Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશેળામાં
કવાર
-Zશૌખરાવજયજી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમલ ) પ્રકાશના છે
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ૫૦૮૨ ૨ બીજે માળે ગાંધી રોડ અમદાવાદ-૧
લેખક પરિચય : સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, સચ્ચારિત્રચૂડામણિ આ. ભગવન્તીમદ્વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબશ્રીના વિનેય મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
મૂલ્ય ૧૫૦
પ્રથમ સંસ્કરણ : નકલ ૫૦૦૦ વિ. સં. ૨૦૨૪ વસંત પંચમી
સર્વાધિકાર સુરક્ષિત
મુદ્રક : જયંતિલાલ સી. શાહ આચાર્ય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ પાણી દરવાજા માર્ગ – વડોદરા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
કમલ પ્રકાશન (પબ્લિક ટ્રસ્ટ) બે કાર્યો કરે છે.
(૧) પ્રાચીન જૈનશાસ્ત્ર ગ્રન્થોનો થતો વિનાશ અટકાવીને આ
ગ્રન્થોનું પુનર્મુદ્રણ કાર્ય કરીને એમનું આયુષ્ય વધારી દેવાનું પહેલું મંગળમય કાર્ય.
પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીની સંપૂર્ણ દેખરેખ નીચે આ કાર્યો અને ઝડપી વેગથી કરી રહ્યા છીએ. જેમ જેમ અમને જ્ઞાનખાતાની સંઘગત કે વ્યકિતગત રકમો મળે છે તેમ તેમ અમે શાસ્ત્રગ્રન્થોનું પુનર્મુદ્રણ કાર્ય કરતા રહીએ છીએ. આજ સુધીમાં અમે ઉપદેશ રહસ્ય (સંસ્કૃત) ગ્રન્થ (મૂ. રૂ. ૧૦-૦૦ પો. ખર્ચ જુદો) તથા ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા ( સંસ્કૃત ) નો પ્રથમ વિભાગ (મૂ. રૂ. ૧૫-૦૦) પ્રકાશિત કર્યા. હવે પછી તેના દ્વિતીય વિભાગનું પુનર્મુદ્રણ કાર્ય આરંભવાની અમારી મંગળ ભાવના છે.
આ આયોજનથી અમે બે વિશિષ્ટ લાભો જોઈ રહ્યા છીએ.
(૧) શાસગ્રન્થોને જીવનદાન (૨). જ્ઞાનદ્રવ્યની અઢળક રકમના ભાવી શકયા
દુરુપયોગનું નિવારણ અને એનો સુંદરમાં સુંદર વિનિયોગ.
જ્ઞાનખાતાના વહીવટદારોને અમારી વિનંતિ છે કે તેઓ આ સંસ્થા માટે જ્ઞાનખાતાની વધુમાં વધુ રકમ ફાળવી આપે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) અદ્યતન શૈલિમાં જૈનધર્મના શાસ્રીય ચિંતનને પુસ્તકો દ્વારા કમલ પ્રકાશન આપની સમક્ષ રજૂ કરે છે. આ સાહિત્ય :
આપણાં બાળકોમાં માનવતાની સુવાસ મહેકાવે છે યુવકોમાં સદાચારનો પ્રેમ પ્રગટાવે છે. પ્રૌઢાને આધ્યાત્મિક જીવનના પૂજારી બનાવે છે. આપણી પૂજય સંસ્થાને અદબભરી વિનંતિ રજૂ કરે છે.
બીજાં ઘણાં ઘણાં પુસ્તકો લખાઇને તૈયાર પડયાં છે પરંતુ પુસ્તકોમાં રોકાણ પામતાં નાણાંભંડોળના અભાવે ઝડપી ગતિથી એનું પ્રકાશન થઇ શકતું નથી અમારી સંસ્થા આપની પાસે ભવ્ય ઉદારતાની અપેક્ષા રાખે છે. એ માટે એક યોજના અહીં રજૂ કરે છે એ યોજના દ્વારા આપ અમારી સંસ્થાના કુટુંબીજનો અવશ્ય બની શકો એ હેતુથી આ સંસ્થાનું પબ્લીક ટ્રસ્ટ (રજી. નં. ઇ ૧૫૪૧) પણ કરવામાં આવ્યું છે; આથી બંધારણની કલમ ૧૫ B મુજબ દાનવીરોને કરમુકિતનો લાભ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
યાજના
રૂા. ૧૧૮૦૧ શ્રુતસમુદ્ધારક ૫૦૦૧ શ્રુતરક્ષક
શ.
સંસ્થા તરફથી પ્રકાશિત થનારાં તમામ અર્વાચીન પુસ્તકોમાં અમારી સંસ્થાના કુટુંબીજન તરીકે અમે આપનો ઉલ્લેખ કરીશું. આપને અમારી સંસ્થાનાં આજ સુધીમાં પ્રકાશિત થયેલાં તમામ અર્વાચીન પુસ્તકો ભેટ કરીશું. વિશેષ માહિતી માટે આવેદન પત્રો મંગાવી લેા.
પ્રકાશિત
સાધનાની પગદંડીએ ૨=૦૦
૨=૦૦
શરણાગતિ વિરાગની મસ્તી
૧=૦૦
ઊંડા અંધારેથી...
૧=૦૦
અધ્યાત્મસાર
૫=૦૦
રૂા. ૨૫૦૧ શ્રુતભકત રૂા. ૧૦૦૧ શ્રુતાનુરાગી
પુસ્તકા
ગુરુમાતા વિરાટ જાગે છે ત્યારે
વંદના
૨=૦૦
૨=૦૦
૨=૦૦
મહાપંથનાં અજવાળાં ૨=૦૦ જૈન દર્શનમાં કર્મવાદ ૧=૫૦
ટ્રસ્ટી મંડળ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્વાચીન પ્રકાશન વિભાગમાં
અમારી સંસ્થાના કુટુંબીજનો
શેઠશ્રી શાતિદાસ ખેતસી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ તરફથી કમલ પ્રકાશનને ઝડપી પ્રકાશન બનાવવા માટે જે વિશિષ્ટ સહાય મળી છે તેને અત્રે અમે તજ્ઞતાથી યાદ કરીએ છીએ.
શ્રુતસમુદ્ધારક : રૂ. ૧૦૦૧ શેઠશ્રી શાંતિદાસ ખેતસી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ
શ્રુતાનુરાગી : રૂા. ૧૦૦૧ • શ્રી માંડલિકભાઇ જે. ઝવેરી • શ્રી સુબોધચન્દ્ર લાલભાઈ • શ્રી કવરલાલ હીરાલાલ પારેખ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકાસનું મહાભિયાન પ્રકાશ અને અંધકાર.
આ બે સિવાય વનમાં કે ઉપવનમાં, જગતમાં કે જીવનમાં બીજું કયું તત્વ અસ્તિત્વ ધરાવે છે? ના. કોઈ જ નહિ.
પ્રકૃતિની ગોદમાં પ્રકાશ અને અંધકાર જ સંતાકૂકડી રમે છે.
મર્યલોકના માનવોના જગતમાં ય એ જ બે – વારાફરતી – આવ્યા કરે છે; સનાતન કાળથી.
