખૂસૂરીશ્વરજી આ વિશાળ પૃથ્વીપટ ઉપર આપણે જાણીએ છીએ તેના કરતાં અસ`ખ્ય–સ ખ્યાતીત દ્વીપ
સમુદ્રો આવેલા છે. જેનુ' વÎન જૈન-દર્શનના ગ્રંથામાં આપવામાં આવેલુ છે. એક એક દ્વીપ-સમુદ્રનુ` વર્ણન કરતાં આખા ગ્રંથ ભરાઇ જાય, પણ અહી તા માત્ર દ્બીપ-સમુદ્રોનું સામાન્ય અંગુલી-નિર્દેશન
કરવા
પ્રયત્ન..
કરેલ છે.
આપણે જે પૃથ્વી ઉપર રહીએ છીએ, તેનું નામ રત્નપ્રભા પૃથ્વી છે. તેની જાડાઈ ૧,૮૦૦૦૦ ( એક લાખ એ’શી હજાર ) યાજન અને લખાઈ-પહેાળાઇ (ચારેબાજુ ગાળાકારે ) એક રજજુ પ્રમાણ એટલે અસ`ખ્ય કોટાકોટી યાજન પ્રમાણ છે.
તેના મધ્યભાગમાં એક લાખ ચાજનના વિસ્તારવાળા જમ્મૂ નામના દ્વીપ છે. તેની ચારે તરફ બે લાખ ચેાજનના વિસ્તારવાળા લવણુ સમુદ્ર વિ’ટળાએલા હોવાથી દ્વીપ કહે થાય છે, તેને ફરતા ચાર લાખ ચેાજનના વિસ્તારવાળા ધાતકીબર્ડ નામના દ્વીપ છે, તેને ફરતા આઠ લાખ ચેાજનના વિસ્તારવાળા કાલાધિનામના સમુદ્ર રહેલા છે, તેને ફરતા સાળ લાખ ચેાજનના વિસ્તારવાળા પુષ્કરવર દ્વીપ છે. તેને ફરતા બત્રીસ લાખ યાજનના વિસ્તારવાળા પુષ્કરવર સમુદ્ર આવેલા છે. તે પછી એક દ્વીપ અને તે જ નામના સમુદ્ર એમ ડબલ-ડબલ વિસ્તારવાળા આવે છે યાત્ છેલ્લે, સ્વય‘ભૂરમણ દ્વીપ અને સ્વયં ભૂરમણુ સમુદ્ર આવેલા છે,
આ સ્વચભૂરમણ દ્વીપ આખી પૃથ્વી ઉપરના ૧/૪ ભાગ અને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર ૧/૨ ભાગ એટલે પાણા ભાગની પૃથ્વી ઉપર સ્વયંભૂરમણ દ્વીપ અને સમુદ્ર આવેલા છે. બાકીના ૧/૪ ભાગમાં બાકીના અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રો છે.
આ દ્વીપ–સમુદ્રના નામેા ક્રમસર પુષ્કરવર પછી વારૂણીવર, ક્ષીરવર, દ્યૂતવર, ઇક્ષુવર, નંદીશ્વર આ પછી દરેક નામની સાથે . વરવાવમાસ એમ ત્રણ ત્રણ દ્વીપ -સમુદ્રો આવેલા છે અને વિસ્તારમાં ડબલ-ડબલ વિસ્તારવાળા છે.
આ જગતમાં જેટલા શાશ્વત સુંદર નાગે, અલંકારા, વસ્રો, ગ'ધા, કમળા, તિલક, નિધિ, રત્ના, આવાસા. દ્રો, નદીઓ, વિજયે, ચિત્રો, વિમાના, ઇન્દ્રો, દેવકુર, ઉત્તર, પવતા, પતા, કુડા, નક્ષત્રો, ચંદ્ર, સૂર્ય વગેરે એ જે શાશ્વત નામેા છે, તે બધા નામવાળા દરેકના અસ`ખ્ય–ખસ પ્ણ દ્વીપ–સમુદ્રો છે.
જેમ કે આપણે રહીએ છીએ તે જમ્મૂદ્વીપ, તે પછી અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્ર પછી ખીજે જ મૂઠ્ઠીપ-જંબૂ સમુદ્ર આવે, તેના પછી જ વરદ્વીપ-જ ખૂવરસમુદ્ર આવે તે પછી જ'ખૂવરાવભાસ દ્વીપ-જમૂવરાવલાસ સમુદ્રને જ બૂઢીપ જ ખૂ આવે તે પછી અસય્ દ્વીપ સમુદ્રો પછી સમુદ્ર આવે એમ અસંખ્ય-અસ`ખ્ય દ્વીપ– સમુદ્ર પછી તે નામના દ્વીપ સમુદ્ર આવે,
For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ દરેક નામના અસખ્ય દ્વીપા અને સમુદ્રો છે.
છેલ્લા પાંચ દ્વીપ–સમુદ્રો એક એક છે. તે આ પ્રમાણે :-છેલ્લેથી પાંચમા ધ્રુવદ્વીપદેવસમુદ્ર છેલ્લેથી ચેાથા નાગઢીપ-નાગસમુદ્ર, છેલ્લેથી ત્રીજો યક્ષદ્વીપ-યક્ષસમુદ્ર છેલ્લેથી બીજો ભૂતીપ-ભૂતસમુદ્ર અને છેલ્લા સ્વયંભૂરમણ દ્વીપ અને સ્વય‘ભૂરમણ સમુદ્ર આવેલા છે. તે પછી માત્ર એકલુ અનત આકાશ છે.
અઢી દ્વીપ અને એ સમુદ્ર સુધી જ એટલે
જ મૂઠ્ઠીપ, લવણુ સમુદ્ર ધાતકીખંડ દ્વીપ, ડાલાદધિસમુદ્ર અને પુષ્કરવરદ્વીપ અડધા સુધીમાં મનુષ્યાની ઉત્પત્તિ-જન્મ-મરણુ અગ્નિ, વરસાદ, ગર્જના, વીજળી, નદીઓ, દ્રહા સરાવર, દિવસ-રાત–મહિના વગેરે વ્યવહાર અને મેટા પ ત માટા ક્ષેત્રો આવેલાં છે. પછીના દ્વાપ-સમુદ્રોમાં આમાંની કોઈ વસ્તુ હેતી નથી. તેમજ ચંદ્ર-સૂર્ય સ્થિર હૈચ્ છે એટલે જ્યાં સૂય હાય છે ત્યાં સૂચના પ્રકાશ અને ચ`દ્ર હાય ત્યાં ચંદ્રના પ્રકાશ જ હાય છે તેમજ તિય ચાની ઉત્પત્તિ બધે હાય છે, આ બધા સમુદ્રોમાં જે પાણી છે, તે પાણીમાં સ્વાદ ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે
આપણી નજીકના લવણ સમુદ્રનું પાણી
ખારું છે.
કાલેાધિ સમુદ્ર, પુષ્કરવર સમુદ્ર અને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રનુ પાણી વરસાદના પાણીના જેવા સ્વાદવાળું છે. વારૂણીવર સમુદ્રનું પાણી ઉત્તમ દારૂના સ્વાદ જેવુ' છે,
ક્ષીર સમુદ્રનુ' પાણી કઢેલા દૂધના સ્વાદ
જેવુ છે.
ઘતવર સમુદ્રનું પાણી ઉત્તમ ઘીના સ્વાદ જેવુ છે.
બાકીના સમુદ્રોનુ પાણી શેરડીના રવાદ જેવુ છે.
લવણ સમુદ્રમાં ૫૦૦ ચૈાજનની લખાઈવાળા માછલાં વગેરે હોય,કાલેાધિ સમુદ્રમાં ૭૦૦ ચેાજનની લંબાઈવાળાં માછલાં વગેરે, સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં ૧૦૦૦ યાજનની લખાઈવાળાં માછલાં વગેરે હાય છે, બાકીના
સમુદ્રોમાં નાનાં અને પ્રમાણમાં આછાં માછલાં વગેરે હાય છે.
બધા સમુદ્રો કરતાં લવણ-સમુદ્રમાં વિશેષતા રહેલી છે તે આ પ્રમાણે
લવણું સમુદ્ર બે લાખ યાંજનના વિસ્તારવાળા છે, બન્ને કિનારાથી ૯૫૦૦૦ ચેાજન દૂર એટલે મધ્યભાગમાં ૧૦૦૦૦ (દશ હજાર ) યાજન જાડા અને ૧૬૦૦૦ યેાજન ઊ'ચા ઉછળતા-પાણીના કિલ્લા છે.
ચારે દિશામાં એક લાખ યેાજનના વિસ્તારવાળા અને ૧૦૦૦૦ ચેાજનના મૂળવાળા એક એક પાતાલ કલશ છે.
તથા ૧૦૦ ચેાજનના વિસ્તારવાળા ચારે દિશામાં થઈ ૭૮૮૪ લઘુ પતાલ કલશે છે.
તે બધામાં ૧/૩ ભાગમાં વાયુ,૧/૩ભાગમાં વાયુ અને પાણી, અને ૧/૩ ભાગમાં પાણી રહેલું છે, જગતસ્વભાવે હંમેશાં એ વખત નીચેના વાયુ ક્ષેાભ પામે છે. તેથી ૧૬૦૦૦ ચાજનના કિલ્લાનું પાણી બે ગાઉ જેટલુ વધે છે, તેથી સમુદ્રમાં ભરતી આવે છે,
For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
કળશને વાયું બેસી જતાં સમુદ્રમાં ઓટ આ જ ખૂઢીપની અંદર સાત ક્ષેત્રે આવે છે.
અને છ મોટા પર્વતે છે. મધ્ય ભાગમાં સમુદ્રમાં ભરતી-ઓટનું કારણ પાતાલ મહાવિદેહક્ષેત્ર ૩૩૬૮૪-૪૧૯ એજન કલશેમાં રહેલા વાયુને ભ છે, પણ ચંદ્ર લાંબું છે. તેના મધ્યભાગમાં એક લાખ એજન સાથે તેને સંબંધ નથી.
ઊંચાઈવાળે મેરુપર્વત આવેલો છે. લવણ સમુદ્રમાં બીજી વિશેષતા એ છે મહાવિદેહક્ષેત્રની બન્ને બાજુ ઉત્તરકે તેમાં રહેલું પાણી બને કિનારાથી એટલે દક્ષિણમાં પવત-ક્ષેત્ર–વારા ફરતી આવેલ છે. જખદ્વીપના કિનારાથી જમીનમાં જેમ નીચે તે આ પ્રમાણે, નીચે ઊતરતું ૪૫૦૦૦ યોજને ૧૦૦૦ એજન
દક્ષિણ તરફ નિષધ પર્વત ઊંડાઈ થઈ જાય છે, તેમ ઊંચે ઊંચે ચઢતું
, હરિવર્ષ ક્ષેત્ર ૪૫૦૦૦ પેજને ૭૦૦ એજન ઊંચાઈવાળું
” મહાહિમવત પર્વત થાય છે, પાણી ઊંચે ચઢવામાં જગત સ્વભાવ
” હિમવંત ક્ષેત્ર જ કારણ જાણવું.
” લઘુહિમવંત પર્વત લવણ સમુદ્રની અંદર ૫૬ અંતરદ્વીપ,
” ભરત ક્ષેત્ર ૮ વેલંધર પર્વતે, એક ગૌતમ દ્વીપ, ૧૨ • ચંદ્રદ્વીપો, ૧૨ સૂર્ય- દ્વીપો પણ રહેલા છે. ઉત્તર તરફ નીલવંત પર્વત ૧૬૮૪૨-૨/૧૯ લવણ સમુદ્ર સિવાયના બાકીના સમુદ્રોનું
જના
” રસ્મક ક્ષેત્ર ૮૪૨૧-/૧/૧લ્યોજન પાણી સ્થિર હોય છે, તથા તેમાં ભરતીઓટ વગેરે હોતું નથી.
” સમીપર્વત ૪૨૧૦-૧૦/૧૯
જન તીચ્છલકમાં રહેલા દીપ–સમુદ્રોનું ટૂંકમાં સ્વરૂપ જણાવ્યું. વિશેષ સ્વરૂપ લક
” હિરણ્યવંત ક્ષેત્ર ૨૧૦૫-૫/૧૯ પ્રકાશ, જીવાભિગમસૂત્ર, શ્રી ભગવતીજી.
» શિખર પર્વત ૧૦૫-૧૨/૧૯ સૂત્ર વગેરેમાં આલેખાયેલું છે.
” અરવત ક્ષેત્ર પરદ-૬/૧૯ જન છે જબૂદ્વીપ ટ
આમાં ભરત ક્ષેત્ર-ઐરાવત ક્ષેત્ર અને
મહાવિદેહ ક્ષેત્ર આ કર્મભૂમિ કહેવાય છે (બંક પરિચય)
કર્મભૂમિ એટલે જેમાં અસિ-તલવાર વગેરે, | તીર્જીલોકમાં જે અસંખ્ય દ્વીપ-સમો મસી–લખવા વગેરે કૃષિ ખેતી વગેરેને વહેછે, તેમાં મધ્યભાગમાં સૌથી પહેલે જંબકીય વાર હોય છે. છે.તે એક લાખ એજનના વિસ્તારવાળો થાળી હરિવષ ક્ષેત્ર-રમ્યક ક્ષેત્ર હિમવંત આકારે ગળાકારે છે. તેને ફરતે આઠ ક્ષેત્ર હિરણ્યવંતક્ષેત્ર દેવકરૂ અને ઉત્તરકુરૂ જન ઊંચે કિલ્લો છે.
આ ક્ષેત્રે અકર્મભૂમિ છે. ત્યાં યુગલિક
For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નુ હોય છે તેથી યુગલિક ક્ષેત્ર પણ ગંગા-મહાનદી અને સિંધુ મહાનદી કહેવાય છે. આ
પતે ત્રણ ત્રણ વિભાગ પડે છે એટલે દરેક - ભરત ક્ષેત્રમાં એક, એરવત ક્ષેત્રમાં ક્ષેત્રમાં ૬-૬ વિભાગ થાય છે. એક અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રની ૩૨ વિજો- ' આ જ ખૂઢીપ માં સંક્ષેપમાં નીચે માં એક એક એમ કુલ ૩૪ દીર્ઘ વિતાઢય મુજબના પદાર્થો રહેલા છે. પર્વત છે. ,
કુલ ૯ ક્ષેત્રો, ૨૬૯ પર્વતે ૪૬૭ કૂટો જ્યારે હરિવર્ષ ક્ષેત્ર, રમ્યક ક્ષેત્ર, =શિખરે, ૧૦૨ તીર્થો, ૧૩૬ વિદ્યાધરની હિમવત ક્ષેત્ર અને હિરણયવંત ક્ષેત્ર શ્રેણિઓ, ૩૪ ચક્રવતીને જીતવા ગ્ય ક્ષેત્રે, આમાં એક એક ગેળ વૈતાઢય પર્વત છે. ૧૬ મેટા દ્રહસાવરે, ૧૪૫૬૦૯૦ નદી
દીર્ઘ મૈતાઢય પર્વતના યોગે કર્મભૂમિના એ ૬૩૫ શ્રી જિનચૈત્યો, મતાંતરે ૫ શ્રી દરેક ક્ષેત્રના બે બે વિભાગ થાય છે અને જિન ,
For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- -
I nvtr Sr
પ્રમાણે યુક્ત ચિત્ર
શ્રી જેબૂ દ્વીપ
מוטמעאקט
જ
-
*
II
* !
• નિષધ પર્વત
II
| *
M.
પ્રમાણ
૦૦૦૦ યોજન - ( ૧ ૦૦ )
યોજા=૧૯૬૯
For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જબીપ
Sિ:':
':
–રમણલાલ વેગીલાલ પરીખ અલી ખંભાત જન કિર્ક ચાર ઘારી-કર્મોને ક્ષય કરી શ્રી વીર્થ. - હક્ષિણથી ઉત્તર તરફ જતાં કર ભગવંતે કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે. કેવલ. ) ભરતક્ષેત્ર જ્ઞાનરૂપી આરીસામાં તેઓને જગત જે સ્વરૂપે (૨) લઘુહિમવંત પર્વત છે, તે સ્વરૂપે દેખાય છે. કે જેનું વર્ણન
(૩) હિમવત ક્ષેત્ર આગમમાં છે, તેમાં તિરછી લેકમાં અસંખ્ય,
(૪) મહાહિમવત પર્વત
(૫) હરિવર્ષ ક્ષેત્ર દ્વીપ-સમુદ્રો જણાવ્યા છે.
નિષધ પર્વત તિર્કીલેક એક જ લબે-પહેળે છે.
મહાવિદેહ ક્ષેત્ર ' એક રાજ એટલે અસંખ્યાત જન. '
નીલવંત પર્વત - તિછલકની મધ્યમાં પહેલે જ ખૂલીપ (૯) રમ્યક ક્ષેત્ર
(૧૦) રૂકમી પર્વત છે. તેની મધ્યમાં મેરૂપર્વત આવેલ છે,
(૧૧) હિરણ્યવંત ક્ષેત્ર તે જ બૂઢીપ ની ચારેબાજુ બંગડી આકારે
(૧૨) શિખરી પર્વત સમુદ્રો અને દીપે આવેલા છે તે બમણા- (૧૩) એરવત ક્ષેત્ર બમણું વિસ્તારમાં છે.
આ જ ખૂદ્વીપના લાખ જેજનના ૧૯૦ જેમકે જમ્બુદ્વીપ એક લાખ જે જન ભાગ કરેલા છે. એક ભાગ પ૨૬ જે જન ૬ લાંબે-પહોળો છે. તેની ફરતે ચારેબાજુ કલાને થાય છે. તે માપે ભરત ક્ષેત્ર અને ફરતે લવણુ સમુદ્ર બે લાખ જેજન છે. અરવત ક્ષેત્ર આવેલાં છે. તેની ફરતે ધાતકી ખંડ ચાર લાખ દરેક ક્ષેત્રની વચ્ચે પર્વતે આવેલા છે જનને છે.
તેથી તે દરેક ક્ષેત્રના ઉત્તર-દક્ષિણે બે ભાગ તેની ફરતે મળોદધિ સમુદ્ર આઠ લાખ
ન થયેલા છે.
ભારત અને અરવત ક્ષેત્રમાં વચ્ચે જનને છે. તેની ફરતે ૧૬ લાખ જે- તાડચ પર્વત છે તેથી તેના ઉત્તર-દક્ષિણે ને પુષ્કરવાર દ્વીપ છે.
આ બે ભાગ થાય છે. તેના ઉત્તર-દક્ષિણ બબ્બે આ રીતે અસંખ્યાત હીપ-સમુદ્રા નદીઓ આવેલી છે, તેથી તે દરેકના ૩-૩ આવેલા છે. છેલે સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર
ભાગ થાય છે. એટલે કુલ છ ભાગ થાય તેને અસંખ્યાત જેજન લાબે–પહેળે છે.
છે ચકવરી ચકરત્ન ઉત્પન્ન થયા પછી, જખૂકી૫
આ ખંડ સાધીને ચકવી બને છે. તીર્થો–લેકની મધ્યમાં એક લાખ જેજન
ખાંડવા ઊંચાઈ વર્ણ ને લાંબે-પહેળે આ દ્વીપ આવેલ છે.
(૧) ભરત ક્ષેત્ર ૧ . તેની અંદર ૬ પર્વતે આવેલા છે. તેથી (૨) લઘુ હિમવંત પર્વત ૨ ૧૦૦ છે. સુવર્ણ તેના સાત (ભાગ) ક્ષેત્રે થયેલ છે. (૩) હિમવંત ક્ષેત્ર ૪ - -
For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXX
૧૯૦
() મહાહિમવત પર્વત ૮ ૨૦૦ છે. સુવણને | ખૂલીપના પતેના (૫) હરિવર્ષ ક્ષેત્ર ૧૬ -
ફિ-શિખરે (૬) નિષધ પર્વત ૩૨ ૪૦૦ છે. રાતાસેનાને ૧૬ વફખારા ૪૪= ૬૪
૨ ગજદંત X ૭ = ૧૪ (૭) મહાવિદેહ ક્ષેત્ર ૬૪ – –
૧ રૂકમી ૪૮=૮ (૮) નીલવંત પર્વત ૩૨ ૪૦. નીલ રત્નને
૧ મહાહિમવંત ૪૮= ૮ (૯) રમ્યક ક્ષેત્ર : ૧૬ – – ૭૪ વૈતાઢય ૪૯= ૩૦૬ (૧૦) રૂકમી પર્વત ૮ ૨૦૦ છે. રૂપાને ૧ વિદ્યુતપ્રભ ૪૯ = (૧૧) હિરણ્યવંત ક્ષેત્ર ૪ – –
ગજદંત (૧૨) શિખરી પર્વત ૨ ૧૦૦ છે. સુવર્ણ
૧ નિષધ.
૧ નીલવંત (૧૩) અરવત ક્ષેત્ર ૧ – – " ૧ માલ્યવંત
ગજદંત
૧ મેરુ જંબૂઢીપની સર્વપરિધિ -
૪૪૫ ત્રણે લાખ, સેલ હજાર, બસે સત્તાવીસ
૧ લઘુ હિમવંત ૧૧=૧૧ જેજન, ત્રણ ગાઉ, એકસે અાવીસ ધનુષ્ય,
| ૧ શિખરી X ૧૧ = ૧૧ અને સાડાતેર આંગળ. જબૂદ્વીપનું ક્ષેત્રફળ :–
જંબુદ્વીપના ભૂમિ સાતસે નેવું ક્રોડ, છપ્પન લાખ, ચરાણું હજાર, એક
૩૪ વિજય પચાસ જેજન, એક ગાઉ, પંદરસે
૪૧ = ૩૪
૧ મેરુ પંદર ધનુષ્ય અને સાઠ આગળ.
| ૧ જંબૂવૃક્ષ જબૂદ્વીપના પર્વતો
૧ દેવકુરૂ ૪૮=૮
શાલિવૃક્ષ. ૪ ગેળ વૈતાઢય ૨૦૦ કંચનગિરિ
(૧) હરિકૂટ = ૧ ૩૪ વૈતાઢય ૪ ગજદંત
(૧) હરિસહકૂટ = ૧ ૧૬ વફખારા ૧ ચિત્ર ના ૬ ક્ષેત્ર મર્યાદાધા
- જે ખૂઢીપમાં તીર્થો ૧ વિચિત્ર ૨૯
કર વિજય મહાવિદેહની...૩
(આગધવરહામ પ્રભાસ=૯૬)" ૧ જમગ
૧ ભરત . X ૩” = ૩ ૧ સમગ
૧ એરવત ૪ ૩” = ૩
x
x
૧૦૨
For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
v *
૩૪ વૈજ્ઞ‘ચ દરેક જૈતાઢયમાં
મૂઠ્ઠીપમાં શ્રેણુિએ..
x.૪ = ૧૩૬
ダ
ઉત્તર-દક્ષિણ વિદ્યાધર શ્રેણિ આભિયાંગિક
29
.
''
'
એમ ચાર શ્રેણિ હાય જ ખૂદ્રપમાં વિજયા ચક્રવર્તી ને જીતવા છ્ય ૩૪ વિજયા છે. મહાવિદૅડ ક્ષેત્રના ૩૨ વિજયા અને ભરત– ”
એરાવત મળી.
X
જ ખૂદ્વીપમાં દ્રા પદ્માદિ
દેવકુક્ષેત્રમાં પ
ઉત્તર
X
卐
ܕܙ
??
૧૬
+
જ મૂઠ્ઠીપમાં નદીએ પરિવાર ભારતમાં ગ`ગા અને સિધુ કુલ
૨ x ૧૪૦૦૦ = ૨૮૦૦૦
અરાતમાં રસ્તા અને રકતવતી
કુલ ૨ X ૧૪૦૦૦ = ૨૮૦૦૦
X
હિંમત્ર`ત હિરણ્યવ‘ત ક્ષેત્રની અભ્યંતર પરિવાર
૪ × ૨૮૦૦૦ = ૧૧૨૦૦૦ હરિવ અને રમ્યકની ૪×૫૬૦૦૦=૨૨૪૦૦૦
For Personal & Private Use Only
૫૬૦૦૦
X
૩૯૨૦૦૦
પરિવાર
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં શીના અને શીવાદા=ર×૫૩૨૦૦૦=૧૦૬૪૦૦૦
મહાનદીએ
૯૦
૧૪૫૬૦૯૦
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
s/
જંબદ્વીપ (શ્રીમદ્ ભાગવત પુરાણ આધારે) :–રતિલાલ છોટાલાલ પુરોહિત
R : ક
સમય છે. એમ. એ. સાહિત્યાચાર્ય, કાવ્યતીર્થ સાહિત્ય રત્ન
બ્રાહ્મણ શેરી, ઊંઝા (ઉ. ગુ.) શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન–ભગવાન–વેદવ્યાસ એજન, મૂળમાં તેને વિસ્તાર સોળ હજાર મહર્ષિએ પોતાની આર્ષ–દષ્ટિથી આ જગતને જન, તેટલે જ સેળ હજાર જન તે હસ્તામલવત્ દશ્યમાન કરેલ.
ભૂમિની અંદર પડેલો છે. મહર્ષિનું આ જ્ઞાન ત્રિકાલાબાધિત સન- ઇલાવૃત્ત ખંડની ઉત્તરે ને ઉત્તરે તન સત્ય છે. તેઓના કથન માટે ભગવાન અનુક્રમે નીલ, વેત તથા શૃંગવાન નામના વિષ્ણુનું સ્થૂળ સ્વરૂપ તે જ આ દશ્યમાન ત્રણ પર્વત છે. જગત છે.
-
તેઓ ત્રણેય રમ્યફ, હિરણ્યમય તથા શ્રીમદ્દ ભાગવતના પાંચમા સ્કંધના કુખંડની સીમા સૂચવનાર છે. સેળમા અધ્યાયમાં ભૂમંડળનું વિસ્તાર– તેઓ પૂર્વ દિશા તરફ લંબાઈવાળા પૂર્વક વર્ણન નીચે મુજબ છે.
અને બને છેડેથી છેક ખારા સમુદ્ર સુધી તેમાં જે પ્રથમ જ મૂકી છે. તે પહોંચેલા છે. ભૂમંડળ રૂપી કમળના સાત દ્વીપ રૂપી એક-એક પર્વતને વિસ્તાર બે હજાર દેડાઓની વચ્ચેને એક દડા જેવું છે. તેને જન છે અને તેમાં પ્રથમ-પ્રથમ પર્વત વિસ્તાર એક લાખ એજનને છે અને કરતાં બીજે–બીજો લંબાઈમાં જ દશાંશથી કમળના પાંદડાની પેઠે તે સમગોળ છે. કંઈક અંશે ઓછો છે. (ઊંચાઈમાં કે - તે જ ખૂદ્વીપમાં નવ ખંડે આવેલ છે. વિસ્તારમાં નહિ.) તે પ્રત્યેક નવ-નવ હજાર યોજન વિસ્તારવાળા એ રીતે ઈલાવૃત્તથી દક્ષિણમાં નિષધ, અને આઠ મર્યાદા પર્વતેથી સારી રીતે વિભાગ હેરાફટ તથા હિમાલય નામે ત્રણ પર્વત છે. પામેલા છે. સંસ્કૃતમાં ખંડને જ “વર્ષ કે તેઓ પણ પૂર્વ દિશા તરફ લાંબા ગયેલા બક્ષેત્ર કહે છે.
છે અને પૂર્વોક્ત નીલ વગેરે પર્વતની પેઠે આ નવ ખંડની વચ્ચે લાવૃત્ત નામને જ દરેક દશ હજાર યોજન ઊંચા છે અને મધ્યમખંડ છે. તેની વચ્ચે કુલગિરિરાજ મેર- અનુક્રમે હરિવર્ષ કિ પુરુષ તથા ભારત પર્વત રહે છે. એ આખેય સેનાને, વર્ષનો સીમાડે સૂચવનાર છે. . જબૂઢીપ જેવડે જ એક લાખ પેજન આ ત્રણ પર્વતે પણ પૂર્વે કહેલા ત્રણ ઊંચે અને પૃથ્વી રૂપી કમળની કળી હેય પર્વતની પેઠે બને બાજુ છેડેથી ખારા તે જણાય છે.
સમુદ્ર સુધી પહોંચેલા છે, ને બને હજાર એને ઉપરને વિસ્તાર બત્રીસ હજાર જન વિસ્તારવાળા છે. :
For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજ પ્રમાણે ઇલાવૃત્તની પશ્ચિમે તથા ને છ મર્યાદા પર્વત બાર હજાર યોજનમાં પૂર્વે માલ્યવાન અને ગંધમાદન નામના રહ્યા છે. એકંદરે બને દિશાઓમાં એક લાખ બે પર્વતે છે.
યેજન મળી રહે છે. તેઓ બને ઉત્તરથી નીલ પર્વત સુધી તેજ પ્રમાણે પૂર્વ-પશ્ચિમ રેખામાં પણ અને દક્ષિણથી નિષધ પર્વત સુધી લાંબા મધ્ય ભાગમાં પ્રથમ મેરુ પર્વત સેળ-સોળ બે હજાર જન પહેલા અને અનુક્રમે કેતુ હજાર એજનમાં, ઈલાવૃત્ત ક્ષેત્ર અઢાર-હજાર માલ અને ભદ્રા ક્ષેત્રને સીમાડે કરે છે. યોજનમાં અને પછી બે પર્વતે ચાર-ચાર
અહીં એક શંકા થવાનો સંભવ છે. હજાર યોજનમાં, તથા બે ખંડો બાસઠ–આસઠ
જબૂદ્વીપનો વિસ્તાર બરાબર મધ્ય હજાર યોજનમાં, એમ એકંદરે બન્ને દિશાભાગમાંથી ગમે તે દિશામાં જતાં એક લાખ એમાં એક-એક લાખ જમ્બુદ્વીપનું પ્રમાણ યોજન છે. તેની પૂર્વ-પશ્ચિમ રેખામાં ઇલા- મળી રહે છે. વૃત્તથી વીંટાયેલે મેરુ પર્વત બરાબર મેર–પર્વતની ચારે દિશાઓમાં દસવચ્ચે છે. તે મેરુથી પૂર્વ પશ્ચિમમાં બે મર્યાદા દસ હજાર યોજન પહોળા અને ઊંચા પર્વતે અને બે ખંડે છે. બીજું કંઈપણ નથી. મદાર, મેરૂ મદર, સુપાશ્વ અને કુમુદ ત્યારે દક્ષિણ તથા ઉત્તર રેખામાં તે જ પ્રમાણે નામના ચાર આધાર રૂપ પર્વતે છે. ઇલાવૃત્તથી વીંટાયેલે મેરુ વચ્ચે રહેલું છે. એ ચારેય પર્વત ઉપર અનુક્રમે આંબાનું અને તેની બન્ને બાજુ દક્ષિણ-ઉત્તરમાં ત્રણ જાબુનું, કદંબનું અને વડનું એમ ચાર ત્રણ મર્યાદા-પર્વતે ને ત્રણ-ત્રણ ખંડો છે. ઉત્તમ વૃક્ષ છે.
એ જ રીતે જંબુદ્વીપના મધ્યબિંદુથી તે વૃક્ષે એ પર્વતની જાણે ધજાઓ ચારે દિશામાં એક લાખ એજનનું પ્રમાણ હોય તેવા અગિયારસે-અગિયારસે યોજન કેવી રીતે મળશે ? કારણ કે એક બાજુ બે ઊંચા છે અને તેઓનાં ડાળીઓને વિસ્તાર દિશાઓમાં બે જ પર્વતને બે જ ખંડે છે. પણ તરફ એટલે જ છે ને સે-સો અને બીજી બાજુ બેદિશાઓમાં મળીને યોજનની તેઓની જાડાઈ છે. છ પર્વતે અને છ ખંડે છે. તેનું કેમ? એ પર્વત ઉપર ચાર ધરાઓ (સરોવર)
આનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. છે. તેમાં અનુક્રમે દૂધ, મધ, શેરડીને
જ બદ્વીપના મધ્ય બિન્દુથી દક્ષિણ- રસ અને મધુર પાણી ભરેલું છે. તેને ઉત્તર રેખામાં પ્રથમ મેરુ પર્વત સેળ પીતાં વૃક્ષે સ્વાભાવિક યોગનાં ઐશ્વર્યો ધારણ હજાર યોજન વિસ્તારમાં આવેલ છે. કરે છે. '
તે પછી ઈલાવૃત્તક્ષેત્ર અઢાર હજાર વળી એ પર્વત ઉપર અનુક્રમે નંદન, જન વિરતારમાં રહેલું છે.
ચિત્રરથ, વૈબ્રાજક અને સર્વતોભદ્ર નામના તે પછી છ ક્ષેત્રો ચોપન હજાર જનમાં ચાર દેવતાઈ બગીચા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
18 છે.
તેમાં યક્ષેથી ગવાતા મહિમાવાળા ઉત્તમ વાયુ તથા સૂર્યના સંયોગમાં પાકી બની દેવે સ્ત્રીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી સ્ત્રીઓનાં ટોળાંના જાબુનદ નામના સેના રૂપે તૈયાર થઈ ને ૨વામી એકઠા મળી વિહાર કરે છે, દેવના નિત્ય અલંકાર રૂપ થાય છે.
તે પર્વતેમાં મંદર પર્વત ઉપર દેવતાઓ અને તેઓની સ્ત્રીએ એ સેનાને અગિયારસે જન ઊંચું આંબાનું ઝાડ છે. જ મુકુટ. કડાં તથા કંદરા વગેરે અલંકાર
તેની ટેચ ઉપરથી મંદર પર્વતના મધ્ય- રૂપ ધારણ કરે છે. પ્રદેશ ઉપર અમૃત જેવી કેરીઓ પડે છે તેમ જ સુપા–પર્વત ઉપર કદંબનું અને તે કેરીઓ પર્વતના શિખર જેવી મોટી વૃક્ષ રહેલું છે, તેના કોષોમાંથી પાંચ વામ હોય છે.
પહોળી મધની પાંચ ધારાઓ કરીને સુપાશ્વ એ કેરીઓ ત્યાં પડીને ભાગી જાય છે. પર્વતના શિખર ઉપરથી પડી પશ્ચિમ તરફ તેથી તેમાંથી નીકળી પડતા અતિમધુર સ્વા- ઇલાવૃત્ત ક્ષેત્રમાં વહે છે. ભાવિક ને સુગંધી પુષ્કળ રાતા રસરૂપી જેઓને ઉપયોગ કરતાં પ્રાણીઓના મુખજળથી અણેદા નામની નદી બને છે, જેમાંથી નીકળેલો વાયુ ચારે બાજુ સે જનના અને તે મંદર–પર્વતના શિખર ઉપરથી પ્રદેશને સુગંધીવાળે કરે છે.' પડી પૂર્વ-દિશામાં ઈલાવૃત્ત ક્ષેત્રને ભીંજવે એ જ પ્રમાણે કુમુદ-પર્વત પર શત
- વઢવ નામનું વડનું ઝાડ છે. એ નદીને રસ પીવાથી મહાદેવના પત્ની ને તેના થડમાંથી દૂધ, દહીં, ઘી, ગોળ તથા ભવાનીની દાસીએ (યક્ષ–સ્ત્રીઓ)ને સુગંધી અન્ન વગેરેના અને વસ્ત્ર, શય્યા, આસન તથા અવયને સ્પર્શ કરવાથી સુગંધીદાર થયેલો અલંકાર વગેરેના સર્વકામનાઓ પૂરનાર મોટા વાયુ ચારે તરફ દસ યોજન સુધીના પ્રદેશને નદી વહે છે. સુગંધિત કરે છે.
જે બધા કુમુદ પર્વતના શિખર ઉપરથી એ જ પ્રમાણે મેર–મંદર પર્વત ઉપરના પડી તેની ઉત્તરે ઈલાવૃત્ત ક્ષેત્રમાં વહે છે. જાંબુના ઝાડ પરથી જાબુના ફળે ત્યાં પડે એ નદીના પાણીને સેવતી પ્રજાઓને કદી છે. જે હાથીના શરીર જેવડા હોવા છતાં વળિયાં, પળિયાં, થાક, પરસેવો, દીધો, પડતાં ફાટી જાય છે.
ઘડપણ રોગ, મૃત્યુ, ટાઢ, તાવ, ફીકાશ તથા - તેથી એના રસમાં જબ નામની નદી બીજા ઉપદ્રવ વગેરે કોઈ જાતના સંતાપ એ મેરૂ-મંદર પર્વતના શિખર ઉપરથી દસ થતા નથી. અને જ્યાં સુધી જીવે છે ત્યાં હજાર યોજનની ઊંચાઈથી પૃથ્વી પર પડે છે, નિરતિશય સુખ જ રહે છે. અને ત્યાંથી દક્ષિણમાં વહી આખા ઇલાવૃત્ત જેમ કમળની કળીની આસપાસ કેસરો ખંડમાં ફેલાઈ જાય છે. ન હોય છે, તેમ મેરૂ પર્વતના મૂળ પ્રદેશમાં
એ નદીની બન્ને બાજુ સર્વ–કિનારે જે ચારે બાજુ કુરંગ, કુટર, કુસંભ, કંઠ, માટી છે, તે એ નદીના રસથી મિત્ર બનીને ત્રિકૂટ, શિશિર, પતંગ, રૂચક, નિષધ,
For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈદ્ય,
શિનીવાસ, કપિલ, શ ખ, જારૂચિ, હંસ, ઋષભ, નાગ, કાલજર અને નારદ વગેરે વીસ પવ તા છે. તેમજ મેરૂની પૂર્વે જઠર અને દેવફૂટ નામના એ પત્રતા છે.
જે અઢાર હજાર યોજન ઉત્તર તરફ લાંબા હોઇ બે હજાર યેાજન પહોળા અને ઊંચા છે.