અને...એ માનવના જીવનમાં ય પ્રકાશ અને અંધકારમાંથી જ કોઈને કોઈ જોવા મળ્યા કરે છે.
આપણે માનવ જીવનના પ્રકાશ અને અંધકારની અહીં વાત કરીશું. કાળી માઝમ રાત. કજજલશ્યામ અંધકાર.૧
થાક્યો પાક્યો જે કોઈ સ્પર્યો છે આ અંધકારને...એ ઘસઘસાટ ઊંદયો છે. આજે પણ ભીષણ અંધકાર યુગનો માનવગર ઘરરર...ઘરરર નસકોરાં બોલાવતો ઊંઘી જ રહ્યો છે.
ગાઢ નિદ્રા ! સ્વપ્નવિહોણી કુંભકર્ણ નિદ્રા!
અંધકાર યુગને એ કુંભકર્ણને જગાડવા ગમે તેટલો કોઈ ઢંઢોળે; કાને જઈને રાડ પાડે; પણ તે ન ઊઠે તે ન જ ઊઠે.
ન ઊઠતો આવો અઘોરી માનવ એ અંધકારયુગનો અવલ કુંભકર્ણ છે. પણ...
પણ સમય ચાલ્યો જ જાય છે. પળ પળનાં જળ કાળરાજની અંજલિમાંથી ટપકતાં જ રહે છે. ટપ...ટપ...ટપ. અને... હો ફાટે છે.
અંધકારયુગનો અઘોરી માનવ ઘોર નિદ્રાની ગોદમાં ઊંધી લઇને પોતાનો થાક ઓછો કરે છે. હવે ગાઢ નિદ્રા સ્વપ્નવતી બને છે.
૧ ઘોર મિથ્યાત્વ – અનાદિ મિથ્યાત્વ ૨ મંદ મિથ્યાત્વ – માર્ગાનુસારીભાવની પ્રાપ્તિ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિદ્રાધીન એ માનવ ખ્યાબની દુનિયામાં લટાર મારવા નીકળી પડે છે.
સુંદર મજાનાં છે સ્વપ્ન... એક એકથી ચડિયાતાં... પણ સ્વપ્ન એ સ્વપ્ન જ છે. સત્ય એ સત્ય જ છે. સ્વપ્નના આગાખાન પેલેસ કરતાં સત્યની નાનકડી પર્ણકુટિર ઘણી જ આવકારદાયિની.
હો ફાટયાના સમયનો આ સ્વપ્નદૃષ્ટા એની નજરે પસાર થતાં જતાં સ્વપ્નોને સ્વીકારી લે છે સત્ય, પોતાના દિમાગથી; એને આલિંગન દે છે ઊછળતા દિલથી. ખ્વાબની દુનિયાનો એ રાજા ઘડીભર તો મસ્તાન બની જાય છે.
પણ સ્વપ્ન એ સ્વપ્ન છે. સત્ય એ સત્ય છે. બેનો અભેદ કદી ન થઈ શકે.
નહિ તો પછી સ્વપ્નના લાડુથી જ પેટ ન ભરાઈ જાય? સ્વપ્નની આગથી મકાન સળગી ન જાય ?
નિમિત્તજ્ઞો કહે છે કે સ્વપ્ન પણ અમુક કાળે સત્ય બની શકે છે... આ એક મોટો આશાવાદ તો ખરો જ.
કાળરાજની અંજલિમાંથી પળ પળનાં જળ ધરતી ઉપર ઢળતાં જ જાય છે. અને... પરોઢ થાય છે. ૩
સ્વસ્થ માનવ જાગ્રત થાય છે. જાગૃતિ એ જ જીવન. નિદ્રા એ મરણ. “કૂકડે કૂક”ના મધુર સૂરોથી કૂકડો જાગૃતિનાં મંગળ વધામણાં દે છે. માનવનો અઘોર અંધકાર યુગ પૂર્ણ થયો. પ્રકાશ યુગનો આરંભ થયો.
સ્વપ્નોની દુનિયાની સરહદ વટાવી ગએલો માનવ આંખો ખોલે છે; ચોળે છે ; મટમટાવે છે. એ નવી જ દુનિયા જુએ છે. સ્વપ્નની મહેલાતો અલોપ થઈ જાય છે. સત્યની દુનિયાની ચાર દિવાલો, પરમાત્માનો ફોટો, બારી બારણું, વગેરે દેખાય છે.
તનમનને ગલગલિયાં બોલાવી દે તેવી ગાદી ઉપર હજી એ માનવ ઉઘાડી આંખે સૂતો છે. ૩ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ. ૪ સંસારમાં વસવાટ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાગેલો...છતાં સૂતો છે.
આંખે આંખ સત્યને નિહાળે છે. એને ના કબૂલવા મથતા મનને એક જોરદાર થપાટ લગાવે છે. બીજી જ પળે એ મન સત્યની વસમી કબુલાતને ? કબૂલી લે છે.
પણ... પણ કોણ જાણે કેમ? હજી તન તો એ ગાદીમાં જ પડયું છે. કેવો વિસંવાદ! માનવ જાગ્યો છતાં સૂતો રહ્યો છે !
પણ...થોડી જ પળો જાય છે. અને એકાએક પેલો માનવ બેઠો થઇ જાય છે. આંખો ચોળે છે, બગાસાં ખાય છે...આળસ મરડીને કાંઈક સ્વસ્થ થઈ જાય છે.
પણ...હજી સંતોષ થતો નથી. જાગતો માણસ ભલે હવે સૂતો નથી. પણ બેસી કેમ રહ્યો છે ! જાગતો અને છતાં બેસી રહેલો? અડધો જ ઊઠયો !!!
પરોઢની જ પળોનાં જળ હજી ટપકયે જાય છે, કાળરાજની અંજલિમાંથી ટપ...ટપ...ટપ.
અને...બેસી રહેલો જાગ્રત માનવ સફાળો ઊભો થઈ જાય છે. તન મનને ગલગલિયાં કરાવી દેતી ગાદીનો એ પરિત્યાગ કરી દે છે.
પ્રભાતિયાં ગાતી ગાતી રૂમઝુમ કરતી ચાલી જાય છે, પનિહારીઓ ઘર મૂકીને પાદર ભણી
હાલ્ય, હાલ્ય” કરતાં ચાલ્યા જાય છે, ધરતી પુત્રો ઘર છોડીને ખેતર ભણી; બળદોનાં પૂંછડાં મસળતાં...
બાળકો ચાલ્યાં જાય છે, ઘર ત્યાગીને શાળાભણી. સહુ ઘરમાંથી નીકળે છે.
પેલો બેઠેલો માનવ ગાદીમાંથી નીકળે છે ત્યારે. ૫ દેશવિરતિભાવ. ૬ સર્વવિરતિધર્મ – સંસાર પરિત્યાગ.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેમ જાણે માનવના જીવનની કૃતિના ગીતમાં પેલી પ્રકૃતિ તાલ દઈ રહી ન હોય!
કાળરાજની અંજલિમાંથી પળ પળનાં જળ હજી ટપકયાં જાય છે ટપ...૮૫...ટપ. અને...