એ જ પ્રમાણે મેરૂની પશ્ચિમે પવન અને પારિચાત્ર એ પવ તા છે.
દક્ષિણે કૈલાસ અને કરવીર પત છે. જે પૂર્વ દિશા તરફ ત્રિશ`ગ અને મકર નામે પવ તો છે.
આ આઠે પ તાથી ચારે બાજુ વીટાચેલા સુવર્ણગિરિ મેરુ અગ્નિ જેવા શોભે છે.
આ આઠે પર્વતા મેથી ચારે દિશામાં મેરૂના મૂળ પ્રદેશથી એક હજાર યોજન છેડીને રહેલા છે.
વિદ્વાના કહે છે કે મેરૂ પર્વતની ઉપર મધ્ય પ્રદેશમાં ભગવાન બ્રહ્મદેવની દસ હજાર યોજન વિસ્તારવાળી સમચેારસ સેનાની નગરી છે.
એ નગરીની આઠે દિશાઓમાં આઠ લેક પાર્લેની આઠ નગરીએ છે.
ધર
જેઓના સ્વરૂપ તે તે લેાકપાલાના જેવાં હાઈ બ્રહ્મદેવની નગરીની ચાથા ભાગ પ્રમાણે વિસ્તાર છે.
મેરૂ પર્વત ઉપર બ્રહ્મા ઈંદ્ર વગેરેની અનુક્રમે નવ નગરીએ છે.
તેનાં નામ – બ્રહ્માણી, મનાવતી, ઇન્દ્રની અમરાવતી, અગ્નિની તેજોવતી યમદેવની સંયમની, નિઋતિની, કૃષ્ણાં ગના, વરૂણીની, શ્રાવી, વાયુની ગધવતી, કુબેરની મહેાયા અને ઇશાનદેવની, ચશાવતી
આમાંના પહેલાં બ્રહ્માની નગરી સૌની વચ્ચે છે. અને ઇંદ્રાદિની નગરીએ અનુક્રમે પૂર્વ દિશાથી માંડી આઠ દિશા તરફ છે.
કેટલાક વિદ્વાનો આ જ બૂઢીપના પણ બીજા આઠ ઉપક્રીપા કહે છે કે જેઓને સગર -રાજાના પુત્રોએ અશ્વમેધયજ્ઞના ઘેાડો શેાધતી વખતે આ પૃથ્વીને ચારે તરફથી ખાદી નાંખી રચ્યા છે.
તેનાં નામ આ પ્રમાણે છે. સ્વષ્ણુ પ્રસ્થ, ચંદ્રશુલ, આવતન, રમણૂક, મંદરહરિણ,પાંચજન્ય, સિ હલ
તથા લકા.
For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યોનું ભૂગોળ જ્ઞાન
લેખક જશવંત ભટ્ટ
છે
કે જેમાં
( આ લેખ અખંડાનંદ (૩૧ જાન્યુ. ૧૯૬૮) માં પ્રગટ થયેલ, આમાંની કેટલીક વાતે અને માન્ય નહીં છતાં આર્ય સંસ્કૃતિના દષ્ટિકોણથી આ લેખ ઉપયોગી ધારી અહીં પ્રકાશિત કર્યો છે. સંપા.)
પાશ્ચાત્ય, ઇતિહાસકારોએ આપણી પાસે આર્યોનું જે ચિત્ર રજૂ કર્યું તે સાવ વિકૃત સ્વરૂપે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.
ઈતિહાસમાં તેને “જંગલી દશામાં ફરતાં ફરતાં અજ્ઞાનીઓનાં ટેળાં, વાય. વ્ય કેણુમાંથી આર્યાવર્તમાં ઊતરી આવેલાં” કહેવામાં આવ્યા છે.
ઈ. સ. પૂર્વે સાતમી સદીમાં ઉત્તર ભારત અને દખણુના વિભાજનથી સેવા મહાજન પદ સ્થાપવામાં આવેલાં, તે દક્ષિણમાં દ્રાવિડ રાજ્ય હશે એમ માનવામાં આવે છે.
ઉત્તરમાં અંગ, મગધ, કાશી, કેશલ, જજ, મલ, ચેરી, વત્સ, કુર, પંચાલ, મસ્ય, સૂરસેન, અસ્માત, અવંતી, ગાંધાર અને કબાજ હતાં.
ઇતિહાસ તેની સાક્ષી પૂરે છે કે
ઈ. સ. પૂર્વે સાતમી સદીમાં આ બધી જ પ્રજાએ આગળ પડતી જ્ઞાતિ તરીકે વિકાસ પામેલી હતી.
તેઓ સમાજ વ્યવસ્થા, રાજ્ય, વાણિજ્ય, તેમજ વ્યવહાર ખૂબ નિયમિત રીતે જાળવતા હતા.
ભગવાન બુદ્ધના આગમન સમયે તેમના ધર્મને મગધ, કેશલ, વત્સ, અને અવંતિએ હસતે મોઢે સ્વીકાર કર્યો હતો, એટલું જ નહોતું, એ સમયે મગધના મહાજન પદમાં સ્વાતંત્ર્ય-યુગ પણ જન્મી ચૂક્યું હતું.
એ વાત ઇતિહાસને પાને સુવર્ણાક્ષરે લખાયેલી છે. • આ તમામ હકીક્ત બતાવે છે કે
આર્યોએ સમગ્ર સમાજના દરેકે દરેક અંગને સ્પર્શ કર્યો હશે અને એકેએક પાસાને ન્યાય આપ્યું હતું.”
એ ન્યાય કેવળ ધર્મની વાતમાં જ સીમિત થતું નથી. ધર્મની સાથે કર્મને સમજાવવાને પ્રયાસ કર્યો છે. જ્ઞાન સાથે ધ્યાનને પણ એટલું જ મહત્વપૂર્ણ ગણ્યું છે,
For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
સંસ્કૃતિના સ્વરૂપે આર્યોએ આપેલ વારસે સહિષ્ણુતા, દયા, પરોપકાર, વિકાસ, ધ્યેય, મંથન, ચિંતન અને રોજિંદા જીવનને પણ એટલું જ સચેટ સ્પર્શ કરે છે.'
તેમણે સમાજવ્યવસ્થા વિચારી, જીવનની વ્યવસ્થા ઘડી, આશ્રમ બાંધ્યા, બ્રાહ્મને બ્રહ્મકર્મ સમજાવી વિદ્યાદાનના અધિકારી ઠરાવ્યા, ક્ષત્રિયેના હાથમાં રક્ષણ અને રાજ્યની લગામે આપી, વિશ્વને વેપાર વાણિજ્યના ત્રાજવાં આપ્યાં અને શુદ્રને તેને લાયક હતાં તેવાં કામ-સેવા સેંપી દીધાં;
એટલું જ નહિ આર્યોએ (ઋષિ મુનિઓએ) માણસ-માણસને વિચાર કર્યો.
વિદ્યાભ્યાસ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યાસાશ્રમમાં આયુષ્યનાં સે વર્ષને સરવાળે પૂરો કર્યો,
આમ દરેક માણસના જીવનકમને જ નહિ, ઉન્નતિની સાથે સાથે આત્માના વિકાસને પણ એટલે જ બહોળો માર્ગ શે.
આકાશમાં રહેતા અને વિહરતા દેવને રીઝવવા તેઓ સ્તુતિ કરતા, અધમની સામે બંડખેર બની ક્રાંતિની જ્વાળા પ્રજવલિત કરતા, - એ સાથે વ્યવહાર જાળવવા વેપાર વાણિજ્યને પણ એટલું જ મહત્વ આપતા. અને પ્રવૃત્તિમય જીવનમાંથી મેકળાશ અનુભવતા ત્યારે મંથન અને ચિંતનમાં ડૂબી જતા.
આ બધી હકીક્ત જોતાં સ્પષ્ટ થાય છે કે –
આર્યો દૂરંદેશીપણાથી ભરપૂર હતા, એટલું જ નહિ, તીવ્ર, બુદ્ધિશાળીઓ પણ હતા.
એ વાતમાં શંકાને સ્થાન રહેતું નથી કે તેઓ એકથી લઈ સે સુધીના તમામ આંકને વિચારી શક્તા હતા, તમામને યેગ્ય ન્યાય આપી શકતા હતા. એ પરથી કઈ પણ સમજી શકે છે.
“આર્યો જંગલી અને અજ્ઞાની કે ભટકતી ટોળીઓવાળા ન હતા.” એમના દરેક કાર્યમાં દષ્ટિ કરીએ તે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે કેતેમણે કેવું વ્યવસ્થિત કાર્ય કર્યું છે? અને કેવી સંગીનતા ઊભી કરી છે?
તેમણે અઢાર પુરાણે રચ્યાં તેમજ રામાયણ, મહાભારત જેવાં મહાકાવ્યો રચ્યાં.
એ સમયે તેમને પૃથ્વીના વિશાળ-ફલકનું જેટલું જ્ઞાન હતું તેટલું આજ સુધી જગતના કોઈ પ્રાચીન ગ્રંથમાંથી જેવા કે વાંચવા મળ્યું નથી. - તેઓ લખવા સાથે ચિત્રો ચિતરતા. પૃથ્વીના આકારની તેમને જરૂર પડતી ત્યારે પિતે પૃથ્વીને નકશાને રૂપે ચિતરતા. એ દિવસે માં એમને પૃથ્વીનું જેટલું સચોટ જ્ઞાન હતું, તેટલું બીજી કઈ જગ્યાએ એ કાળમાં જોવા નથી મળ્યું તે અહીં આપવામાં આવેલા નકશા નંબર ૧ પરથી જોઈ શકાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
તમોભૂમિ જળમય વિષ્ણુ-વૈjછે
-
વ એવો
-૧
S
અહિ
રાવત વર્ષ
અથવા સ્થાન દિય મય વેતપર્વત
ય કે વ "
Gીબ?
: 8
s
IC 112!
મધ
મHભદધિ | ઈલાયકાત
થી અથવા
9 +
बना
:
यमनपपता
બાલય
3:::::
kaga
* દક્ષિણ
લોડા લોક પર્વત પૃથ્વી ગોળ છે અને સપાટ નથી તે વાત તેમને તે દિવસે સુવિદિત હતી. વેદમાં કહ્યું છે.'
“સુવર્ણાલંકારથી શોભતા વૃત્રના દૂતે પૃથ્વીના પરિઘની આસપાસ ફરે છે. આવેશમાં દેડવા છતાં એ ઇદ્રને જીતવા શકિતમાન થયા નહિ, તેથી તે દૂતોને નવાજ્યા છે.”
(ઇ. સ. ૧-૩૩-૮) " આમાં પૃથ્વીના પરિઘની કલ્પનાથી સ્પષ્ટ થાય છે, કે “પૃથ્વી ગોળ છે અને સપાટ નથી” એ ખ્યાલ તેમને તે દિવસે હતે. તેનાં બીજાં ઉદાહરણ જોઈએ તે“દેદીપ્યમાન સૂર્ય અંતરિક્ષમાંના પ્રલોકને તથા પૃથ્વીના પ્રદેશને તેજથી ભરી દે છે. ઉજજવળ કાંતિથી જગતમાં (લોકોને) નિદ્રાધીન બનાવતા તથા જાગૃત કરતા કરતા સૂર્યનારાયણ ઉદય પામી હરહમેશ પિતાના બાહુ પ્રસારે છે.
(ત્ર, સ–૪–૫૩૩) હે પૃથ્વી! તને સૂર્યદેવે તેના સેંકડો કિરણરૂપ હાથેના આકર્ષણથી આકાશમાં ધરી રાખી છે.”
પૃથ્વી ! તને સૂર્યરૂપ વિષ્ણુએ પકડી રાખી છે. અને તે કેને પકડી રાખે છે તેથી પૃથ્વી પર સર્વ કાંઈ છે.”
For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સૂત્રથી જણાય છે કે
આર્યોને “પૃથ્વી ગોળ છે” તે વાતને ખ્યાલ હ. તદુપરાંત વેદકાલીન આર્યોને–
સૂર્ય, પૃથ્વી આદિ સૃષ્ટિના પદાથે પિતાના પરિમાણથી એકબીજાને સચરાચરમાં ખેંચે છે યા તે પકડી રાખે છે.
તેને પૂર્ણ ખ્યાલ હતે. વાયુપુરાણ આદિમાં–
પૃથ્વીનાં વર્ણને આપ્યાં છે અને મહાકાવ્યમાં પણ આપવામાં આવ્યાં છે, અને સાથે તે કાળને શોભે એવા અને પૃથ્વીની કલ્પના તે દિવસેમાં આર્યો પાસે જે સ્વરૂપે હતી તે નકશાઓમાં રજૂ કરવામાં આવી છે.
આપણે નકશા ન ૧ ની સાથે બેબીલેનિયન નકશે સરખાવી જોઈએ. જુઓ નકશે નં.-૨, તેમાં ઉપરનાં બે વસ્તુ છે મહાસાગર દર્શાવે છે. તેમાં લખાણ પણ આપવામાં આવ્યું છે.
એ નકશે ઈ. સ. પૂર્વે આઠમી સદીને છે. આર્યોના નકશા નં-૧ સાથે સરખાવી જોતાં, નામ વગેરેને સુમેળ જોતાં અને હિંદુઓને પ્રાચીન નકશો ,
N -૨
Mandary
E
warner
ayarttonia
SCURU OR Siberieleine
uvernantana
Briton
nace
CE TU MAL Cehi or to (૦eting
BHADRASUA
Sanchha
Pangh bar BHARAT
Moho Lanca Malaca
Farine or
or indig sinhala
સમુદ્ર
--
For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
આપણી વેદ-કાલીન કલ્પનાએ વાંચ્યા પછી એબીલેાનના નકશે. આપણા નકશાની પ્રતિ કૃતિ માત્ર છે તેમ કહેવામાં કશી જ અતિશયેક્તિ નથી.
નમે! વાંચતાં જ ખ્યાલ આવશે. વેદમાં તેની પૂરક કલ્પનાએ આપવામાં આવી છે.
આમ બેબીલેાનિયન અને પ્રીશિયન નકશાએ પણ ન’-૧ ની પાછળ ચાલતી છાયા જેવા છે.
આ નકશાએ એશિયાટિક રિસચી અમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂકેલા છે, એટલે આપણા નકશાએ મૂળ લખાણ ઉપરથી દોરવામાં આવ્યા છે, તે ખમતમાં એ મત હોઇ શકે નિહુ. કારણ આપણી પુરાણેાક્ત કલ્પનાઓ અને વર્ણન જોઈએ કે-પુરાણમાં શું આપ્યું છે ? (જીએ નકશા ન−૧) તેની સમજ આ પ્રમાણે છે.
‘ નિષધ, શૃંગવાન, શ્વેત, નીલ, હિમવાન અને તૅમટ એ છ પતા છે. મધ્યે જે દેશ છે તેને વ` કહે છે. હિમવાન અને હેટ વચ્ચે ભારત; તેની પેલી બાજુએ કિંપુરુષ વર્ષી; હેમકૂટ અને નિષધ પર્યંત મધ્યે હરિ.
હરિવની પેલી તરફ ( પૂ^માં) મેરુને ઠેકાણે જે છે તે ઇલાવ્રત વ,
રમ્યકની પેલી તરફ શ્વેત પર્યંતની પાસે હિરણ્યમય વ; અને હિરણ્યમયની પેલી તરફ શૃંગવાન પર્વતની પાસે કુરુવષ છે. ’
હવે તેનાં પૂરક વચને જુએ :
"
દક્ષિણના ભારતવષ અને ઉત્તરના કુરુવ એવ ધનુષ્યના આકાર જેવાં છે, એમાં વચ્ચેનાં ચાર વર્ષોં દીર્ઘ લાંખા આકારનાં છે. ઈલાવૃત્ત મધ્યમ છે. તેની લાંબાઇપહેાળાઇ સરખી છે.
*
નિષધ પર્વતની આ તરફ જે છે તે ઉત્તર વેદા છે. દક્ષિણ વેદામાં ત્રણુ વર્ષ છે અને ઉત્તરમાં પણ તેટલાં જ છે. અને પદાર્થોની વચમાં ઇલાવૃત્ત આવેલુ છે અને ખરાખર તેની વચમાં મેરુ છે, છ
· જેની કિા એટલે વચ્ચેના ખીજકોષ મેરૂ અવ્યક્તથી ઉત્પન્ન થયુ' છે. આ પૃથ્વી રૂપ પદ્મને
પર્વત છે તેવુ પૃથ્વી રૂપ પદ્મ ચાર પાન છે.
જેને વ્યક્ત નથી કરી શકાતું તેવાં તત્ત્વોનું બનેલું આ પૃથ્વી રૂપ પદ્મને પણ આર્યાએ ગાળ આકારમાં ચાર પાંખડી અને સાળ પાંખડીથી કમ્પ્યુ. તેની વચમાં મેરૂની કલ્પના કરી.
વાયુ પુરાણમાં કહ્યું છે ;
3
For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આ પૃથ્વી પદ્માકાર છે.’ આ ચાર મહાઢીયા ભારત, કેતુભાલ, કુરૂ અને ભદ્રાશ્વ, એ એના ચાર પાન યા પાંખડીઓ સમાન છે. મેરુ કણિકા છે. તેની ચાતરફ ભારત, પશ્ચિમમાં કેતુમાલ ઉત્તરે કુરુ અને ભદ્રાબ્ધ એમ ચાર દેશ આવેલ છે.
ઉપરાક્ત વનને સ્પષ્ટ કરતા નકશા વાયુ પુરાણમાં છે. હવે આ વર્ણનને આજના તબકકે વિચારીએ તે
મેરૂ અપભ્રંશ શબ્દ છે. તેનું નામ પ્રાચીન નામ ‘મ' દેશ હતું. તે એક્ એટલે પામીરના ઉચ્ચ પ્રદેશ, ઇલાવૃત્ત તેની આસપાસના પ્રદેશ ગણાય, હેમત એટલે સુલેમાન પર્યંત, નિષધ એટલે હિંદુકુશ, ઉત્તરકુરૂ એટલે મધ્ય એશિયામાંના તુર્કસ્તાનના પ્રદેશ, તેમ જ ભદ્રાશ્ર એટલે હિરણ્યમય, રમ્યક એટલે પુરૂષ અને કેતુમાલ એટલે હરિવષ કહેવાય.
卐
આજે ચત્રવાદના રવાડે ચઢેલ માનવીના જીવનનાં દરેક પાસાં ચૌંત્રવત્ ગતિશીલતાને વધારેા અનુભવે છે. પણ સાથે જ જડતા અને મ`ડલાકારે ભમવાની ક્રિયા–લયહીનતા વધતી જાય છે,
જીવનના દરેક પાસાંની સધળી પદ્ધતિ- કેન્દ્રમાં સમજણુ કે વિશિષ્ટ આદ રાખવાથી સહેલાઈથી અપનાવાય છે.
તથા કથિત સ્વરાય (!) ભારતને મળ્યાને બે દાયકા વીતી જવા છતાં વ્યાવહારિક જીવનના એક પણ ક્ષેત્રે ખરેખર સફળતા કે કાબૂ મેળવાયા નથી.
તેમાં પણ શિક્ષાનુ ક્ષેત્ર તા વિચાર કરતાં ખૂબ જ દયામણી કક્ષાએ
દેખાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
છે
IIIIII
સૂર્યપ્રકાશ અંગે એક વિચારધારા લે. રમણલાલ બબાભાઈ શાહ-અમદાવાદ
૧૦ વિશ્વબંધુ સંસાયટી સરખેજ રેડ–પાલડી-અમઢાવાદ ૭)
(આ લેખની કેટલીક વિચારધારા સાથે અમે સંપૂર્ણ સહમત નહીં છતાં ભારતઅમેરિકા સાથે સૂર્ય પ્રકાશનું ૧૦ કલાક અંતર કેમ! એ પ્રશ્નનને ઉકેલ વિચારવા ગ્ય મથામણ કરી છે, માટે વિચારણાર્થે પ્રકાશિત કરીએ છીએ.)
આજ વર્તમાન વિશ્વમાં જ જગતના જુદા જુદા પ્રદેશોના સૂર્યોદયના સમયમાં સમયાંતર પડે છે. અને લાંબા અંતરે લાંબા-વધુ સમયનું અંતર પડે છે.
ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે લગભગ ૧૦-૧૧ કલાકનું અંતર પડે છે. ભારતમાં જ્યારે દિવસ હોય છે ત્યારે અમેરિકામાં રાત્રિ હોય છે અને ભારતમાં જ્યારે રાત્રિ હોય છે–ત્યારે અમેરિકામાં દિવસ હોય છે.
આ પરિસ્થિતિએ શ્રી જૈન સંઘના શ્રદ્ધાળુ વર્ગમાં કેટલીક ગૂંચવણ પેદા કરેલી છે. શ્રી જૈન સંઘમાં હાલમાં કેટલાય સમયથી ચાલી આવતી એવી પ્રચલિત માન્યતા છે કે
ભરતક્ષેત્રમાં જ્યારે દિવસ હોય છે, ત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં રાત્રિ હોય છે. અને ભરતક્ષેત્રમાં જ્યારે રાત્રિ હોય છે, ત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં દિવસ હોય છે, જ્યારે પ્રત્યક્ષપણે જણાય છે કે ભારતમાં જ્યારે દિવસ હોય છે ત્યારે અમેરિકામાં રાત્રિ હોય છે.
શ્રદ્ધાળુ વગ બરાબર સારી રીતે સમજે છે કે ભારતમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે અમેરિકામાં રાત્રિ હોય છે. છતાં પણ અમેરિકા એ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર તો નથી જ.
છતાં પણ ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે સૂર્યોદયના સમયમાં આટલું બધું અંતર શાથી? ભારતમાં દિવસ હોય ત્યારે અમેરિકામાં રવિ શાથી?
જૈન સંઘના જે શ્રદ્ધાળુ વિદ્વાને આ જટિલ પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરવા પ્રયત્ન કરી જ રહેલા છે. તેઓની સન્મુખ હું પણ મારી કેટલીક વિચારણા મારી અલ્પબુદ્ધિ અનુસાર રજુ કરૂં છું.
આજે આપણે એમ માનીએ છીએ કે
ભરતક્ષેત્રમાં દિવસ હોય ત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં રાત્રિ હોય છે અને ભારતક્ષેત્રમાં રાત્રિ હોય ત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં દિવસ હોય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યારે હકીકતમાં એવું જણાય છે કે મહાવિદેહ ક્ષેત્રના મધ્યભાગ [શીતા નદીના મુખ ઉપરના આકાશ ક્ષેત્ર માંથી ભરતક્ષેત્ર સુધી સૂર્યને પહોંચતાં ખાર કલાક થાય છે અને ભરતક્ષેત્રથી પશ્ચિમ મહાવિદેહ-ક્ષેત્રના મધ્યભાગ સુધી ( શીતાદા નદીના મુખ ઉપરના આકાશક્ષેત્રે] પહેાંચતાં સૂર્યને ખાર કલાક લાગે છે.
આ બાર કલાકનો સમયના અંતરને લીધે જ આપણે માનીએ છીએ કે-ભરત ક્ષેત્રમાં દિવસ હોય ત્યારે મહાવિદેહક્ષેત્રમાં રાત્રિ હોય. આ ફક્ત આપણી માન્યતા -ધારણા જ છે.
ખરી હકીકત એ છે કે-ભરતક્ષેત્રમાં સુય હોતા નથી ત્યારે પણ ભરત ક્ષેત્રમાં સૂર્યના પ્રકાશ તેા હોય છે જ.
ભરતક્ષેત્રના આક ક્ષેત્ર ઉપર સૂર્ય માત્ર રા કલાક જ હોય ભારત વર્ષમાં જ [તથા જગતના મેટા ભાગના પ્રદેશોમાં] સળ’ગ સુધી દિવસના અનુભવ પ્રત્યક્ષ રીતે થાય છે જ.
બૃહદ્ સંગ્રહણી વિગેરેમાં માટામાં મોટો દિવસ લગભગ (૧૮ મુહૂત્ત) ૧૩ કલાક ઉપરાંતના બતાવેલા
જ છે.
તે હકીકત પુરવાર કરે છે કે....સૂય ભરતક્ષેત્રની બહાર હોવા છતાં પણ ભરતક્ષેત્રમાં પ્રકાશ આપે છે.
છે છતાં પણ
૧૨-૧૩ કલાક
આથી સમજી શકાય છે કે—મહાવિદેહ ક્ષેત્ર થી ભરત ક્ષેત્ર સુધી સૂર્ય ને પહેાંચવા માટે ખાર ક્લાક થતા હાવા છતાં પણ મહાવિદેહક્ષેત્ર અને ભરતક્ષેત્ર વચ્ચેના સૂર્યોદયના સમયમાં ૧૨ કલાકનું અંતર નથી જ, તેથી ભરતક્ષેત્ર દિવસ હોય ત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં રાત્રિ હોય તેવું નથી.
પરંતુ ફક્ત મૂળ હકીકત એટલી જ જણાય છે કે
મહાવિદેહ ખડ઼ેના મધ્ય ભાગથી ભરત ખંડ સુધી સૂર્યને પહેાંચાડવા માટે ખાર કલાક થાય તેટલું જ છે, અને મહાવિદેહમાં દિવસ હોય ત્યારે પણ ભરત ખડેના કેટલાક ભાગમાં દિવસ પણ હોઈ શકે છે.
આ હકીકત સમજવા માટે સમગ્ર જ મૂઠ્ઠીપમાં રાત્રિ-દિવસ કેવી રીતે થાય છે ? તે વિચારીએ :
સમગ્ર જ’દ્વીપમાં રાત્રિ-દિવસ એક સરખા કારણથી થતા નથી. પરંતુ જુદી જુઢી રીતે થાય છે.
જ મૂઠ્ઠીપના કેટલાક વિભાગેામાં નિષધ, હિમવંત, વાચ, આદિ પર્વતા અને તેના શિખરાના પડતા પડછાયાને કારણે રાત્રિ થાય છે જયારે કેટલાક વિભાગમાં તે વિભાગની ભૂતલ [ભૌગાલિક] પરિસ્થિતિના કારણે પણ રાત્રિ-દિવસ થાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષેત્રો ભરત રાવત, હિમવંત, રમ્યક આદિ ના કેટલાક વિભાગોમાં હિત આદિ પર્વતે અને તેના શિખરોના પડછાયાના કારણે રાત્રિ-દિવસ થાય છે.
જ્યારે પર્વતે [ હિમવંત, નિષધ આદિ ]ના શિખર પર જુદી જ રીતે રાત્રિ-દિવસ થાય છે.
શિખરના જે ભાગની સામી દિશામાં સૂર્ય હોય છે તે ભાગ ઉપર દિવસ હોય છે જ્યારે તે જ શિખરના પાછળના ભાગમાં રાત્રિ હોય છે. અને સૂર્ય જ્યારે ફરતે ફરતે શિખરના પાછળના ભાગ તરફ આવે ત્યારે તે ભાગ ઉપર દિવસ અને આગળના ભાગ ઉપર રાત્રિ થાય છે.
વળી મેરૂ પર્વતના કેટલાક ભાગ [મેરૂ પર્વતના ભૂતળથી ૧૦૦૦ જન ઉપર તે ભાગ] ઉપર કાયમ જ દિવસ રહ્યા કરે. કારણ કે, બે સૂર્ય હેવાને કારણે પૂર્વ મહાવિદેહ તરફના ભાગ ઉપર પૂર્વ મહાવિદેહમાં રહેલા સૂર્યનું અને પશ્ચિમ મહાવિદેહ તરફના ભાગ ઉપર પશ્ચિમ મહાવિદેહખંડમાં રહેલા સૂર્યનું એમ બંને સૂર્યનું અજવાળું કાયમ જ રહ્યા કરે છે. તેથી ત્યાં વીસે કલાક કાયમ દિવસ જ રહ્યા કરે છે.
- તેવી જ રીતે ભરતાદિક ખંડમાં પણ જે વિસ્તાર પર્વતના શિખરોને પહછાયાની મર્યાદાની બહાર-દૂર હોય ત્યાં પણ ત્યાંની ભૌતલિક પરિસ્થિતિ બાધક ન હોય તે ત્યાં પણ સદાકાળ સૂર્યનું અજવાળું કાયમ રહે.
વળી નિષધ, નીલવંત, આદિ કેટલાક પર્વતનાં કેટલાંક શિખરો ઉપર કેટલેક સમય અને સૂર્યના એક સાથે પ્રકાશ પડવાની સંભાવના છે. તેવા સ્થળે ઉભેલો માનવી એકી સાથે બે સૂર્યને પણ જોઈ શકે તેવી સંભાવના છે.
- જ્યારે એક સૂર્ય પૂર્વ મહાવિદેહમાં શીતા નદીના આકાશ ક્ષેત્રમાં અને બીજો સૂર્ય પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં શીતદાન આકાશ ક્ષેત્રમાં હોય ત્યારે નિષધ ઉપરના કેટલાક શિખરના ઉત્તર-ભાગ તરફ અને નીલવંત પર્વતના કેટલાક શિખરના દક્ષિણ ભાગ તરફ [ મેરૂ પર્વત તરફના ભાગ ના ભાગ ઉપર અને સૂર્યને પ્રકાશ એકી સાથે પડે તેવી સંભાવના જણાય છે.
આ તે જંબુદ્વીપના ભરતાદિક-ક્ષેત્રે-પર્વત પરના શિખરે વિગેરે જુદા જુદા થામાં જુદી જુદી રીતે રાત-દિવસ થતો હોવાની સંભાવના જણાવી.
મહાવિદેહ ખંડની બત્રીસ વિજેમાં પણ એકી સાથે એક સરખી રીતે રાત્રિ -દિવસ થઈ શકે નહિં, પરંતુ બત્રીસ વિજેમાં જુદા જુદા સમયે અને જુદી જુદી રીતે રાત્રિ-દિવસ થવાની સંભાવના છે.
For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલું જ નહીં પણ ૩૨ વિજયે પૈકી કોઈપણ એક જ વિજયમાં પણ જુદાં જુદા સમયે અને જુદી જુદી રીતે રાત્રિ-દિવસ થવાની સંભાવના જણાય છે.
આ બધી વિગતે વિસ્તારના ભયથી અમે અત્રે રજુ કરી શકતા નથીપરંતુ હાલમાં ભરતખંડમાં જ કેવી રીતે રાત્રિ-દિવસ થાય છે? તેની-વિચારણા અમે રજુ કરીએ છીએ,
ભરતખંડના કેટલાક ભાગોમાં નિષધ પર્વત અને તેના શિખરના પડછાયા પડવાને કારણે રાત્રિ-દિવસ થાય છે, અને જેમ જેમ સૂર્ય નજીક આવતે જાય તેમ તેમ પડછાયે ઉત્તર તરફ જેમ જેમ પાછો ફરતો જાય તેમ તેમ દક્ષિણ તરફથી ઉત્તર તરફ ધીમે ધીમે સૂર્યને પ્રકાશ આવતે જાય અને તેથી ત્યાં ધીમે ધીમે ઉત્તર તરફના ભાગમાં દિવસને અનુભવ થતો જાય.
વળી ભરત-ક્ષેત્રના ઉત્તર-વિભાગમાં [ઉત્તરાર્ધ ભરત ખંડમાં]ના કેટલાક ભાગમાં હિમવત પર્વત તથા તેને શિખરના પડછાયા તથા દક્ષિણાર્ધ ભરત ખંડમાં કેટલાક ભાગોમાં વૈતાઢય પર્વત અને તેના શિખરના પડછાયા પડવાને કારણે પણ તે વિભાગમાં રાત્રિને અનુભવ થાય છે.
સૂર્ય, નિષધ પર્વતની દક્ષિણના વિસ્તારમાં ભ્રમણ કરતે હોય ત્યારે પણ ઉત્તરાધ (નિષધ) પર્વતના છેક ઉત્તર વિભાગમાં [ હિમવંત પર્વતની તળેટીના વિસ્તારમાં ] તથા દક્ષિણ ભારતના ઉત્તરના વિભાગમાં [વતાઢય પર્વતની તળેટીને વિસ્તારમાં ] નિષધ કે તેના શિખરોને પડછાયો પડતો નહિ હોવા છતાં પણ હિમવંત પર્વત અને વૈતાઢય પર્વત તથા તેના શિખરના પડછાયા પડતા હોવાને કારણે પણ તે તે વિભાગમાં રાત્રિને અનુભવ થાય છે.
આ વિભાગમાં રાત્રિ ઘણું મેરી અને દિવસ ઘણું નાના હોય છે.
આનાથી ઉલટું ઉત્તર ભારતના તેમજ દક્ષિણ ભારતના દક્ષિણ વિસ્તારના કેટલાક ભાગોમાં ઉત્તરના વિસ્તારના પ્રદેશ કરતાં દિવસ મેટ ને રાત્રિ નાની હેવાની સંભાવના પણું જણાય છે,
' ઉત્તરાર્ધ ભારતના ઉત્તર વિસ્તારના પ્રદેશે કરતાં દક્ષિણ વિસ્તારના પ્રદેશ [વૈતાઢય પર્વતના ઉત્તર તરફની તળેટીના વિસ્તારમાં દિવસ મોટો હોઈ શકે છે.
કારણ કે સૂર્ય નિષધ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં ભ્રમણ કરતે હેવા છતાં પણ હિમવંત અને તેના શિખરોના પડછાયાને કારણે ઉત્તર વિસ્તારમાં [ હિમવતની તળેટીના વિસ્તારમાં ] રાત્રિ હોવા છતાં પણ દક્ષિણ વિસ્તારમાં [વૈતાવ્યની ઉત્તર તરફની તળેટીના વિસ્તારમાં] જ્યાં હિમવંત કે તેના શિખરના પડછાયા જે વિસ્તારમાં પહેચી શકતા ના હોય તે વિસ્તારમાં દિવસને અનુભવ થાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવી જ રીતે દક્ષિણ ભારતખંડના દક્ષિણ વિસ્તારમાં [ જ ખૂઢીપની જગતીની નજીકના વિસ્તારમાં ] જ્યાં નિષધ, હિમવંત કે વૈતાઢય પર્વતે તથા તેના શિખરોના પડછાયા પહોંચી શકતા ન હોય તે વિસ્તારમાં સૂર્ય પ્રકાશ ચાલુ રહી શકે છે.
આ રીતે દક્ષિણ-ભરતમાં પણ ઉત્તરના વિસ્તારમાં [વૈતાઢય પર્વતની તળેટીના વિસ્તારમાં ] અયોધ્યાની સમશ્રેણિના વિસ્તાર કરતાં દિવસ નાનું હોય છે. અને દક્ષિણના વિસ્તારમાં [ જગતીની નજીકના વિસ્તારમાં 3 દિવસ મેટો હેઈ શકે છે.
સૂર્ય જ્યારે નિષધ પર્વત પસાર કરીને હરિવર્ષ ક્ષેત્રમાં દાખલ થાય છે તે વખતે અધ્યા ની સમશ્રેણિના વિસ્તારમાં સૂર્યોદય થાય છે અને સૂર્ય ફરતે ફરતેં ભરતક્ષેત્ર પસાર કરીને નિષધ પર્વત ઉપર જાય છે ત્યારે ઉપરોક્ત વિસ્તારમાં રાત્રિ થાય છે.
સૂ જ્યારે અત્યંતરના છેલ્લા મંડળમાં ફરતે હોય છે ત્યારે આ વિસ્તારમાં દિવસ લગભગ ૧૩ કલાકને હોય છે. અને સૂર્ય જ્યારે બાહ્ય મંડળમાં ફરતે હોય છે, ત્યારે લગભગ ૧ના કલાકને દિવસ હોય છે,
પરંતુ આ સમયે પણ વૈતાદ્યની તળેટીના વિસ્તારમાં તે દિવસ ઘણે ના હોય છે અને જગતની નજદીકના વિસ્તારમાં દિવસ ઘણે જ મેટો હોય છે.
સૂર્ય જ્યારે ભરતક્ષેત્રની નજદીકના વિસ્તારમાં આવે ત્યારે વૈતાદ્યની તળેટીના પ્રદેશમાં દિવસ થાય છે અને ભરતક્ષેત્ર પસાર કરીને ભરતક્ષેત્ર નજીકના વિસ્તારથી દૂર ચાલ્યો જાય કે તરત જ ત્યાં રાત્રિ પડી જાય.
- એથી ઊલટ જગતના વિસ્તારમાં નિષધ, હિમવંત, વૈ ત્ર્યિ પર્વતે કે તેના શિખરના પડછાયા જ્યાં ન પહોંચી શક્તા હેચ તેવા વિસ્તારોમાં સૂર્ય, નિષધ પર્વતની પેલે પાર ઘણે દૂર હોય તે પણું સૂર્યને પ્રકાશ પડતે હોય ત્યાં દિવસને અનુભવ થાય અને સૂર્ય ફરતે ફરતે ભરતક્ષેત્ર પસાર કરીને પેલે પાર દૂર દૂર ચાલ્યો જાય ત્યાં સુધી પણ આ દિવસ રહી શકે. .
સંભવતઃ જગતીની તદ્દન નજીકના વિસ્તારમાંના કેટલાક પ્રદેશમાં તે સૂર્ય સીતા નદીની ઉપરના આકાશ ક્ષેત્રમાં હોય ત્યાંથી પ્રકાશ ચાલુ થાય અને શીતેદા નદીના મુખ ઉપરના આકાશ ક્ષેત્ર સુધી પહોંચે ત્યાં સુધી પણ પ્રકાશ રહી શકે. - આ રીતે એક જ સૂર્ય ૨૪ કલાક સળંગ પ્રકાશ આપી શકતા હોવાની સંભાવના છે. - જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય હોવાને કારણે કેટલાક આવા વિસ્તારે સદાકાળ પ્રકાશ– વાળા હોવાની પણ સંભાવના છે
For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
આ રીતે ભરતક્ષેત્રના કેટલાક વિસ્તારમાં ૨૪ કલાક સૂર્યના પ્રકાશનુ અસ્તિત્ત્વ હોવાની સભાવના છે.