હજાર હજાર કિરણે પ્રકાશતો સૂર્ય પ્રગટ થાય છે દૂરદૂરના અંતરિક્ષમાં. અને...ઊભેલો માનવ એકદમ ખંખેરી નાખે છે આળસને. એ કદમ ઉઠાવે છે..ચાલવા માંડે છે. ચાલ્યો જાય છે ઊંચે ને ઊંચે સૂર્ય, ગગનમાં ! ચાલ્યો જાય છે આગળ ને આગળ માનવ ભુવનમાં ! પક્ષીઓ કિલ્લોલ કરતાં ઊડે છે ત્રિભુવનમાં. તરુપર્ણો ખખડાટ મચાવે છે ઉપવનમાં!
કોયલ ટહૂકાર કરે છે વનનિકુંજમાં. માનવની પ્રયાણયાત્રાને પ્રકૃતિએ સવમુખે બિરદાવી છે.
એક પ્રશ્ન થાય છે કે આ કુંભકર્ણો-આ સ્વાસ્થો -આ સૂતેલા-બેઠેલા અને છેવટે ઊઠેલા જાગ્રતો-અને છેવટે કૂચકદમ કરી જતા આ નરબંકાઓ બાજામાં પડેલા બીજા અનંત કુંભકર્ણોને કેમ ઢંઢોળતા જ નથી !
એમની નિંદ કેમ ઉડાડતા નથી? પેલા સ્વસ્થોને કેમ જગાડતા નથી ? પેલા સૂતેલા બેઠેલા જાગ્રતોને કેમ ચલાવતા નથી?
પોતે ચાલવા લાગ્યા કે બસ. ઈતિશમ્ !! મહદાશ્ચર્ય!
પણ... આ આશ્ચર્ય લાંબું ટકતું નથી. બેશક, ઘણાએ તો આજુબાજુ જોયા વિના પોતાની કૂચકદમ આરંભી દીધી છે. પણ તેમાંના કેટલાકને જુઓ.
જુઓ; પેલા ખૂણે જાઓ.. આસપાસના સહુને સાદ દઈ રહ્યા છે જાગૃતિનો ! કુંભકર્ણોને ઢંઢોળીને ઊઠાડવા મથી પણ રહ્યા છે.
ઊઠે કે ન ઊઠે એ બીજી વાત છે. શાબાશ કેટલું સુંદર ! જાગેલો એક ઊંઘતા અનેકોને જગાડવા મથી રહ્યો છે. ડૂબતા અનેકોનાં બાવડાં ઝાલી રહ્યો છે.
૭ પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ ૮ સામાન્ય કેવલી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટી ચૂકેલો એક દીપ પોતાની શતશતજ્યોતથી જગવી રહ્યો છે બૂઝેલા સેંકડો દીપકોને !.
એ સાચું કે જાગેલા સહુ બીજાને જગાડી ન શકે. પણ એ ય એટલું જ સારું કે જાગેલો જ બીજાને જગાડી શકે.
ડૂબતાને તો અલમસ્ત તરવૈયો જ તારી શકે. બીજા બચેલા તો જાતને સંભાળીને પાર ઊતરી જાય ને તો ય ઘણું સમજો.
હા, જગાડવાની, તારવાની કે દીપ જલાવવાની ભાવના સહુને હોય; પણ સહુનાં એ કામ નહિ. એ તો શૂરા નરબંકાનાં જ કામ !
માનવ એટલે આત્મા.
અંધકારયુગનો એ માનવ એટલ તદ્દન બહિર્મુખ માનવ, સંસારના સુખોમાં જ રાચતો માચતો; અને વગર કારણે ય કોઈનાં ઘર લૂંટતો-ફાડતો.
સંસારનાં સુખોમાં ભાન ભૂલી ચૂકેલો, પોતાના આત્માને અને જગતના જીવોને જોવાની આંખો ખોઇ બેઠેલો કોઈ પણ માનવ અંધકાર યુગનો જ માનવ છે. પાકો કુંભકર્ણ છે.
પણ જૈન તત્ત્વજ્ઞાન જોરશોરથી પુકારીને કહે છે કે આત્મા જ પરમાત્મા બની શકે છે. અને એથી જ ભાવમાં પરમાત્મા બનનારો આજનો કે ગઇ કાલનો એ કુંભકર્ણનો આત્મા એક વાર પેલી કજજલશ્યામ રાત્રિમાંથી નીકળી જાય છે. એના જીવનમાં પહો ફાટે છે. અંધકારની તીવ્રતા ઘટી જાય છે. મંદ મંદ પ્રકાશ હવે એ અંધકાર સાથે હાથ મિલાવે છે. આ ત્રિભેટે રહેલો માનવ ભાવમાં જે સત્યોને સર્વાગે આલિંગવાનો છે એ જ સત્યોનાં એ અહીં સ્વપ્નો જાએ છે. અને એના દર્શને ભારે ખુશી અનુભવે છે. કાળ વહ્યો જ જાય છે. આત્માનો સંસાર ચાલ્યો જાય છે. પરોઢિયું થાય છે.
પેલા માનવના જીવનમાંથી અજ્ઞાનનો અઘોર અંધકાર નેસ્તનાબૂદ થાય છે સત્યની દુનિયાનું એને સાચું દર્શન થાય છે. પણ કોણ જાણે કેમ એ હજી ઊભો થઈ જતો નથી; રે! બેઠો પણ થતો નથી. શી ખબર? શું પેલી ગાઢ નિદ્રાની અને પેલી સ્વપ્નોની દુનિયાની પ્રીતની સુરાના પ્યાલા ખૂબ ઢીંચ્યા છે;
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
એની કોઈ ઘેરી અસરમાં ઘેરાઈ રહેલો હશે? સત્યને જોવા-જાણવા છતાં એને આંબવાની કાયરતા ! !
પણ થોડો કાળ પસાર થાય છે અને પેલી કાયરતામાં જબ્બર કાપ પડે છે. એક આંચકો મારીને આત્મા બેઠો થઈ જાય છે.
વળી થોડો કાળ પસાર થાય છે અને આત્મા પોતાના ગાઢ સંસ્કારોની ધરતીમાં કડાકો બોલાવી દે છે. ધરતી કંપે છે. માનવાત્મા ઊભો થઈ જાય છે.
હવે આને માનવ ન કહેવાય. મહામાનવ જ કહેવો જોઈએ. હતો એ પ્રારંભમાં અધમાત્મા; પણ જ્યારે પહો ફાટયો ત્યારે બન્યો સુજનાત્મા; પરોઢ થયું ત્યારે બન્યો અત્તરાત્મા; બેઠો થઈ ગયો ત્યારે થયો પરાક્રમાત્મા; અને હવે બન્યો. સર્વ સંગપરિત્યાગાત્મા ! પૂર્ણ પરાક્રમમૂર્તિ !
કેવી લાંબી વણઝાર ચાલી જાય છે એવી અગણિત પરાક્રમ-મૂનિઓની ! આમાં જે કેટલાક મહાપરાક્રમી હોવા સાથે અત્યત પરાથરસિક હોય છે તેઓ અનેક બીજાઓને જગાડતા જાય છે, અને કોને જીવન બક્ષે છે; અનેકોનાં આંસુ લખીને સાંત્વન આપે છે; અનેકોના દિલના દુઝતા ઘાવ રૂઝવીને એને મલમપટ્ટા પણ કરે છે.