મંડળ–પ્રકરણમાં ભરતક્ષેત્રમાં જુદા જુદા સ્થાના ઉપર જુદા જુદા સમયે સૂર્યૌંદય થતા હોવાની શકયતા દર્શાવેલી છે. વળી ચાલુ સીના પણ કેટલાક આચાય ભગવતાએ પશુ. ભરતક્ષેત્રમાંના કેટલાક વિસ્તારમાં ૨૪ કલાકનો સૂર્ય પ્રકાશનું અસ્તિત્વ હાવાની શકયતા દર્શાવેલી છે.
અમારી ગણત્રી અને ધારણા મુજબ દક્ષિણા ભરત ક્ષેત્રના મધ્ય ખંડમાં એક દક્ષિણના વિસ્તાર ( જમૂદ્રીપની જગતીના નજીકના વિસ્તાર ) ૨૪ કલાકના સૂર્યપ્રકાશના અસ્તિત્વવાળા હાઈ શકવાની શકયતા જણાય છે.
કારણ કે તે વિસ્તાર સૌથી દૂર હોવાથી નિષધ પર્યંત કે તેના શિખરાના પડછાયાની મર્યાદાથી દૂર હોઇ શકે, અને હિમત્રત કે વૈતાઢ્ય પર્વત કે તેના શિખરાના પડછાયાની મર્યાદાથી પણ દૂર હાઈ શકે.
વળી આ વિસ્તાર મધ્ય ખંડના મધ્ય ભાગ કરતાં થોડો ઊંચા હોવાની પણુ સંભાવના છે; કારણ કે તે વિસ્તારમાંની શાશ્વતી નદીઓ પણ દક્ષિણ દિશામાંથી નીકળીને ઉત્તર તરફ વહીને જ ગંગા—સિધુમાં મળી શકે.
મધ્ય ખડની દક્ષિણે આવેલા મધ્યભાગની નદીએ પૂર્વ-પશ્ચિમ તરફ વહીને તથા મધ્ય ખડની છેક દક્ષિણે આવેલા વિસ્તારની નદીએ ઉત્તર-ઈશાન તથા વાયવ્ય ખૂણે વહીને ગંગા-સિધુમાં મળી શકે. ”
નદીઓના આ પ્રકારના વહેણ જોતાં જણાય છે કે—મધ્ય ખંડની છેક દક્ષિણના પ્રદેશ મધ્ય વિભાગની અપેક્ષાએ ઊંચા હોય તા જ આ રીતે નદીએ વહી શકે.
આ રીતે મધ્યખંડને! છેક દક્ષિણને વિસ્તાર નિષધ-હિમવ ંત આદિ પર્વતાથી ખીજા બધા વિસ્તારો કરતાં સૌથી વધુ દૂર હોવાથી તથા કંઈક પ્રમાણમાં ઉચ્ચ પ્રદેશ હોવાથી સૂર્યના ચાવીસ કલાકના પ્રકાશના અસ્તિત્વની પૂરતી સભાવના જણાય છે. વમાન પરિચિત જગત પશુ આ દક્ષિણુ વિસ્તારમાં હોવાથી ચેીમ કલાકના પ્રકાશના અસ્તિત્વની સંભાવના જણાય છે.
વર્તમાન પરિચિત જગત ચોવીસ કલાકના પ્રકાશના સંભાવના છે છતાં પણુ વર્તમાન જગતના તમામ વિસ્તાર ચાવીસ કલાક પ્રકાશ રહેતા નથી.
પરંતુ બહુ જ થાડા વિસ્તારમાં ચાવીસ કલાકના પ્રકાશનું અસ્તિત્વ જણાય છે અને તે પણ દરેક વર્ષમાં લગભગ ૬ થી ૬૫ મહિના સુધી જ, બાકીના સમયમાં સળંગ પ્રકાશ બંધ થાય છે અને રાત્રિના અનુભવ થાય છે. તથા બાકીના વિસ્તારમાં
અસ્તિત્વવાળુ ક્ષેત્ર હોવાની [ભૂમિ] ઉપર કાયમ માટે
For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
1.
૨૫
દર વીસ કલાકનાં રાત્રિ-દિવસ બંનેને અનુભવ થાય છે. તેનાં પણ કેટલાંક આ વિસ્તારનાં ભૌગલિક કારણે છે.
ભરતક્ષેત્રના મોટાભાગના વિસ્તારમાં [ જ્યાં નિષધ, હિમવંત, વિતાઢ્ય આદિ પર્વતે તથા તેના શિખરના પડછાયા પડે છે તે વિસ્તારમાં ] રાત્રિ-દિવસ થવાના કારણ ભૂત ઉપરોક્ત શિખરે છે. જ્યાં પડછાયા પહોંચી શકતા નથી ત્યાં કાયમ માટે દિવસ જ રહે છે. ઉપરોક્ત વિસ્તાર જે તદ્દન સપાટ ભૂમિ હોય તે ત્યાં કાયમને માટે દિવસ જ હોઈ શકે. પરંતુ આ ભૂમિ સપાટ ન હોય અને અતિશય ઊંચી-નીચી હોય કે અતિશય મોટા ટેકરા સ્વરૂપ હોય તે ત્યાં પણ પ્રકાશ અને અંધકારનું પરિવર્તન થયા કરે, અને તેથી આ ચોવીસ કલાકના પ્રકાશવાળા વિસ્તારમાં પણ રાત્રિ, દિવસને ક્રમ ચાલે.
પરંતુ આ ચેવીસ કલાકના પ્રકાશક્ષેત્રમાં રાત-દિવસ થવાના કારણભૂત તરીકે નિષધ, આદિ પર્વતે કે તેના શિખરના બદલે ઉપરોક્ત ભૂમિનું ભૌગોલિક સ્વરૂપ કારણભૂત બને છે.
એ પર્વત કે શિખના પડછાયાની મર્યાદામાં આવેલા વિસ્તારમાં સૂર્ય પૂર્વ-મહાવિદેહ તરફ દૂર હોય ત્યારે દક્ષિણ વિસ્તારમાં પ્રથમ સૂર્ય પ્રકાશ પડે અને સૂર્ય જેમ જેમ નજીક આવતું જાય તેમ તેમ પ્રકાશ ઉત્તર તરફ વધ રહે. અપેક્ષાએ દક્ષિણ વિસ્તારમાં પ્રથમ પ્રકાશ પડે અને ઉત્તર તરફ પછી પડે અને સૂર્ય ભરતક્ષેત્ર પસાર કરીને જેમ જેમ પશ્ચિમ મહાવિદેહ તરફ આગળ વધે તેમ તેમ પ્રથમ અંધકાર ઉત્તર તરફ પહેલે શરૂ થાય અને જેમ જેમ આગળ જાય તેમ તેમ અંધકાર દક્ષિણ તરફ આગળ વધે. અપેક્ષાએ રાત્રિ ઉત્તર તરફ પ્રથમ-વહેલી થાય અને દક્ષિણ તરફ મેડી-પાછળથી થાય.
આ રીતે ભરતક્ષેત્રના મોટા ભાગના વિસ્તારમાં દક્ષિણ તરફ દિવસ માટે હોય અને ઉત્તર તરફ દિવસ ના હોય.
પર્વતે કે શિખરાના પડછાયાની મર્યાદાથી દૂર રહેલા વિસ્તારમાં રાત્રિ-દિવસ જુદી જુદી રીતે થાય. અને તે દરેક જુદા-જુદા સ્થાનેમાં જુદી-જુદી ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ પ્રમાણે જુદી જુદી રીતે થાય. વૈતાઢ્યનાં શિખરે તથા જગતીના કેટ વિગેરે ઉપર પણ રાત્રિદિવસ જુદી જુદી રીતે થાય. પડછાયાની મર્યાદાની બહારના વિસ્તારની ભૂમિ ઉચ્ચ ટેકરાસ્વરૂપ હેય તે ત્યાં પણ તાત્યના શિખરોની માફક રાત્રિ-દિવસ થાય.
વર્તમાન જગતની પરિસ્થિતિ જોતાં જણાય છે કે... " આ ભૂમિ પણ ઉચ્ચ ઢાળિયા-ટેકરા સ્વરૂપ જણાય છે
વિષુવવૃત્તથી ઉત્તર પ્રદેશ છેક તિબેટ અને રશિયાના મધ્યભાગ સુધી કેમે કમે ઊંચા થતે પ્રદેશ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
રશિયાના મધ્યવિસ્તારથી ઉત્તર સમુદ્ર સુધીના પ્રદેશ ખીમે ધીમે નીચે ઊતરતા જાય છે તથા તિબેટ સુધીના પ્રદેશ પૂર્વ તથા પશ્ચિમ તરફ પણ ઢાળ પડતા છે.
નદીના વહેણું ઉપરથી આ ભૂમિના નીચા-ઊંચા વિસ્તાર સમજી શકાય છે; આ રીતે વત માન જગતના સમગ્ર વિસ્તારના ઘણાખરા ભાગ ચારે તરફ ઢાળ પડતા અને મધ્યમાંથી ઊ'ચી( ઉચ્ચ પ્રદેશ ) વિસ્તારવાળી ભૂમિ જણાય છે.
આ ભૂમિના વિસ્તાર લગભગ ૧૦,૦૦૦ માઈલના વ્યાસવાળા જણાય છે. વિષુવવૃત્તની રેખા ઉપર આ ભૂમિ ઉપર પ્રદક્ષિણા કરીએ તા લગભગ ૨૫૦૦૦ માઇલ લગભગ થાય. આ લગભગ ૨૫૦૦૦ માઇલ પરિધ ગણાય. [વિષુવવૃત્તની દક્ષિણે જેમ જેમ આગળ જઈ એ તેણુ તેમ આ પરિઘ વધે]
આ લગભગ ૨૫૦૦૦ માઈલના પરિઘવાળી ભૂમિના વ્યાસ લગભગ ૮૦૦૦ માઈલ થાય, પરંતુ વિષુવવૃત્ત ઉપરથી ઉત્તરમાં સીધા ઉત્તર સમુદ્ર [ ઉત્તરધ્રુવ પ્રદેશ] એળ’ગીને સામી દિશા તરફ વિષુવવૃત્ત ઉપર જઈએ તેા લગભગ ૧૨૦૦૦ માઈલનું અંતર થાય છે. વિષુવવૃત્તના એક છેડાથી સામી દિશાના ખીજા છેડાનું અંતર તે વ્યાસ,
આ રીતે લગભગ ૨૫૦૦૦ માઈલના પરિઘમાં લગભગ ૮૦૦૦ માઈલના વ્યાસને ખુલે લગભગ ૧૨૦૦૦ માઈલના વ્યાસ થયા છે.
આ રીતે ૮૦૦૦ માઈલના વ્યાસને બદલે તેમાં લગભગ ૪૦૦૦ માઈલ વ્યાસના વધ્યા. જો મધ્યમાં ભૂમિ ઊંચી હોય તે જ તેના કરતાં વ્યાસ વધી શકે.
અહીંયાં ૮૦૦૦ માઇલના બદલે ૧૦૦૦ માઈલ વ્યાસ થતા હોવાથી સમજી શકાય છે કે મા ભૂમિ ઊં'ચીટેકા સ્વરૂપ હોવી જોઈએ. તે સિવાય વ્યાસ વધી શકે નહિ.
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે
વર્તમાન જગત ઊંચા ઢાળિયા ટેકરા સ્વરૂપ હાવુ. જોઇ એ અને આઠહજાર માઇલના વ્યાસમાં ૪૦૦૦ માઈલ પતા હોવાથી ઘણા ઊંચા ટેકરા સ્વરૂપ હાવુ જોઈ એ. આ રીતે વર્તમાન જગત નિષધ આદિ પવ ત કે તેના શિખરના પડછાયાની મર્યા દાથી દૂર હોય તા પણ આ વિસ્તારમાં રાત્રિ-દિવસ બનવાના કારણેમાં આ ભૂમિની ઊચાઈ ભાગ ભજવે છે.
આ ભૂમિ ઉપર નિષધ-હિમવંત કે વૈતાઢયના પવતા કે તેના શિખરાના પડછાછાયાને કારણે નહિ પરંતુ આ ભૂમિની પોતાની મધ્યભાગની ઊ'ચાઈના કારણે જ રાત્રિદિવસ થાય છે.
.
જેવી રીતે નિષધ-હિમવત આદિ પતાના શિખરો ઉપર તથા વૃત્તાકાર પતા ઉપર ત્રિ-દ્વિસ થાય તે રીતે આ વૃત્તાકાર પર્વતા, શિખા તથા વર્તમાન જગત
For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
ઉપર રાત્રિ-દિવસ થવાની રીત એક જ પ્રકારની હાવા છતાં પણ સૂર્યોદયના સમયનાં અંતરા ભિન્ન ભિન્ન છે. અને તે દરેક પોતપોતાના વ્યાસ તથા પરિઘના પ્રમાણમાં ભિન્ન ભિન્ન અંતર પડે.
જે ભૂમિના [ ૫ત કે શિખર વિગેરે]ના પરિધ એક લાખ માઈલ હેાય ત્યાં લગભગ દર ૪૧૬૬ માઈલે એક ક્લાકનું અંતર પડે.
જે ભૂમિના પરિઘ ૪૮૦૦૦ માઈલનો હાય ત્યાં દર ૨૦૦૦ માઈલે ૧ કલાકનુ
અંતર પડે.
જ્યાં ૧૨૦૦૦ માલઈના પરિધ હેાય ત્યાં દર ૫૦૦ માઈલે ૧ કલાક મેાડો સૂર્ય
ક્રય થાય.
એક
કારણ કે જબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય છે અને ૪૮ કલાકમાં દરેક સૂર્ય જ બૂદ્રીપને ચક્કર લગાવે છે. એક સૂર્યના પ્રકાશ અધ`જબૂદ્રીપને મળે છે. અને એક સૂર્ય વડે ૨૪ કલાકમાં એક રાત્રિ-દિવસ બને છે. જેથી વૃત્તાકાર પત-શિખર કે કોઈ પણ ઉચ્ચ ટેકરા સ્વરૂપ ભૂમિ ઉપર તેના જેટલેા પરિધ હોય તેના ૨૪ મા ભાગના અંતરે એક કલાક સૂર્યાંદયનું અંતર પડે. અમારી જાણ અને સમજ મુજબ વર્તીમાન દશ્ય જગતના સમગ્ર પ્રદેશ લગભગ ૧૦ થી ૧૧ હજાર માઈલના વ્યાસ અને લગભગ ૩૦ થી ૩૫ હજાર માઈલના પરિધવાળી ભૂમિ છે. [ જેમાં ઓસ્ટ્રેલિયા વિગેરે ભૂમિને સમાવેશ થઈ જાય છે. ] અને વિષુવવૃત્ત નજીકની રેખાથી લગભગ ૨૪ થી ૨૫૦૦૦ માઈલના પરીઘ થાય છે.
આ રેખા ઉપર દર ૧૦૦૦ માઇલના અંતરે એક કલાક સૂર્યોદયના સમયમાં અંતર પડે, જેમ જેમ ઉત્તર તરફ જઈએ તેમ તેમ આ સૂર્યોદય સમયમાં ૧ કલાકના તફાવતમાં ૧૦૦૦ માઈલના બદલે અંતર ઓછુ થતુ જાય છે.
વર્તમાન, દૃશ્ય-જગતમાં પણ આ રીતે દર ૧૦૦૦ માઈ લે [ વિષુવવૃત્ત રેખા ઉપર ] સૂર્યાય તથા સૂર્યાસ્ત ૧ કલાક માટે થાય. અને તેથી કરીને ભારતથી અમેરિકા ૧૦ થી ૧૧૦૦૦ માઈલ દૂર હેાવાથી જ ભારત અને અમેરિકાના સૂર્યોદયના સમયમાં ૧૦ થી ૧૧ કલાકનુ' અંતર પડે,
તેથી ભારતમાં દિવસ હોય ત્યારે અમેરિકામાં રાત્રિ હોય છે.
આ સૂર્યદયના સમયના અંતરમાં વર્તમાન દશ્ય જગતની ભૌગેલિક પરિસ્થિતિ જ કારણભૂત જણાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
) : ઝટેટિક એસ્ટેનોમી ફોન્ટ
- યાને સંશોધિત ખગોળશાસ્ત્ર મૂળ લે - Parallax, London અનુવાદ : ઉમાબહેન એન અયર M. A. પાટણ
છે. પ્રહૂલાદ ગ. પટેલ M. A. Phd. વડનગર સને ૧૮૭૩ માં લંડનમાં “મેડન ઝેટેટિક ફિલસફી”ના પિતા તરીકે ખ્યાત પક્ષ-PARALLAX નામે વિદ્વાને “ઝેટેટિક એનેમી” નામે પુસ્તક લખ્યું છે.
- આ પુસ્તકમાં Earth Not A Globe પૃથ્વી ગોળ નથી પરંતુ સપાટ છે–એ વિષયનું તથા પૃથ્વી દૈનિક ગતિ વગરની, સ્થિર છે એ મતનું સુંદર રીતે પ્રતિપાદન
(નોંધ
| મૂળ પુસ્તક લંડનમાં છપાયેલું. ચાણસ્માના (ઉ. ગુજરાત) જ્ઞાનભંડારમાંથી તેની એક હસ્તલિખિત પ્રત પૂ. પં. અભયસાગરજી મહારાજશ્રીને મળી આવી. આ અંગ્રેજી હતપ્રત ઉપરથી તેઓશ્રીએ ગુજરાતી અનુવાદ કરાવે.
વડનગર કલેજના અંગ્રેજીના આધ્યાપિકા શ્રીમતી ઉમાબહેન આયરે તથા સંસ્કૃત વિભાગના ડે. પ્રહલાદ પટેલે અંગ્રેજી પરથી ગુજરાતી ભાષાંતર કર્યું છે. - અમે મૂળ લેખક Parallax ને અત્યંત આભારી છીએ. –સંપાદક)
- પ્રકરણ-૧ ટેટિક અને સૈદ્ધાતિક પદ્ધતિ-તુલના અને વ્યાખ્યા ઝેટેટિક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ગ્રીક ક્રિયાપદ્ય z:teo ગ્રીટો પરથી થયેલી છે. ગ્રીટો એટલે શેધવું કે પરીક્ષણ કરવું. કંઈ પણ સ્વીકાર્યા વગર, ધારી લીધા વગર જે phenomena ગૂઢ રહસ્ય હેય તેને તરત જ બતાવી શકાય તેવા કારણોથી શોધવા આગળ વધવું. એવો અર્થ થાય છે. આ શબ્દ શિશટિક–સૌદ્ધાંતિકની સાથે વિરોધ દર્શાવવા માટે વપરાય છે.
સૈદ્ધાતિક-થિયરીટિકને અર્થ કાપનિક છે, નક્કર નથી. એનાથી ગેષ્ઠવણ થાય છે, પુરા મળતું નથી.
કેઈને પણ શંકા આવે નહી કે ખાસ પ્રયોગ કરીને સ્પષ્ટ દેખાતી, નકારી ન શકાય તેવી બાબતે ભેગી કરીને તેને તાર્કિક રીતે શેઠવીને પરીક્ષાગુ, નિરીક્ષણ કરીને તેના ઉપરથી તારવેલી ઝેટિક પદ્ધતિ થિયરીટિક–સૈદ્ધાંતિક પદ્ધતિ કરતાં, જેમાં કારણેને
For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યક્ષ પુરાવા ન હોય, અને ફક્ત દલીલ કરવા માટે જ સ્વીકારેલા હોય તેવા સિદ્ધાતેને લઈને ગૂઢ રહસ્યના-phenomena–અર્થઘટન માટે સંભવિત અને દેખીતું સત્ય પણ ન હોય તેવી પદ્ધતિ કરતાં વધારે સુસંગત અને સંતોષકારક છે.
જેમાં જિજ્ઞાસા કરતાં ધારણું વધારે હોય, તેવા બધા સિદ્ધાંત એ પ્રકારના હોય છે. તેમાં વધુની સાચી રચના, અનુભવ કે નિરીક્ષણ કરતાં કાલ્પનિક ધારણ પર વધારે આધારિત હોય છે.
દૃષ્ટા લેક પિતાની બુદ્ધિથી કેઈક સિદ્ધાંત શેધી કાઢે છે, તેની થોડાક સમય માટે પ્રશંસા થાય છે. પરંતુ એ સિદ્ધાંતની ભૂતાવળ સત્યની શક્તિથી આજ કે કાલ દૂર થઈ જાય છે. આપણે એ છેતરપીંડીથી ખુશ થયા હોઈએ ત્યારે જેના પર સર્વ પ્રકારની પ્રગતિ આધારિત છે તેવું તત્ત્વજ્ઞાન વેદના પામતું હોય છે.
ઘણીવાર સાચી પરિસ્થિતિ આપણું નિરીક્ષણમાંથી છટકી જાય છે કે આપણી સામે આવે છે ત્યારે તે કાલ્પનિક છે એમ માનીને તેને કાઢી નાખીએ છીએ. અથવા તે આપણી માન્યતા સાથે તેને જોડી દેવાનો કે આપણા મનમાન્ય સિદ્ધાંતે સાથે સરખામણી કરવાનો પ્રયાસ કરતા હોઈએ છીએ.
આવી રીતે અસંગત ભાગોને ભેગા કરીને સત્યની ભૂલભરેલી, વિચિત્ર રચના આપણે આપણી સામે ઊભી કરીએ છીએ. આનાથી વધુ નુકસાન થયું નથી પરંતુ ફિલસૂફ અભિમાન અને આકાંક્ષા દ્વારા માને છે કે તેઓ જગતને નિસગના યંત્રની પૂર્ણ માહિતી આપી શકે છે, અને એ મેળવવા માટે તેઓ કોઈક સિદ્ધાંત અને માન્યતાઓ-ધારણએ શેાધી કાઢે છે અને તેનાથી નિસર્ગનાં સર્વ રહસ્ય સમજાય છે એ ઢગ કરે છે તે વૃત્તિથી ઉપરોક્ત વૃત્તિ કરતાં વધારે નુકશાન થયું છે. - સૈદ્ધાંતિક પદ્ધતિ એ કઈ ચોક્કસ વસ્તુ નથી. માટે ભાગે તે તે જે તે યુગના મત અને પ્રવૃત્તિઓ પર આધારિત હોય છે. તે મત અને પ્રવૃત્તિ કેઈકવાર અમુક સિદ્ધાંતની તે કઈકવાર બીજા સિદ્ધાંતની તરફેણ કરતાં હોય છે.
કેપનિકસે (પૃથ્વી ફરવા વિશેની) પિતાની પદ્ધતિ તત્કાલ પૂરતી, સાબિત કરવી અશક્ય છે તેવી માન્યતા સાથે સ્વીકારેલી હતી, એના શબ્દો છે, “ધારણુઓ સાચી કે સંભવિત હોય એ જરૂરી નથી; તે ગણતરીનાં (calcultion) પરિણામ લાવે છે તે પૂરતું છે.
જ્યાં સુધી માન્યતાઓને સંબંધ છે ત્યાં સુધી ખગળશાસ્ત્રમાંથી કોઈને કોઈ પણ પ્રકારની એકસાઈની આશા રાખવી નહીં; કારણ કે તે વિજ્ઞાન એ પ્રકારનું કશું આપી શકતું નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩s
કોઈ પણ વ્યક્તિ ખગોળશાસ્ત્રમાં સત્યને બદલે બીજી વસ્તુ બીજા જ ઉદ્દેશ માટે સ્વીકારે છે તે વિજ્ઞાનને હોય તેના કરતાં વધારે ક્ષતિયુક્ત કરી મૂકે છે. પૃથ્વીની ગતિ એ એજ પ્રકારની એક માન્યતા માત્ર જ છે. ગૂઢ રહસ્યનું–Phenomena અર્થઘટન કરે છે એટલા પૂરતી જ એ માન્યતા મૂલ્યવાન છે.
ન્યૂટન અને બીજા બધાના દષ્ટિકોણ અને પદ્ધતિઓ કેપનિકસની “પૃથ્વીની ગતિ અંગે બનાવેલી માન્યતા પ્રમાણેનાં હોય છે. એના પાયાએ સાબિતી વગરના હોય છે. એ માન્યતાને સાબિત કરવાને કેઈએ પ્રયાસ કરેલ નથી. તેમ જ તેને સાબિત કરવાની જરૂરિયાત પણ નકારી કાઢી છે. તે માન્યતાઓ-ધારણાએ પસંદ કરેલા ગૂઢ રહસ્યનું-Phenomena-અર્થઘટન કરે એવું લાગે છે તેટલું જ પૂરતું છે. આ પ્રમાણે એક સિદ્ધાંતની જગા બીજે સિદ્ધાંત લે છે, એ રીતે એક પદ્ધતિને બીજી પદ્ધતિ સ્થાન આપે છે. ઘણીવાર એક નિષ્ફળતા પછી બીજી નિષ્ફળતા મતનું પરિવર્તન કરવા ફરજ પાડે છે. - જ્યાં સુધી સિદ્ધાંત અપનાવવાની આ વિશ્વવ્યાપી પદ્ધતિ છોડી દેવામાં નહી આવે ત્યાં સુધી મોટા ભાગના માનો એક નિષ્ફળ અને ખેટા પ્રયાસ તરીકે તત્વજ્ઞાનને માનવ જાતની ઉચ્ચ ભાવનાના શત્રુ તરીકે લેખશે.
જેની પાછળ સત્ય અને સુસંગતતા આવે એવી પ્રાયોગિક અને સાચી મુક્ત વિચાર-પદ્ધતિ ફિલસૂફ અપનાવશે તે તે વિજ્ઞાનને પૂજારી બનશે અને માનવ જાતને હિતેચ્છુ બનશે. વિચારની પ્રામાણિકતા એટલે સત્યની સામે જવાનું, નહીં કે બાજુમાં ખાલી સત્ય જડે ત્યાં સુધી નહીં પણ સત્ય શોધી કાઢવા સુધી જવું એટલે પ્રામાણિકતા તે ચોક્કસ ધારણ ડેની રમત નથી. કે દ્ધિ અર્થ નથી. તેને આપણે ઈચ્છા–વિચારની જનેતા બનાવવાની નથી. ચક્કસ પરિણામ આવે તેની બીક પણ નથી. પ્રામાણિપણે વિચાર કરે એટલે મુકત વિચાર કરો.
વિચારની મુકતતા અને પ્રામાણિકતા એ પર્યાયવાચી શબ્દો છે. કારણ જે વ્યક્તિને આ નિર્ણય કે તે નિર્ણય આવે તેવી બીક લાગતી હોય તે પ્રામાણિકપણે કેવી રીતે વિચારી શકશે? જેણે મનમાં નિર્ણય લીધેલ જ હોય તેવી વ્યક્તિ કેવી રીતે વિચારી શકશે? આની પર વિશ્વાસ કેવી રીતે રાખી શકશે? પૂર્ણ સત્ય એ પૂર્ણ પ્રેમ જેવું નિર્ભય છે.
તપાસની પદ્ધતિ-ઝેટિક પદ્ધતિ એટલે ફક્ત અપનાવવાની, પ્રયોગો કરવાના, બાબતે ભેગી કરવાની–ફક્ત જે માનસિક સ્થિતિ છે તેને લગતી જ બાબતે ભેગી ન કરવી પરંતુ નિર્ણય લેવા પહેલાં અથવા ચેકસ મત પ્રસ્થાપિત કરવા પહેલાં તે તે વિષય પર દરેક પ્રકારની માહિતી ભેગી કરવી તે.
For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
નિસર્ગ આપણી સામે ખાસ ભાષામાં ગૂઢ રહસ્યની phenomena-ભાષામાં બેલે છે. તે હંમેશાં પૂછેલા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપે છે. આ પ્રયોગશીલ પ્રશ્નો હોય છે. તે
નિસર્ગ આપણી સમક્ષ ચિત્રપટ સમાન છે. ચાલે તે શોધીએ અને આનંદ માણીએ. તે આપણને પ્રશ્નો પૂછે છે. આપણે પણ તેને પ્રશ્નો પૂછી શકીએ છીએ તેના ઉત્તરે સમજવામાં કવચિત્ મુશ્કેલી પણ હોય છે પણ જ્યારે માનવનું જ્ઞાન ઊડું હોય છે ત્યારે (અજ્ઞાન રૂપી) ભયંકર રાક્ષસી વચ્ચે આવી શકતી નથી.
ઝેટેટિક પ્રક્રિયાને ઉત્તમ દાખલે આપણને ગણિતમાં મળે છે, ખાસ કરીને ત્રિરશિમાં જ્યારે એક સે મણ વજનની વસ્તુની કિંમત આપેલ હોય ત્યારે બીજી વધારે અથવા ઓછા વજનની વસ્તુની કિંમત શું હોય છે તે છૂટા આંકડાઓની તપાસમાં મૂળતત્વે અથવા બાબતેelements તરીકે ગણાય તેમનું સ્થાન અને કામ એ તાર્કિક ગોઠવણના પુરાવા તરીકે ગણાવી શકાય અને તેમાંથી પ્રાપ્ત થયેલે યોગ્ય જવાબ અને તારવણી અટલ તેમ જ જરૂરિયાતના ન્યાય તરીકે ગણી શકાય.
ઝેટેટિક પદ્ધતિને બે દાખલે ન્યાયની કોર્ટમાં મળે છે. જ્યારે કેદીને જેકાના સળિયા પાછળ રાખ્યું હોય, તેની વિરુદ્ધ અને તરફેણમાં પુરાવાઓ માગેલ હેય, ત્યારે આવા પુરાવાઓ આગળ ધરવાના હોય તે પહેલાં જ તેની કાળજીપૂર્વક યોજના અને વિચારણા કરેલી હોય છે. તેની પછી જ યૂરીની સામે ગંભીર ગંભીર વિચારણા કરવા માટે પુરાવાઓ મુકાતા હોય છે પછી જે કંઈ ન્યાય મળેલ હોય છે તેને અટલ અને પુરાવાના જરૂરી પરિણામ તરીકે સ્વીકારવામાં આવે છે. ન્યાયના પરીક્ષણમાં સમાજ બીજી કઈ પદ્ધતિ સ્વીકારે નહીં.
પૃથ્વીના કોઈ પણ વિકસિત દેશમાં ગુનાની ધારણ અને તેની ધારણા વિરૂદ્રના પુરાવાની મનાઈની પદ્ધતિ જોવામાં આવતી નથી.
જંગલી અને અવિકસિત લે કોમાં પણ સિદ્ધાતિક તત્વજ્ઞાનની પદ્ધતિ કે જેમાં વચનેની ધારણા અને એ ધારણા સાબિત કરવા માટે પુરાવાની પસંદગી હોય તે પદ્ધતિક્વચિત્ જ જોવા મળે છે. '
ઝેટિક પદ્ધતિ કે પ્રક્રિયા એ પ્રામાણિકપણે પ્રશ્ન પૂછીને તપાસ કરવાની સર્વોત્તમ * નૈસગિક પદ્ધતિ છે. નિસગ જાતે જ એ પદ્ધતિ શીખવે છે, એનું સતત સૂચન કરે છે. - સમર્થ વિદ્વાનને પણ ઉત્તર આપવામાં ગુંચવણ થઈ શકે ત્યાં સુધી બાળક નિર્ભયપણે, પરિણામની પરવા કર્યા વગર એક પછી એક પ્રશ્ન પૂછે છે. ઉછરતા બાળકની છે. ટિક પદ્ધતિની અગ્નિ પરીક્ષા ચાલુ રાખવાને, આ ઉલટ તયાસને અંત “સૂવે જા, રમવા જા, નિશાળે જા” એમ કરીને લાવવામાં આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
જ્યારે નિસર્ગને ન્યાય અને માનવજાતના અનુભવ તથા સામાન્ય બુદ્ધિ કેરેટિક પદ્ધતિની માગણી કરે છે અને તેના વગર સતાષાતાં નથી ત્યારે તત્ત્વજ્ઞાનીએ એની શા માટે અવહેલના કરે છે અને આ પરિણામને તુચ્છ ગણે છે?
ક:લ્પનિક વિગતા ઉભી કરીને, તેનાથી ફરીથી આપણી આજુબાજુના ગૂઢ રRsસ્યને Phenomena તપાસવાના તત્ત્વજ્ઞાનીઓને શે। હુક છે ? સ્વતંત્ર વ્યક્તિ તરીકે તેમને ગમે તે કરવાના હક્ક છે પણ લેખક અને સમાજના શિક્ષક તરીકે તેમના આ અનૈસર્ગિક પ્રયત્ને અગણિત રીતે જોખમી છે. * ' ' ',
સૈદ્ધાન્તિક તત્ત્વજ્ઞ એ એક ઘાસના મેદાન વચ્ચે થાંભલે ખાંધેલા પશુ જેવા છે કે જે મર્યાદામાં રહીને જ ચરી શકે છે તે પોતે પેાતાની ધારણાઓને ગુલામ છે, એની ગમે તેટલી બુદ્ધિ હાય, ગમે તેટલી અસરકારક છાપ હોય, ગમે તેવી પરિસ્થિતિ હાય, તે પણ તે પેાતાના માનવબ એનાં બૌદ્ધિક સ્વાતત્ર્ય અને મુક્તિને લૂટે છે, અને તેમને પેાતાના જેવા જ ગુલામ ખનાવે છે.
આ ખામતમાં ખગાળશાસ્ત્રી એ એક ખાસ ખામી ભરેલુ' વિજ્ઞાન છે, તે કેટલીક વિગતાનું અસ્તિત્વ માને છે અને ફાઈક ગૂઢ તત્ત્વનું અઘટન કરવા માટે તેમના ઉપયાગ કરે છે, જ્યારે ઉકેલ સ*નિત હાય ત્યારે એ વિગતા દેખીતી રીતે સ’તેષાય તેવા સ્પષ્ટી કરણથી સાબિત થયેલી છે એવુ' માની બેસે છે. આ ઉપરાંત ખીજી વિગત અને અઘટન અયેાગ્ય માનીને, તેમને બાજુ ઉપર મૂકીને જે તે ધારેલી વિગતેથી વસ્તુનુ અ་ઘટત થાય છે તે પછી આગળ-પાછળ કઈ લેવા દેવા નથી એવુ તે માને છે,
આ સિદ્ધાંતથી દોરાઈ ને રોયલ એસ્ટ્રોનોમિકલ સોસાયટીના સેક્રેટરી, ટ્રીનીટી કાલેજ કૈબ્રીજના પ્રા. ડો. માર્ગેન ૨૫ માર્ચ ૧૮૬૫ ના એથેનારમ” માં લેખકોની સમીક્ષા કરતાં કહે છે કે પૃથ્વી ગાળ છે તેના પુરાવા પરિસ્થિતિજન્ય છે. એઅંગે ગૂઢ રહસ્ય phenomena સ્વતંત્ર અને છૂટક રીતે પૂછે તેા પૃથ્વીની સ્ફીયરીસીટી-ગાળાઈ વગ? અર્થઘટનની બીજી કઈ કલ્પના કરી શકીએ ?’
આવી રીતે તેમણે નિખાલસતાથી સ્વીકારેલુ' છે કે “ પૃથ્વી ગેાળ છે તેને માટે પ્રત્યક્ષ અને હકારાત્મક પુરાવા નથી. તે ફક્ત ગૂઢ રહસ્ય phenomena~ની શરૂઆતના અર્થઘટન માટે કલ્પના-ધારણા કરેલી છે.''
#
કોપનિકસે પણ ખરાબર આ જ ભાષા વાપરી છે અને ખીજા બધા જ ખગાળશાસ્ત્રીઓએ પણ પૃથ્વીની ગેાળાઈ સાબિત કરવા એ જ ભાષાના ઉપયાગ કર્યાં છે.
એ માટી કરુણતા છે કે આટલા બધા વિરોધી હક્કે પછી, તત્ત્વજ્ઞાનીએ જગતની સ ચી રચનાની શેાધ કરવાને બદલે હજી પણ માન્યતાઓ ઊભી કરવાના પ્રયત્ન કરે છે. અને ગૂઢ રડસ્યની કાલ્પનિક અને બદ્દલાતા પાયાવાળા સિદ્ધાંતા સાથે બાંધછોડ કરે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયાસ ફક્ત તેમના પૂર્વજોની સ્વયં છેતરપીડી અને તેને જાગૃત રાખ એ દિવસ દૂર નથી કે જ્યારે વિવિધ સિદ્ધાંતેમાંથી સજા યેલી ગૂચવાની બાબત અને તેમને ખાત્રી કરાવશે કે ભૂતકાળમાં ઘણાં વર્ષોથી માત્ર સ્વપ્ના સેવતા દસમય બરબાદ થયા, શક્તિના વ્યય થયા, સત્ય ઝાંખુ પડયુ, અસત્ય ફાલ્યું, એવી ગભીર ભાખત બની ગઈ કે આવતી પેઢીએ એમને સંસ્કૃતિના મહાશત્રુ લેખશે, પ્રગતિચક્રના અવરોધકો, જ્ઞાનના ઘમંડીઓ, શૂદ્રતાના અણુગમતા પ્રતીક ગણાશે.
એના કરતાં ચે ખરાબ એ છે કે તેઓ તેમના સ્થાનને લીધે જ્ઞાનના અવસત મને લીધે સમાજ સાથે છેતરપીડી કરે છે. તેઓ સત્યના અને જ્ઞાનના સાચા નિકા લાગે છે પરૢ સાચી રીતે તેઓ છવી એવા બરફના ટૂકડાશે છે. * !K7%2C* કરી તે જખમ અને અતિમ વિનાશમાંથી બચાવવાની તાકાત વગરની, દ્રષ્ય વગરની, ઉપરની સપાટી જ માત્ર છે. કાય કારણની શક્તિમ
વિશ્વાસ
નાતક અને તુલ્ય તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રગતિની વિશા તજ મુકાર
3.
ઊંચા પ્રત્યેની પ્રગતિની ઘાતક દર્શાવતી, વિધી એવી સિદ્ધાંતા બનાવવાની પદ્ધતિ છેડી દે
jos Y HiB T
20
પૃથ્વીના સાચા આકાર અને સ્થિતિની ખાત્રી કરવા માટે, જે એકલી જ વિશ્વાસ છે, એવી ક્રેટેટિક પદ્ધતિ છે. તેને આપણે અપનાવીએ તે આપણને જણાશે કેપૃથ્વી પાતાની ધરી પર ફરતી, સૂર્યની કક્ષામાં ફરનારા અસખ્ય જગતમાંની એક નથી પણ એને બદલે એકદમ વિરાધી છે તે એક સમતળ સપાટ Plane, દૈનિક વગરની, તેના જેવા બીજા કાઇપણ સાથ વગરની એકલી જ છે. બીજા શબ્દોમાં તે માત્ર જાણીતુ ભૌતિક આવક જગત્ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતીય જૈન ધર્મની પ્રાગઐતિહાસિક શોધ
અર્થાત્ Black Hallની જૈન ધર્મની દષ્ટિએ વિચારણા મૂ. લે. નિરંજન એન વખારિયા
મિશિગન, અમેરિકા (U. S. A.) સંક્ષેપ-ડા પ્રહૂલાદ ગા પટેલ M. A. Ph D.
વડનગર સંપાદકીમ1 શ્રી નિરંજન એન. વખારિયાએ અમેરિકા નિવાસ દરમ્યાન વિજ્ઞાન અને ગળતા
થેલેનું અધ્યયન કર્યું છે. મૂળ ભારતીય જૈન હોવાથી તેમનામાં રહેલા ધાર્મિક સંસ્કાર સચેત થયા અને ચિત્તભૂમિમાં ધર્મનું જે કંઈ જ્ઞાન હતું તેને લીધે પ્રાચીન ધમાં રહેલા વિજ્ઞાન ખગોળને ફરી ઢઢળ્યું.
છેલ્લા એક-બે દાયકાઓના ખગળ જ્ઞાનમાં Black Halls_કૃષ્ણગતની શોધ થઈ તે પહેલાં સૈકાઓ પૂર્વે ભારતીય ધર્મો-જૈન, હિન્દુ ધર્મમાં “તમસ્કાય પ્રદેશ” super Black Hall વગેરેનું જ્ઞાન હયાત હતું; તે સાબિત કરવા અંગ્રેજીમાં Cosmological Truths of encient Indian Religions and Hinduism 48 as litt .
- આ ગ્રંથના સારાંશ રૂપે “જૈનધર્મની પ્રા) એતિહાસિક શેધ' નામે ગુજરાતી પુસ્તક તૈયાર કર્યું તેને આધારે પ. પૂ. પં શ્રી અભયસાગર મહારાજશ્રીના આક્ષાથી 3. પ્રહૂલાદ ગ. પટેલે-વડનગર--આ સંક્ષિપ્ત લેખ તૈયાર કર્યો છે.
અમે લેખકશ્રીના આભારી છીએ. સ. ] છેલ્લા બે-એક દાયકાઓમાં વિજ્ઞાને અવકાશક્ષેત્રમાં પ્રગતિની હરણફાળ ભરી છે." સને ૧૭૦-૮૦ ના દાયકામાં અન્ય ગ્રહ પર પહોંચવાના પ્રયાસે ઉપરાંત કૃષ્ણકુડો
Qax31 Blaek Halls, White Halls 241H0d (anie Super Black Hallsd સંશોધન વૈજ્ઞાનિકોની ખગોળક્ષેત્રે સેંધપાત્ર સિદ્ધિઓ લખી શકાય. પરંતુ ભારતીય ધર્મ ગ્રંથનું અનુશીલન કરનારને તેમાં કશું નાવીન્ય લાગશે નહીં.
હજાર વર્ષ પૂર્વે ભારતીય મુનિવરેએ–તીર્થકર ભગવંતોએ પોતાના દિવ્યજ્ઞાનથી આ સર્વેનું દર્શન કરીને તેનું જ્ઞાન જગત સામે મૂકયું હતું, પરિણામે વિજ્ઞાને જેની હમણાં જ શોધ કરી તેવા કૃષ્ણગની શેધ ૧૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે “બૃહદ્ સંગ્રહણી' જેવા અનેક ગ્રંથમાં, વેદની ત્રાચાઓમાં થયેલી છે.
વિશ્વને આ મને ખ્યાલ ન હતું ત્યારે ૧૩૦૦ વર્ષો પૂર્વે લખાયેલા “બૃહદ્ સંગ્રહણી નામે ગ્રંથને આ. શ્રી યદેવસૂરિજીએ અનુવાદ કરીને જગતને તેને પરિચય કરાવ્યો હતે. વળી ૧૭૮ માં પૂ. નવીનઋષિ મહારાજશ્રીએ પણ “જૈન દષ્ટિએ મધ્યક” નામે જૈન ભૂગોળ-ખળને ગ્રંથ લખી જગતને સ્પષ્ટ જણાવેલું કે આ પ્રાચીન
For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ૫
તમસ્કાય પ્રદેશ-દીઈ તમસ્કાય પ્રદેશ–Regions of deep darkness ભારતના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં નિરૂપિત છે. 1 - આ સમસ્કાય પ્રદેશ તેમજ કૃષ્ણગતે શું છે તે સમજવા પ્રયાસ કરીએ–સૂર્ય મંડળના દરેક તારા સૂર્યના પેટાળમાં વિશાળ અણુભઠ્ઠી Hydrogen રૂપે બળીને અત્યંત વિપુલ પ્રમાણમાં હેલીયમમાં રૂપાંતરિત થઈ રહી છે. વિશ્વના પ્રત્યેક પદાર્થમાં, આમ
સતત પરિવર્તન થતું રહ્યું છે-આ જન્મ, વિકાસ અને વિનાશના સનાતન નિયમને જૈન દિને વર્ષો પૂર્વે ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યના મહામૂલા સિદ્ધાંત તરીકે પ્રસ્થાપિત કર્યો છે. " . બીજી રીતે કહીએ તે નિસર્ગમાં ચાલી રહેલા આ સતત વિસર્જન, પરિવર્તનના નિયમને જ મેં “અનંત પુદગલ પરાવર્તન” જેવા મહાન સિદ્ધાંત દ્વારા પ્રસ્થાપિત કર્યો છે. વિશ્વના તમામ પદાર્થો આ નિયમને આધીન છે. પરિણામે આ આંતરિક અશુભંડાર જ્યારે પૂરા થાય છે ત્યારે દરેક અવકાશી પદાર્થ શ્યામગર્ત-કૃષ્ણગતblack halls સમાન બની જાય છે.
કષ્ણએવા તે નાના વામન બની જાય છે કે તેમનાં કદ ખૂબ જ નાનાં અતિ મર્યાદિત કિલોમીટરના વ્યાસનાં બની જાય છે. અને તેમનામાં ઉત્પન્ન થયેલ નાણું સંકોચનને કારણે તેમની આજુબાજુના અબજો ટન પુદ્ગલ પદાર્થો આ પાતાળ કુંડમાં સમાઈ જય છે. આમ આ નાનકડા કૃષ્ણકુંડમાં કરોડો-અબજ ટન પુદ્ગલ પરમારા કેવી રીતે સમાઈ જતા હશે તે આશ્ચર્યકારક ઘટના છે. પ . પુરાણોમાં આવતા વામન-બલિની કથામાં આ જ કુદરતી રહસ્યનું રૂપકાત્મક વર્ણન
હવા પૂરે સંભવ છે -.., આ અવિનાના કૃષ્ણબતેંમાં અનંત દ્રવ્ય સમાય છે તેથી વર્ષોથી વૈોનિમાં આમતા પ્રવર્તે છે કે આ કૃણગની પેલે પાર કઈ તગર્ત-White Hals હોવા જોઈએ આમ black halls સઘળાં પુદ્ગલ દ્રવ્યને એના પેટાળમાં સમાવી: દઈને, એકરૂપ બનાવીને, સર્વ સ્વરૂપને નાશ કરીને નૂતન રૂપે અદ્વૈતરૂપ બનાવીને આ સંભવિત દ્વારેથી પેલે પારના શ્વેત ગર્તામાં White Halls ના અન્ય વિશ્વમાં ધકેલી દે છે એવી ધારણા મજબૂત બનતી જાય છે.
આ શ્યામગર્તમાંથી કેઈપણ પદાર્થ પ્રકાશ પણ બહાર આવી શકતું નથી. આમાં પ્રવેશેલા અબજો ટેન દ્રવ્યની ઘનતા એટલી બધી વધી જાય છે કે તેના એક ચમચી
જેટલા દ્વવ્યનું વજન કરોડો-અબજ ટન હેવા સંભવ છે. આ કૃષ્ણગર્તમાં કેઈક વૈજ્ઞાનિક • જમ્રાક ખૂણેથી વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી પ્રવેશ કરે તે બીજા વિશ્વમાં એક જ ક્ષણમાં પ્રવેશી
છે. અને એ કૃષ્ણાર્તામાં પ્રવેશ પછી સમય થંભી જાય છે અને પ્રકાશને પણ સદાને માટે અંત આવી જાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
/ AS આ કુણગ પિલે પારના વિશ્વને જોડતા સેતુઓ સમાન છે. આની વધારે વિગતે માટે વૈજ્ઞાનિક સતત પ્રયાસો કરે છે પરંતુ કેઈ તાગ મળતો નથી. પરંતુ જ્યારે એ કોઈ Wાર પડશે ત્યારે અન્ય સંસ્કૃતિઓના સંપર્કની શક્યતાઓ ઊભી થશે. વિરાટમાં અવ"કાશી માં બાંધી શકાશે અને પૃથ્વી પરની માનવજાતને પ્રલયકાળ વખતે બચાવ કરી ખાકાશે : * અકાશમાં કેટલીક જગાએ રકાબી જેવાં, ક્ષ કિરણનું પ્રસારણ કરનારા સ્થળેથી -gવર્તુળ હોવાની માન્યતા બંધાઈ અને આ અંગે ૧૯૬૪-૬૫ થી તેમને શોધવા પ્રયાસ Jચાલી રહ્યા છે. તેની સંપૂર્ણ શેાધ થતાં આજનું વિજ્ઞાન પલટો લેશે, નવીન માન્યતાઓ : અમશે અને આજના અનુમાને આવતી કાલે અધૂરું અને ખેટાં પૂરવાર થશે.:).
•!!" નાસાની ધારણા છે કે ૧૯૮૭માં વોયેજર સૂર્યમાળાની પેલે પાર જઈ અનઇહેવઆકાશમાં ભ્રમણ કરશે એને ધરતી પર સંકેત મોકલશે. સ્પેસ શટસમાં ટેલિસ્કોપ ધજ
અન્ય સાધનો દ્વારા અનંત અવકાશની આકાશગંગાઓની Galaxies-માહિતી મેળવવા ivપ્રયાસ કરશે. કોડે પ્રકાશ વર્ષનાં અંતરે રહેલા વિશ્વોની વિતેથી બનિાપા આશ્ચર્ય
જામશે : Wજી ૮ વિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક Kote sagan - Cosmos વિશ્વનાં સહભ્યોને ૧૩ અઠવાડિયા કાલિવિઝનના Tv. શે માં બતાવ્યા હતાં આમ બે હજારનાાલ આવતાં સુધીમાં
તે વિજ્ઞાન અવકાશ ક્ષેત્રે ચમત્કારિક સિદ્ધિઓની ધારણા રાખે છે. • 1} ' ' '' અલંકાશમાં કૃગની શોધ ચાલે છે. ૧૮ અબજ વર્ષો પૂર્વે અર્વકાશમાં રસાયણ દ્રવ્યના અર્ધ પ્રવાહી મિશ્રણમાં કરોડો ડીગ્રી ઉષ્ણતામાનને લીધે રાક્ષસી ધડાકે big bang jથ્થત તેના છાંટા કરે; અબજો માઈલ ઊડ્યા, પરિણામે તારા, ગ્રહ, ચંદ્ર વગેરેને જન્મ ". Ul રાક્ષસી ધડાકાની અસર આજે પણ ચાલુ જ છે. પરિણામે આજે પણ નબળવી આકાશનાએ GALAXIES ઉદ્દભવે છે! “ જેન ધમની માન્યતા પ્રમાણે આ અઢાર અબજ વર્ષને સમય એગ્ય નથી. પરંતુ તેની માન્યતા પ્રમાણે આ પ્રક્રિયા અનતાના વીસીન કાળથી ચાલ્યા જ કરે છે
આ સર્વના જન્મ અને જૈન ધર્મ સંમત છે પરંતુ તેની કાળ ગણતરીમાં વૈશામિકેની સાથે સંધ્યા નથી. આ વિશિષ્ટ ઘટમાળમાં અનેક સૂરને નાશ, નવાઓને જન્મ Jબસ્ત રહે છે. અને આ Galaxies એકબીજોથી દૂર જતી જાય છે અને મનાય છે કે આ પર Galaxies માં ઓછામાં ઓછું એક કૃષ્ણગ-Black hall હશે જે અનેni %સે “અવકાશમાં ઘણું હશે. આ ઉપરાંત અવકાશમાં રહેલી બુદ્ધિમાન
કૃતિઓને ક્યાંકળી લેતું કે વિરાટ કૃણગર્ત-super black Hall હેવાની સંભાવના નકારી ન શકાય.
For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
tr: ઈસાતમી સદીમાં ગ્રંથસ્થ થયેલા જન ખગોળ ગ્રંથ “બૃહદ સંગ્રહણી માં વર્ણવેલા Atle Hill ?Region of deep darkness.ist or 241 Claulabial Super black Hall હેવાની શક્યતાઓ છે. આ સર્વના સંશોધનથી અવકાશી સંસ્કૃતિઓની ભાળ કિાશત લાગે છે કેમ ' . .
. . . . . . pu મહિધર્મમાં વણિત spard Ringdom of godsને ચિતાર હવે લાગે
કે મ િકલ: કહિપત Myths.ખથી. રોન-હિન્દુ ધર્મોના ગ્રામાં જોવા મળતું - -એકનું વિસ્તૃત માલિશાણિક પ્રયા પર આધારિત હોય તેમ લાગે છે... ! | " કરી પ્રકાશવર્ષ દરની દામિમાંથી જબૂદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રની ધર્મભૂમિ પર આવતા, તેમનું મંત્રો દ્વારા આહવાન કરવામાં આવતું, તેવાં વર્ણમાં તથ્ય હોવાને પૂર સંભવે છે. પ્રસન્ન થયેલા દવલે મોનાને અણુશસ્ત્રો મંત્રો જેવી અનેક સિદ્ધિઆનું પ્રદાતા પણ સ્વાર્થી માનવજાતે સને દુરુપયોગ કર્યો. v ! ass hieraહnetવિહાઇપછી જન્મક્ષહિણી મહાસેનાઓના નાશને અને કાલીન મહાબિમાએ એ વિનાશક ફોનને ભડાવી દીધું હોય તે શકયતા નકારી શકાય. આજે ચાઇથી ઉઠી આવતી ઉડતી રકાબીઓ દ્વારા અન્ય ગ્રહવાસી દેવલે પૃથ્વી પર નજર કરવા આવતા લાગે છે. હું કડક થs, ; :: / * . ' Tગmi * * *વિકો માને છે તેમ છીનકાળમાં મહકાયે--હલ્લી પ્રાણી MAMMOTHs
bised Rહ્તા , પરંતુ વિરાટે પરિવર્તનેથી અને નાશ થશે. પુરાણકાળમાં ન પણ અવાજ”ોર્સમ, તારીરિકWતિયુક્ત; બહુ પાળીએ ઘણાવતા નવા અનુપમ પ્રજનન શક્તિવાળા હતા. પરંતુ યુગબળના પ્રભાવે હવામાનના પષિતોથી એ શારીરિક પ્રવૃત્રિરી હોuથ." - . 1} · } } } }..
1, અlgસાર તતાકાળના- પાંચમ
જન-ધર્મના ચતા ફિતરતા ઉત્સપિણ અવસપણ–રાયર્ગને 25,4c ખૂબ
છઠ્ઠી અને, ચઢતા કાળના પ્રથમ એ એમ ચાર આરા કે જે દરેક ૨૧૦૦૦ વર્ષના છે. " ! અને માત્ર બે ઉતરવા યુગના ઘેલા અને આગામી ઊગતા યુગના શરૂ થવા
એ-આરામળીને કુલ ચારનાં ભેગાં મળીને ૮૪૦૦૦ વર્ષો થયાં. આ ૨૧૦૦૦ વર્ષના યુગમાં વિશ્વના હવામાનમાં શા કારણે ફેરફાર થાય છે અને એક લાખ વર્ષના યુગમાં ક્યાં કયાં બહાસ પરિવતને ય છે, એ જોતાં લેખના ૧૯૭૬ની સાલના એન્સાઈકપીડિયા ઇટાલિકા વિજ્ઞાન અને ભાષિક વાર્ષિક અંકમાં ર૧૦૦૦ વર્ષ અને એક લાખ વર્ષના કારણે થતા મોટા ફેરફારોનાં વૈજ્ઞાનિક કારણે આપ્યાં છે.
કાર :
For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
- * . જૈન આરા યુગની આ અસર અને વૈજ્ઞાનિકોએ ઘેલી પૃથ્વીના વાતાવરણની હવાજાન પરની અસર સરખાવી શકાય તેમ છે. આ અંગે તેમ તેમ આશયુગના પ્રભાવની વિગતે અત્યંત વિસ્તૃત રીતે ચર્ચાયેલી જોવા મળે છે. . .
. ! * આજે યુગબળે અને એની હવામાન પરની અસર પૂરી સમજવી મુશ્કેલ છે, તેથી મેકિસકે અને બ્રાઝીલ જેવા દેશોમાં તાણયુગનાં મહાકાય પીવાણું સ્મારકોને stone Monuments વેન ડેનિકને તે તેમને દેના થે chariots of gods કહીને તેમની ટી. વી. ફિલ્મ મૂકી હતી. પરંતુ વિશ્વને હજુ જૈનેના યુગબળના પ્રભાવને કઈ ખ્યાલ નથી. આ સર્વે સ્થાપત્યે તે પ્રાચીન યુગના મહાબલી માનવેની જ રચનાઓ છે તેમાં કેઈ શકી નથી. . વિજ્ઞાનનાં તથ્ય જોયા પછી અને જૈન ધર્મ-નિરૂપિત “તમસ્કાય-પ્રદેશ અને વિચાર્યા પછી બંને એક જ છે એવી ધારણા બંધાય છે. વૈજ્ઞાનિકોએ છેલા ચાર-પાંચ દાયકાથી કૃષ્ણગની શેધ કરી છે પરંતુ જૈન ધર્મે તે પાંચમા દેવકની સરહદ સુધી તમેસ્કય પ્રદેશ વિસ્તરેલે વર્ણવે છે. આકાશમાં દેખાવને જેલ હવાલેકનાં 'જિસ્મા તરીકે ઓળખાવ્યા છે. વૈજ્ઞાનિકે માટે જે ધર્મી આ સમસ્કાય પ્રદેશની કલ્પના અને દેવલેકની કલ્પના black has કુણુગ દ્વારા અન્ય સંસ્કૃતિના સાથે Time Traval અતીતના ગર્ભમાં પ્રવેશવાનું સૂચન છે. ' ' - . . .
, જેમ ધર્મમાં વર્ણવેલ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર, ઐરાવત ક્ષેત્ર વગેરે ધર્મક્ષેત્રો સંબંધી વિચારતાં આ સર્વે ધર્મ-ભૂમિએ ઉત્તર તરફ સુદ્ધર હતી એમ માનવામાં આવે છે. Holla Barthના લેખકે તે પૃથ્વીના પેટાળમાં ઉચ્ચ ધર્મેન્દ્રભાવનાવાળી સંસ્કૃતિએ હોવાની ધારણા કરી છે.
જૈન ધર્મ માને છે કે સીમંધર સ્વામી અને અન્ય ગણી તીર્થકરે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિહરમાન છે. ત્યાં તેઓ ધર્મ પ્રવર્તાવી રહ્યા છે. આ ભૂમિ અગમ્ય મહાઘટનાઓને કારણે છૂટી પડીને અજ્ઞાત બની ગઈ છે. આજે ત્યાં સદાય ચોથા આરાના 'ધર્મ અને હવામાનના પ્રભાવે છે એવી જૈન ધર્મની સ્પષ્ટ માન્યતા છે.
નાસાના વૈજ્ઞાનિકોએ અવકાશમાંથી પૃથ્વીની તસવીર લીધી છે, એ તસ્વોમાં “ખેત ઉત્તર-દક્ષિણ ધ્રુવના પિલાણના પ્રદેશમાં જાણે કે ધરતીના પેટાળમાં રહેલા અાહાખંડના પ્રવેશ દ્વાર હોય એવા મહાગ લાગે છે. એમ “secret of Ages” નામે પુસ્તકમાં મેંધવામાં આવ્યું છે. * આ વેદની ઋચાઓમાં એક દીર્ઘતમસ નામે અશ્વિને સૂર્ય ધરનાં છાપાં. કલાક-કાળાં ધાબાનું ઊંડું જ્ઞાન હોવાનું વિજ્ઞાન છે. કદાચ તેમનું આવું નામ પણ તમાય ગૉશ Deep darkness પરથી પડ્યું હોય તેમ લાગે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેના મમિ એ અને તીથકર ભગવતેને Cosmos વિશ્વની રચનાનું ઊંડુ સામ હતુ તેથી ધમના મા તમાય પ્રદેશ ગે તથા કૃષ્ણ કુની રચના સબંધમાંધર્મ અને વિજ્ઞાન એક મતે વિચાર કરે તે વિશ્વ રચનાનાં ઘણાં રહસ્ય ઉકેલી શકે
તેમ છે.
14
હિન્દુ મતે આ પ્રદેશમાં પ્રવેશનારના સર્વે પુદ્દગલનુ અલગ અસ્તિત્વવ્યક્તિત્વ નાશ પામે છે—એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મમાં બધું લીન થઈ જાય છે, કદાચ અદ્વૈતવાદ. આના પરથી ઉદ્ભજ્યેા હૈાય તેવી શકયતાએ નકારી ન શકાય. કેમ કે હિન્દુ ધર્મની સ્પષ્ટ માન્યતા છે કે માત્યતિક પ્રણય વખતે સર્વ પદાથ-પુદ્ગલા મહાપ્રભુમાં સમાઈ જાય છે.
માર
આ કૃષ્ણ કુ" કૃષ્ણ ભગવાનનુ કોઇ સ્વરૂપ કેમ ન હોય ? ખીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી ભારતીય જ્ઞાન પશ્ચિમમાં ગયું અને ત્યાંથી નવા સ્વરૂપે વિશ્વ સમક્ષ પ્રકટ થતું રહ્યું.
જૈન થમના “અનત પુદ્ગલ ”ના સિદ્ધાંત વિજ્ઞાનના ગૂઢ જ્ઞાનના સંકેત કર છે, દરેક પદાર્થ પુદ્ગલામાં ક્ષણેક્ષણે સતત પરાવર્તનની પ્રક્રિયા Transformarion ચાલી જ રહી છે. મા સર્વ આપણા દિવ્ય દૃષ્ટાઓએ વર્ષાં પૂર્વ ભાખેલુ' મહાસત્ય છે. જે વિજ્ઞાત આવા જ્ઞાન સપન્ન ધર્મગ્રંથો તરફ વળશે ત માનવજાત ઉપર સારા ઉપકાર કોડ ગણાશે કં
9
હિન્દુ ધર્મ પણ પ્રલય Final Deluge or Extinction of all the univers phenomena—સંબંધી મહાસત્ય ઉચ્ચાયુ છે કે સૃષ્ટિના સર્વ ભૂતા એક જ અદ્વૈતમહાપ્રભુમાં સમાઈ જાય છે, જૈન ધર્મીનું માનવુ છે કે આ બધું સ્વયંભૂ કુદરતી પરિ મળાને લીધે પરાપૂર્વથી નિસર્ગના નિયમાને આધીન રહીને ચાલ્યા કરે છે.
જૈન ધમના આરાએ અને ચોવીસી યુગાનું–તથા હિન્દુ ધમે ખતાવેલ જુદા જુદા યુગાનુ` વૈજ્ઞાર્નિક મહત્ત્વ ચોક્કસ છે પરતુ હજુ તેનુ વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિથી અધ્યયન થયું નથી.
જૈન, ધોની! યુટ્યુબના પ્રભાવેની યાસરા સમગ્ર પૃથ્વીના પટ પર માનવ, પશુ, વનસ્પતિ. હવામાન વગેરે પર પડે છે, તેની ાિતવાર નોંધ કરી છે. તેને બ્રિટનના વાસધ્ધિારક લેમ્સે બનાવેલા ફેરા સાથે સારી રીતે સરખાવી શકાય તેમ છે, હિન્દુ ધમાં, પણ આ વોન કરતા ચોથા છે
;
જૈન મતાનુસાર સર્જન-વિસર્જન ગમે તેટલાં થાય પરંતુ સČથા પ્રથથ વિનાશ શકય નથી, ખથા પ્રા-મહાવિનાશૅમાંથી પણ જીવન પુનઃ પાંગરતુ રહેશે એવી માન્યતા વધુ વાસ્તવિક છે..
જાંબુઢીપમાં અને ભરત ક્ષેત્રમાં બે સસ્કૃતિ વિદ્યમાન હતી, શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને બ્રાહ્મણ સસ્કૃતિ. જૈનોના પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ બ્રાહ્મણ પરપરામાં પણ પૂજ્ય
For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહ્યા છે. જૈનપાણિય આદિદેવ તે જ હ રોના આધિદેવ બ્રહ્માંડ અને એક મૂ યાિય તેવી શકયતા નકારી ન શકય. સુસ્તીમ તેમજ એશિયાની અન્ય સંસ્કૃતિમાં તેમને ખમા આદતરીકે ઓળખવામાં છે} ke
* * *
...
++
* ! !bse bf biz
છેલ્લાં સંશાધના પ્રમાણે અફઘાનીસ્તાનની પેલે પાર જૈન-હિન્દુ સસ્કૃતિના સંશો મળી આવ્યા છે. જૈન આપણે સસ્કૃતિ એકબીજાની પૂરક રહી છે. કારણ કે તાકાના ગણુંપરા બ્રાહ્મણા હું તો. 42 $j& * e® les {P}} શું વિજ્ઞાનને ખતે વિટના ધડાકાને 1 અબજ વર્ષ થયાં મનાય છે. પરંતુ જૈન મ તે આથી ય અત્યંત પુરાણુ સમયની ઘટના માને છે અને તે સાચુ હોવા વધુ સંભવ છે. અરુણ કે આ અ ંગે જેમ જેમ વિજ્ઞાન ખગોળની વધુ કરોધ થતી જાય છે તેમ તેમ સમય ગાળો વધતા જાય છે, જે આજે ૧૮ અબજ વર્ષ પહોંચ્યા છે જૈનાની અન તાના કાળની ગણતરી સાચી કરશે, હવે તા લાગે છે.. કે વરણની બહાર કરાડો અબજો પ્રકાશ વર્ષને અંતરે F ર આવેલી આ દૂરની આકાશગંગાઓની તપાસ હાથવેંત છે. પુ so lgi re le & h}s w les ભારતના ધમ થાનકા જ્ઞાની છે તે સ
s
પર તે એક કાણે
વીના
વાતા.
BE
Galaxies
ક્ષેધરીનો બહાર લાવવામાં આવે તા હજુ પણ કેટલાંક મહાસત્યાની શેાધ હાથ લાગતા વિજ્ઞો તર સાગળ વધી શકે તેમ છે.
જૈન બ્રાહ્મણ ગ્રંથામ બ્રાહ્મણ ગ્રંથામાં કથિત દેવલાકના સદાધનો અતિ આવશ્યક છે. આમ
આવાસ આ િવમાન
ETE h ke j એ
!! JK !$ !$ !
“વિમાન.” વગેરેના
પૃથ્વી પર આવીને માનવજાતને જોતા. હજુ પણ એ કલાક ભૂતકાળની જેમ
હવે black hal કૃષ્ણ ગત વિશે જ્ઞાનિકોના મત સમજી લેવા કરી છે
તેમ
તારા સૂર્યનું પરિવર્તન કૃષ્ણમાં થાય છે એ સૌ પ્રથમવી વાત ભારતીય ખોળશાસ્ત્રી એસ. ચંદ્રશેખરે શોધી કાઢમુ. તેણે પ્રતિપાદન કર્યુ Req કરતાં ૧૨૫ બંા કે તેથી વધુ કદ-Mast-ધસંતાતાનું ! કૃષ્ણુગતમાં પવિધાન થાય છે. અંતિમકાળે હેલીયમ વાયુમાં રૂપાંતર પામેલો હાઇડ્રોજન પુરો ચી તારા વામન બની જાય છે ત્યારે તેમને વ્યાસ ાણુ મ૩: ae લિસીટર અને ધનતા તે એટલી વધી જાય છે કે એક ચમચા જેટલા પત્રલ દ્વયત વજ્રન લગા ગમ ટન થાય એવી માન્યતા છે.
રવાં ન્યૂટન તરીકે અળખીતા તારાનું અસ્તિન પમ હાઈમ અલીસ વર્ષ જૂન' શેષલ જ્યારે જૈન ધમે તેવ પહલાં પ્રેમટિશ લે છે
For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
:જેમાં આપણા સૂકરતાં ત્રણગણ થી ઓછા મુદ્દા પરશુઓને જાઇઝહિs હોય તેવા તારાનું પતન થતું નથી. વળી પિતાની આંતરિક શક્તિ ગુલામાં પહેલાં કોઈક - fસ આવી જcal limit પર પહોંચે છે. એની પ્રક્રિયા હજુ સુધી કોઈ પણ જાતું નથી. આથી વિજ્ઞાન માને છે કે ત્રણ માસ સૂર્યથી (3 Moછે તેવું જાણ્યા બાદ હોય તે તેનું પતન કઈ રોકી શકતું નેથી. . .
. - - - સંચમ"ચિના બિ પરિણામ આવે છે. અવકાશમાં તેના આધા ગળાવ-Curvature વધતું જાય છે. વિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક આઈન્સ્ટાઈન પરથી જેમ, રોકટીવીટા-સાવક્ષેત્રના સિંદ્ધીનતાર છે. તેને મતે અવકાશમાં ફરના ચાર પાળ -ફધીમાં અને પછી તેના ઉપચાસ; સે કિલો વજનને ગળે મૂકવામાં આવે
તેની ચાદર ગળાના આસપાસ વક લઈ ઉપસી આવે છે ગેળો વધુ દબાય, તેના પર દબાણ થાય તેમ તેમ તળાવ-carvatore ફૂલીને મોટો ફેશ જય
*! આ એક જ લક્ષ્યબિંદુ પર જ્યારે જથ્થાનું દબાણ વધતું જાય ત્યારે મને મૂહ દ્રા અફર્મ થતાં જાય અને એ બાજુના એવાળા ધતિ . આ રીતે કરવામાં ગન પાળ કૃષ્ણકુંડ વધુ સકતા જ તેમનું અતિકે વધતું જાય છે.
.
. ! ! ! ! 2. આવા સમયે ગુરુત્વાકર્ષણ અને ઘનતા વધી જતાં એની આસપાસના રીયાના શિવ પાર્થ દર કપાઈ જતાં એના વધતા જતાં ગુરુવીયને કારણે એ black
Hણ રૂપી.પાતાળ કઢમાં એ
1 - - છે. નજીકનાં
પS
તેમાં ગરક થઈ જાય છે. તે બધાં જ દ્રવ્ય અદ્વૈત-singularity માં પરિણમે છે. આ બધ અવકાશ અને કાળમાં વિલીન થતાં શ્યામ ગર્તમાં અવકાશ અને જળને અત . પ્રકાશના કિરણે પણ ઓ black halls માંથી બહાર આવી શકતાં નથી. આ
આવી જાય છે
કકકડ, ૦
ભાગી છૂટવાનો સન્માનું માનવામાં આવે
ધશ્યામ ગત તારાને એ પ્રદેશ પ્રકાશને પછી મક્લની શક્તિ ગ્રુમાવી બેસતા સાથી તે પ્રકારના ભંડાર જેવો લાગે છે. તેથી તે ઘર માં ધકાર હેવાથી જ તમસ્કાય કે દીર્ઘતમસ્કાય પ્રદેશ તરીકે ઓળખાય છે. આમ વિજ્ઞાને બતાવેલ black balls wતે ધર્મગ્રંથ નિરૂખેલ કૂષ્ણ બંને એક જ વસ્તુ છે. આના પર વધુ પ્રકાશ પડતાં વિશ્વના સર્જન-વિસર્જનની મહાકથાનું રહસ્ય હાથ લાગશે.. J. આવું પરિવર્તન પામ્યા પછી તેની આસપાસનું ચળકા તાર હન્દ્રમાંથી ખેંચાઈ , આવા પદાર્થ કે વાચએના પુદગલનાં રકાબી જેવાં વલયો રચાય છે. તે બધાં ખેંચા
For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
!
* *
ઈને શણવારમાં કંબણગતના પાતાળ કૂવામાં અદૃશ્ય થઈ જાય છે અને સર્વ વ્યક્તિગત ડિપાર્થો પલક માત્રમાં અતમાં ભળી જાય છે. . છે ! . આવા કૃષ્ણકુડાના વિસ્તાર આગળ કાળ થંભી જાય છે. નાઈલાજ બની જાય છે. સમયનાં ચ અટકી જાય છે.
આવા કૃષ્ણકુ ડેને વ્યાસ એમાં સમાઈ જતાં પુદગલ પદાર્થો પર આધારિત છે. પૃથ્વીના ગ્રહને સંકેચવામાં આવે તે માત્ર અઢાર મીલીમિટરને બની રહે. જ્યારે સૂર્ય માંડ છ કિલોમીટરના વ્યાસને થાય.
આપણા સૂર્ય કરતાં ૩૫૦૦ ગણ મેટા સૂઈની શેધ હમણા જ વિકેન્સીવ સૃતિવર્સિટીના પ્રોફેસર કેસનેલીએ કરી છે. આમ અનાદિકાળથી સમગ્ર વિશ્વમાં અને અવકાશમાં અનંત ઊંડાણુનાં બ્રહ્માંડેમાં સર્જન-વિસર્જનની પ્રક્રિયા નૈસર્ગિક રીતે ચાલી રહી છે અને તે અનંતાનંત કાળ સુધી ચાલ્યા કરશે. . . . ,
૧૯૬૧ માં સ્વાઝ ચાઈડે black halls કૃષ્ણગતેની સંભાવના જણાવી અને ૬૯ માં ઓપન હાઇમરે તેમ જ અન્ય વૈજ્ઞાનિકોએ વધુ અભ્યાસ કર્યો. આ, કૃષ્ણગોં m. black halle આસપાસની ergosphere ની ઉજનું વીજળી ન હરની શકયતા છે–વળી કેઈકે કૃષ્ણકુંડને ફરતાં મોટાં નગર વસાવી બ્લેક હોલની એકી Garbage-ધકેલી દેવાની ચેજના પણ વિચારી તે કોઈકે તેમાંથી બળતણ અને શક્તિ ભંડારાના ઉપયોગ કરવાનું સૂચન પણ કર્યું. * જો કે black Halls ની પાકે પાયે શેધ હજુ થઈ નથી. પરંતુ અવકાશન ડિયા તારાઓના binary કોના પ્રદેશમાં એમની શોધ થઈ રહી છે. અવકાશમાં લખે કરડે પ્રકાશ વર્ષને છેડે પણ તેમનું અસ્તિત્વ તે છે જે એમ વૈજ્ઞાનિકનાં વિધાન છે, જે કે મેટાં black halls તે આપણા સૂર્યમંડળ soal or system ની બહાર છે. *
તારા કોના જૂથના આધારે વૈજ્ઞાનિકે થેડા black halls ના પ્રદેશ શોધી શક્યા છે. અને સમય જતાં વધુ શેલ થવા સંભવ છે. , " - આ black hall-કૃષ્ણગતની નજીકના જોડિયા સૂર્યમાંથી જે પુદ્ગલ વાયુ પરમાશુઓનું એ આકર્ષણ કે શેષણ કરે છે ત્યારે તેની અંદર ધસી જતા વાયુઓનું લેણતમાન એટલું વધી જાય છે કે, તેમાંથી “ક્ષ” કિરણોને ફેલાય છે, આવે
સ્થળ X RAY કિરણેના ધેધ છૂટે છે અને ત્યાં ચમકતા તારા સૂઈને મોટી ફણગblack Halls હે જોઈએ એમ વૈજ્ઞાનિકે માને છે.