જે ચાલવા લાગ્યા તે બધા ય આત્મા નહિ, અન્તરાત્મા જ નહિ, પરાક્રમામાં જ નહિ, પણ પરમાત્મા કહેવાય છે.
પણ તેમાં જે બીજાઓને પણ જગાડતા ગયા, બેસાડતા, ઊઠાડતા, ચલાવતા ગયા તે તો એવા પરમામાં કહેવાય છે જેમને જૈન પરિભાષામાં તીર્થકર ” કહેવામાં આવે છે.
આ પુસ્તકમાં કર્મવાદનું જે નિરુપણ કરવામાં આવ્યું છે તે કર્મવાદ ભૂતકાળમાં અગણિત તીર્થકર–માતાઓએ કહ્યો હતો. છેલ્લામાં છેલ્લો લગભગ પચીસસો વર્ષ પૂર્વે તીર્થકર ભગવાન મહાવીરે કહ્યો હતો.
જૈન દર્શનમાં “ઇશ્વર” જેવું કોઈ અનાદિકાલીન શાશ્વત સ્વતંત્ર તત્વ નથી. જૈન દર્શન તો દરેક આત્મામાં ઈશ્વરીય તત્વનો સ્વીકાર કરે છે. જે આત્માઓ પૂર્વોકત કુંભકર્ણ નિદ્રા, સ્વપ્નસ્થ અવસ્થા વગેરેને ત્યાગતાં ત્યાગતાં આ વિનાશી સંસારની મહોબ્બત સર્વથા ત્યાગી દે અને એ સંસારનો
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિત્યાગ કરે છે તે બધા આત્માઓ ઈશ્વર સ્વરૂપ પરમાત્મા બની શકે છે. ફરક એટલો જ કે કેટલાક મુખ્યત્વે પોતાની જાતના વિશુદ્ધીકરણમાં ઓતપ્રોત થઈને ઈશ્વરપદ પ્રાપ્ત કરે છે જ્યારે કેટલાક-બહુ થોડા-રોમરોમથી જગતનું પણ કલ્યાણ ઝંખે છે અને તે માટે ભગીરથ પુરુષાર્થનો જંગ ખેલી નાખે છે.
પરમાત્મા ભગવાન મહાવીરનો આત્મા પણ એક વાર કુંભકર્ણ અઘોર નિદ્રામાં જરૂર હતો. પણ “નવસાર-તલાટી'ના એમના જીવનમાં પહો ફાટયો; પછી તે જ જીવનમાં સદગુરુનો યોગ થતાં એ આત્માના જીવનમાં પરોઢ થયું. આત્મા અન્તરાત્મા બન્યો.
પરોઢ એટલે જાગૃતિ.
પણ આ જાગૃતિ પરોઢની છે એટલે એમાં ફરી ઝોકાં પણ આવી જાય એ ખૂબ જ સંભવિત છે
ભગવાન મહાવીરના અન્તરાત્માના જીવનના એ પરોઢમાં પણ ઘણી વાર એવાં ઝોકાં આવ્યાં અને ગયાં. જાગીને, બેસીને, ઊભો થઈ ગએલો એ આત્મા ફરી પાછો નિદ્રાધીન જીવનમાં ફેંકાઈ ગયો !
સહુના જીવનના આધ્યાત્મિક વિકાસમાં આવી ઉથલપાથલો તો થતી જ રહે. એવા આંચકાઓ તો આવતા જ રહે. તેજીમંદીના વાયરા તો સતત વીંઝાતા જ રહે.
પણ એટલા માત્રથી અકળાઈ જવાની કે હતાશ થઈ જવાની કશી જરૂર નથી કેમકે જાગૃતિ ૧૦ જ મહાન છે.
એક વાર પણ જાગૃતિને પામો. પછી કદાચ ગમે તે થાઓ. તોય તમારી પરમાત્મા દશા અફર બની રહી છે.
ભગવાન વીરનો આત્મા પણ એવી અનેક પછડાટો ખાઈ ચૂકયો.
એણે સર્વોત્કૃષ્ટ રાજવૈભવના જીવન પણ આલિંગ્યાં અને ઘોરાતિઘોર દુ:ખો પણ અનુભવી લીધાં. ૯ પુનઃ પુનઃ મિથ્યાત્વ પ્રાપ્તિ. ૧૦ સમ્યકત્વ ૧૧ ચક્રવત્તપદ ૧૨ સાતમાં નારકનાં દુઃખ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ઉત્કૃષ્ટ સદાચારના સ્વામી સંત પણ બન્યા અને નીચલી કક્ષાના શિથિલાચારી વેપધારી બાવા પણ બન્યા.
પણ અંતે પરમાત્મપદની વરમાળા એમના કંઠે આરોપાઈ ગઈ. નયસારનું જીવન એ પરોઢનું જીવન હતું.
યુગને કોઈ ગણતું નથી. ગણતરી તે પ્રકાશયુગની જ હોય ને! નયસારનું જીવન એટલે પ્રકાશ સંવત્સર ! ત્યાર બાદ અગણિત જીવનો પામીને વિશિષ્ટ કોટિના પચ્ચીસમાં જીવનને એ આત્મા પામે છે. દુ:ખમય અને પાપમય જગતનું દર્શન કરતાં એની આંખો રડી ઊઠે છે. અંધકારમય જગતને પ્રકાશ દેવા અંધકારને ચીરી નાખવો જ રહ્યો, પહેલો પોતાને અને પછી જગતને. ઘર ત્યાગ-તપના તાતા પુરુષાર્થના એ વાઘનખ પહેરે છે. અને સત્તાવીસમા જીવનમાં બેતાલીસ વર્ષની ઉંમરે સંપૂર્ણ અંધકારને ભેદી નાખીને એ આત્મા પૂર્ણ પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરે છે. તે વખતે જગતના જીવો ઉપર ચોંટી ગએલાં કાળાં ડીબાંગ કાર્મિક અણુઓના જથ્થાને નિહાળે છે. એ અણુના સર્જન અને વિસર્જનની પ્રક્રિયાને પણ જાણે છે, અને એની પ્રચણ્ડ તાકાત નીચે ચગદાએલા જીવોની કારમી કરુણતા પણ જુવે છે.
જગતના ખૂણે ખૂણે કરુણામયી માતા ભગવાન મહાવીર ફરે છે. સહુને સમજાવે છે. કાર્મિક અણુઓના ફોટ વિસ્ફોટનું વિજ્ઞાન, સર્જન-વિસર્જનનું તત્ત્વજ્ઞાન !
પરમાત્મા ભગવાન મહાવીરે કર્મનું જે વિજ્ઞાન કહ્યું તેમાંનું જ કાંઈક માત્ર -બિંદુ જેટલું-આ પુસ્તકમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.
આપણે સહુ કર્મના તત્વને સારી રીતે જાણીએ, એના વિસર્જનની પ્રક્રિયા સમજીએ અને એ પ્રક્રિયાને વેગીલી બનાવીને આત્મા મટી, અન્તરાત્મા બનીએ; અન્તરાત્મા મટીને પરમાત્મા બનીએ એ જ અભિલાષા.
૨૦૨૪ પોષ પૂર્ણિમા કોઠીપળ જૈન ઉપાશ્રય વડોદરા
લિ. ચન્દ્રશેખરવિજય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ કર્મવૈચિત્ર્યનું દર્શન અણુ-જગત
२
૩
૪
૫ કર્મબંધ
જીવ, જગત અને કર્મ
કર્મબંધના ચાર હેતુ
૧૪
(૧) સ્વભાવનિર્ણય -૩૯
(૨) સ્થિતિનિર્ણય –૪૩
(૩) બળનિર્ણય -૫૭ (૪) સંખ્યાનિર્ણપ -૭૪
૬
જડશકિત
૭ આધુનિક વિજ્ઞાન અને કર્મવાદ
૮ જીવાત્માનાં બે સ્વરૂપ : અસલી અને નકલી
૯ કર્મમુકિતનો ઉપાય
ક્રમદર્શન :
૧-૧૦
૧૧-૨૦
૨૧-૨૫
૨૬-૩૭
૩૮૭૫
૭૬-૨૩
૮૪–૯૧
૯૨-૯૩
૯૪-૯૯
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન :
સોમચંદ ડી. શાહ
સુઘોષા' કાર્યાલય જીવનનિવાસ સામે પાલીતાણું
નવી : કાયમી ઓફિસ To કમલ પ્રકાશન Co એટલાસ એજન્સીઝ ૫૦૮૨/૨ બીજે માળે રતનપોળના નાકે ગાંધીરોડ અમદાવાદ-૧
જશવંતલાલ ગિરધરલાલ દોશીવાડાની પોળ અમદાવાદ
સેવંતીલાલ વી. જેન ૨૦, મહાજનગલી, પહેલે માળે ઝવેરી બજાર મુંબઈ-૨
હસમુખ પી. પટેલ રા-૩૩૦૦, લેવાશેરી, અમદાવાદી પોળ, વડેદરા
ભુરાલાલ પંડિત સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર હાથીખાના, રતનપોળ અમદાવાદ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧]
કર્મવૈચિત્ર્યનું દર્શન મિત્રે, તમારી સામે હું કેટલાક પ્રસંગે રજૂ કરું છું. તમે તેની ઉપર વિચાર કરે. “આમ શાથી બન્યું?” “કેણે કર્યું?”
એક મોટું શહેર છે. તેને એક શાન્ત વિભાગમાં અત્યન્ત ધનાઢ્ય લોકેની એક સંસાયટી છે. આ સંસાયટીમાં વસત દરેક માણસ વિભવ-વિલાસમાં મસ્ત છે. રે! સાહેબને ટોમી કૂતરો પણ ખૂબ મેજથી રહે છે.
અહીં એક વાર એ જ શહેરને ભારે ગરીબ માણસ કંઈક મળવાની આશાએ આવી ચડે છે. બિચારો કેટલાય દિવસને એ ભૂપે હશે એમ ઊંડું ઊતરી ગએલું એનું પેટ કહી રહ્યું છે. લેહી અને માંસ તે જાણે ક્યાંય જેવા જ મળતું નથી. માણસ જે માણસ છતાં સાવ જ દીન હીન બની ગએલે છે. એના પગ ધ્રૂજે છે, માથે ગળા ઉપર છૂજે છે.
ધીમે પગલે એક કમ્પાઉન્ડના દરવાજે એ પહોંચે. કોઈ હરામખોર અંદર પેસી ન જાય તે માટે સાહેબે એક આરબ રાખ્યો હતો.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
હરામખારની વ્યાખ્યા આટલી જ હતી. જે શ્રીમ`તસ્વજન નહિ તે હરામખાર.
આરમ તાડૂકચેા ! “ચલે જાએ યહાં સે ! યહાં કુછ નહિ મીલેગા.”
કર્યાં જાઉં ? ધીરજને ય કાઈ હદ હાય છે. મારી ધીરજ ખૂટી ગઈ છે ! ' ભિખારી મનેામન ખેલ્યા.
લમણે હાથ દઈને બેસી ગયા. આંખે અંધારા આવતા હતા. આંખ સામે અને મેાત નાચતું દેખાતુ. હતું. એ હસ્યા. ‘ જીવન કરતાં આ મૃત્યુમાં અવશ્ય એછી કડવાશ હશે. કદાચ કાંઈક મીઠુ` પણ હેાય તેા ના નહિ.’
માતના પડછાયા જોતાં જ અને જન્મની યાદ આવી. કરોડપતિ પિતાને ત્યાં જન્મ ! આલ્યવય ! એકલા લાડકેડમાં પસાર થયું ! યૌવન ! અહા ! કેવો વિલાસ ! કેવા વૈભવ ! અને મારુ ય કેવુ' બેહદ ૭૭૪ વતન ! કોઈ વાતે અધૂરા નહિ. રાજ નવા પટના, રાજ પિકચર, રાજ મધુરજની !
પછી એની નજરે આગૈા પિસ્તાલીશ વર્ષની વયના કાળ ! એણે નીસાસા નાંખી દીધા ! વૈભવના સૂર્ય અસ્તાચલ તરફ ઢળવાની તૈયારીમાં જોયા !
સુરા-સુન્દરી અને સૌંપત્તિની રસલેલુપતા એ એના જીવનને રફેદફે કરવા માંડયું. એનું કૌટુમ્બિક સુખ વેરણછેરણુ થઈ ગયું ! એનું શારીરિક સુખ લથડિયા ખાવા લાગ્યું.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમવૈચિત્ર્યનું દર્શન
વૈભવને સૂર્ય અસ્તાચલને અડી ગયે! એક કટિપતિ શ્રીમંત ભિખારી બને! સહુથી તરછોડા !
બધી રીતે નિચેવાઈ ગએલે એક માનવ પાઉંના કટકા માટે કરુણ સ્વરે યાચના કરતો નજરે પડવા લાગે.
કેઈને લડકવા, કેટલાયને જીગરજાન મિત્ર, ચાર દીકરાને બાપ, સહુવા-સહુવિહોણે બને !
આંખ સામેથી જીવનના સિનેમાની સીરીઅલ પસાર થઈ ગઈ!
ત્યાં એક જોરદાર ફટકે બરડે ઝીંકાયે ! “હરામખેર કહીંકા, સાહેબકા આનેકા સમય હે સૂકા હય! કમબખ્ત ! તેરે પાપસે હમારા સત્યાનાશ નકલ જાયેગા ! ઊઠતા હય યા નહિ?” કેધથી લાલપીળો થઈ ગએલે આરબ સત્તાવહી સૂરે બેલ્યો.
પણ હવે ઊઠે એ બીજા. ઊઠીને જવું ય કયાં? મત નાચતું નાચતું નજદીક આવતું હતું.
બેવકૂફ, તુ નહિ ઊઠેગા કર્યો! તે લે,” કહીને ચાર ઈચના પરિઘવાળે જાડો ડુંડે માથે ઝીંકી દીધો. ચીસ પાડત ભિખારી ત્યાં જ ઢળી પડયે !