* વર્લ્ડમાં *ઉપગ્રહ દ્વારા આની શોધ થઈ અને ૧૯૭૧માં તે આવા એ થી વધુ X Ray-પ્રસારણ કેન્દ્રો શોધ્યાં, હજુ વધુ મળી આવવા સંભવ છે. :"
black hail જોઈ ન શકાય, પરંતુ દૂરથી એની ઝાંખી થઈ શકે છે. જમણ કરતા સૂર્ય દ્વોમાંથી પુદગલે કે વાયુઓનું બ્લેકહોલ શોષણ કરે છે ત્યારે ત્યાં
For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ાબીતા જેવાં એ આકારનાં જઈરાક રચાય છે તે બ્લેક હોલ તરફ ઘૂમરી ફુઈ અંદર વહે છે. તેઓ ૩૦૦ કિલોમીટરની નજીક જાય છે ત્યારે તેમનું લેક હેવામાં ગતિ વીત્રવાતિએ શેષણ થાય છે. અને બધાં પરમાણુઓનું શોષણ કૃષ્ણ કુંડમાં
- આવા સમયે ઉષ્ણતામાન કરેડો ડીગ્રીએ પહોંચે છે અને તે વખતે વાયુમાંથી x Ray-તે રિને રફેટ અને પ્રસારણ થાય છે. આમ આવાં. X Ray નાં ઉત્પાદન કેન્દ્રની શોધ પછી જ કૃણ કુંડેની શોધ સરળ બની.. : " !' કે કેમકે તાર વિકેન્સીના યુનિવર્સિટીના કેસીનેલીએ મેગેનિક વાળમાં છુપાયેલે, આપણા
ભઈ કરતાં ૩૫વ ગણે છેટો સૂર્ય ધી કાઢો છે. ત્યાંથી સૌરભવને સેકન્ડંના બે હિંગાષ્મણનીતિ ફેંકાય છે. તિષીઓ હા મત પ્રમાણે આ મેઢયકું આ માત્ર દશ લાખ વર્ષનું જ છે. એન. શિકાશ પૃથ્વી પર કેવી ઘેર આપત્તિ નેહરશે એ
* ઈ તિહાસ કહે છે તેમ આપણા જૈન હિન્દુ ધર્મમાં પુષ્કળડવિઝન હતે કામ જાબથી, બીજી ઉચ્ચ સંસકૃતિ સંબંધી તથા સુગરના હવામાનની અસરનું વૈજ્ઞાનિક નિરૂપણ થયેલું છે.
ડિ િક પ્રાચીન કાળમાં, જિંચ દષ્ટિધરાવનાર આપણુ પૂર્વજોએ વિશ્વમાં વિલસી રહેલા જ્ઞાન વર્ષ પૂર્વે પુસ્તકમલજીનહાળીને અનુભવીને જગત સમક્ષ મૂકયું હતુ. છે bla haiસંબંધીતમસ્કાય પ્રદેશ અને આપણા મે-બ્રાહ્મણ દષ્ટાંઓને શામ jક બષ્ટપણે માની શકાય તેમ છે. કારણ કે આપણા ધર્મ શકિસિહારો પર રચાયેલા છે.
આપણા સ્ટાઓએ વિશ્વમાં ૮૪ લાખ છવનિએ spcies of life ની વાત કરી છે. જ્યારે આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં એનાથી અર્ધાયે નમૂનાની ઝાંખી b. b. . . v. પર હજુ સુધી થઈ નથી. તે
- આપણા જૈન-હિન્દુ ધર્મ વિજ્ઞાનિકતાથી ભરપૂર હોવા છતાં તેનાથી આગળ વધીને, આત્મા, પુનર્જન્મ, મોક્ષ વગેરેને વિચાર કરીને વિશ્વના કલ્યાણ માટે આધ્યાત્મિકતા પર વધુ ભાર મૂકનારા ધર્મો છે. પરિણામે જ મહાભારત જેવાં મહાવિનાશક યુદ્ધ પછી આપણું જ્ઞાન ભૂગર્ભમાં દાટી દેવામાં આવ્યું અગર તે ભારતીય મનીષીઓએ જાણી જોઈને તેને જડમૂળથી ઉખેડી નાખ્યું. બે વિશ્વયુદ્ધ પછી આ રિતાશક જ્ઞાન પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ પાસે આવતાં ફરી પાછે પ્રલયકારી શકે ખડકલે થવા માંડો.
સમગ્ર વિશ્વમાં સઘળું ચકગતિએ ગળાકાર યા લંબગોળાકાર ગતિએ ચાલી રહ્યું છે. બ્રહ્માંડમાં સઘળું પાંગરી રહ્યું છે, પરિવર્તન પામી રહ્યું છે અને લય પામી રહ્યું
For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિધુ જ મિસ કઈક નિયમને થીમ છે, જતા સાંતેજાઇ
is ચાર પુદા પાક માં એવા પર્ણમાએ ક્લિીિકિતા જીતી
પડી છે. સંજોગવશાત્ સકેચન-દબાણને લીધે ઉદ્દભાવતા મહાવિરાટ પરિણામ વિકળ થઈ રહ્યા છે. 31P, જે ધાએ રકિ શિમર વાણીને જ તેબ્લેઈજ 5-
નકિ આત્યંતિક પ્રલય-વિનાશને માન્ય રાખ્યા મચી.. . . . . ! BP અધિMિણુ અનtiીચલી છે, નથી રજા ભિમ!ક વો કોઈ
અંત માં જરૂર પરિત થઈ રહ્યાં છે. પર્ણ બિલ સસ ) નિહારિબાપાથી વિચારો છે. જેમના વતની છે. Istnicy persist is their original subotama.
C o pyla ito ધર્મ અને વિજ્ઞાનની પરસ્પર પૂરતા જોયા પછી લાગે છે કે નિતિને વર્ષ જાવાનીસૂગ રાખવી જોઈએજેમ હિન્દુ જેમ પ્રાચીન ધરાનાં માવો કરીને
શષ્યને લિવિ ોિ થાસી જેવાં ઈજાને આ વે છે સ્વીકાર કરવું જોઈએ.
એ ' એ છે - 1 - 3 છે, પણ થશે તેવલની વિધ્યાસાત્રામાં સહાયક થશે અનેક આધુનિક વિશ્વ મનની નજરે જોશે ભારતીયોની વૈજ્ઞાનિકો આવે તું જ, પરતું છે કે
યાદ back bel/ વિનાયકાય નદીધું તમારકાય, પતિ વિશે વાનિકને કશી બિન ની તાકે ભારતીય કૃષિ-મુનિવરો તે સલા પહેલાંની ગઇ છે. તેની જાણ કરી હતી.
For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाभिमतमुक्तिमार्गः ।
0 श्रीयांशकुमार सिंघई
जैनदर्शनाचार्यः, शोधछात्रः श्री दिग. जैन-प्राचार्य संस्कृत कालेज, जयपुरम् (राज.)
संसारेऽस्मिन् बहवः प्राणिनः सन्ति तेषु केचन मनुजाः तिर्यञ्चो देवासुराः नरकवासिनश्च । ते सर्व एवैकान्ततः सुखमभिलषन्ति दुःखाच्च बिभ्यति । सुखावाप्तौ यथाशक्ति प्रयतन्ते प्रयतितवन्तो वा, परन्तु सुखस्य सम्यक्स्वरूपं तदाधारञ्चानभिज्ञाय बन्धमार्गमाश्रित्य सर्वतो दुःखमेवानुभवन्ति । बन्धे तु कथं सुखं, कुतो वा तदावाप्तिस्तत्र ? बन्धनन्तु विशुद्धतमं दुःखं दुःखदमिति वा । अत एव सुखाभिलाषिभिः बन्धनिर्वृत्त्युपायाः समुपाश्रयणीयाः। तदर्थञ्च सर्वप्रथम समनस्कजीवोऽस्मॅिल्लोके स्वकीयां स्थितिमभिज्ञाय कोऽहं, किमिदञ्च मम रूपं कस्माच्च कारणाज्जन्ममरणादिकं लब्ध्वाऽचिन्त्यदुःखान्युपभुजेऽहमिति निर्धारयेत् ।
ततश्च जगतः स्वरूपं किं तत्रापि किमुपादेयं हेयं वेत्यपि यथार्थोपादानादिभिः निर्णतव्यम् । जगज्जीवानां भौतिकाभौतिकपदार्थानां भोग्यविषयाणां पर्यवलोकनेन स्वीयानुभवेन च ज्ञायते यद्रागद्वेषप्रवृत्तिरेव दुःखस्य विभीषिका वर्तते मूलकारणत्वेनेति । जायते तयैव ममत्वपरिणामो मोहो नाम । तेनैव मोहान्धो भवन्प्राणी निपतत्यापूरितदुःखजलधौ. । निवसन्नपि सः तत्र स्वपरविवेकद्वारा मोहरागद्वेषादेः मूलमुन्मूलयितु समर्थो भवति तत्कृते पदार्थानां सन्निर्णयो विधातव्य एव; यतो हि रागद्वेषमूलकारणाभावे दुःखादीनामभावः सुकरः सम्भाव्यते । पदार्थानुभूतये निरतो जनः सर्वप्रथममधोलिखितमनुगच्छेत् :(१) सर्वथा सर्वविधान्धविश्वासादि गालयेत् । (२) सदेवगुरुशास्त्रविषयकसन्निर्णयं विधाय धर्माभिलाषयव तेषां शरणं स्वीकृत्य
निरलसतया च पालयेत्तदाज्ञादिकम् । कुदेवादीनाञ्च सर्वथैव वर्जनं कुर्यात् । (३) धर्माचरणायव गृहीतमनुष्यजन्माहमिति संस्मृत्य तदनुकूलमेवाचरेत् ।। (४) सर्वथैवानीतेरभक्ष्याचरणाच्च विरम्याहिंसाविभावनया यथोचितमेव कुर्याद् येन ___ नान्येषां स्वल्पाऽपि हानिर्भवेत् ।
For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
* जम्बूद्वीप
(५) स्वकोयलाभप्रयोजनादिभिः कदापि सत्यं नाच्छादयेत् । (६) पापाचरणं परिहाय पुण्यादिकर्मसु सञ्चरन्नपि धर्मदृष्टया पुण्यं हेयमेवेति मत्वा
धर्माभिलाषी सन् धर्ममाचरेत् । (७) सुखस्याश्रयभूतप्रयोजनेन स्वीकृतो धर्मो धर्म एव न कर्मेति निश्चिनोतु। । (८) धर्मक्षेत्रे तत्साधनादिक्रियाकलापेषु वा विषयभोगाभिलाषया यशस्कामनया च न
किमपि कुर्वोत। (e) निन्द्यकर्मणि कदापि न प्रवर्तत । कस्यचिच्छैथिल्यं निन्दितकर्म वा परिज्ञाय सत्
भावनया तथैव सत्यमुद्घाटयेत् यथा स्यात्परेषां कृतेऽवबोषनं न पीडनमिति । (१०) स्वातन्त्र्यमेवोररीकुर्वीत।। (११) पराधीनवृत्ति विहाय कदापि नाभिमन्येत तां सुखकरीमिति । (१२) जीवाजीवात्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षादि-प्रयोजनमूततत्त्वानां स्वप्रयोजनपोषणायव
सूक्ष्मतमं प्रगाढचिन्तनं विधाय तत्त्वचिन्तने सोत्साहो भवेत् । (१३) स्वात्मनः ज्ञानं श्रद्धानमाचरणं च यथा स्यात्तथैवाचरेत् ।
इति कृत्वा सुगृहीतप्रयत्नस्य बन्धनिर्वृत्तिः जायते । बन्धनिर्वृत्ति प्रति जीवानां जिज्ञासा मोक्षप्राप्त्यभिलाषतः सञ्जायते । मोक्षाभिलाषस्तु मोक्षस्य महिमस्वरूपादि: चिन्तनेन प्रवर्धत एव ।
प्रायः सर्वेषु भारतीयसंस्कृतिसमलङ कृतेषु दर्शनेषु आकुलतारूपदुःखनिवृत्तिः मुक्तिरिति तात्पर्यम् । कश्चासौ तन्मार्गः कथं वा प्रतिप्राणि तदारुढं भवितुमर्हति किञ्चादः तत्फलमिति जिज्ञासा वर्तत एव ।
जैनदर्शनानुसारेण ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मरहितस्य विगलितरागद्वषविकारस्यावाप्तज्ञानोत्कर्षस्याक्षीणनिराकुलसुखलब्धस्यात्मनः परिपूर्णशुद्धावस्था मोक्षो भवति । तदवाप्तये वीतरागसर्वज्ञहितोपदेशिभिः ऋषभादिमहावीरपर्यन्तचतुर्विंशतितीर्थकरादिभिः गणधरादिभिराचार्यैश्च ज्ञाननिकषसंवलितो युक्त्यागमानुभवसम्मतो मुक्तिमार्ग उद्घाटितः स चाद्यापि ऋषिपरम्परात उपलभ्यत एव। तथा हि-गृध्रपिच्छाचार्येणोमास्वामिमुनीन्द्रेण सुरगिर्यादौ जैनसूत्रग्रन्थे तत्त्वार्थसूत्रनामधेयेऽपरनाममोक्षशास्त्रे वा प्रथमं सूत्रं लिखितं येन मोक्षमार्गः प्रस्फुटीभवति । यथा
"सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः" ।' अपरञ्च कुन्दकुन्दानुसारं पञ्चास्तिकाये
1. तत्त्वार्थसूत्रम् 1/1
For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Adel
नाभिमतमुक्तिमार्गः १
"सम्मत्तणाणजुत्तं चारित्रं रागदोसपरिहीणं ।
मोक्खस्य हवदि मग्गो भव्वाणं लद्धबुद्धीणं ॥"" अपि च समयपाहुडे
"जीवावीसदहरणं सम्मत्तं तेसिमधिगमो णाणं । रागादिपरिहरणं चरणं एसो दु मोक्खपहो ॥3 "रण वि एस मोक्खमग्गो पासंडीरिणहिमयारिण लिंगाणि ।
दसणणाणचरित्तारिण मोक्खमग्गं जिणा बेंति ॥"4 अत्र मुनीनां गेहिनां वा द्रव्यलिङ्गः शरीराश्रितत्वान्नैवाभिमतो मोक्षमार्गत्वेन किन्तु सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राण्येव मुक्तिमार्गोऽभिव्यजितः । नियमपाहुडे च "मग्गो मोक्खडवानो" इत्यनेनापि रत्नत्रयमेव मोक्षस्योपायभूतो मुक्तिमार्गो निगदितः श्रीमकुन्दकुन्दमहर्षिभिः ।
___ निष्कलङ्कमुक्तिपथप्रस्थायिनाऽऽचार्यामितगतिनाऽपि सम्यक्त्वादित्रिरत्नसमवेतस्य विगलितरागस्य विसृष्टविकारस्यात्मन एव मुक्तिमार्गत्वं प्रस्थापितं योगसारप्राभृते
"सम्यक्त्वज्ञानचारित्रस्वभावः परमार्थतः।
प्रात्मा रागविनिर्मुक्तो मुक्तिमार्गो विनिर्मलः ॥" ... किञ्चाचार्यामृतचन्द्रोऽपि लिखितवानेव पुरुषार्थसिद्ध्य पाये
"सम्यक्त्त्वबोधचारित्रलक्षणो मोक्षमार्ग इत्येषः ।
मुख्योपचाररूपः प्रापयति परं पदं पुरुषम् ।।"" अन्यच्चाप्तपरीक्षायां विद्यानन्दिस्वामिना प्रतिपादितमेव
"मार्गो मोक्षस्य वै सम्यग्दर्शनादित्रयात्मकः ।
विशेषेण प्रपत्तव्यो नान्यथा तद्विरोधतः॥" सर्वत्रेदं वैशिष्टयौं वर्तते यत्सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि त्रीणि समुदितान्येव मोक्षमार्गः न व्यस्तानि; तथैव सम्भवात् बाधकप्रमाणाभावादार्षप्रणीतागमसमर्थितत्त्वाच्चेति । तद्यथा विद्यानन्द्यनुसारेण त्विदम् -
“सम्यग्दर्शनादित्रयात्मको मोक्षमार्गः साक्षान्मोक्षमार्गत्वात् । यस्तु न सम्यग्दर्शनादित्रयात्मकः स न साक्षान्मोक्षमार्गः यथा ज्ञानमात्रादि, साक्षान्मोक्षमार्गश्च विवादाध्यासितः 2. पञ्चास्तिकायसंग्रहः, गाथा 106, 3. समयसारः, गाथा 155, 4. तत्रैव गाथा 410, 5. नियमसारः, गाथा 2, 6. योगसारप्रामृतम् 1/42, 7. पुरुषार्थसिद्धय पायः, श्लोक: 222 8. प्राप्तपरीक्षा, कारिका 118 ।
For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप
तस्मात्सम्यग्दर्शनादित्रयात्मक इति । अत्र नाप्रसिद्धो धर्मी मोक्षमार्गमात्रस्य सकलमोक्षवादिनामविवादास्पदस्य धर्मित्वात् । तत एव नाप्रसिद्ध विशेष्यः पक्षः नाट्यप्रसिद्धविशेषणः सम्यग्दर्शनादित्रयात्मकत्वस्य व्याधिमोक्षमार्गे रसायनादौ प्रसिद्धत्त्वात् । न हि रसायनश्रद्धानमात्रं सम्यग्ज्ञानाचरणरहितं सकलाभयविनाशनायालम् । नापि रसायनज्ञानमात्रं श्रद्धानाचरणरहितम् । न च रसायनाचरणमात्रं श्रद्धानज्ञानशून्यम् । तेषामन्यतमापाये सकलव्याधिविप्रमोक्षलक्षणस्य रसायनफलस्यासम्भवात् । तद्वत्सकलकर्ममहाव्याधिविप्रमोक्षोऽपि तत्त्वज्ञानज्ञानाचरणत्रयात्मकादेवोपायादनपायमुपपद्यते तदनुपपत्तेः । "
तदन्यतमापाये
यथा केवलं रसालफलस्य ज्ञानेन श्रद्धानेन क्रियानुकरणमात्रेण वा रसास्वादाभावः तथैव केवलं मोक्षमार्गस्य ज्ञानेन श्रद्धा नेन क्रियानुकरणमात्रेण वा साक्षान्मोक्षमार्गाभावः । यतो हि - ज्ञानभावे केवलं श्रद्धानाचरणाभ्यां किमज्ञानवैशिष्ट्यादसमीचीनत्वमेव तयोः । श्रद्धानाभावे च ज्ञानाचरणयोः किमुपयोगित्वमास्तिक्यबुद्धयभावे फलमाप्स्यामि न वेति संशयतुलारोहणात् । दृढतरविश्वासाभावात् रथ्यापुरुषवत् पित्तोदयाकुलितबुद्धिस्तस्य । कः विश्वसेत् ? न कोऽपीत्यर्थः । ज्ञानश्रद्धानसद्भावेऽपि प्रयोगरूपाचरणक्रियाभावात् किमिदं फलम् ?
निश्चीयतेऽतो यत्त्रयाणामन्यतमापाये नैव मोक्षमार्गः; तस्य त्रितयकल्पनैव ज्यायसीति त्रयाणामविनाभावित्वादन्यतमाभावे सर्वेषां लोपप्रसङ्ग एकस्य सद्भावे सर्वसद्भाव इति नियमः । तथा च यत्र ज्ञानश्रद्धानक्रियाणां समायोगः तत्रैव फलं दृश्यते नान्यत्र ।
ननु "अनन्ताः सामायिकमात्रसिद्धाः" इत्यागमवचनान्न मुक्तिमार्गस्य त्रितयत्व - मिति चेत्; तन्न सामायिकस्यापि त्रितयोपपत्तः । तथाहि - चिदचिदात्मक समस्त परद्रव्येषु रागद्वेषव्यपोहनं निजात्मनि वा स्वीयनिवेशनं सामायिकमुच्यते 10 । मुक्तिमार्गाश्रयं ग्रहीतुं च तस्य महत्त्वं दृश्यते । यतस्ततो ह्यागच्छतां कर्मणां निरोधः संवरो नाम । सत्येवञ्च संवरे युगपदेवात्मनि सज्ज्ञानश्रद्धानचारित्रोपपत्तेः, अतः "अनन्ताः सामायिकमात्रसिद्धा” इत्येतस्मादपि प्रस्फुटति मोक्षमार्गस्य त्रितयत्वम् । श्रीमद्भट्टाकलङ्कदेवोऽपि सम्पुष्टवानिदमेव - 11
" श्रनन्ताः सामायिकमात्र सिद्धा" इत्येतदपि त्रितयमेव साधयति । कथं ? ज्ञस्वभावस्यात्मनः तत्त्वं श्रद्दधानस्य सामायिकं चारित्रं सर्वसावद्यनिवृत्तिरिति प्रभेदेन संग्रहादिति । उक्तञ्च
9. प्राप्तपरीक्षा, टीका, कारिका 118, 10. योगसारप्रामृतम् 5 / 47, 11. तत्त्वार्थराजवातिकम् 1 / 1 /49 |
For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाभिमतमुक्तिमार्गः *
अन्यत्र15 च सटीकसमयसारप्रवचनसारपुरुषार्थसिद्धय पायादिष्वपि समवलोकनीयं साक्षात्कर्तु मिति । मुक्तिस्तावच्छुद्धरत्नत्रयमेव18 तस्यैव कथनं यदा भेदाभेददृष्टिद्वयेन भवति तदैव व्यवहारमोक्षमार्गो निश्चयमोक्षमार्गश्चेति यथासंख्यमवगन्तव्यम् । तत्रापि निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गनिर्देशगाथा श्रीमन्नेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवैः विरचिता 'द्रव्यसंग्रहे' साऽपि पर्यवलोकनीया। यथा
"सम्म सणणाणं चरणं मोक्खस्य कारणं जाणे ।
ववहारा णिच्छयदो तत्तियमइयो णिो अप्पा ॥"17 तदनुसारं ब्रवीम्यहं “भो भव्यपुरुष ! त्वं व्यवहारनयादेशात् सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रिकं निश्चयनयांदेशात्तु सद्ज्ञान-श्रद्धानानुचरणयुतमात्मानमेव मुक्तिमार्गत्वेन जानीहि । तत्र व्यवहारनयादेशे भेदो मुख्योऽभेदश्च गौणत्वेनाभिमतो निश्चयनयादेशे त्वभेदो मुख्यो भेदश्च गौणत्वेनेति ज्ञेयम् द्रव्यार्थिकनयेऽभेदो मुख्यः पर्यायाथिकनये च भेदः । तदनुसृत्य द्विप्रकारकमार्गबोधको निम्नश्लोकोऽवलोकनीयो न च मार्गद्वयबोधकः -
"स्यात्सम्यक्त्वज्ञानचारित्ररूपः पर्यायार्थादेशतो मुक्तिमार्गः। . एको ज्ञाता सर्वदेवाद्वितीयः स्याद् द्रव्यार्थादेशतो मुक्तिमार्गः ॥"18
___ तथा च श्रीमद्ब्रह्मदेवविरचितबृहद्रव्यसंग्रहनामिकायां व्याख्यायां निश्चयव्यवहारप्रतिपादकमस्त्येवाधस्तनानुसारम् -
"वीतरागसर्वज्ञप्रणीतषड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्वनवपदार्थसम्यक्श्रद्धान-ज्ञानवताद्यनुष्ठानविकल्परूपो व्यवहारमोक्षमार्गः । निजनिरञ्जनशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणकाग्र्यपरिणतिरूपो निश्चयमोक्षमार्गः । स्वसंवित्तिसमुत्पन्नरागादिविकल्पोपाधिरहितसुखानुभूतिरूपो निश्चयमोक्षमार्गः । अथवा धातुपाषाणेऽग्निवत्साधको व्यवहारमोक्षमार्गः स्वर्णस्थानीयनिर्विकारस्वोपलब्धिसाध्यरूपो निश्चयमोक्षमार्गः ।"19 मुक्तिमुक्तिमार्गयोः कार्यकारणसम्बन्धः
निजशुद्धात्मोपलब्धिः मुक्तिः निजात्मज्ञानश्रद्धानानुचरणात्मकश्च प्रयासो मुक्तिमार्गः । द्वावप्येकेनैवात्मना सह सम्वद्धौ, अखण्डैकवस्तुत्वात् । एकस्यैवात्मनः प्रागुत्तरवत्तिन्योरवस्थयोः मुक्तिमार्गमुक्त्योरभिन्नत्वमेकत्वं वा स्वीकर्तुं शक्यते गुणगुणिनोरवस्थाऽवस्थायिनोरभिन्नत्वादेकत्वाच्च । उभयोश्चात्र परम्परया कारणकार्यसम्बन्धः स्वीकृतः । 15. (क) समयसारस्य पुण्याधिकारः, (ख) प्रवचनसारस्य ज्ञानतत्त्वप्रज्ञापनाधिकारः, 16. नियमसार: टीका गाथा 2, 17. द्रव्यसंग्रहः, गाथा 39, 18. तत्त्वार्थसारः, गाथा 39, 19. बृहद्द्रव्यसंग्रहटीका गाथा 39।
For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप . : हतं शानं क्रियाहीन हता चाज्ञानिना किया।
धावन किलान्धको दग्धः पश्यन्नपि च पङ्गलः॥ संयोगमेवेह वदन्ति तज्ज्ञा न ह्य कचक्रण रथः प्रयाति ।
अन्धश्च पङ्ग श्च वने प्रविष्टौ तौ सम्प्रयुक्तौ नगरं प्रविष्टौ ॥इति ॥ .. वस्तुतः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयाणां युगपद्वर्तनमेव मुक्तिमार्ग इति निष्कर्षः । मोक्षमार्ग एक एव
जनमान्यतानुसारं तु सर्वेषां कृते मोक्षमार्ग एक एव वर्तते । “एको मोक्षपथो य एष नियतो दृग्ज्ञप्तिवृत्त्यात्मक''12 इत्यार्पोक्तेः । सर्व एव तीर्थकराः मुमुक्षवश्च केवलमेकशुद्धात्मतत्त्ववृत्तिलक्षणात्मकं विधिमेवाश्रित्य मुक्तिमुपगताः, साम्प्रतमपि · समुपगच्छन्ति गमिष्यन्ति चाप्यने- इत्यतोऽपि ज्ञायते यन्मुक्तिमार्ग एक एव भवेत् । मुक्तिमार्गाधिरूढोऽध्यात्मवेत्ताऽऽचार्यामृतचन्द्रोऽपि प्रतिपादितवानिदं कुन्दकुन्दप्रणीत- पवयणपाहुडस्य तात्पर्यवृत्तिटीकायां यथा-“यतः सर्व एव सामान्यचरमशरीरास्तीर्थकरा अचरमशरीराः मुमुक्षवश्चामुनैव यथोदितेन शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिलक्षणेन विधिना प्रवृत्तमोक्षस्य मार्गमधिगम्य सिद्धा बभूवुः न पुनरन्यथाऽपि । ततोऽवधार्यते केवलमयमेक एव मोक्षस्य मार्गो न द्वितीय इति ।"13
तथा च येन विधिनोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयाणामेकत्वमेव द्रव्यं तद्वदेव सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रिलक्षणानामेकत्वमेव मुक्तिमार्गो ज्ञातव्यः । संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि तेषां सदृष्टिज्ञानवृत्तानामेकस्मिन्नेवात्मन्यभेदतयाऽवस्थितत्वात् । निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गविषयः
प्ररूपणापेक्षया मोक्षमार्गो द्विविधः प्ररूपितः । वस्तुतस्तु स एक एव । निश्चयमोक्षमार्गो व्यवहारमोक्षमार्गश्चेति भेदकरणेन मुक्तिमार्गद्वयमिति नैव मन्तव्यं स्पष्टप्रतिपत्तय एव तदिदं भेदकरणमिति । सर्वदा सर्वत्र च मुक्तिमार्गः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयात्मक एव तत्र शुभप्रवृत्तेः गणना मुक्तिमार्गत्वेन नास्ति तथापि सहचारित्वात्तदाकलनं यद्विहितं परमागमे तद् बन्धहेतुकमेवेत्यसकृन्निरूपितम् । श्री आइल्लधवलविरचित-'द्रव्यस्वभावप्रकाशकनयचक्रे' चतुरशीत्यधिकद्विशततमगाथोत्थानिकायां वणितमेव यद्"व्यवहारपरमार्थाभ्यां तत्त्वत्रयमेव मोक्षमार्गो न शुभाशुभावित्याह ।" गाथा चेयम्
"दसणणाणचरित्तं मग्गं मोक्खस्य मणिय दुविहं पि ।
रणः हु सुहमसुहं होदि हु तं पि य बंधो हवे रिणयमा ॥1॥ 12. समयसारस्य प्रात्मख्यातिटीकायां कलश: 240 13. प्रवचनसारस्य तात्पर्यवृत्तिटीका गाथा 199 14. द्रव्यस्वभावप्रकाशकनयचक्रं, गाथा 285
For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
जनाभिमतमुक्तिमार्गः * वस्तुतस्तु सुक्तेः कारणं कार्यञ्च मुक्तिः स्वयमेव । यतो हि कारणकार्ययोरभिन्नत्वमेकत्वं वा स्वीकृतमेव जैनाचार्यः । तथा हि तदेव कारणं कार्यञ्चापीत्यनया पद्धत्या कारणकार्ययोरेकत्वं प्रसाधग्रत्येव ऋजुसूत्रनयो वर्तमानपर्यायमात्रविषयत्वात् । वस्तुतः कारणं द्विविधं निमित्तमुपादानञ्चेति । तत्र निमित्तकारणं तु कार्यसम्पादने स्वास्तित्वसूचकमेव स्वयमेव कार्ये सजाते सति यदुपर्यारोपणं तन्निमित्तमिति लक्षणात् उपादानकारणं त्रैकालिकक्षणिकभेदाद् द्विविधमास्ते। तत्र त्रैकालिकोपादानमपि कार्योत्पन्नो न मूलहेतुः तदसद्भावेऽपि कार्यस्यादर्शनात्, यथा सम्यक्त्वपर्यायोत्पादे चेत् श्रद्धागुणत्रकालिकोपादानं मूलहेतुः तर्हि तस्य सर्वदा सत्त्वात् प्रागेव कथं न सञ्जातः सम्यक्त्वपर्यायोत्पादः । कार्ये सजाते सत्येव कारणमिदमस्येति व्यवहारात् नैवमाशङ्कनीयं यत्कारणसद्भावे कार्य भवेन्न वा भवेदिति ।
अनन्तरपूर्वक्षणवर्तिपर्यायः तदभावो वा न कार्यस्य नियामकं कारणं स्यात् 'कारणानुविषायोनि कार्याणि' इत्यनतिक्रमणाभावात् । पूर्वक्षणवर्तिपर्यायश्चेदुत्तरपर्यायस्य कारणं तर्हि पूर्ववदेवोत्तरपर्याय उत्पद्येत, न चैवं भवति मिथ्यापर्यायानन्तरं सम्यक्वत्पर्यायोत्पाददर्शनादन्यथा मुक्तिमार्गस्य लोपे सति मुक्तेरभावप्रसङ्गः । पूर्वपर्यायस्य चाभावकारणत्वे तु बौद्धमतानुषङ्गः मिथ्यामतवादश्चायाति । मिथ्यामतवादस्त्वेवम्-पूर्ववर्तिमिथ्यात्वपर्यायस्याभावः तदुत्तरवर्तिसम्यक्त्वपर्यायस्य कारणं मिथ्यापर्यायस्य वा। प्रथमस्तावन्मिथ्यात्वपर्यायाभावे सति सम्यक्त्वपर्यायोत्पादो भवेदेव; न चैवं भवति तदनन्तरं मिथ्यात्वपर्यायोत्पाददर्शनादन्यथा सर्वेषां जीवानां सम्यग्दृष्टित्वं ततश्च संसारोच्छेदप्रसङ्गः । स चागमविरोधादुपेक्ष्यः द्वितीयपक्षे तु सम्यक्त्वपर्यायोत्पादाभाव एव सिद्धग्रति प्रत्यक्षत आगमतो वा तद्विरुध्यत एवान्यथा सर्वेषामेव मिथ्यादृष्टित्वं प्रसज्यते ततश्च मुक्तेरेवोच्छेदप्रसङ्गः समायाति न चायं न्यायोचितः पन्थाः कुतो न मिथ्यामतवादः । आत्मा एव मोक्षमार्गः
_धर्मशर्मदृष्टया खलु सर्वस्मिन्नपि लोके आत्मा एव वरः ज्ञस्वभावत्वात् सुखदुःखसंवेदनाच्च । तं विहाय नान्यत्र सुखस्य लेशोऽपि वर्तते । सुखमयश्चात्मनः स्वभाव एव । मुक्तौ तु परिपूर्णतया सुखसद्भावात् ज्ञायते यन्मुक्तेराश्रयोऽपि केवलमात्मैवास्तु तत्र च निगदन्त्येव जिनाः जैनाश्च निर्द्वन्द्व निराकुलं सुखमिति । भवत्येव परिपूर्णतया सुखावाप्तिस्तत्र मुक्तजीवानाम् । मुक्तेस्तु सर्वथा सुखसम्पन्नत्वात् प्रतीयते यत्तत्साधनमपि सुखमयं भवेत् साध्याविनाभानित्वात्साधनस्य । नान्यथा साध्यसिद्धिर्भवेत् ।
- सर्वत्र सर्वदा च निजात्मा हि श्रेयस्करः । अहमात्मैव न चान्यन्ममेत्यनुभूतिजन्यप्रतीतिलक्षणेन स्वपरभेदविज्ञानमूलनिजात्मनः परिज्ञानेन स्वात्मन्येव सङ गुप्य स्वरूपे चरण
For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप मिति चारित्रेण च तस्यैव श्रद्धानं ज्ञानमाचरणं विधाय मुक्तिमार्गाधिरूढो भवन् जीवो मुक्तिमवाप्नोति । तत्रापि सः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रमयमात्मानमेवाभेदेन जानाति श्रद्दधात्यनुभवति च तमेव । किञ्चास्मादेव प्रतिभाति मुक्तेः मुक्तिमार्गस्य चात्मना सह संस्थितिः ख्यातिर्वा यतो ह्य भयत्रापि एकस्यैव निजात्मनः प्राधान्यं वरीवति । .....
___ मुक्तिमुक्तिमार्गयोरात्मत्वं प्रतिष्ठापयन्त्येव जैनाचार्याः बहुलतया । तन्मुक्तिस्तावत् शुद्धात्मत्वमस्त्येव, मुक्तिमार्गश्चापि तद्वदेव भवेदवस्थाऽवस्थायिनोरभेदादिति । यथा द्राक्षादधिगुडकर्पूरचातुर्जातकादिभिः समुद्भवं पानकरसभेदविवक्षयैकमेव सिद्धयति तथैव शुद्धात्मानुभूतिलक्षणकनिश्चयसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रः सञ्जातोऽयं मुक्तिमार्गोऽभेदविवक्षावशादेकात्मत्वेनैव प्रसिद्धयति ।
बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहेण मुक्तो भूत्वा निजात्मन्येव निस्संगपरमात्मभावनोत्पन्नसौन्दरानन्दस्यन्दि-निराकुलसुधारसास्वादेन भरितावस्थः पुरुषः स्वकीयचैतन्यचमत्कारेणव निजात्मानं जानाति पश्यत्यनुचरति च, तत एव सिद्ध भवति यत् शुद्धचैतन्यस्वरूपे विशुद्धश्रद्धानज्ञानचारित्रसुखादिलक्षणे मुक्तिमार्गो भवेदेव । मुनिराजयोगीन्दुदेवेनापि समुद्घोषितमेव यद्दर्शनं ज्ञानं चारित्रं चैतत्त्रयमपि त्वमात्मानं मन्यस्व मुक्तिमार्गत्वेन । यथा
"जीवह मोक्खहँ हेउ वरू बंसणु णाणु चरित्तु । -
ते पुणु तिण्णि वि अप्पू मुणि रिणच्छएं एहउ वृत्तु ॥३० अपि च, सिद्धान्तिदेवश्रीनेमिचन्द्रः मोक्षस्य कारणं व्यवहारेण सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयं परमार्थतया च तत्रितयमयो निजात्मवेत्युक्त्वाऽभेदनयेन सदृष्टिज्ञानवृत्तानि स्वशुद्धात्मैवेति प्रतिपादितं, यतो हि, नात्मानं विहाय रत्नत्रयमन्यद्रव्येषु वर्तितुमलमिति । प्रस्फुटतितरां चानेनैव मुक्तिमार्गस्यात्मत्वम् । तद्यथा
"रयणत्तयं ण वट्टइ अप्पारणं मुइत्तु अण्णदवियह्नि।
तम्हा तत्तियमहउ होदि हु मुक्खस्स कारणं प्रादा ।।1
तथा च "निच्छयणयेण भरिणदो तिहि तेहिं समाहिदो हु जो अप्पा"" इत्यस्य भावानुसारेण प्रतिफलति यद् यथार्थतो मुक्तिमार्गः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैः त्रिभिः समाहित आत्मैव भवति । 20. परमात्मप्रकाश: 2/12, 21. द्रव्यसंग्रहः, गाथा 39, 22. पञ्चास्तिकायसंग्रहः, गाथा 161
For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
जनाभिमतमुक्तिमार्गः *
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षस्य कारणमिति तच्च निश्चयनयेन चैतन्यमेव ज्ञेयम् । यतो ह्यखण्डेकवस्तुनि नास्त्यवकाशो भेदानामिति पद्मप्रभमलधारिदेवानां सम्मतिरपि वर्तत एवम् । तेषामेव शब्दविन्यासेष्ववलोकनीयमेतत्पद्यं नन्दिपञ्चविंशतिकायाम्
"दर्शनं निश्चयः पुसि बोधस्तद्बोध इष्यते । स्थितिरत्रैव चारित्रमिति योगः शिवाश्रयः ।। एकमेव हि चैतन्यं शुद्धनिश्चयतोऽथवा।
कोऽवकाशो विकल्पानां तत्राखण्डकवस्तुनि ॥3 निष्कर्षतो मोहरागद्वषविगलनाद्विनिर्मलः सदर्शनज्ञानचारित्रस्वभाव प्रात्मा एव मोक्षमार्गो मन्तव्य इति परमार्थनयस्याशयः । मुक्तिमार्गस्य स्फुटाभिव्यक्तये प्रतिपत्तये च सम्यग्दर्शनादित्रयाणां परिज्ञानमपि विधातव्यमेव परमागमोपासनया । इति ।
NANAMAVT.