પરી ફાટી ગઈ. લેહીનું ખાબોચિયું થઈ ગયું.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનદર્શનમાં કવાદ
સમડી અને ગીધનાં ટોળાં આકાશમાં ચક્કર દેતાં નીચે ઊતરી પડયાં.
આરબ ગાળે તે ચાલ્યા ગયે. પક્ષીઓએ મિજબાની ઉડાવી. કૂતરાઓને મેજ મળી.
ત્રીજે દિવસ થયો. ત્યાં પડ્યું હતું માત્ર હાડપિંજર ! બીજો પ્રસંગ
બાર વર્ષની એક છકરી. અત્યન્ત રૂપવતી; અત્યન્ત બુદ્ધિમતી ખૂબ જ વિનીતા; સર્વને પ્રિય.
એક દિવસ માં ઉપર ચાઠું દેખાયું. એ વધતું ચાલ્યું. હાથ-પગ વગેરે ઉપર પણ એવા ચાઠાં પડી ગયાં. નદીના પૂરના પાણીની જેમ એકદમ ફેલાઈ ગયા !
સર્વાગે કોઢ વ્યાપી ગયે!
કેઈ સામે જોતું નથી; બધા ય વાતવાતમાં તિરસ્કારે છે. કાળની ખીંટીએ ટાંગેલાં સેણલાંઓ ધરતી ઉપર તૂટી પડે છે, ભૂમંડળ ઉપર વૈદ્યો છે, ડૉકટર છે, હેમીઓપથી, નેચરોપથી ઘણી “પથી’એ છે, કરીના પિતા પાસે ઘણે પિસે છે. પણ કશું ય કામ આવતું નથી,
સહુથી ફિટકાર પામતી, સહુને અળખામણી બનતી કરી ઘરના એક ખૂણામાં બેસી રહે છે. મરવાનાં વાંકે જ પિતાનું જીવન પસાર કરી રહી છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમચિત્ર્યનું દર્શન
ત્રીજો પ્રસંગ
પેટે પાટા બાંધીને મજૂરી કરતા પિતા પિતાના પુત્ર માટે કાંઈકને કાંઈક બચાવે છે. એમાંથી એકના એક એ પુત્રને ભણાવે છે. વૃદ્ધત્વ પિતાને ભારે ત્રાસ આપે છે, કઈ રીતે તૈયાર નથી એનું શરીર કામ કરવા માટે. પરન્તુ એમ ઘરમાં બેસી જાય તે ભૂખમરે આખા કુટુંબને ભરખી જાય તેનું શું! મન મારીને ય તન તેડે છે. જીવને સમજાવીને ય જાતને ઘસડીને જ લઈ જાય છે મજૂરની દુનિયામાં !
આશાના એક પાતળા તંતુએ જ એનું જીવન ટિંગાયું છે. “કાલે દીકરો કમાતે થઈ જશે. બસ પછી શાતિ, શાન્તિ, શાન્તિ. હું અને એની મા...બેય નિરાંતને દમ ખેંચીશું.”
પણ ભણવા જતે દીકરે છેવાય છે. કેઈ શ્રીમંતની છોકરી એના રૂપમાં મુગ્ધ થાય છે. મા-બાપ ઘેરે પૂરું ખાવાનું ય પામતાં નથી અને દીકરે હોટલમાં પાર્ટીએ ઉડાવે છે.
સહશિક્ષણ, સિનેમા અને નવલકથાઓનું વાંચન એના જીવનને, તનને અને મનને બિચકાવે છે. માતાપિતા ગામડિયા લાગે છે. ઉપકારી પેલી છોકરી જ દેખાય છે. સુખ એના સંગ સિવાય કયાં ય જોવા મળતું નથી.
એક દિવસ આવ્યો. વૃદ્ધ માબાપને એણે ત્યાગ્યા. ચિઠ્ઠી મૂકીને ચાલ્યા ગયે !“ આજ પછી હવે મારું મેં તમને જેવા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ નહિ મળે. હું ખૂબ સુખી જિંદગી જીવવા જઈ રહ્યો છું. તમે મને પાળ્યો–પષ્યો તે બદલ ઉપકાર.” ચિઠ્ઠી વાંચતાં જ માતાપિતા બેભાન થઈ જાય છે. ભાનમાં લાવનાર પૈસે તે અહીં છે જ નહિ. ભાનમાં લાવે ય કેણુ? ગરીબની વહારે દેડે ય કોણ? ઠંડે પવન દેડતે આવે છે. એમને જગાડે છે. જાગીને ય શું કરવાનું? છાતી ફાટ રૂદન કરે છે. હવે જીવવાનું કેની આશાએ? કેના આધારે? જીવીને કામ પણ શું છે? દીકરે તે સુખી થયો ! છેલ્લી અંતરની આશિષ આપતાં માતાપિતા એસીડની બાટલી પી જાય છે. ચેાથે પ્રસંગ
એક કેલેજ છે. સ્ત્રીમિત્રને પિતાના પુરુષમિત્રે છે, પુરુષમિત્રને પોતાના સ્ત્રીમિત્ર છે. એક સ્ત્રી અને એક પુરુષ સૌન્દર્ય અને સંપત્તિના આકર્ષણે પરસ્પર મેહાય છે. બેય પિતાના વડિલોને તિરસ્કારીને લગ્નગ્રંથીથી બંધાય છે. બેયને સંસાર ચાલ્યા જાય છે; જેમ તેમ કરીને તે.
વર્ષ ઉપર વર્ષ પસાર થાય છે. દશકા ઉપર બીજે દશકો ગ.
સંપત્તિથી બેય સુખી છે. પણ એક વાતનું ભારે દુઃખ છે. બધાય સુખને ચિનગારી ચાપે એવું.
હજી સુધી એક પણ સંતાન થયું નથી. મટમેટા નિષ્ણાત ડૉકટરની સલાહ લીધી. જેણે જે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમચિત્ર્યનું દર્શન
કહ્યું તે કર્યું. પ્રિયતમાને બધું જ કરવાની પ્રિયતમે રજા આપી દીધી. “હાય વાસના !”
પ્રચંડ પુરુષાર્થ ખેલાઈ ગયે.
પણ છતાં ય ધાર્યું ન થયું. કાળા માથાને માનવી હતાશ થાય છે.
કપેલા સુખના અત્તરની બાટલીમાં વિષ્ટાને લોચે પડે છે.
લીલા–સૂકા સંસારમાં સળગતી દિવાસળી પડે છે ! હજી એક નાનકડો પ્રસંગ - બે લાખ રૂપિયાનું ભવ્ય મકાન છે. વેચવાનું છે. ઘરાક આવે છે. સેદે થઈ જાય છે. મકાન માલિક બે લાખ રૂ.ને ચેક લઈને તિજોરીમાં મૂકે છે.
રાત પડે છે. આગ લાગે છે. આઠ જ કલાકમાં આખું ય મકાન બળીને ભડથું થઈ જાય છે.
એક હસે છે. બીજે બાપેકાર રડે છે; ચીસે પાડે છે. જીવનની બધી જ કમાણી–બે લાખ રૂપિયા–આંખ સામે સળગી જતાં જોઈને.
મિત્રો, આ પાંચે ય પ્રસંગે તમારી નજર સામે રાખે અને કહે કે આ બધું કેણે કર્યું? આની પાછળ કેનું ચાલક–બળ કામ કરે છે?