14
ANAM
.
23. पद्मनन्दिपंचविंशतिका 4/14-15, 24. द्रष्टव्यः 'जनदर्शने मुक्तिमार्ग',एतन्नामको लघुशोधप्रबन्धः, (पुस्तकालय: श्री दि. जैन प्राचार्य संस्कृत कालेज, जयपुरम्) ।
For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन- ज्यौतिषे सूर्यद्वय - सिद्धान्तस्य नव्यज्यौतिषपरिप्रेक्ष्ये व्यवस्था, सौर वर्ष - मान- संशोधनं च
Consistency of double-sun-theory of Jain-Astronomy in the frame work of modern Astronomy & Correction in the Solar year.
E डा० शक्तिधरशर्मा भौतिकी - विभागाध्यक्षः, पंजाबी विश्वविद्यालयः, पटियाला
भारतीये ज्यौतिष शास्त्रे प्राचीनतमः ज्योतिष-ग्रन्थ : ऋषि- लगघ - कृतं "वेदाङ्गज्यौतिषम्" इति मन्यन्ते विद्वांसः । श्रस्य काल: १४०० B. C. स्वीक्रियते, यतो हि तदा उत्तरायण प्रारम्भः घनिष्ठानक्षत्रस्य प्रादौ प्रजायत इति' । वेदाङ्ग - ज्यौतिषात् पञ्चसिद्धान्तिका -सङ्कलित - ज्यौतिष-सिद्धान्तपञ्चकाभ्युदयात् पूर्वं तथा च आर्यभटीय - ग्रथनात् पूर्व २००० वर्षावधिकः कालः भारतीये ज्यौतिषेतिहासे अन्धकारमयः एव । भारतीयसंस्कृत्याः कृते ज्यौतिष-सिद्धान्तानाम् उद्भवस्य श्रेयः कियत् ? इति ज्ञातुम् अन्धकारमयज्यौतिषेतिहास-युगस्य ग्रन्थानां सूर्य प्रज्ञप्ति - ज्योतिष्करण्डकादि-ग्रन्थानां वैज्ञानिक विश्लेषणम् आवश्यकं कर्तव्यम् । एते प्राकृतग्रन्थाः अद्यावधि न विश्लिष्टाः सिद्धान्त ज्यौतिषज्ञः, अपितु उपेक्ष्यन्त एव । अत्र ग्रथिताः वेध - विधयः प्राचीनतमाः इति नात्र सन्देहः । नक्षत्रचक्रस्य प्रारम्भः अभिजितः अजायत इत्यतः भगवन्महावीरावतारासन्नः काल एव
यति । परं पुस्तकाकार - ग्रथनं तु कतिपय - शताब्द्यनन्तरम् एव सम्पादितम् । श्रभिजि - दादि-गणना नक्षत्राणाम्, अस्य प्राचीनत्वं द्रढयति इति बोध्यम् ।
वेदाङ्ग - ज्यौतिष- कालानन्तरं पञ्चसिद्धान्तिकादि- पठिताङ्क -जालस्य उपपादनम् कथम् अजायत ? इत्येतस्य प्रश्नस्य समाधानं तु जैन - ज्यौतिष-ग्रन्थ विश्लेषणेन एव सम्भवति । भारतीय ज्यौतिषेतिहासान्धकार-मय-युगान्तर्गतकाल - समृद्धानां बैबिलोन ( Baby fon )-ग्रीक - ( Greece ) - प्रभृति - सभ्यतानां ज्योतिःशास्त्रे योग-दानानि वैदेशिकाः डा० न्यूगेवार - पिंगरी - प्रभृतयः विद्वांसः व्यश्लेषयन् व्यवास्थापयंश्च यत् एते एव देशाः समुदनयन् ज्यौतिष-सिद्धन्तान् । भारतीयाश्च तेभ्य एव गृहीतवन्तः " इति । किन्तु वस्तुतः प्राकृत-ग्रन्थानां सूर्य-प्रज्ञप्ति - ज्योतिष्क रण्डकादीनां परिशीलने उपेक्षाभ्यः एव हेतुभ्य एतादृश्य: वैदेशिकोपज्ञ - धारणाः पर-प्रत्यय-नेय बुद्धिभिः तथा कथित - नव्यभारतीयैः प्रामाणि -
For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन-ज्योतिषे सूर्यद्वय".* कत्वेन स्वीक्रियन्ते । जैन-ज्योतिषे वेदाङ्गज्यौतिष-सिद्धान्तापेक्षया दृश्यते भृशम् उन्नतिः इत्यस्ति कतिपयान् तद्गत-विषयान् अवलम्ब्य शोध-कार्यं कृतवतो मे धारणा ।
अधुना सूर्य-प्रज्ञप्ति-विषये पूज्यचरण-पन्यास-श्रीमदभय-सागर-गरिण-प्रेरणया अहमदाबादस्थ-वर्धमान-केन्द्र-साहाय्येन शोध-कार्य प्रचलति । अत्र निबन्धे सूर्य-प्रज्ञप्ति-विश्लेषणे सूर्य-द्वय-सिद्धान्तस्य व्यवस्था दर्श्यते ।
अत्र विश्लेषणे सूर्य-प्रज्ञप्त्याः मूल-पाठ एव प्रामाणिकत्वेन स्वीकृतः मया । अन्यानि व्याख्यानानि टीकाः वा कदाचन भ्रान्तीः न जनयेयुः अतः मूल-पाठ एव प्रामाणिक इति स्वीकृतम् ।
एतत्तु स्पष्टमेव यत् सूर्य-प्रज्ञप्त्याः प्राभृतस्य प्रथमे प्राभृत- प्राभृते एकेनैव सूर्येण निर्वाहः उत्तरायण-दक्षिणायन-गति-विवेचनायां दृश्यते इति । द्वितीयस्मिन् प्राभृत-प्राभृते अपि अर्ध-मण्डल-संस्थितिविवेचनायां स्पष्ट-रूपेण सूर्यद्वयस्य उल्लेखो न विद्यते। परं तृतीयस्मिन् प्राभृत-प्राभृते सूर्यद्वयस्य उल्लेखः । तत्र चीर्ण-क्षेत्र-विचारणा उपस्थापिता। चतुर्थे तयोः द्वयोः सूर्ययोः अन्तरस्य विषये विचारः । पञ्चमे प्राभृत-प्राभृते द्वीपादिषु गतयः विविक्ताः । तत्र उपस्थापिता विवेचना सूर्य-द्वय-निरपेक्षव । तदनन्तरं चापि षष्ठाद्यष्टमान्त-प्राभृत-प्राभृतेषु (प्रथम-प्राभृतान्तं यावत् ) विकम्प-गत्यादि-विचारणासु एकेनैव सूर्येण निर्वाहः मूल-पाठे दृश्यते इति । द्वितीयस्मिन् प्राभृते च केवलं प्रथमे एव प्राभृतप्राभृते सूर्यद्वयसिद्धान्तस्य उपयोगः न तु द्वितीय-तृतीययोः प्राभृत-प्राभृतयोः । एवं चे द्वयोः सूर्ययोः उपयोगः सर्वत्र न दृश्यते इत्यवधेयम् ।। .. किमिति वस्तुतः द्वौ सूर्यो विद्यते ? उत अन्यदभिप्रेयते सूर्यद्वय-सिद्धान्तानुस्यूतैः स्थलैः ? इत्यत्र विवेक्ष्यते । विवेचनारम्भात् पूर्वमेतत् प्रतिजानीमहे यत् नैषा धारणा खलु अव्यावहारिको अपि तु भृशं महत्त्व-पूर्णा, वेदाङ्गज्यौतिषात् सिद्धान्तज्यौतिषावधि च ज्योतिः-शास्त्रीय-सिद्धान्तानाम् उद्भवं दर्शयति इति । न केवलं जैनानाम् आगमोपाङ्ग एतस्मिन् एतादृक्षी धारणा । अपि तु पुराणेष्वप्यस्ति द्वादशादित्य-विषयिणी धारणा, तथा च द्वादशादित्यादि-धारणानां व्यवस्थाः वर्तन्ते एव । तत् कथं स्यात् सूर्यद्वयसिद्धान्तस्य व्यवस्था । एतदर्थं सूर्यप्रज्ञप्त्याः मूल-पाठस्य आमूलचूलं विश्लेषणम् आवश्यकम् । अत्र प्रारम्भिक-विश्लेषणे कतिपये नवीनाः परिणामाः लब्धाः, ते चात्र विवेच्यन्ते ।
सर्व-प्रथमम् अर्ध-मण्डल-विषयिणी विचारणा निकष्या इति तदर्थमेव प्रयस्यते । प्रथम-प्राभृतस्य द्वितीयस्मिन् प्राभृत-प्राभृते अर्धमण्डल-संस्थितिविचारिता । वस्तुतः
For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप
किं नाम मण्डलम् अर्धमण्डलं वा ? इत्येतद् विशकलयितु तत्र उपयुक्ता वेध-पद्धतिः स्पष्टीक्रियते- . ___प्रातः सूर्यस्य प्रत्यहं बेघेन अपक्रमगतिः स्पष्टीभवति । कल्प्यते समीकृतभूमौ एकवृत्तम् अभीष्टया बृहत्या त्रिज्यया निर्मितम् इति । तस्य केन्द्रतः परिध्यवधि नलिक्या. दण्डेल. वा) . प्रातः सूर्योदये प्रत्यहं वेधः कार्यः । जीवा-(प्रत्यञ्चादवरिका)-साहाय्येन विभागान् विधाय- एतादृक्ष एव वेध' विधिः सूर्यप्रज्ञप्त्यां जम्बूद्वीपस्य बहुसम-रमणीये भूमि-भागे निर्दिष्ट इति बोध्यम् । विलोक्यताम् । अधस्तात्
अत्र २३३ तुल्य-चापखण्डे जम्बूद्वीपस्य बहुसम-रमणीये भूमि-भागे सूर्यप्रज्ञप्त्यम् उल्लिखितं वेध-गम्यं मण्डलाङ्कनं दर्शितम् । वैषुव-दिनासन्नेषु मण्डलानि सम-रूपाणि (स्वल्पान्तरेण) भवन्ति । तदा सूर्यः क्रान्ति-गत्या दिनद्वयेन मण्डल-तुल्यं क्रान्ति-दिक्कमन्तरम् प्रतिक्रामति । दिनेन एकेन च अर्धमण्डलम् इति । यदि प्रातः सूर्यबिम्ब-प्रारम्भे नलिका स्थाप्येत, तदा द्वितीयस्मिन् दिने प्रासः बिम्ब-केन्द्रम् पायायात्, तृतीयस्मिन् दिने च प्रातः पूर्णमेव बिम्बम् नलिका-विशः दृष्टिपथात् प्रपेयादिति । ----
For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन-ज्योतिष सूर्यद्वय""*
१३ किन्नाम मण्डलम् ? वेधेन लक्ष्यीकृतं सूर्य-बिम्बमेव सर्वप्रथमं मण्डलत्वेन प्रापद्यते इति । परम् सूर्यस्य अहोरात्र-गत्या प्रत्यहं सूर्य-बिम्ब-व्यास-तुल्य-पिण्डं चक्रमेकं जन्यते, तदेव लक्षणावृत्त्या मण्डलम् इति प्रथमो विवेकः । अर्धमण्डलं सूर्येण त्रिंशद्भिः मुहूर्तेः ( एकेन दिनेन) लङ घ्यते । सम्पूर्ण च मण्डलं षष्ट्या मुहूर्तानाम् (दिनद्वयेन), इति प्रतिपादितं सूर्यप्रज्ञप्त्याम् । वेधं कृतवन्तः, जानन्त्येव यत्-सूर्यबिम्बस्य व्यासः=३२' अस्य त्रिज्या=१६' एतत् अर्घमण्डल-मानम् । परचापक्रमः यदि जिनांश-तुल्यः गृह्यत तदा एतत् तु स्पष्टमेव यत्-सूर्येण अपक्रम ( क्रान्तिः )-गत्या ४८° अंशाः १८३ दिनैः सङ्घात्यन्ते अतः मध्यममानेन प्रत्यहम् 15 = १५ सूर्यबिम्बार्धम् । (अर्ध-मण्डलं ) लङ्घयते । एवं च दिनद्वयेन सम्पूर्ण मण्डलम् ( प्रथमकोटितः प्रारभ्य द्वितीयकोटिं यावत् ) लवितं स्यादिति तु स्पष्टमेव।
वेध-नलिकायां सूर्यस्य अर्घमण्डलमेव मध्यममानेन एकेन अह्ना लङ्कितं भवेदिति प्रत्यक्षं लभ्यते । एवं च एतत्स्पष्टम् यत् अर्ध-मण्डलशब्देन पिण्ड-मान-संवलितस्य अहोरात्रेण एकेन सूर्य-द्वारा जनितस्य चक्रस्य पिण्ड-कृत्त्या ( Thickness-wise Cross. Section ).अर्धाकृतम् । मूल-पिण्डार्षतुल्य-पिण्डम् आवहत् चक्रद्वयमेव वृत्ताकृतिकम् (न तु वृत्तार्धाकारमें इंति) अभिप्रेयते । यथा खल्वत्र द्वयोः चित्रयोः दशितम् अर्धमण्डलरूपम् । अन्यटीकाकृतः प्राचार्य श्रीमलयगिरि-प्रभृतयः चित्रे ( २ ) दर्शितम् मधमण्डलरूपं स्वीकुर्वते । अत्र च चित्रे ( ३)-दर्शितम् रूपम् उररीकृतम् । तत्रोपपत्तिश्च पूर्व दशिता।
THEMANTRWSAN
AnusuTCH
MAHATMAITHILI
SURIITHIBHIT
MILNAVRATOPATI
HAMITTIN
SAATMITRINTIMA
RAMHITARAM
HTIKAMITA
... M
प्राचार्यः अधमण्डल-शब्दस्वार्थः वृत्तारूपः गृहीतः । यथा (२) चित्रे।
अर्धमण्डलशब्देन सूर्यव्यासापतुल्यपिण्डम् (अधित-पिण्डम्) चक्रमेव अभिन्न तम् । यतो हि-क्रान्ति-(Declination) गत्या सूर्यः मध्यममानेन अर्घ मण्डमतिकामति । चित्रम् ३
For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप
यदि सूर्यक्रान्तिः = s तदा दैनिकी क्रान्तिगतिः ( = 4) एकस्मिन् अयने एकस्मिन् गोलार्धे मासत्रयमध्ये केवलं सार्धकमासाय एव' आसन्ना भवति.। सूर्यप्रज्ञप्त्या पठिताः वेधाः तस्मिन् एव समये कृताः स्युरिति प्रतीयते । अथवा विषुवदिनासन्नदिनेष्वेव मण्डल-मानानि तदन्तर-मानानि च वेधैः असाध्यन्त इति निश्चप्रचम् । . उत्तरायण-बिन्दुतः दक्षिणायन-बिन्दु प्रति गच्छन्तं वा दक्षिणायन-बिन्दुतः उत्तरायण-बिन्दु प्रति गच्छन्तं सूर्य कतिपयानि दिनानि यावत् प्रातः उदय-समये प्रत्यहं वेधेन विलोक्य वृत्ते मण्डलानि अङ्कितानि । चित्रम् ( १ )। तानि खलु भारतैरावतनामभ्यां निर्दिष्टानि । षण्मासानन्तरं ( वस्तुतः १८३ दिनानन्तरं ) सूर्यस्य केन्द्रं वेधसमये तत्रैव अङ्कित-बिन्दौ न लभ्येत इति तु स्पष्टमेव । एकस्मिन् पदे प्रायः सर्वेषु मण्डलेषु ऐरावतास्येषु अन्यस्मिश्च पदे भारताख्येषु मण्डलेषु चरेत् इति । एवं चीर्ण-प्रतिचीर्णमण्डल-चार-विचारणायाम् ( प्रथम-प्राभृतस्य द्वितीयस्मिन् प्राभृत-प्राभृतें ) उल्लिखिताना तथ्यानां सत्यापनं जायते इति । अत्र गणित-सिद्धान्तदृष्ट्या अधिकं न विविच्य एतदेव प्रतिपिपादयिषुरस्मि यत् यदि कतिपयानि वर्षाणि यावत् वेधः क्रियेत तवा सूर्य: कलान्तरात् ( Phase difference ) हेतोः कदाचन ऐरावत-मण्डलेषु कदाचन च भारत-मण्डलेषु चरन् दृश्यते इति स्फुटं जायेत । मण्डलानाम् ऐरावत-भारत-नामनी एव लक्षणात्वृत्त्या सूर्यस्य ऐरावत-भारतनामभ्याम् अभिधाने कारणे विद्यते इति मन्ये । एवं च दक्षिणायनोत्तरायण-गति-कलान्तर-भेदेन सूर्यद्वय-सिद्धान्तस्य व्यवस्था दर्शयितु शक्यते इति । तथा च चीर्ण-प्रतिचीर्णार्धमण्डल-चारविचारणायां यत् उक्तम् "तं सतमेगं चीतालम्" ( शतमेकं चतुश्चत्वारिंशत् = १४४ भागाः ) इति अतः सूर्यः अयनान्तिमदिनयोः पूर्णान्यमण्डलात् अधिकान् २० भागान् लङ्घते इति । एवं च वर्षमानं ३६५ + २ = ३६५ ५ = ३६५ १ दिनानि = ३६५ दि० । १०५० (स्वल्पान्तरेण) सिद्ध्यति इति विचारणीयोऽयं विषयः । वर्षमान-संशोधनार्थमेते वेध-विषयाः प्रायुज्यन्त इति तु नात्र सन्देहः ।
आचार्य-श्री-मलयगिरि-महोदयः अत्र स्थले व्याख्याने सन्देहः प्रकटितः । तथा हि
यदत्र कुर्वता टीका विरुद्ध भाषितं मया । . क्षन्तव्यं तत्र तत्त्वज्ञैः शोध्यं तच्च प्रयत्नतः ।। अत्र उपस्थापितया शोध-विचारणया तु वर्षमानस्य शुद्धतरं वेध-प्राप्तं मानं ज्ञातं तच्च नितरां महत्त्वपूर्णम् इति बोध्यम् । यदुच्यते वैदेशिकः विद्वद्भिः यत् " भार
For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन - ज्योतिषे सूर्यदय *
तीयाः आर्यभटकालतः पूर्वं शुद्ध वर्षमानं नाज्ञासिषुरिति " तन्निरस्तं भवति । अस्य वर्षमानस्य उपयोगः अजायत अपि न वा इति विचारणीयोऽयं विषयः । पञ्च - सिद्धान्तिकायां पितामहादि -- सिद्धान्तीय वर्षमानैः तुलनायां कृतायाम् एतत् स्पष्टीभवति यत् क्रमेण शुद्धतर - शुद्धतम - वर्षमानानि प्रायुज्यन्त इति । किञ्चैतदवधेयम् यत् एतत् वर्षमानं सायनमेव । वेदाङ्ग - ज्यौतिषात् सिद्धान्ताभ्युदयात् पूर्वम् अत्र विश्लिष्टं वर्षमानं भृशं महत्त्वपूर्णम् इति ज्यौतिषेतिहासज्ञाः जानीयुः ।
एनं विषयम् अवलम्ब्य पाटरणनगरे ( उत्तर-गुर्जरस्थे ) गतस्य वर्षस्य ( ख्रीस्ताब्दस्य १९७८ ) अन्तिमे दिने उपास्थापयम् एतान् विचारान् पौर-जन-सभायां पूज्य - पादश्रीमदभय सागर-महोदयानां समक्षम् । साधारण - जनबोधार्थमेव एष निबन्ध: लिखित: । प्रस्तूयमाननायां सूर्यप्रज्ञप्ति टीकायां विशेषरूपेण उपबृंहितः गरिणत - सिद्धान्तैः विश्लिष्टः एष विषयः तत्रैव द्रष्टव्यः । सूर्यद्वयान्तरादि - व्यवस्था चापि तत्रैव दर्शिता ।
अस्मिन् शोधकार्ये अहमदाबादस्थ - वर्धमान - पेढी अर्थ - साहाय्यं करोति श्रतः धन्यवादान् निवेदयामः -पूज्यचरणाः श्रीमन्तः प्रभयसागर - महोदयाः उत्साहनाय तथा च प्रेरणाय, पंजाबी विश्वविद्यालय फिजिक्स विभागाध्यक्षाः डा० सूदमहोदयाश्च सौविध्यप्रदानाय धन्यवादार्हाः ।
१५
सन्दर्भ-ग्रन्थाः
प्रपद्यते श्रविष्ठादौ सूर्याचन्द्रसावुदक् ।
सार्पार्ध दक्षिणास्तु नाथश्रावरणयोः सदा ॥
" सूर्य प्रज्ञप्तिः " आचार्यश्रीमलयगिरिकृत - संस्कृत - टीका - सहितः मूलपाठः । श्रीअमोलकऋषि - कृता हिन्दी टीका, तथा च श्रीघासीलाल - कृता टीका अपि लभ्यते ।
लेखक: “ जैन- सिद्धान्त - ज्यौतिष-विषये " विदेशेषु इंग्लैण्ड- स्काटलैण्ड - फिनलैण्डादिषु तथा च भारते बहुत्र विश्व विद्यालयेषु, सभासु च प्रभाषिष्ट । एतेषु भाषणेषु एताः धारणाः उपातिष्ठपद् इति ।
For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्तव्य-बोधः * साम्प्रतं विज्ञान-जगति धार्मिक-जगति च प्रात्यन्तिको विरोधस्तथा संघर्षश्च
दृश्यते । * उपासना-अध्यात्मविचार-धर्मकर्मादीनां वार्ताः अस्मिन् आणविके युगे पुरातन्यः
सारहीनाः ग्रन्थागारे च रक्षणीयाः मन्यन्ते । अधर्मस्य व्यवहारः सम्प्रति मानवस्य धर्मत्वेन स्वीक्रियते । धर्म विना मानवस्य जीवने कामवाद-कामचार-कामभक्ष-प्रभृतयः व्याप्ताः सन्तः स्वछन्दवादं
विशदयन्ति । * "विज्ञानं पूर्णतया आत्मविस्मृतमस्ति" इति सार्व-भौमे सत्यम् । गभीरया पिया विचार्यते चेत् विज्ञानमेव प्रशान्तेः कारणं विद्यते ।
आत्मतत्त्वस्य ज्ञाता समस्तानि दुःखानि संक्षय्य चिरं सुखं वृणुते । आत्मनः प्रज्ञानं मरणम् । पात्मनः ज्ञानञ्च अमृतत्त्वमिति ।
प्रात्मचिन्तनं शास्त्रमन्थनञ्च सत्यासत्यपरीक्षणे साहाय्यं कुरुतः । * आत्मज्ञानात् परमात्मज्ञानं सरलं भवति । संस्कारस्य सदाचारस्य च निष्ठया
सेवनम् मानवजीवनस्य परमं साधनम् । * प्रकृतेः वास्तविकस्य रहस्यस्य ज्ञानमेव मोक्षः। वासनानिग्रहः खलु पांणित्य
फलम् । विचाराणां ब्रह्मचर्य प्राचारगत ब्रह्मचर्यापेक्षया जीवनशुद्धये विशिष्य हितकरं वर्तते।
-श्रीमदभयसागरगणि-विचारमणिमालातः
For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
आत्मान्वेषण की चार्वाकीय दृष्टि
0 डॉ० गदाधर त्रिपाठी मउरानीपुर (झांसी)
विश्व के विस्तार, अगम्यता और विनश्यता का विश्वास कुछ लोगों को था, वहीं कुछ विचाने सष्टि के प्रारम्भ से ही न केवल मनुष्य के मन रकों के मन में यह विश्वास भी था कि मृत्यु के में कौतूहल और जिज्ञासा उत्पन्न की है, अपितु पश्चात् प्राणी का अस्तित्व शेष नहीं रहताउसे यह भी सोचने पर विवश किया है कि इस 'येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति विशाल विश्व के बीच उसका अपना स्वरूप क्या चैके' (कठ०, १११०२०)। इतना ही नहीं, प्रजाहै, उसकी नियति क्या है, उसके अस्तित्व का पति ने विरोचन को मात्मा का उपदेश देते समय आधार क्या है ? और तब रहस्य-रोमाञ्च के कहा कि नेत्रों से दिखाई देने वाला प्रतिबिम्ब ही प्रारम्भिक विचार में उसे ऐसा लगा कि सूर्य इस आत्मा है- 'य एषोऽक्षिणी पुरुषो दृश्यत एष जगत् की मात्मा है, इन्द्र पृथ्वी को स्थिर रखता प्रात्मेति' (छान्दो०, ८1८।४) । याज्ञवल्य भी है, अग्नि इस सृष्टि का उपादान कारण है आत्मा के अन्वेषण में होता, प्राण, वाकु, घ्राणादि ( ऋ० २।१२।२)। पर बाद में उसे ऐसा अनुभव में प्रात्मा देखते हैं, और बाद में उसका निषेध होने लगा कि नहीं; इन्द्र का वैसा अस्तित्व नहीं करते हैं, और इस तरह मात्म-स्वीकार की शाश्वतहै (ऋ० ८।१००१३), प्रजापति प्रात्मा का प्रावि- वादी मान्यता के निषेध का एक प्राधार देते हैं। र्भावक है, पर वह कौन है, हम किसे हवि प्रदान बाद में ऐसे ही स्फुट विचारों का आधार लेकर करें (ऋ०, १०११२११२) ! किसी ने कहा, आप चार्वाक दर्शन भारतीय दर्शन-परम्परा में एक ऋषि हैं, कृपया यह बतावें कि सृष्टि के निर्माण महत्त्वपूर्ण दर्शन के रूप में विकसित हुआ । प्राज का प्राधार क्या है, मनुष्य का निर्माण कैसे हुमा यद्यपि अन्य दर्शन-साहित्यों की भांति इस दर्शन(ऋ०, १०८११४) । किसी ने पूछा कि पुरुष के दृष्टि का साहित्य उपलब्ध नहीं है, तथापि प्राचीन . हाथों का प्रण लियों का, पैरों का, जंघाओं का विचार-परम्परा में प्रास्तिक तथा नास्तिक दर्शन निर्माण किसने किया है और बाद में कहा-पुरुष के प्राचार्यों द्वारा स्थान-स्थान पर चार्वाकों के ब्रह्मरूप होकर यह सब करने का सामर्थ्य पा लेता सिद्धान्त के खण्डन का प्रयत्न ही यह सिद्ध करने है (अथर्व० १०॥२)।
के लिये पर्याप्त है कि वैदिक तथा वेदोत्तर परम्परा . विचारों का यह क्रम उपनिषदों में अधिक के निषेधपरक दृष्टिकोण से प्रभावित चार्वाक स्पष्टता के साथ फलित हुमा, और प्रात्मा के नित्य दृष्टि नितान्त रूप से प्रभावी थी, जिसे देहातिरिक्त कूटस्थ और चैतन्य स्वरूप की अवधारणा का प्रात्मा के अन्य स्वरूप में विश्वास नहीं था। निश्चित प्राधार भी तैयार हुआ । परन्तु यह लोकायत, ऐहिकवादी और चार्वाक के नाम से धारणा भी निःशेष नहीं हुई कि मृत्यु के पश्चात् ज्ञेय इस दृष्टि के समर्थक विचारकों का यह पाभिप्राणी का कोई अस्तित्व शेष नहीं रहता। जहाँ मत है कि पृथ्वी, जल, तेज और वायु ही प्रत्यक्षतः मृत्यु के बाद प्रात्मा के अस्तित्व के शेष रह जाने ज्ञेय पदार्थ हैं । इन महाभूतों से निर्मित शरीर में
For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
* जम्बूद्वीप
चेतना उसी प्रकार प्राविभूत होती है जैसे लोक में दैहिकवादियों की दृष्टि से सृष्टि के पदार्थों चूना, कत्था, सुपारी और ताम्बूल के योग से लाल का स्वभाव निश्चित है । स्वभावभूत क्रियाशीलता रंग का प्राविर्भाव होता है, यद्यपि ताम्बूल, चूना से प्राबद्ध होकर ही चतुर्महाभूतों की भिन्न-भिन्न और सुपारी में से किसी भी द्रव्य का स्वभावतः परिणति होती है। सृष्टि अपने ही क्रम से अपने लाल रंग नहीं होता । इसी तरह पृथ्वी, जल, ही स्वभाव के वशीभूत होकर सृजित होती है और तेज और वायु चैतन्य-स्वभावी नहीं है तथापि विनष्ट भी होती रहती है। इस जगत् के निर्माण इनके योग से निर्मित शरीर में चेतना का उद्भव का, इन स्वभावभूत पदार्थों के अतिरिक्त कोई होता है। अपनी इस धारणा के समर्थन में वे निर्माता कल्पित करना समीचीन नहीं है । यहाँ जो अन्य उदाहरण देकर कहते हैं कि और भी अन्य शुभ देखा जाता है वह पदार्थों की स्वभावशीलता अनेक ऐसे मादक द्रव्य हैं, जिनमें विविध पदार्थों से घटित होता है। यहाँ जो अशुभ देखा जाता है के मिश्रण से मादकता उत्पन्न होती है जबकि उन वह भी पदार्थों की स्वभाववश्यता से घटित होता मादक द्रव्यों में मिश्रित पृथक्-पृथक् पदार्थ का है। जगत् की उत्पत्ति और अनुत्पत्ति के लिए स्वभाव मादक नहीं होता
किसी कारणभूत तत्त्व की न तो अपेक्षा होती है जड़भूतविकारेषु चैतन्यं यत्त दृश्यते । और न किसी तर्क से ऐसा सिद्ध किया जा सकता ताम्बल-पूग-चूर्णानां योगावाग इवोत्थितः॥ है, कि कोई पृथक् कारण जो महाभूत स्वभावी न हो
(स०सि०सं०, २/७) इस जगत् के निर्माण-विनाश में कारण हो सकता माध्वाचार्य ने लोकव्यवहार में प्रचलित 'प्रहं है। यह पृथ्वी जल तेजादि की स्वभावश्यता ही सूखी', 'अहं दुःखी' जैसे वाक-व्यवहारों की संगति है कि जल में शीतलता की अनुभूति होती है और पर विचार करते हुए कहा कि ऐसे वाक्यों से भी अग्नि में उष्णता की। जल-पान से तृप्ति और 'अहं' पद से शरीर का ही बोध होता है, क्योंकि सन्तोष की अनुभूति होती है, जब कि अग्नि के सुख और दुःख शरीर धर्म हैं। इन वाक-व्यवहारों स्पर्श से कष्ट तथा दाह की प्रतीति होती है। की प्रात्मवादियों के प्रात्मतत्त्व से सुसंगति इसलिए एतदर्थ ऐसा कोई महाभूतारिक्त कर्ता नहीं है नहीं हो सकती, क्योंकि सत्-चित् और आनन्दरूप जो जल में शीतलता और अग्नि में दाहकता का प्रात्मा में सुख और दुख की व्याप्ति का व्यवहार
सृजन करता हो । पदार्थों की यह विचित्रता कि असम्भव होगा ( स० द० सं०, पृ० १०)। यही
अग्नि से जल सूखता है और जल से अग्नि शान्त
आग्न स जल सूखता हा कारण है कि 'राहो शिरः' जैसे वाक्य राह के होती है, जो उनके स्वभाव वैचित्र्य को और उन शिरमात्र होने पर भी केवल इसलिए संगत हैं
की स्वभाववश्यता को ही प्रगट करती है । इसी
का स्वभाववश्यता का हा क्योंकि ऐसे वाक्यों में लोकव्यवहार चलता है। लिए व यह स्वाकार नहा इसी तरह चार्वाक 'देवदत्तो मृतः', 'ममदेही' जैसे की सृजन-परम्परा में अथवा इसकी विनश्यता में कथनों में देवदत्त और मम पद से देह अर्थ ही कोई आदि कारण विद्यमान हो सकता है। समझते हैं, देहातिरिक्त प्रात्मा आदि नहीं—प्रथैषां (बु०च०, ६।४८-५१) । कायाकारपरिणतौ चैतन्याभिव्यक्ती सत्यां तवं यही कारण है कि चार्वाकों की दृष्टि से न तेषामन्यतमस्य विनाशे अपगमे वायोस्तेजश्चो- तो किसी का पुनर्जन्म होता है और न ही देह के भयोर्वा देहिनो देववत्ताख्यस्य “विनाशः' अपगमो अतिरिक्त कोई ऐसा क्रियाकारक है, जिसे अपने भवति, ततश्च मृत इति व्यपदेशः प्रवर्तते, न पुनः द्वारा किये गये कुशल-अकुशल कर्मों का भोग इस जीवापगम इति । .. (सू०शी०, १।१।१७) जन्म में अथवा अपरजन्म में करना पड़ता हो।
For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
आत्मान्वेषण की...
उनकी दृष्टि से तो पृथ्वी, जल, तेज और वायु के प्रपर जीवन में प्राप्त होने वाले सुखों की कल्पना सम्मिश्रण से निर्मित देह में उत्पन्न हुआ चैतन्य व्यर्थ है, क्योंकि न तो अपर जीवन का अस्तित्व तभी तक रहता है, जब तक शरीर स्थित रहता है और न ही किसी ऐसे भोक्ता का अस्तित्व है है। शरीर के विनष्ट होते ही चैतन्य भी विनष्ट जो इस जीवन में किये गये कर्मों का भोग अपर हो जाता है। यही कारण है कि पुनर्जन्म की जीवन में करता हो। जीवन का उद्देश्य येन केन धारणा की पुष्टि में कोई समर्थ तर्क उपस्थित प्रकारेण सुख की कामना करना और उसके लिए नहीं किया जा सकता, क्योंकि एक देह से ऊपर सभी प्रकार के प्रयत्न होने चाहिए। इस देह के देह में चैतन्य के प्रतिसरण की कल्पना केवल नाश होने पर कुछ भी शेष नहीं रहता। बाद में कल्पना ही है। आत्मा की असत्ता में ज्ञान अथवा न कोई प्राता है और न कोई कहीं जाता है। देह चैतन्य का आधार देह ही हो सकती है। तब, देह नष्ट होते ही एक ही क्षण में सब कुछ नष्ट हो की निवृत्ति होना स्वाभाविक और तर्क सम्मत है। जाता है । देहत्याग के पश्चात् पुनर्जन्म तथा मुक्ति यदि ऐसा न माना जाएगा तो चैतन्य का देह के प्राप्ति की कल्पना केवल अयथार्थ धारणा ही हो अतिरिक्त अन्य आधार खोजना होगा, जबकि देह सकती है-'भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः' के अतिरिक्त चैतन्य का अन्य कोई आधार नहीं (सं०८०सं०, पृ० २४; सू० शी०, १११११।१२) ।
वैदिक और वेदोत्तरकालिक स्फुट विचारों का ज्ञानाधारात्मनोऽसत्वे बेह. एव तदाश्रयः । प्राधार पाकर विकसित यह दर्शनदृष्टि यद्यपि अन्ते देहनिवृत्तौ च ज्ञानवृत्तिकिमाश्रयः॥
भारतीय आदर्शों और कल्पना के अनुरूप नहीं (त० सं० २, पृ० ६३६ ) ठहरती, साथ ही इस दृष्टि की यथार्थता से
सामाजिक मूल्यों की स्थापना में विसंगति की भी __अन्य सभी भारतीय दर्शन दृष्टियों से चार्वाक आशङ्का की जा सकती है, तथापि इन्हीं कारणों दृष्टि इस अर्थ में भी यथार्थ के धरातल पर खड़ी से इस दार्शनिक चिन्तन के महत्त्व को कम करके प्रतीत हो सकती है कि इस दृष्टि से लौकिक सुख नहीं प्राँका जा सकता। यहाँ जगत् व्यवहार एवं के अतिरिक्त अन्य कोई पुरुषार्थं ही नहीं है। जागतिक पदार्थों की प्रत्यक्ष असतता का स्वरूप इन्द्रियजनित सुखों की प्राप्ति ही जीवन का लक्ष्य ऐसा यथार्थ और निर्मम है कि मनुष्यमन जब-जब है और इसमें भी स्त्री-संसर्ग परमपुरुषार्थ तथा भी मात्ममोही भावनाओं से एक क्षण के लिए प्रानन्द है। यद्यपि इस संसार में ऐसा कोई सुख भी विलग होता है तब-तब उसे देहातिरिक्त नहीं है जो दुःख से सर्वथा भिन्न हो, किन्तु आत्मा के अस्तित्व के विश्वास में अविश्वास करने मनुष्य को अपनी प्रवृत्ति और इच्छा के अनुरूप का आधार मिल जाता है। संभवतः चार्वाकदृष्टि सुख की प्राप्ति की ही चेष्टा करनी चाहिए। से यही सामाजिकता और सन्दर्भयुक्तिका है कि अङ्गनाद्यालिङ्गनादिजन्यं सुखमेव पुरुषार्थः। न वह यथार्थ के भौतिक आधार पर खड़ा होकर च 'अस्य दुःखसम्भिन्नतया पुरुषार्थत्वमेव नास्ति' मनुष्य के अस्तित्व की व्याख्या में विश्वास करता इति मन्तव्यम् । प्रवर्जनीयता प्राप्तस्य दुःखस्य है, जहाँ देह की आत्मा, उसका सुख ही पुरुषार्थ परिहारेण सुखमात्रस्यैव भोक्तव्यात् ।' और उसी का कर्तृत्व भोक्तृत्व मनुष्य जीवन का
' (सं० स० पृ०५.) अथ और इति है।
इस जीवन में प्राप्तव्य सूखों को त्यागकर
For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूर्य तथा पृथ्वी सम्बन्धी कुछ प्राचीन तथ्य
बहुधा प्राचीन वाङ्मय में पृथ्वी को स्थिर, चपटी तथा चक्रवत् गोल बताया गया है । तथा अन्य ग्रहों के समान सूर्य को भी पृथ्वी की परिक्रमा करते हुए बताया गया है। इसीलिए कहा जाता है - उदितः सूर्यः । श्रस्तंगतः धर्कः । इन या ऐसे वाक्यों से ही स्पष्ट है कि चलता सूर्य ही है । और हमें दीखता भी वैसा ही है कि सूर्य आकाशयात्रा कर अन्ततः क्षितिज में लुप्त हो जाता है । हमें सूर्य भी भौतिक रूप से वैसे ही उदित होते, आकाशयात्रा करते तथा ग्रस्त होते दिखाई देता है जिस प्रकार चन्द्र । अतः अन्य ग्रहों के समान चन्द्र गतिशील है । और चन्द्र के समान सूर्य भी गतिशील प्रतीत होता है ।
समूचा भारतीय ज्योतिष् इसी मूल आधार पर पल्लवित हुआ है कि सूर्यसहित सभी ग्रह-नक्षत्र और पूरा भूगोल अथवा सौरमंडल गतिशील है तथा पृथ्वी स्थिर है । ये सभी इस स्थिर पृथ्वी की परिक्रमा करते हैं । परन्तु आज विज्ञान समूचे अन्तरिक्ष का हस्तामलकवत् परीक्षण करता जा रहा है । आज तीव्रगामी यान चन्द्र तथा अन्य ग्रहों की यात्रा पर जाते हैं । वे पृथ्वी की लगभग डेढ़ घंटे में परिक्रमा कर लेते हैं । श्रतः श्रब वैज्ञानिकों के सामने पृथ्वी का आकार, उसकी गति, सूर्य की स्थिरता इत्यादि स्पष्ट और सर्वज्ञात हैं। तदनुसार पृथ्वी नारंगी सी गोल है और उसकी दोहरी गति है । वह अपनी धुरी पर भी घूमती है और निश्चित क्रम में स्थिर सूर्य की प्रदक्षिणा भी करती है । अपनी धुरी पर घूमने से
[D] डा० भगवतीलाल राजपुरोहित १२- वीर दुर्गादास मार्ग, उज्जैन
दिनरात का क्रम चलता है तथा सूर्य की प्रदक्षिणा करने से ऋतु परिवर्तन होता है। सूर्य के उत्तरायण होने पर उत्तरी ध्रुव पर प्रकाश रहता है तथा दक्षिणी ध्रुव पर अन्धकार एवं सूर्य के दक्षिणायन होने पर दक्षिण ध्रुव पर प्रकाश रहता है तथा उत्तरी ध्रुव पर अन्धकार । ये सभ वैज्ञानिक तथ्य हैं । और इसीलिए सूर्य के दक्षिरणायन होने पर ही नवम्बर से जनवरी तक हमारे वैज्ञानिक दक्षिणी ध्रुव की यात्रा करते हैं जबकि वहां दिन और गर्मी रहती है। एक ध्रुव पर सतत् छः माह तक दिन रहता है तब दूसरे ध्रुव पर सतत् छः माह तक रात रहती है । ये तथ्य भी सिद्ध हैं ।
इनमें से बहुधा तथ्यों को हमारे प्राचीन ऋषियों और विद्वानों ने भी जान लिया था । इस सम्बन्ध में उन्होंने अपने ग्रन्थों में संकेत भी किया है ।
विष्णु, वायु तथा कूर्म पुराण में भौगोलिक चर्चा की गयी है । सर्वत्र सूर्य को गतिशील बताया गया है । विष्णु पुराण में भी उसे गतिशील बताया गया है । परन्तु वहां के भौगोलिक सन्दर्भों में कुछ ऐसे भी सन्दर्भ प्राप्त होते हैं जो सूर्य को गतिशील नहीं बताते हुए उसे स्थिर ही व्यक्त करते हैं । तथा यह भी स्पष्ट किया गया है कि चन्द्रमा सूर्य के प्रकाश से ही प्रकाशित होता है । वहां कहा गया है- समस्त दिशाओं में जहां के लोग रात्रि के अन्त होने पर सूर्य को जहाँ देखते हैं, उनके लिये वहां उसका उदय होता है और
For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूर्य तथा पृथ्वी सम्बन्धी"*
.