અવળી મતિનું? અવળા પુરુષાર્થનું ? ભલે. પણ અવળી મતિ થઈ કેમ? અવળે પુરુષાર્થ કર્યો કેમ? એની પણ પાછળ કયું અદશ્ય તત્વ કામ કરે છે? લાકડાં ફાડતે એક કરે જમનીને હેરહિટલર શી રીતે થઈ ગયે? એક વાર બ્રિટન
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
અને અમેરિકા જેવી મહાસત્તાઓને પણ ધ્રુજાવી મૂકવાની આગભરી તાકાત એનામાં કયાંથી આવી ગઈ ?
૮
મહાન ચિત્રકાર બનવાની તાલાવેલીવાળા છેકરી સમ્રાટ નેપેાલિયન શી રીતે ખની ગયા ?
અને આ એય વિશ્વના માંધાતા એની બધી જ માજી કાણે ધૂળમાં મેળવી નાંખી ! એમના પ્રચ ́ડ સામર્થ્ય ના ભુક્કો કાણે કરી નાખ્યું !
સંગીત સમ્રાટ આંકારનાથને પૈસાનાં ફાફાં કેમ ? અલમસ્ત કુસ્તીમાજ ગામા કેમ સાવ સુકાઈ ગયા ? ભારતના યશસ્વી વડાપ્રધાન લાલખહાદુર શાસ્ત્રી વૈજ્ઞાનિકાની દુનિયા-રશિયામાં ‘હાર્ટ ફેઇલ્યુાર’ કેમ થઈ ગયા ? કાઈ પણ ઉપચાર કેમ કારગત ન નીવડયા ?
જેના રક્ષણ માટે સંપૂર્ણ તકેદારી રાખવામાં આવતી તે વિશ્વના લાડીલા—અમેરિકાના પ્રેસિડેન્ટ કેનેડીનુ ભરમજારે ખૂન કેમ થયું ? પેાતાની જ સજેલી ગેાળીએ પેાતાનું જ ખૂન ! એ વખતે ગફલત કયાં થઈ ગઈ ?
ગાંધીજીનુ... ખૂન ગેાડસેએ કેમ કર્યુ ? શા માટે એને ખૂન કરવાની અવળી મતિ સૂઝી ? કેાણે એ અવળી મતિ સુઝાડી ? લાખા નિર્દોષ માનવાને ઉભાને ઉભા સળગાવી મૂકતી એટમ–એમ્બની આગ અમેરિકાએ શા માટે હિરેશીમા-નાગા સાકી ઉપર ઝીંકી ?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમચિત્ર્યનું દર્શન
મારીને જીવવાનું, જીવીને મૂડીવાદ ફેલાવવાનું જંગલી વિજ્ઞાન કેણે શીખવ્યું?
મિત્રે, આ બધાય પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે. જે ઉત્તર આપશો તેની પાછળ પણ એ પ્રશ્ન છે કે “એ કેમ થયું? એ કેણે કયું? એને પણ ઉત્તર આપે. શું ઈશ્વરે કયું? ના. ના. ઈશ્વર તે પરમકૃપાળુ પરમાત્મા છે. તે આવું ન જ કરે.
તે શું એમને એમ કારણ વિના જ આ બધું બને છે? ના. ના. કારણ વિના કેઈજ કાર્ય થતું નથી. સર્વ ક્ષેત્રમાં અને સર્વ કાળમાં માન્ય આ સિદ્ધાંત છે. આજ સુધી એમાં કેઈ અપવાદ જોવા મળ્યું નથી.
જે કાર્ય હોય તેનું કઈને કઈ કારણ તે તેવું જ જોઈએ.
ચાલે ત્યારે, હું જ તમને આ વાતોનું સમાધાન કરી આપીશ. - મિત્ર, આટલી વાત તો તમારે સ્વીકારી જ લેવાની રહેશે કે (૧) પરમકૃપાળુ પરમાત્મા આ જગતને ભ્રષ્ટા નથી. (૨) આત્મા જેવું એક સ્વતન્ન, સદાનું–કદી ઉત્પન્ન નહિ થયેલું, કદી નાશ ન પામનારું ચેતન તત્વ છે. આ દેખાતું શરીર એ આત્મા નથી. એની અંદર આત્મા છે. મૃત્યુ શરીરનું થાય છે, આત્મા કદી મરતો નથી. શરીરનું મૃત્યુ થતાં જ આમાં અન્યત્ર ચાલ્યો જાય છે. નવું શરીર બનાવે છે. એમ કરતાં કરતાં કેટલાક આત્મા પરમકૃપાળુ પરમાત્મા બને છે. ટૂંકમાં આ જગત નિત્ય છે. આત્મા નિત્ય છે,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ આ બેય વાતને તમારે સારી રીતે સમજવી હોય તે આત્મવાદ અને ઈશ્વરકતૃત્વવાદ” ને લગતાં પુસ્તક જોઈ લેવા.
અહીં તેની ચર્ચા કરવા બેસીએ તે આ વિષય બદલાઈ જાય એટલે આ બે વાતને સ્વીકારીને જ આપણે આગળ વધવાનું રહેશે.
મિત્રો, જગતમાં જે કઈ ઘટના બને છે તે બધાયના મૂળ કારણ તરીકે કોઈ હોય તો તે કર્મ છે.
આ કર્મ એ શું વસ્તુ છે? એ જાણવા માટે આપણે એની ભૂમિકારૂપે કેટલીક વાતો સમજવી પડશે.
પાયા વિનાની ઈમારત કેવી?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
અણુ-જગત
વિશ્વમાં મૂળ તે। એ જ વસ્તુ વિદ્યમાન છે. ભૂતકાળમાં સદા આ એ જ તત્વા હતા અને ભાવીમાં પણ આ જ એ તત્વા હશે.
એમનાં નામ છે. જીવ અને જડે.
જીવ એટલે આત્મા, ચેતન, પુરુષ.
શરીરમાં જીવનુ અસ્તિત્વ હોય તેા જ આપણે હાલી-ચાલી શકીએ. ખાઈ-પી શકીએ, હરી-ક્રી શકીએ, વિચારી શકીએ, લખી શકીએ, ભાષણ કરી શકીએ.
શરીરમાં જીવ ન હેાય તે આમાનુ કશું જ ન થાય.
જીવ જ્યારે શરીરમાંથી જતા રહે છે ત્યારે તે વ્યક્તિનું મૃત્યુ થયુ' કહેવાય છે. તેના તે શરીરમાં કોઈ પણ ક્રિયા દેખાય છે ખરી ? નહિ જ. સમથ વકતાનું એ મુખ તે વખતે કશુ' જ ખેાલી શકતું નથી. સમથ લેખકના એ હાથ લખી
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
શકતા નથી, મહાજ્ઞાનીનું એ ભેજી જરાય કામ કરતુ' નથી; કેમકે એ બધી ક્રિયાની પાછળનું ચાલક બળ ત્યાં નથી.
ત્યારે જડ એટલે ?