२१
जहां दिनके अन्त में सूर्य का तिरोभाव होता है क्रमेण येन पीतोऽसौ देवस्तेन निशाकरम् । वहीं उसका अस्त कहा जाता है। सर्वदा एक रूप अप्यायत्यनुदिनं भास्करो वारितस्करः॥ से स्थित सूर्य देव का वास्तव में न उदय होता है
विष्णुपुराण २।१२।४-५ और न अस्त । बस, उसका दीखना और न
ज्योतिष के प्राचीन एवं प्रामाणिक ग्रन्थ सूर्यदीखना ही उसके उदय और अस्त हैं।
सिद्धान्त में स्पष्ट ही बताया गया है कि पृथ्वी विदिशासु त्वशेषासु तथा ब्रह्मन् दिशासु च । आकाश में ब्रह्म की धारणात्मिका शक्ति से टिकी यैर्यत्र दृश्यते भास्वान्स तेषामुदयः स्मृतः ।। तिरोभावं च यति तत्रैवास्तमनं रवेः । मध्ये समन्तादण्डस्य भूगोलो व्योम्नि तिष्ठति । नेवास्तमनर्घस्य नोदयः सर्वदा सतः ।। बिभ्राणः परमां शक्ति ब्रह्मणो धारणात्मिकाम् ।। उदयास्तमानाख्यं हि दर्शनादर्शनं रवेः ।।
१२।३२ विष्णुपुराण, २।८।१५-१७
यह वैज्ञानिक तथ्य उस पारम्परिक विवरण विष्णु पुराण में ही आदित्य के द्वादश रूपों
से भिन्न है जिसके अनुसार पृथ्वी जल पर टिकी की चर्चा करते हुए कहा गया है कि ये सभी
हुई है। विष्णु के ही रूप हैं। और विष्णु का न कभी उदय होता है और न अस्त । स्तम्भ में लगे दर्पण
सूर्य सिद्धान्त के अनुसार पृथ्वी गोल है। इस के समान जो कोई उनके निकट जाता है उसी को
गोल पृथ्वी पर सब प्राणी स्वयं को उपरि स्थित अपनी छाया दिखाई देने लगती है। यहां स्पष्ट
मानते हैं । पर वास्तव में आकाश में लटके गोल संकेत न होने पर भी यह तभी सम्भव है जब पृथ्वी
में न तो ऊपर होता है और न नीचे। इस भ्रम
के कारण ही समसूत्र पर जो भी स्थित है, वे भ्रमणशील हो । जब सूर्य स्थिर है और दिनरात
परस्पर एक दूसरे को नीचे स्थित मानते हैं । यथा भी होता है। इसे ही पुराणकार कहता है कि सूर्य तो स्तम्भ में लगे दर्पण के समान स्थिर है।
भद्राश्व और केतुमाल अथवा लंका और सिद्धपुर
वासी। वास्तव में लोग लघुकाय होने से यह पृथ्वी का जो भाग इसके सामने पहच जाता है, वही प्रकाशित हो जाता है। तब पृथ्वी के उस
धरती उन्हें अपने स्थान से चारों ओर चक्र सी
चपटी दिखाई देती है । वास्तव में यह है गोल ही। भाग में दिन हो जाता है।
यही कारण है कि जब भद्राश्व पर मध्याह्न होता नोदेता नास्तमेता च कदाचिच्छक्तिरूपधृक् ।
है तब भारत में सूर्योदय होता है। तभी केतुमाल विष्णोः पृथक् तस्य गणस्सप्तावधाऽप्ययम् ॥ में आधीरात होती है और कुरु में सर्यास्त होता स्तम्भस्यदर्पणस्येव योयमासन्नतां गतः। छायादर्शनसंयोगे स तं प्राप्नोत्यथात्मनः ।।
सर्वत्रैव महीगोले स्वस्थानमुपरि स्थितम् । विष्णुपुराण २।११।१५-१६
मन्यन्ते खे यतो गोलस्तस्य क्वोवं वाप्यधः ॥ ... इस विवरण से स्पष्ट है कि वास्तव में सूर्य
अल्पकायतया लोकाः स्वस्थानात्सर्वतोमुखम् । स्थिर है, उसका न उदय होता है और न अस्त ।
पश्यन्ति वृत्तामप्येतां चक्राकारां वसुन्धराम् ।। वहां यह भी कहा गया है कि सूर्य से ज्योति प्राप्त ।
अन्येपि समसूत्रस्था मन्यन्तेऽधः परस्परम् । कर चन्द्रमा प्रकाशित होता है ।
भद्राश्वोपरिगः कुर्याद भारते तूदयं रविः ।। क्षीणं पोतं सुरैः सोममाप्यायति दीप्तिमान् । रात्र्यधं कुतुमाले तु कुरावस्तमयं तदा ॥ मैत्रेयककलं सन्तं रश्मिनकेन भास्करः ।।
सूर्यसिद्धान्त, १२॥५३-५४,५२७०
For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप ___ यह तभी सम्भव है जब पृथ्वी गोल हो । आज भूभगोलस्य रचना कुर्यादाश्चर्यकारिणीम् । भी ये तथ्य बहुत स्पष्ट हैं कि जब भारत में सूर्यो- अभीष्टं पृथिवीगोलं कारयित्वा तु दारवम् ।। दय होता है तब अमेरिका में सूर्यास्त होता है ।
दण्डं तन्मध्यगं मेरोरुभयत्र विनिर्गतम् । पूर्वोक्त विष्णुपुराण में स्पष्ट कहा गया है कि सूर्य स्थिर है और पृथ्वी का जो भाग सूर्य के सामने
माधारकक्षाद्वितयं कक्षा वैषुवती तथा ॥ पा जाता है वही प्रकाशित होकर दिन कहलाने
सूर्यसिद्धान्त, १३॥३-४ लगता है। इससे स्पष्ट है कि पृथ्वी घूमती है । आज भी बम्बई से रोम जाने में 8 घंटे लगते हैं। इस एक मेरू या ध्रव पर जब सूर्य चमकता पर रोम से बम्बई आने में ६ घंटे ही लगते हैं। है तो दूसरे पर रात्रि रहती है तथा दूसरे पर जब यह समय-भेद पृथ्वी की अनुकूल और प्रतिकूल दिन रहता है तो पहले पर रात्रि रहती है । यह गति के कारण ही होता है।
तथ्य आज भी स्पष्ट है। सर्यसिद्धान्तकार लकड़ी का पृथ्वी का गोला इस विवरण से स्पष्ट है कि भारतीय प्राचीन बनाने की सलाह देता है। उसके मध्य दोनों ओर प्रामाणिक ग्रन्थों में भी सर्य तथा पृथ्वी के विषय निकला दण्ड डाला जाए। दण्ड के ये दोनों सिरे में जो धारणाएं व्यक्त की गयी हैं, वे बहुधा प्राज ही मेरु हैं । अर्थात् जो आज उत्तरी तथा दक्षिणी के विज्ञान से भी पुष्ट होती हैं। ध्रव हैं, वे ही मेक हैं।
For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
खगोलीय चिन्तन के परिप्रेक्ष्य मेंभ-भमण के विज्ञानवाद-सम्मत तर्कों की समीक्षा
0 डा० रुद्रदेव त्रिपाठी
जयपुर [आधुनिक विज्ञानवादियों की मान्यता के 'सप्तर्षि के तारे ही ध्रुव के तारे की चारों ओर अनुसार पृथ्वी की गतिशीलता को सिद्ध करने के घूमते हैं । सम्बन्ध में वे जिन उदाहरणों और प्रमाणों को
सप्तर्षि के सात ताराओं में से आगे के दो प्रस्तुत करते हैं, उनमें खगोलीय तारामण्डल के
तारे ध्रव के तारे के सम्मुख समान्तर सीधी रेखा सदस्य-सप्तषि-तारक-को भी प्राधार बनाया जाता
रखकर घूमते हैं तथा शेष अन्य तारे उनकी ओर है। किन्तु उनके द्वारा प्रस्तुत किये गये तर्कों का
पूंछ के समान आगे के दो तारों के पीछे घूमते हैं। ही पुनः परीक्षण करने पर वे निरर्थक प्रतीत होते हैं और उनकी मान्यता की भित्ति मूल से ही आगे के दो तारों में से पहले एक तारे का डगमगाने लगती है। इस दृष्टि से प्रस्तुत लेख में भ्रमणक्षेत्र सब से छोटा है, दूसरे तारे का भ्रमणकतिपय मननीय तर्क पाठकों के लिये उपस्थित किये क्षेत्र पहले तारे की अपेक्षा बड़ा है और शेष सब जा रहे हैं।]
तारों का भ्रमणक्षेत्र एक-एक की अपेक्षा क्रमशः सप्तर्षि के तारे
बढ़ता जाता है। अन्तिम तारे का भ्रमणक्षेत्र सब यह कहा जाता है कि सप्तर्षि के तारानों की से बड़ा है। गति भी चन्द्र के समान वर्तुलाकार है। सप्तर्षि
सप्तर्षि के तारे अपने भ्रमणकाल के मध्य
म के तारे ध्रव के तारे के आसपास घूमते हैं। इनमें एक ही रात्रि में दिशाएँ भी बदलते हैं। उदाहरण 'पहले के दो तारे ध्रव के सम्मुख सीधी रेखा में रहें के लिये फाल्गून शुक्ल १५ को लगभग सप्तर्षि का इस प्रकार भ्रमण करते हैं । चन्द्र की गति वतुला- पहला तारा रात्रि के प्रारम्भकाल में ध्रव के तारे कार होने पर भी सक्ष्म निरीक्षण किये बिना की पूर्व दिशा में ( लगभग पूर्व दिशा में ) दिखाई उसका पूर्णतः ज्ञान नहीं होता है। परन्तु सप्तर्षि देता है। दूसरा तारा भी ध्रव के तारे और पहले का तारा कुछ ध्यान देकर देखा जाय तो शीघ्र तारे की समान्तर रेखा में प्रायः पूर्व दिशा की ओर ही ज्ञात हो जाता है कि उसकी गति ध्रुव तारे के रहता है, तथा शेष अन्य उत्तरदिशा की ओर आसपास वर्तुलाकार है।
ढलते रहते हैं। मध्यरात्रि में ये दिशाएं पलट कर - रात्रि के प्रारम्भ के समय में पूर्वाकाश में सप्तर्षि का प्रथम तारा ध्रुवतारे की दक्षिण दिशा दिखाई देने वाले तारे चन्द्र आदि का रात्रि पूर्ण में प्राता है । सप्तर्षि का दूसरा तारा भी ध्रव के होने के समय प्रातः काल में पश्चिमाकाश में तारे और सप्तर्षि के प्रथम तारे की समान्तर रेखा दिखाई देने का कारण 'पृथ्वी घूमती है' ऐसा जो में दक्षिणदिशा की ओर दिखाई देता है और अन्य बताया जाता है वह कारण यहां टिक नहीं सकता। तारे पूर्व दिशा की ओर ढलते हुए रहते हैं। रात्रि क्योंकि यह स्पष्ट रूप से देखा जा सकता है कि पूरी होने के समय प्रात: सप्तर्षि का पहला तारा
For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप
ध्रव के तारे की पश्चिम दिशा की ओर ढलता वर्तलाकार है और वे ध्रव के प्रासपास हमा दृष्टिगोचर होता है। दूसरा तारा भी ध्रुव घूमते हैं। के तारे और सप्तर्षि के प्रथम तारे की समान्तर रेखा में पश्चिम की ओर ढलता हुआ दिखाई देता सप्तर्षि के तारों की गति पृथ्वी के आसपास है जब कि शेष तारे दक्षिण दिशा की ओर ढलते नहीं, अपितु पृथ्वी के ऊपर ही ऊपर ध्रुव के तारे के हुए दिखाई देते हैं। इस प्रकार एक रात्रि के बीच आसपास है, यह भी उपर्युक्त विवेचन से निश्चित सप्तर्षि के तारे ध्र व तारे के आसपास तीन दिशा हो जाता है। में समान्तर रेखा में प्रथम दो तारों को सम्मुख रख कर कील पर बांधी गई गोल-गोल घूमती सूर्य पृथ्वी से छोटा है, बड़ा नहीं। हुई सांकल के समान घूमते हैं ।
कुछ वैज्ञानिकों का कहना है कि-पृथ्वी पर __'रात्रि के प्रारम्भकाल में पूर्वाकाश में दिखाई रात और दिन होते हैं इससे ज्ञात होता है कि देने वाले तारे पृथ्वी के घूमने के कारण प्रातः 'पृथ्वी अपनी धुरी पर घूमती है ।' .. पश्चिमाकाश में दिखाई देते हैं'-ऐसा जो 'पृथ्वी के घूमने' का कारण बताया जाता है वह कारण
किन्तु यह कहना उचित नहीं है । क्योंकि यदि सप्तर्षि के तारों की भ्रमणगति की परिस्थिति में पृथ्वी अपनी धुरी पर घूमती हो तब रात और टिक नहीं सकता। सप्तर्षि के तारों के भ्रमण दिन होते हैं उसी प्रकार सूर्य भी घूमता हो और काल के मध्य दिशा परिवर्तन और भ्रमणक्षेत्र की पृथ्वी स्थिर हो, तब भी रात और दिन हो असमानता पृथ्वी के घूमने के कारण नहीं हो सकते हैं । सकती। परन्तु सप्तर्षि के तारों की गति स्वयं दैनिक
साथ ही 'सूर्य पृथ्वी की अपेक्षा १३ लाख वर्तुलाकार हो तभी इस प्रकार दिशा परिवर्तन
गुना बड़ा होने से घूम सके ऐसी सम्भावना कम तथा भ्रमणक्षेत्र की असमानता बन सकती है।
है' ऐसी कल्पना करना भी अनुचित है । क्योंकि यह प्रत्यक्ष प्रमाण से समझा जा सकता है सूर्य पृथ्वी की अपेक्षा १३ लाख गुना बड़ा नहीं है, कि-सप्तर्षि के तारों की गति स्वयं दैनिक तथा अपितु सूर्य पृथ्वी से भी छोटा है।
For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बद्वीप : जैन धार्मिक दृष्टि से
0 डा० दामोदर शास्त्री
प्राचीन भारतीय संस्कृति की उभय-धारामों- जम्बुद्वीप। इन दोनों में भी जम्बूद्वीप की अपनी हिन्दू व श्रमण में भारतभूमि तथा जम्बूद्वीप के विशेषता है। जम्बूद्वीप में अनेक पवित्र जिन प्रति श्रद्धा का भाव रहा है। प्रत्येक हिन्दू अपने चैत्यालय हैं। जम्बूद्वीप के अंगभूत क्षेत्र विदेह में मांगलिक कार्यों के प्रारम्भ में संकल्प-मन्त्र पढ़ता आज भी तीर्थंकर विहार कर रहे हैं। जम्बूद्वीप के है, 'उसमें वह जम्बूद्वीप तथा भरतक्षेत्र, पार्यखण्ड भरत-ऐरावत के प्रार्यखण्ड को यह गौरव प्राप्त है आदि में अपने अस्तित्व को गरिमामयं शब्दों में कि यहां तीर्थंकर आदि महापुरुषों की पवित्र जन्मस्वीकारता है। जैन परम्परा में भी जम्बूद्वीप, भूमि, तपोभूमि व निर्वाण-भूमि विद्यमान हैं। यहीं आदि की पूज्यता को स्वीकारा गया है।
मनुष्य भव में जन्म लेने वाले प्राणी तपश्चर्या द्वारा यहां तक कि देवता भी भारत-भूमि में जन्म कर्म-मुक्त हो सकते हैं। लेने वाले हम भारतीयों के भाग्य को चाह भरी
मोक्ष की प्राप्ति के लिए सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान दष्टि से देखते हैं। यह भारत-भूमि जम्बूद्वीप का तथा सम्यक चारित्र–इन तीन रत्नों की समन्वित एक भाग है, अतः जम्बूद्वीप की पूज्यता भी स्वतः
साधना आवश्यक मानी गई है। इनमें दर्शनविशुद्धि सिद्ध हो जाती है।
की दृष्टि से जम्बूद्वीप के स्वरूपादि का ज्ञान जैन, बौद्ध व वैदिक-ये तीनों परम्पराए प्रावश्यक साधन हैं-ऐसा जैन आचार्यों का मत जम्बूद्वीप के अस्तित्व को स्वीकार करती हैं और है। जम्बद्रीप नाम की सार्थकता का प्राधार इसके मध्य प्राचार्य विद्यानन्दि ( जैन न्याय के अप्रतिम में स्थित 'जम्बू' नामक अकृत्रिम 'जम्बूवृक्ष' को विद्वान् ) ने अपने तत्वार्थश्लोकवार्तिक में यह प्रश्न मानती हैं। इन परम्पराओं में इस पर भी सहमति
उठाया है कि मोक्ष-प्राप्ति की दृष्टि से तो जीव है कि जम्बूद्वीप के मध्य सुमेरु पर्वत स्थित है,
या प्रात्मा के स्वरूप का ज्ञान पर्याप्त है, जम्बूजम्बूद्वीप को चारों ओर से समुद्र ने वेष्ठित कर
द्वीपादि तथा त्रिलोक के ज्ञान का क्या प्रयोजन रखा है, जम्बूद्वीप-स्थित कुलपर्वतों से ही नदियों है? इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि चूंकि का उद्गम है, प्रादि मादि ।
जम्बूद्वीपादि के स्वरूप को जान लेने से मनुष्यादि जैन धर्म में दो द्वीप अत्यन्त श्रद्धा की दृष्टि के आधार-स्थल का निश्चय होता है। क्षेत्रादि से देखे जाते हैं-(१) नन्दीश्वर द्वीप, और (२) के निरूपण के बिना जीवतत्व का श्रद्धान व सम्यक
१. जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे आर्यखण्डे ......."प्रदेशे ...... नगरे। २. अहो अमीषां किमकारि शोभनं प्रसन्न एषां स्विदुत स्वयं हरिः। यैर्जन्म लब्धं नृषु भारताजिरे, मुकुन्दसेवीपयिकं स्पृहा हि नः ।।
(भागवत-5119121)
For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
* जम्बूद्वीप ज्ञान सम्भव नहीं है। मनुष्यों के आधार-स्थल शती ई. ), त्रिलोकसार (10वीं शती ई.), जम्बूजम्बद्वीपादि का निरूपण नहीं किया जाएगा, उसी द्वीवपण्णत्तिसंग्रह ( 10वीं शती ), लोकविभागतरह नरक व स्वर्ग आदि का भी वर्णन नहीं किया संस्कृत ( 11-16 वीं शती), जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति जाएगा-ऐसी स्थिति में जीव तत्व का निरूपण (500 ई. पू. से 5 वीं शती ई.), बहत्क्षेत्रसमास ही अपूर्ण ठहरेगा।
(609 ई, लगभग), वृहत्संग्रहणी ( 609 ई.), __यही कारण है कि जैन-बौद्ध व वैदिक-इन तीनों प्रवचनसारोद्धार (13 वीं शती), जम्बूद्वीपसंघापरम्पराओं के साहित्य में जम्बूद्वीपादि का निरूपण यणा (8 वीं शती), जम्बूद्वीप समास ( 2-3 शती विस्तृत रूप में प्राप्त होता है। हिन्दूधर्म के
है। हिन्दधर्म के ई.), लघुक्षेत्र समास आदि अनेक ग्रन्थों में जम्बूरामायण, महाभारत तथा वायुपुराण, भागवत- द्वाप-सम्बन्धी सामग्री निहित है। पुराण, ब्रह्माण्डपुराण, गरुडपुराण, मत्स्यपुराण, उपर्युक्त दृष्टि के परिप्रेक्ष्य में पूज्य पंन्यास श्री विष्णपुराण प्रादि पुराणों से जम्बूद्वीप का परिचय अभयसागरजी गगि जी समाज
अभयसागरजी गणि जी महाराज की सत्प्रेरणा से . प्राप्त किया जा सकता है। बौद्ध धर्म के अभि- 'जम्बूद्वीप' नामक पाण्मासिक जर्नल प्रकाशित धर्मकोष, एवं दीघनिकाय, मज्झिमनिकाय, विसुद्धि- किया जा रहा है। इसके माध्यम से जम्बूद्वीप मग्ग, महावग्ग, अट्ठसालिनी आदि ग्रन्थ जम्बू- तथा जैन भूगोल के सम्बन्ध में चिन्तन-मनन तथा द्वीपादि सम्बन्धी जानकारी के मुख्य स्रोत हैं। इस वैज्ञानिक युग में जैन मान्यताओं का परीक्षण जैन परम्परा में भी प्रागमों के अतिरिक्त लोक तथा दृढीकरण सम्भव हो सकेगा। विभाग ( 458 ई. ) तिलोयपण्णत्ति ( 2-7वीं
१. न च द्वीपसमुद्रादिविशेषाणां प्ररूपणम् । निष्प्रयोजनमाशंक्यं मनुष्याधारनिश्चयात् ।
(तत्वार्थ श्लोकवार्तिक, खण्ड-5, पृ. 398, त. सू. 3/40 पर श्लोक 4) तदप्ररूपणे जीवतत्त्वं न स्यात् प्ररूपितम् । विशेषेणेति तज्ज्ञानश्रद्धाने न प्रसिद्धयतः ।। तन्निबन्धनमक्षुण्णं चारित्रं च तथा क्व नु । मुक्तिमार्गोपदेशो नो शेषतत्वविशेषवाक् ।।
(तत्वार्थश्लोकवार्तिक, खण्ड-5, पृ. 399,त. स. 3/40 पर श्लोक सं. 6-7) . 3. तेषां ही द्वीपसमुद्रविशेषाणाम् अप्ररूपणे मनुष्याधाराणां नारक-तिर्यग्देवाधाराणामपि अप्ररूपणप्रसंगात् न विशेषेण जीवतत्वं निरूपितं स्यात् तन्निरूपणाभावे च न तद्विज्ञानं च सिद्धयेत्, तदसिद्धौ श्रद्धानज्ञान-निबन्धनमक्षुण्णं चारित्रं च क्व नु सम्भाव्यते ? मुक्तिमार्गश्च क्वैवम् ?
( तत्त्वार्यश्लोकवार्तिक, वही, पृ. 399 )
For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
WATER IS FLAT EARTH IS FLAT
(Below is a research-paper of a noted scientist published in a foreign Quarterly Magazine 'Flat Earth News' (Sept. 1978 Issue) published by The International Flat Earth Research Society, Box 2533, Lanaster, California-93534 --Editor)
Water is Level
I mentioned in the last issue that we would include a new experiment or two but have decided to further pursue the Bedford affair instead. First, because I don't want us to lose track of, nor hold back credit to, some of our Original Zetetic Flat Earth Experiments, and second, because the Father Church of Christian Science, known also as Smithsonian Institute in Washington, D.C., chose to print, in the April 78 issue, a twisted, distorted talo about the Bedford Experiment.
Dr. Samuel B. Rowebothan, M.O., may his tribe increase and his Name live forever, did so much of the work of the UNIVERSAL ZETETIC SOCIETY OF AMERICA AND CREAT BRITIAN before we changed, and added the name INTERNATIONAL FLAT EARTH RESEARCH SOCIETY. This is our shortest experiment, but it is "classic" in its perfection...and all by ITSELF...FOREVER ended the Crazed Drivel, the Greasy Spoon Scientific Superstition, claiming "earth a ball"!
The term ZETETIC as defined and used by us for to these many years is: Zetetik, derived from the Greek verb ZETO which means to Search, to trace out, to examine, to "prove things”. This term we use in contradistinction to the work "theoretic” which means IMAGINARY, GUESSING, HOPING, SUPPOSING, but NOT proving.
For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP
We've used this type of experiment in FLAT EARTH NEWS in past years, but not since we started using the present format. Let me say before we go any further, the present generation has had their brains so addled by drugs and by systematic scientific Pavlov programmng, not only the "ability", but the very "will" or "desire" to know the truth of things is gone. In this place is a sick, depraved, warped little beast brain...who knows nothing and cares even less...one thing he "desires" is to "be just like all the other beasts, and hates for any body to cast any doubt on any of his mad, crazed delusions...the spaced out...dream world of "more drugs, more sex, more money and he thinks as his Priests of Science tell him, in just a few days...he will be able to put on a plastic body and live forever and "go to Heaven in a Rocket Ship". So this kind cannot and WILL NOT...Understand that this experiment... ENDS that spaced out delusion and ENDS forever and entirely the VERY FOUNDATION of that Two-Bit Carnie Razzle Dazzle Jibberish called Science. Dr Samuel B. Rowe bothan's Bedford Proof, Earth Flat.
Water Level
2
If the sea-earth be a Globe, or the oblate spheroid of scientific belief, the curvature of its surface would be seen from suitable elevations, in long distance, with the naked eye, and it could not fail to be detected in short distances by the aid of a telescope. As therefore the surface of water is experimentally found to be level, and as it would be impossible to have level water on or around a sphere, it follows that the whole fabric of the Globular theory is shewn to be false. Water everywhere level destroys all assumptions respecting ROTUNDITY, AXIAL or ORBITAL motions, and even the assumption of GRAVITATION itself.
"In the county of Cambridge, there is an artificial river or canal called the "Old Bedford". It is upwards of twenty miles in length, and passes in straight line through that part of the Fens called the "Bedford Level." The water is nearly stationary even completely so, and throughout its entire length it has no interruption from locks or water-gates of any kind; so that it is, in every respect, well adapted for ascertaining, whether any, amount of convexity really exists.
Experiment 1
"A boat, with a flag-staff, the top of the flag being five feet above the surface of the water, was directed to sail from a place called Welche's Dam (a well-known ferry passage) to another called Welney Bridge. These two points are six statute miles apart. Dr. Rowebothan, with a good telescope, went into the water, and with the eye about eight inches above the surface, observed the receding boat during the whole period required to sail to Welney Bridge. The flag and the whole of the boat were distinctly visible throughout the entire distance. There could be no mistake as to the distance passed over, as the man in charge of the boat had instructions to lift one of his oars to the top of the arch the moment he reached the bridge. The experiment commenced about three o'clock in the afternoon of a summer's day, and the sun was shining brightly and nearly behind or against the boat during the whole of its passage. Every necessary condition had been fulfilled, and the result was to the last degree definite and satisfactory. The conclusion was unavoidable that the surface of the water for a length of six miles did not to any appreciabte extent decline or curvate downwards from the line of sight. But if
For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
WATER IS FLAT: EARTH IS FLAT
the earth is a globe, the surface of the six miles length of water would have been six feet higher in the centre than at the two extremities, as shown in diagram (Fig. 1), but as the telescope was only eight inches above the water, the highest point of the surface would have been at one mile from the place of observation; and below this point the surface of the water at the end of the remaining five miles would have been sixteen feet."
Seat
Fio. 1.
Let A. B. represent the arc of water six miles long, and A.G. the line of sight. The point of contact with the arc would be a D, a distance of one mile from the observer at A. From D. to the bridge at B. would be five miles, ond the curvative from D. to B. would be sixteen feet eight inches. The top of the flag was five feet high and it would have been eleven feet eight inches below the horizon at D., and altogether out of sight. Such a condition was not observed; but the following diagram (Fig. 2) exhibits the true state of the case A.B. the line of sight, equi-distant from and parallel with surface of the water throughout the whole distance of six miles, "From which it is concluded that the surface of standing water is NOT CONVEX, but absolutely HORIZONTAL".
mits
Fig. 2.
Experiment 2
"Along the edge of the water, in the same canal, six flags were placed, one statute mile from each other, and so arranged that the top of each flag was five feet above the surface of the water. Close to the last flag of the series a longer staff was fixed, bearing a flag three feet square, the top of which was eight feet above the surface of the water and the bottom in a line with the tops of the other intervening flags".
"On looking with a good telescops over and along the flags from A to B the line of sight fell on the lower part of the larger flag at B. The altitude of the bottom of B above the water at D, was five feet, and the altitude of the telescope at A above the water at C was five feet, and each intervening fiag had the same altitude. Hence the surface of the water C. D. was equi-distant from the line of sight A. B. and as A, B, was a right line, C, D being parallel, was also a right line, or, in other words, the surface of the water. C. D. for six miles was absolutely horizontal.
For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP
If the earth is a globe, the series of flags in the last experiment would have had the form and shewn results as represented in the diagram (Fig. 4).
The water curvating from C to D, each flag would have been a given amount below the line, A, B. The first and second flags would have determined the direction of the line of sight from A to B, and the third flag would have been eight inches below the second; the fourth flag, thirty-two inches; the fifth six feet and the seventh, sixteen feet eight inches; but the top of the last and largest flag, being three feet higher than the smaller ones, would have been thirteen feet eight inches below the line of sight at the point B. The rotundity of the earth would necessitate the above conditions; but as they connot be found to exist, the doctrine must be pronounced as only simply a theory, having no foundation in fact, but a pure invention of miscurrected genius; splendid in its comprehensiveness and bearing upon natural phenomina, nevertheless, mathematical and logical necessities compel its demonstration as as an absolute falsehood.” The total amount of curvature for six miles would be twentyfour feet.
Plo
The experiments quoted above are only two out of a series of experiments conducted by Samuel B. Rowebothan, M.D. This consistent investigator lived for nine successive months on the banks of the canal referred to and all his observations, he states, led him to the same unvarying conclusion, namely, that THE SURFACE OF STILL WATER IS ABSOLUTELY LEVEL.
Enough Already
The December issue of FLAT EARTH NEWS will include a late experiment conducted by Marjory and I. But you know and I know, once you think about it, really there is. no need to endlessly conduct "experiments", once is enough, water is the same everywhere Before I was 12 years old I had sighted and termined that both Lake Nasworthy in San Angeleo Texas, and the Concho River were flat. This is in 1936. Later, in 43 at Lake Worth
at Ft. Worth-Dallas,att . 9:11 od 2 (1.), weil i 26.An . 10 901 9: mot) . 10.6. Anyway, Each of you KNOW right now neither Marjory, nor I, nor Dr. Rowebothan would waste our or your time telling you we'd proven earth flat hy proving, water flat, if it
m otorl' aloils. 2 were not so! In the First Place, we and ALL Zetetic Flat Earthers before us, have had one
For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
WATER IS FLAT : EARTH IS FLAT
thing in common-We HATE all liars, pretenders, all Humbug. We desire to "hear the truth” and to tell the truth". What a pity, what a commentary of the "world", that when someone just using plain common sense, also called "sanity", disproves the Liars and Humbugs and tells the truth...then the "Party" and all "party liners", also the Religion of the Land...goes berserk and filled with anger and hatred at ANYONE who Dares...to tell the simple Truth, Earth is Flat.
CON
Science and Philosophy
The real form of things can be known only when our thoughts and emotions concentrate on the fense of sight; but even this perception is not subtle. The right sort of perception takes place when our thoughts as well as emotions become pure and holy and reach a certein stage of spiritual progress. The sort of perception made at this level is philosophy-tatvagnyan or the knowledge of the essence. The representation of certain portions of that philosophy with the help of certain practical experiments can be named 'Science'. Thus science is a part and parcel of 'Philosophy'.
Science, without the help of philosophy, shows imaginative or unreal or fanciful forms of things. This line of demarcation between philosophy and science has been effaced during the last hundred years. Not only this but science has crossed its legitimate boundary lines and defamed philosophy. Infact, this is a very sad state of things. Philosophy is a vision or an insight. Science is hands and feet, If there is no control of insight over the activities of hands and feet, there arises some calamity. It is, therefore, said that:
WITHOUT SCIENCE, PHILOSOPHY IS LAME.
WITHOUT PHILOSOPY, SCIENCE IS BLIND. In the present age we see much progress of education, knowledge and intellect; and yet the standard of life of the people.. is! going down in all respects. The root cause of this state, as shown impartially by wise thinkers is that we human beings have been fascinated by science. People have no faith in spiritual philosophy. Intellegent and educated persons to-day have no lofty ideals of life before them. We should therefore, start pondering scient ifically and impartially over things around us wiih the help of great: 1 philosophers.
For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Did the Spaceship Appollo Land on the Moon ?
Publisher's Note :
This is a brief report of the public speeches delivered scientifically, by the research scholar, Rev. Muni Sri Abhaysagarji Maharaj Gani, on the subject ; -"The Spaceship Appollo did not land on the Moon", with penetrating intellect, at the Jain Monastery of Indore (42, Peepali Bazar) on the first February 1970 for the benefit of the eager souls.]
The people at large are prone to raise a question out of curiocity when they find no accord with their trust and faith nurtured by religion or scriptures, but are not permitted to enter into any sort of wrangling.
The so-called advocates of modern science has made loud proclamation of their landing on the moon and bringing from there some soil and pieces of rocks as are found from our earthly crust. This has unfolded a new horizon of thought for a thinking man, which has impeded him from varifying the varacity of science. Though the scientists are far remote from the things as they are, they are able to retain their hold on the strength of their net-work of imaginary words.
The classical meaning of the word science is technology or scriptures. The aim of technology is to add to material wealth and that of science is to promote spiritual welfare.
With the aid of technology the scholars of the west went on amassing material wealth, where as the great sages of India went on ruminating on science only with a view to fulfil their spiritual mission.
This does not mean at all that Indians dissociated themselves from the material flow of science, but rather they did not allow their intellect to be confused in the pros and cons of science.
As a matter of fact, philosophy unfolds before us the total perception of an object where as Science reveals only the partial perception on experimental basis only, which can be pithily equated as under
Philosophy is an eye ; science is a lens, Philosophy is a soul ; science is a body, Philosophy is an eye ; science is hands and legs, Philosophy is a right leg ; science is a left leg.
For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
DID THE SPACESHIP APPOLLO LAND ON THE MOON
Therefore science becomes a part of philosophy because philosophy is all-pervasive while science is only one-sided,
Still however, being garbed with propaganda, dissemination, many sided presentation, experiment and test etc. it looks like being true.
So the great Muni Sri Abhaysagarji Gani thought it worthy of the saintly life to bring the modern man, roaming far in the realms devoid of whole truth, closer and enable him to visualize it as it is. Since the last three years he has started to lay before the people his thoughtful views derived after his research of 19 years.
"Just as he exposed the fallacy of the roundness and rotation of the earth, he refuted the mysterious claim about the journey of Appollo 11 to the moon and won popular applause. He has ventilated his views on the subject in various ways. He has discussed with many old as well as present-day scientists on the topic, “The Appollo 11 did not land on the moon".
To substantiate his statement, the great Muni has propouned his findings which is worth contemplating for a thinking man to probe into.
For honest consideration, the great Muni has managed to lay his views before NASA (Cape Kennedy, U.S.A.) in July 1968. Bnt till today, he has received no reply from the Institution that claims to have landed the named spaceship Appollo ll on the moon.
. He cites the following-reasons to corroborate his assertion that the Appollo 11 did not land on the moon.
1. The space scientists say that by the propulsion of the rocket saturn 5, the spaceship Appollo went 190 miles vertically up and orbitted twice round the earth. Then at the pressing of the button by the controllers at the space research centre at the Cape Kennedy, the spaceship headed oblique towards the moon to travel 2,30,000 miles in the estern direction. ..
Here we have to note that the vertical height is only 190 miles and the distance is 2,30,000 miles. But the height is not more than 190 miles, so the space-ship Appollo had to lower down to land on the moon.
As a matter of fact, the moon is a heavenly body; she is 31,68,000 miles above the earth. So the Appollo had to make continuous vertical flight to reach the moon. Hence it is evidently clear that the Appollo went oblique from the earth and not vertically upwards.
Bharat Kshetra measures 5,20,96,547 miles from east to west and 18,94,736 miles from north to south. There too, the central region where we live measures 10,80,000 miles from the north to the south. From the centre of this mid land in the south-west direction at a distance of 3,70,000 miles there is a region with the diameter of 8000 miles where we are living at present.
From here the spaceship Appollo went towards the east where there are numerous mountains which lend a clear clue that the Appollo landed on one of them.
For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP 2. Various belts of atmosphere have been depicted on page No. 108 of the big volume called "The world Atlas”, published by the 'American Readers' Digest' Company. The Inosphere belt has been shown there in at 200 miles above the earth. The radio-waves transmitted there can come back to the earth. But beyond the Inosphere there is excosphere pervaded by cosmic rays on account of which radio waves transmitted there can not come back to the earth..
If really the Appollo had gone as far as 21 lac miles away from the earth, how could the scientists of NASA maintain contact with the Astronauts of the spaceship? In such circumstances, how could they relay the pictures of the space journey of the Appollo on the tele screen ?
The space scientists of NASA talked with the Astronauts above. Their programme was relayed on the television screen, which is a clear proof that the space ship travelled the vertical height of 190 miles from the earth upto the limit of inosphere. After journeying for 190 miles, it took an oblique turn and went as far as 21 lac miles in the east. Had the Appollo gone 21 lac miles vertical it would have landed in the exosphere belt, next to inosphere. On account of the resistance of the cosmic rays pervading the exosphere it would have been impossible for the scientists to maintain contact with the astronauts.
3. As stated by the space scientists, the astronauts had gone as far as 21 lac miles, How could they blast the rocket where there is no atmosphere? They exploded the rockets to enter the lunar gravitation, to be stationary in its orbit and to extricate from the gravitational forces. How could fuel burn in vaccuum ?
Im
It may be argued perhaps that just as the astronauts carried with them oxygen cylinders for their breathing purposes, the explosing purposes, the explosion would have been made with the aid of the gas cylinder. But how could smoke or residue of the burning, emitted by the fuel, come out in the absence of the atmosphere? The residue of the fuel or smoke can not come out in the absence of atmosphere.
Hence it is evidently clear that they did not go beyond the vertical of 190 miles. They went only 2} lac miles oblique.
4. The astronauts of the space ship Appllo complained to the space scientists of NASA they had not the clear vision due to the accumulation of snow and mist on the window of the Appollo. It is a matter demanding deeper prove that if at all they went 24 lac miles high up, how could there be snow or mist whose formation requires the temperature below zero degree in the absence of atmosphere ? Granted that the snow or mist accumulated on the window, it should be dried up by the sizzling heat of the sun. Any how the astronauts of the space ship Appollo have confirmed that they could see nothing out of the spaceship as their vision was obstructed by snow or fog.
published by
5. Even the pictures exhibiting the flight direction of Appollo, as Cape Kennedy, clearly reveals that the spaceship went oblique,
Secondly, according to the accepted belief of science the sun is the centre of the solar family, and mercury, venus and the earth are around it. As the moon is the sub-planet of
For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
DID THE SPACESHIP APPOLLO LAND ON THE MOON
earth, it rotates along with the earth in the same orbit. The moon is ahead of the earth, as it makes an inclined angle of 5 degrees to the orbit. But those who believe the earth to be the centre of the planets declare that the moon is above the earth, which is not admitted by modern science. Then why should they launch Appollo vertically upward? To send it oblique is quite relevent with the notions of science.
when the moon is really at a vertically height from the earth and not at some oblique distance, the deviation of the Appollo itself establishes that it did not land on the moon, but on some mountain 2.5 lac miles away on the area with 5 crore miles diameter in the mid region of Bharat Kshetra.
6. If Appollo had really landed on the moon, as stated by the space scientists, then as the moon appears from here like a circular dish with 9 inch diamenter on the full moon day, the earth as viewed from the moon must appear like a saucer with 36 inches or 3 feet diameter, the earth being four times bigger in dimensions than the moon. But none of the space snaps or photos released by Cape Kennedy Institution reveal so, which is a clear proof that the Appollo did not land on the moon.
7. The place where the space-ship Appollo landed abounds in stones, earth, pebbles and dampness etc. which is a full proof investigation that the area is some mountainous region.
8. U. S. A. and the U. S. S. R. are rivals of each other in matters of space research activities. Rather the U. S. S. R. is two steps ahead of U. S. A. in space research. The American Appollo 11 is the focus of space research activities while Russian Luna 15 had been in space since long. They say that Luna 15 also landed on the moon along with the Appollo, but the U. S. S. R. made no such vital declaration regarding the achievement of Luna 15. Even in the wake of winning global publicity for the achievement of Appollo 11, Russia Kept a mysterious mum which by itself undoubtedly shows that some secret is withheld.
9. The scientists have given no clarification of their assumption regarding of the origin of the moon, the distance between the earth and the moon, the atmosphere and the biological life on the moon, even to this date.
10. Just as Columbus started to find India but reached America, and went on believing America as India. This illusion of his was not cleared till he breathed his last. In the same way, the land, Americans take for the Moon, and where they claim to have landed is in fact no moon but some part of the earth itself. This illusion is being dispelled by Indian Philosophers and will be clarified by some scientists in days to come.
Because science has not been able to stand wholly on the stable foundation, it makes vigorous, propaganda like:-"We have landed on the moon, there is nothing but earth on the moon etc." with a view to giving shock to the Indian beliefs. We have beautiful description of the moon in Indian classical books. The peerless Indian poets like Kalidas and Bhav Bhuti have so often depicted the beautiful moon in their poems.
11. The moon has been viewed or considered from different angles of vision in the Indian Vedas, Vedangas and Jain Agamas. The description of the moon as given in the
For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP ancient books like Suryapragnapti, Chandrapragnapti as well as the Vedas provides enough evidence that the Appollo did not travel towards the moon.
12. As long as reference to the pictures of the earth and the moon, or of the earth from the surface of the moon is made, let'me candidly say that if the details of these pictures are scrutinised with the aid of photographic art such pictures can not be snapped.. ."
.
!!!
!
!
As the camera, is facing the moon and the horizon of the earth is in between, bigger portion of the earth and smaller portion of the moon is visualised. It clearly appears that the shot has been taken from one side of the earth and the moon is on the other side. Hence, the earth is seen on the horizon of the moon or the moon is seen on the horizon of the earth, what is the real truth?
i !
:
)
How can pictures be snapped if the astronauts circumambulating the moon happen to come between the earth and the moon.
Thus it becomes quite clear that what ever pictures are published in foreign magam zines do not depict the moon.
13. Appollo 8, 9 and 10 were also launched likewise in the space prior to Appollo 11. But on every occasion the astronauts gave differnt versions of what they saw there, Some one said, "There are plains on the surface of the moon: another said, "There are deep valleys on the moon", and some one described the moon as an ocean of sand. Others described it as a dead volcano, which clearly reveals that they did not land on the moon. So whatever knowledge, the Appollo Astronauts gathered was not about the moon but about some unknown region of the earth.
14. Now and again, it has been mentioned in the notes from Cape Kennedy that the composition of the moon is like that of the earth. Hence it is clear that the place where
7
74) TV ? the Astronauts landed was some unknown part of the earth. d was some unknown part of the earth
.. 15. On one hand they say that the moon is devoid of atmosphere, there is neither rainfall nor water there. But according to the announcement from Cape Kennedy the astronauts found wet soil at the depth of 5 or 6 inches, which clearly reveals that they did not land on the moon.
16. The scientists assert that there is no atmosphere on the moon. When there is sizzling sunshine on the moon, there is no possibility of wet soil at the depth of 5 or 6 inches. But strange to say that the institution at Cape Kennedy has declared about the wet soil at the depth of 5 or 5 inches.
It i s This proves logically that there is atmosphere there, and if there is atmosphere, it is no moon.
i7. When the astronauts of Appollo 11 returned to the earth safely, they were kept in quarantine for atleast 15 days lest others should be infected. After launching Appollo 12 they announced that the astronauts had no infection, hence the future astronauts need not be kept in quarantine. This clearly proves that they did not land on the moon but went to some unknown region of the earth. When there is no atmosphere on the moon, how did the dreadful thought of infection arise in their minds ?
For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
DID THE SPACESHIP APPOLLO LAND ON THE MOON
18. The composition of the rock or soil brought from the moon are stated to be like those of the earth.
Hence, it clearly shows that the Appollo did not land on the moon.
19. When the Appollo was launched, it took a flight at 70 with the equator and the moon was viewed at the angle of 27° from the equator, when the difference between the angles of the earth and the moon was so much, how could the Appollo so launched, land on the moon ?
20. None of the Appollo space ships has till to-day orbitted round the earth from the north to the south. All the Appoloes travelled from the east to the west, which clearly reveals that after reaching the vertical height of 190 miles, the Appollo turned oblique and went as far as 2.5 lac miles towards the east.
21. When the space ship Appollo 12 took the return journey, plenty of dust particles and pebbles began to float inside the Appollo, so much so that the Astronauts began to suffocate. They were therefore instructed to take pills for soothing. The question arises, when there is no air in the vaccuum, how can particles of dust etc. begin to float within ? This clearly indicates that they landed on some place unknown to them.
22. The scientists say---"It is extremely cold on the moon, so no human being can survive there" The presence of cold means that there is air, i. e. atmosphere on the moon which logically leads us to conclude that the place can not be the moon.
23. China, a mighty nation, which has-major part of the global population, does not corroborate with the view, "that the Appollo landed on the Moon", or rather say that more than half of the global population does not support this idea, which clearly reveals that the Appollo did not land on the moon.
24. When there is nothing but soil or dust on the moon, this betrayal of heavy budgetary expense after the wild goose chase on the moon, this manufacture of Astronaut's dresses costing millions of rupees, as well as the display of millions of mechanical spareparts of the spaceship Appollo are nothing short of lavish eccentricity to delude the people. Exhibitting enormous cost America wants to infuse budgetary fear involved in such research in the minds of othor nations so that it can conceal the reality.
25. In the same way, a list of questions sent to NASA, (Cape Kennedy), has not been answered so far, which indicates that the real thing is hidden in their research or they want to camouflage the real fact.
If any intelligent person ponders over the aforesaid arguments, he will definitely conclude that the spaceship Appollo did not land on the moon. It shot up 190 miles vertically up and then diverted to travel 2.5 lac miles and landed on some unknown part (a mountainous region) and finally returned. Epilogue :
Lastly I can not but say that compared to the scientists working under the avarice of obtaining emoluments worth thousands or rather lacs of doollars, the saints who live a
a life of abnegation, self restraint and penance ever and always contemplate selflessly on Jain-Education International For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP the good of the cosmos. Whatever invention or philosophy they have developed aims at saying that "To land on the moon is difficult for a human being, but at the same time the incident can not be untrue".
It will be no exaggeration to dub this space research programme of America as a sort of espionage.
It can be learnt from the deep, sober probe that this is a planned strategy based on the diplomacy of foreign rulers to destabilise the roots of Indian Culture enbloc, so that the new generation of Indian people trained in the set up of their education system, may begin to look upon their priceless treasure of philosophy as vain wrangling of idle speculation on account of the fascinating conspicuousness of science.
Appeal :
It is expected of persons with inquisisitive interest that if they desire to know more regarding this subject may please go through nearly 25 books published by Rev. Muni Sri Abhaysagarji Maharaj and communicate for further solution with.........
The Earth Rotating Institute Mehsana, P. B. No. 4 (Gujrat)
So far as the shape of our earth is concerned, not only Jainism but all religions of the world say in one voice that the earth is ELAT, MOTIONLESS, SUFFICIENTLY THICK and WIDELY SPREAD IN ALL FOUR DIRECTIONS. When a Polish astronomer named Coperrnicus claimed the earth as spherical and moving and the Sun as hanging still, he was called a fool by the then Christian Priests. Later on Galileo, an Italian physicist, was convicted by the Christian authorities for the same offense. Still there is a society named FLAT EARTH SOCIETY in London which warns the people against modern teachings about the earth.
For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
A Questionnaire
As Regards the Modern Geographical Scientific Inferences
In the form of Criticism
(1)
1. What are the rational proofs that the earth is round ?
2. How is it that the earth is flattened at the both the poles-the north and the south ?
How was this determined? Was it determined by going over there ? or by any
other experiment ? 3. How was it determined that the earth is 93,000,000 miles away from the sun ?
4. How was it determined that the speed at which the light travels is about 1,86,000
miles per second ?
5. How did science come to such conclusions as
(i) the stars are very far off; (i) all these stars shine like the sun; (iii) the light of some of these stars has not yet reached the earth; and (iv) there is also a particular star whose light takes 134 years to reach the earth.
What were the experimental processes to come down to the above conclusions ? 6. How does the sun shine ? Why is the moonlight Cool ? Where did it come from ?
What do scientists think about it?
7. It is so said that (i) the earth also shines just as the moon does; (ii) it appears shining
from the other planets also; (iii) its photographs have been published too. How is all this believed to be possible ? What makes the earth shine ?
8. Why does the digit of the moon increase or wax in the bright half and decrease or
wane in the dark one ?
9. How are the seasons of the summer and the winter caused ?
For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP 10. The sun is 13 lacs of times bigger than the earth; thus the light of the sun must spread
all around the earth. If a single grain of mustard is placed before a shining bulb of 1000 candle power, it will be illumined all around. How is it then that the eastern
hemisphere is completely dark ? 11. What do you mean to convey by naming one pole as the North Pole and the other as
the South One ? Were they determined by going over there ? Is there nothing bey
ond them now ? Are they the extremities of the earth ? 12. How was it determined that the moon is 2,50,000 miles away from the earth ? 13. What do you really understand by the term 'The force of gravitation' ? 14. What are the bases for the scientists to make their inferences about nabulae and
meteors ? 15. The American scientists have proclaimed the existence of life (organism) on the
other planets. Can there be original facts to support their inference ?
Greatness of Ancient Indian Scientific System
Reference to Indian science will be incomplete, unless we state that the greatness of Indian scientific system lies in the fact that Rishis have introduced them in life ta such a degree that it has become a spontaneous and natural part of life. If on a particular occasion vital force called Ganapati is desired, there is provision for its worship and acquistion. Similarly all other activities required on scientific basis are made a part and parcel of actual practices. It is really amazing to see how subtle scientific principles have been reduced by Indian Rishis in the form of simple practices related to Dharma and culture. Cultural celeberations are also an example of the same phenomenon.
Form of Indian science, its basic principles and its innumerable practical applications have been forgotten incurse of last three thousand years due to ignorance of technical, definitions. Along with it spepeculative and meaningless dirt has accumulated on Indian intellect during this period. Tradition based on scientific principles have weakened due to continuous onslaught of foreign invaders. And the "enlightening" western education has completely divorced a vast mass of people from the scientific tradition. We have renounced our traditions because the foreigners considered them to be meaningless customs. It is desirable that we should look into these practices and principles and then we shall find that materiel science is insignificant in comparison to this. Let us dedicate ourselves to them. They will show us the way clearly.
* Dr. Anil Taneja
For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
A Questionnaire
About The Rotation of The Earth
In the form of deliberations
(II)
1. What are the proofs to show that the earth rotates on its axis, and also goes around the ** sun ?
2. If the earth rotates, why, do all the substances on it do not scatter themselves here and
there? 3. When the earth turns up side down-why do the small and big buildings, huge mou- ntains, the seawater and various organismis not overturn ? 4. Why does the earth revolve along an oval orbit ?
5. Who determined that the orbit of the earth was ovalshaped ? How was it determined ?
6. What is the position of the earth in the supportless sky?
7. Does the earth really rotate and revolve ? Which forces do this ? 8. The earth rotates on its axis in 24 hours, and takes a year to go round the sun. Who
controls and directs this so that there may be no hitch or disturbance in between ? 9. If we go high up in the sky in an aeroplane or in any other such contrivance, can we
reach our any destination quite soon even though the earth rotates and revolves ? if this is posible, why should rockets go round the earth ?
10. At what speed per day does the earth rotate on its axis ?
11. How much does the earth travel per year ? In what way does the earth go round the
sun ? 12. Does the moon rotate or revolve ? 13. Does the moon go only round the sun ? or does it rotate on its axis too ?
For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
16
14. At what rate of speed does the moon rotate and revolve?
15. The sun with its family of the planets of the solar system revolves very speedily towards one other planet or point. What is that point? At what rate of speed does the sun rotate?
JAMBOODWEEP
What is the purpose of saying "With its family of the planets of the solar system"? 16. What proofs are there for the rotation or revolving of the sun?
17. What is the proof to support the statement that the earth is inclined at an angle of 23 degrees from its axis when it goes round the sun?
18. How was this angle of 23 degrees formed between the earth and its axis? How is it that it has remained unchanged so far? What are the forces that control it?
19. If the earth rotates so speedily, must not the winds blow so violently? And that too from the West to the East?
20. The moon rotates on its axis, and the earth also rotates on its axis. Then how is it that the same one portion of the moon always appears before us?
21. The orbit of the earth round the sun runs over 57 crores of miles; and that much distance is covered by the earth within 365 days. Then according to the arithmetical rule of the three we have to believe the rate of the earth along its orbit to be 15,61,644 miles per day; 65,069 miles per hour; 1084 miles per minute; and 18 miles per second. Is this to be presumed even in the present times?
Jnan and Vijnan
Jnan is the base of vijnan. When Jnan is made the base of vijnan, man is saved from the harmful consequences of vijnan, but gets all its benifits. If you relate and integrate all variety with some unity, Jnan will properly regulate vijnan in such a manner that the vijnan which cause mortality, will lead to unitary immortality. Only when vijnan is seperated from Jnan then it becomes harmful. In Other words knowlege must be at the base of science. A science deprived of and bifurcated from knowledge causes disaster, and perhaps the sufferings and anxiety of the world today are due to the fact that there is no "knowlegde" to regulate science. The two have become bifurcated.
For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
A Questionnaire
A Challenge to the Modern Scientists.
Is the Earth Round ?
(III)
1. If the earth is round
Water seeks its own level. It rolls down on uneven surface. Then how is it that the Waters of the seas and oceans remain on all sides?
2. If the earth is round
How is that uptill now those who have gone round the earth, have gone from the East to the West ? And even now why do rockets go round the earth from East to the West?
3. If the earth is round
Is there any possibility of flying through the equator to the north Pole, and through America to the South Pole. and again back to the equator ? Has any one attempted
this so far ? If not, Why ? 4. If the earth is round
The solar eclipces that took place on 30th August, 1905 was fully visible in North-West Africa, the North sea, Greenland, Iceland, North Asia, Siberia, and British America,
How was it that this solar eclipse was visible simultaneously in America and Asia ? 5. If the earth is round
The heights of the glaciers should be the same in the north and the south. But it is not so. In the south America the glaciers are 1600 feet high, but in the North they go down up to 400 feet. Why is it so ?
6. If the earth is round
Who does vegetation within the area of 200 miles around the north pole differ from the vegetation 200 miles around the south pole ?
For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
18
JAMBOODWEEP
7. If the earth is round
In Greenland, Iceland, Siberia and other regions near the cold arctic zone there.grow potatoes, peas, grams and barley; whereas in the South on 74o latitude not even a single animal is found. Why is it so ?
8, If the earth is round
The dawn period on any northern latitude must correspond to the dawn period on any similar latitude in the South. But it is not so. In the north on 80° latitude the dawn period lasts for 60 minutes; at the same time in the year near the Mediterranean line it lasts for 15 minutes, and in the south on 80° latitude at Melbourne in Australia it lasts only for 5 minutes. Why does it happen like this?
9. If the earth is round
Rev. Father Johnston has written in his account of his explorations in the southern latitudes: "Here the dawn period and the sunset time last for 5 to 6 minutes only. As soon as the sun reaches the horizon, we fully prepare ourselves for the night; because no sooner does the sun set than there is a very dark night." How can this be consistent? There should be dawn and dust at the same time on the northern as well as the southern latitudes.
10. If the earth is round
Captain J. Ross and Capt. Froshire travelled as far off as they could towards the south in the Arctic Circle. There they measured the heights of the mountains to vary from 10,000 feet to 13,000 feet. On further search they came across an ice-wall 450 feet to 1000 feet high. The top surface of this ice-wall was quite even. They continued walking straight on this wall constantly for four years, and covered a distance of 40,000 miles. Even then this wall did not end. How can this happen if the earth is round ? On this latitude the circumference of the earth is only 10,700 miles. But those explorers covered 40,000 miles by constantly going on and on for four years. What does this show?
That the earth is round !!
11. If the earth is round
The distance of one degree fatitude towards the Tropic of Cancer in the north is belived to be 40 miles; but the same towards the Tropic of Capricorn in the south measures about 75 miles. Moreover, as we go forward towards the Atlantic, this distance increases and reaches upto 103 miles. Why does it happen like this?
12. If the earth is ronnd
The explorers of the North Pole report that towards the North Pole it is extremely difficult to lift up even 100 lbs of weight. Whereas the South Pole report that towards the south Pole it is extremely easy to lift up a weight of even 300 to 400 lbs. Why is this diflerence ?
For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
A QUESTIONNAIRE 13. If the earth is round
the Red Sea. But
The Mediterranean Ocean should be only six inches away from it is not so. Why?
14. If the earth rotates
The earth, having a diameter of 25,000 miles, to finish one daily revolution within 24 hours will have to cover about 1000 miles per hour. Thus when the earth runs at a speed of 1000 miles per hour, how does it remain in a good order with the animate and inanimate beings, big mountains with so many things on them, these seas, oceans, and rivers on it ?
15. If the earth rotates
Chicago is at a distance of the 1000 miles from New York. Can any person reach Chicago if he raises his aeroplarie and keeps it steady in the sky till he views Chicago below him on the rotating earth? Can a person reach San Francisco in the same way
keeping his aeroplane șteady in the sky ? 16. If the earth rotates...
The earth goes forward at the speed of about 16 miles a minute. Thus every minute the earth changes its position. Now if one shoots a bullet, how is it possible for the bullet to reach its original target ? And yet we see in practice that a clever shot never misses its target. How can this happen?
17. If the earth is round
Eric Canal from Loke Post to Rochester is 60 miles long, the circumference of the mouth of this canal ought to be 610 feet; in comparison with both the ends the middle part must be of 56 feet. But the report by the state engineers show that this
height is less than even 3 feet. Why so ? 18. If the earth is round
How is it that the level of the water is the same though there is sea on both the sides of the Swez Canal ? In comparision with the coast the middle part must be 166 feet
high; but why is it not so ? 19. If the earth is round
Geographical scientists say that the topmost part of a ship coming from a long distance is seen first; and then gradullay the entire ship becomes visible, But with the help of a binocular, that very part which appeared as the topmost part appears as the entire ship. If a photograph is taken, then the entire ship appears in it. Why so ? Does
the binocular or the camera remove the curve of the earth in between ? 20. If the earth is round
How can the people going to or residing in the area below the Mediterranean Line view the Polar Star ? How is it that the Polar Star appears upto 300 latitude in the south?
For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP 21. If the earth is round
In the Arctic and the Atlantic Circle correspondingly there should be nights and days of 3 months each; but it is not so. As shown in the Nautical Almanac published by the Jury of Navigation at Washington the longest day in the South is of 16 hours and 56 minutes on the Settled island on 70 latitude; whereas on the same latitude in the North in Norway at Hamerfast the longest day is of full three months. Why
is there such a difference ? 22. If the earth is round
In the South Arctic regions the ordinary sound of a pistol firing is heard as intense as that of a big cannon. And the noise of a breaking mountain sounds like that of the deluge. It does not happen like this in the North Arctic regions. As reported by Captain Hole—the explorer, the sound of a gun fired is heard even beyond 20
feet, with much difficulty. Why does it so happen? 23. If the earth is round
Captain Mill reports in the account of his travels that in the Arctic Regions one can see as far as 40 miles; but the explorers of the North Pole say that one very easily see there as far as 150 to 200 miles, Why and how does this happen?
24. If the earth is round
'Harpers' Weekly-As American periodical in its issue of 20th October, 1864 reports : “In the North from Mount Doncomprego in Cloreda Election people were able to send a message to Mount Allen at a distance of 183 miles; with the help of a heliograph”. How did this happen ? Because in the distance of 183 miles in the middle the height of the earth must be 22,306 feet if the earth is round. In fact it was not so: then how was this posible ?
25. If the earth is round
From the terrace of a ship standing in the English Channel one cannot simultaneously see distinctly-the light house on the French coast and the British coast. But they can be seen. Why is it so ?
*O*
For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jaina Jyotisha Vijnana * Dr Sajjan Singh Lishk, Patiala
Fyetisa Vijnana means 'Astronmy'. Since the advent of civilization, man has been striving for the mathematical and scientific formulation of the real world around. According to Jaina tradition; Jyotisa Vijnana formed part and parcel of Jaina philosophy. All the 32 Agamas (sacred texts) of Jaina cononical literature are encyclopaedic in contents including abundance of profound knowledge of Jyotisa Vijnana as well, yet Suryaprajnapti and Candraprajnapti are the explicit sources of Jaina Jyotisa Vijnana. They are written in Ardha-Magadhi (half-Magadhi) language. Besides me, scholars like Dr. Shakti Dhar Sharma, Professor Lakshmi Chandra Jain, and Dr. Radha Charan Gupta have, of course, been pursuing their research activities in this direction and have produced some learned research papers also, but the need for an exhaustive analysis of astronomical data embodied in the Jaina canonical texts has so far been encroaching the minds of researchers. The absence of any such venture in this hidden treasure of knowledge has raison d'etre created a big gap in-between Fyotsisa Vedanga and Siddhanta periods in history of ancient Indian astronomy. This gap (about 1200 B. C. to 200 A. D.) is popularly called as the dark period in the history of ancient Indian astronomy. Need it be stressed upon the role of mathematical analysis of Jaina astronomical data in order to evaluate in its true sense the foreign influence upon the continual development of ancient Indian astronomical thought till some early centuries of Christian era.
It is to be emphasized upon the pre-requisite that we must develop our frame-work of mind like that of Jainas who lived about 2500 years before; so as to delve deep into the secrets of their astronomical system. Attention may be drawn towards the construction and development of still newer models in fields like nuclear Physics in the modern era. Thus it is not quite unnatural that the ancient man had to take many strange and peculiar steps in the process of emergence of astronomical thought which remained centuries together garbed in the religious lore. Jainas had a peculiar notion about the shape of earth which was regarded as made up of land masses alternately surrounded by a large number of ocean rings. Jambudvipa (Jambu-island) is the central island and Bharatayarsa (India) is situated in its south eastern quarter. The mount Meru is situated at the centre of Jambudvipa. Two suns and two moons etc. are encircling about Meru in their respective mandalas (diurnal orbits). The distance of sun from Meru increases by 2 yojanas per solar mandala for 183 days of southern course of the sun from Summer solstice day upto Winter solstice day and vice versa. One diurnal circle is described by two sums, each desaibing one half Similarly the two moons describe one diurnal circle in one lunar savana day i. e.
For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAMBOODWEEP
the period from moonrise to moonrise. A mathematical treatment of this data leads us to the view that Jaina astronomers did not orthodoxically believe, in its strictest sense, in the theory of two suns etc., but they had attempted in a scientific manner to develop a tentative astronomical model of the cosmos so as to make out a sensible interpretation of the phenomenon of the cycle of day and night etc.
The concept of solar or lunar mandalas spread over 510 yojanas in the north-south direction with respect to Meru, implies a notion of declination. The mount Meru situated at the centre of diurnal circles of two suns etc. possesses some characteristics of the celestial north pole. The Meru has so far been an object of imaginary and fabulous size and shape but according to our treatment of the relevant data available in the Jaina canon, it has de facto meaningful dimensions. The Meru has a height of 99000 yojanas above the flat earth and a depth of 1000 yojanas below into that. It has a diameter of 10000 yojanas on flat earth and 1000 yojanas at its top. As a matter of fact, Jainas had three kinds of measures of length. Thus three kinds of yojanas viz. atma yojana, utsedha yojana and pramana yojana were prevalent in those times. The magnitude of a pramane yojana is equivalent to 500 atma yojanas or 1000 utsedha yojanas. Besides, the yojana of Tiloya Pannatti, a non-canonical Jaina work of Yativrisabha (about 5th/6th century A.D.) is equivalent to oneeighth of a pramana yojana. Keeping in view the diversity of relation between different types of yojanas (or Yojanas), if the dimensions of the Meru, radii of solar mandalas, and radius... of Jambudyipa etc. be converted into one and the same measure of yojana (or Yojana of Tiloya Pannatii it may be scientifically seen that the celestial distances were measured with the help of a gnomon in corresponding distances over earth. Such a notion has not so far been unearthed anywhere else. Consequently, the circumference of Jambud ipa whose diameter is one hundred thousand (100000) yrjanas, is coincident with the parallel of maximum declination of sun. The horizontal plane of an observer situated at 23.5° North (maximum declination of sun) passes just over the top of Meru. This cannot be a matter of mere chance that the dimensions of the Mern fit into some astronomical constants of the Jaina school of astronomy.
Besides, if the distance of sun from the Meru on the Summer solstice day be taken as constant, the axis of the Meru describes an imaginary circular locus corresponding to the sun's motion on ecliptic. The lamina bounded by the aforesaid circular locus of the axis of the Meru has been called as samatala bhumi (plane earth) in Jaina canonical texts. The plane of samatala bhumi is parallel to the plane of ecliptic. It indicates a notion of obliquity of ecliptic. Furthermore, we find that the arcual distances of sun, moon and other Jyotiskas (astral bodies) from samatala bhuni were called as their heights respectively. In accordance with this concept of 'height', the moon was regarded as 80 yojanas higher than the sun. Shankar Balkrishna Dixit ascribes to it the reason that the the moon moves among the stars. Stars being higher than the sun led them believe that the moon also moves higher than the sun. But the concept of height' does not imply, indeed, the sense of vertical height of moon over sun, rather it depicts a notion of latitude of moon. This idea is confirmed from the fact that the notion of latiude of moon is also reflected from their knowledge of the lunar occultations with the 28 Naksatras (asterisms). Some Naksatras always occult the moon from the southern direction, some from the northern direction whereas some occult the moon from both the northern and southern directlons depending upon the position of
For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAINA JYOTISA VIJNANA
moon's nodes. In this way, Jainas possessed a unique knowledge of the belt of lunar Zodiac. A crude notion of the motion af lunar nodes, Rahu and Ketu, is also implied therein. It is worth-mentioning here that the well-known American astronomer, Neugebauer, has attempted to show that according to Babylonians, the moon had a zigzag motion. Jainas had also a sound knowledge about the motion of moon. They knew the latitude of moon in no less better a manner than ancient Babyloniana did.
Jainas had also studied the phenomenon of eclipse formation. In the context of Jaina texts, the shadow as implied in the concept of parva Rahu (parva means half lunar month and Rahu denotes moon's ascending node these days) covered the sun or the moon at least once in a period of six months and specifically the sun after 48 years and the moon after 42 months. It has been mathematically shown in our research paper presented at the Jaipur session of Jaina Vishva Bharati in October 1975, that Jainas had a unique contribution in expressing the cycles of eclipses in eclipse-years. Consequently, the 336 eclipse-years lunisolar cycle of eclipses is no less better than the Metonic cycle. The Jaina cycle of eclipses compared to other world cycles of eclipses is absolutely distinct in its features.
23
67
Besides, Jainas have a great contribution towards the evolution of graduating the Zodiacal circumference. Firstly, the Zodiacal circumference was graduated into 27 days and subsequently into 819 22 muhurtas of a lunar sidereal revolution, 54900 gagana khandas) (celestial parts) and finally into 360 saura days (a saura day corresponds to the time taken by the sun. to move on 1/360th part of the Zodiacal circle). Later an attempt to divide the Zodiacal circumference into 27 Naksatras (asterisms) of equal amplitude system is also hinted upon. However, we find that in China also, the Zodiacal circumference was graduated in the number of days in an year. But the Jaina theory of graduating the Zodiacal circumference is quite independent of any foreign influence.
Jaina texts give an appreciable account of measuring the time. The time of day elapsed at any instant was found out bp measuring shadow length with the help of gnomon. In the second annual seminar of Astronomical Society of India, held at Kodaikanal in March, 1975, I have presented an analytical study of three kinds of gnomon experiments. Firstly, the Atharva Veda gnomon experiment, as elucidated by the grammatical analysis of Dr. Shakti Dhar Sharma, was designed to standardize 'muhurta' (muhurta'=48 minutes) as the fundamental unit of time. Secondly, according to Jaina texts, the time was measured as a function of shadow. Thirdly, Jainas had used gnomonic shadowlengths in determination of seasons.
One more interesting point is that the time-units in Atharva Veda are 30-fold, viz. a month is divided into 30 days and a day into 30 muhurtas etc. We have called it as Trigesimal system of time-units. Jainas had used this system and served as a medium for its convertion into Sexagesimal system.
It is worth appreciating that kinematical studies of planets like Venus have also been reported in Jaina texts. The velocity of Venus in different parts of lunar Zodiac has been compared with nine conventional velocities like those of elephant, horse, snake and cow etc. Many interesting results like the phenomenon of heliocentric rising of Venus have been obtaiued from the kinemtaical studies of Venus.
For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
24
Consequently it is obvious that Jaina canonical texts abound in many mysteries of ancient lore of astronomical thought and many of them are yet to be unravelled through an intensive investigation of some works like Karma Pahuda, Bhadrabahu Samhita, etc. The study of Jaina school of astronomy has initiated the cumbersome task of filling in the big gap in between Jyotisa Vedange and Siddhanta astronomy. It has opened up new horizons for penetration into the coutemporary Buddhist School of astronomy. An intensive project is the need of the hour so as to delve into the secrets of ancient Indian astronomy with the spread of Buddhism abroad. A well-known American scientist, Dr Pingree, seems to haxe overloo ked the achievements of Jaina School of astronomy whilst he ascribes to Mesopotamia the origin of ancient Indian mathematical Astronomy. In fact, such a project has been first undertaken under the supervision of Dr. Shakti Dhar Sharma, Physics Department, Punjabi University, Patiala (India). The period of Post-Vedanga pre-Siddhanta Jaina school of astronomy has suddenly come to lime light.
JAMBOODWEEP
For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ખાસ વાંચે ! વિચારો ! વાંચીને સત્ય જાણો ! ! ! | 0 શું પૃથ્વી ગોળ છે? ફરે છે ? 0 શું એ પેલે-૧૧ ચંદ્ર પર ઉતર્યું છે ખરા ? આ અંગે તર્ક શુદ્ધ વૈજ્ઞાનિક સાબિતીઓ જાણવી હોય તો પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)માં 50 લાખના ખર્ચે આકાર લઈ રહેલ શ્રી જબૂદ્વીપ યોજના નિહાળવા જરૂર પધારો ! ! ત્યાં | (1) વિશ્વનો આકાર (2) આપણી પૃથ્વી (3) દિવસરાત (4) પ્રહ માળા (5) ચંદ્રકળાની વધઘટ (6) ઋતુભેદ (7) લાંબા ટુંકા દિવસ રાત કેમ ? (8) ભારત-અમેરિકા વચ્ચે ૧૦ના કલાકનું સૂર્ય પ્રકાશનું અંતર કેમ ? આવા અનેક કૂટ પ્રશ્નોના ખુલાસાઓ, અનેક વિવિધ મોડલો, નકશાઓ. મશીનો આદિથી જાણવા મળશે ! ! ! જિજ્ઞાસુઓ જરૂર લાભ લે ! ! ! શ્રી જૈન આગમ મંદિર પાસે ભાતાખાતાની પાછળ, તળેટી પાલીતાણુ (સૌરાષ્ટ્ર )-364270 નિવેદક શ્રી વર્ધમાન જૈન પેઢી Serving JinShasan IIIIII 077922 gyanmandirakobatirth.org આવરણ - દીપક પ્રિન્ટરી : અમદાવાદ-૩૮૦ 001 For Personal & Private Use Only