જે જીવ નહિ તે બધું ય જડ. શરીર પાતે જડ, મકાન જડ, કપડાં જડ, પેન જડ, પુસ્તક જડ, કરન્સીનેાટ જડ,
જગતમાં જીવાની સખ્યા અનત છે. જડની સૃષ્ટિમાં જડની સંખ્યા પણ અન`ત છે. જડ બે જાતના છે. એક વિનાશી અને બીજું અવિનાશી. આપણે જે જડનેા ઉપભાગ કરીએ છીએ, જે જડ આપણી નજરમાં આવે છે તે બધુ ય જડ વિનાશી જ છે. એ શિવાયનું` પણ ઘણું જડ દ્રવ્ય વિનાશી છે.
હવે અવિનાશી જડના વિચાર કરીએ. ધારા કે તમારી પાસે અમેરિકાના વેસ્ટમિનીસ્ટર એખી જેવડા એક મહાકાય પથ્થર છે. તેના તમે બે ટુકડા કર્યાં. પછી તે એ ટુકડાના ચાર કર્યા. પછી તે ચાર ટુકડાના આઠ ટુકડા કર્યાં. એમ તમે દરેક ટુકડાના એ બે ટુકડા કરતાં જાએ છે. એમ કરતાં કરતાં નાનકડી કીડી જેવડા અગિણત ટુકડાઓ થઈ ગયા. હવે એ નાના ટુકડામાંથી એક નાના ટુકડા લેા. તેના ય તમે એ ટુકડા કર્યા. ફ્રી એ બે ટુકડાના ચાર ટુકડા કર્યાં. એમ કરતાં આગળ વધતા જ રહેા. છેલ્લામાં છેલ્લું-ટુકડા કરવા માટે શેાધાયેલું–વૈજ્ઞાનિક શસ્ત્ર લેા. પછી એનાથી ટુકડા કરતા જાએ।. અંતે એક એવી સ્થિતિએ તમે આવી જશે! કે પછી તમે કેાઈ પણ રીતે છેલ્લા
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુ-જગત
૧૩
નાનામાં નાના ટુકડાના બે ટુકડા કરી શકે જ નહિ. વૈજ્ઞાનિકે કહે છે કે જેના બે ટુકડા થઈ શકે નહિ તે છેલ્લામાં છેલ્લા નાનામાં નાના ટુકડાને પરમાણુ કહેવાય. જૈન તત્વજ્ઞાનમાં પણ આ જ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે.
પરન્તુ વિજ્ઞાનિકોએ તે તેમના શસ્ત્રથી જેના બે ટુકડા ન થાય તેવા છેલ્લા નાનામાં નાના ટુકડાને પરમાણુ કહ્યો. જ્યારે જૈન દાર્શનિકે કહે છે કે જેની ઉપર શસ્ત્ર પ્રયોગ થાય, જે સૂક્ષમદર્શક યંત્રથી જોઈ શકાય તે વસ્તુના તે અનેક વાર અનેક ટુકડાઓ થતા જ રહે
આથી જ વિજ્ઞાનિકે એ જેને એક વાર પરમાણુ (એટમ) કહ્યું હતો તે હવે તૂટ છે અને તેમાં ઈલેકટ્રોન, પ્રોટેન, અને હવે તે પ્રોટોન પણ શેધા છે. જૈન દાર્શનિકેના મતે તે આ પ્રોજન પણ છેલ્લે અણુ નથી. હજી એના ય અનંત ટુકડા થઈ શકે છે. એટલે એના પણ અગણિત વાર વિભાજન થતાં જ જાય અને સર્વજ્ઞ દ્રષ્ટિથી જ્યારે વિભાજન અશક્ય બની જાય ત્યારે છેલ્લી વાર વિભાજિત થયેલા ટુકડાને પરમાણુ કહેવાય છે. આ પરમાણુ અવિનાશી છે કેમકે વિભાજન થવા દ્વારા એને વિનાશ થતો નથી, એને આગ કાંઈ કરી શકતી નથી. સમુદ્રની ભરતીનાં પાણીની થપાટો પણ ત્યાં બિચારી છે; એ અવિભાજ્ય પરમાણુ ઉપર બસે મેગાટનને એટમ બોમ્બ પડે તેય એને કંઈ જ ન થાય. અવિનાશીને વિનાશ અશકય છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
આવા અનંત અવિનાશી પરમાણુઓમાંથી આ જગત બન્યું છે. જે કર્મની આપણે વાત કરવી છે તે પણ અમુક પ્રકારના પરમાણુના જથ્થારૂપ છે માટે જ આપણે અહિ પરમાણુને વિચાર કરીએ છીએ.
તમારી આંખ સામે જે વિરાટ મકાન છે તે કેટલા માળનું બનેલું છે? ચૌદ માળનું? ભલે.
એ ચૌદ માળને દરેક માળ કેટલા એરડાને છે? વીસ વીસ એારડાને ? સારુ. દરેક ઓરડો કેટકેટલી દિવાલને બન્યો છે ? ચાર ચાર દિવાલને ? ઠીક. દરેક દિવાલ કેટલી ઇંટની બનેલી છે ? હજારે ? ભલે. દરેક ઈટમાં કેટલી કાંકરી છે? અગણિત જ ને ?
એ દરેક કાંકરીમાં અગણિત ઝીણું ઝીણું કાંકરીએ છે. એ દરેક ઝીણામાં ઝીણી કાંકરીમાં અનંત પરમાણુ છે.
તમારા બુશર્ટના દરેક તતુમાં અનન્ત પરમાણુ છે; તમારા ખીસામાં પડેલી એક રૂપિયાની નોટના દરેક ભાગમાં - અનંત પરમાણુ છે.
ટૂંકમાં, જગતને કઈ પણ દેખાતે પદાર્થ અનન્ત પરમાણુના જથ્થાઓને જ બને છે.
મકાન એટલે ? અનંતપરમાણુના અગણિત જથ્થાઓને ઢગલે ! નવયૌવના એટલે અનંત પરમાણુના અગણિત જથ્થાને ઢગલે !
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
અણુ-જગત
પૈસા પણ એ જ, પુસ્તક પણ એ જ, મધુ· ય એ જ. અહીં એક વાત સમજી રાખવી કે જેમ કાંકરીના ઢગલે એ વેસ્ટમીનીસ્ટર એખીનું મકાન નથી પરન્તુ કાંકરીના ઢગલાની ઈંટોના સમૂહની દિવાલા—દિવાલેાના ઓરડા-એરડાના સમૂહના માળ અને એકસેા વીસ માળનું એ મકાન બન્યું છે, તેમ માત્ર પરમાણુના જથ્થા એ કાંકરી, ઇંટ કે મકાન નથી પરન્તુ છૂટા છૂટા પરમાણુના જોડાણા થવાથી જે સ્કધા અને છે તે સ્કન્ધાનાં કાંકરી, ઇંટ કે મકાન વગેરે બને છે.
હવે શી રીતે એક પરમાણુનુ.... ખીજા પરમાણુ સાથે જોડાણુ થતુ હશે ? શી રીતે એક જથ્થામાં અગણિત પરમાણુએનાં સચેાજન થતાં હશે ? કેાઈ પણ એક પરમાણુ ખીજા કાઈ પણુ એક પરમાણુ સાથે જોડાઈ શકે કે તે માટે કાઈ ચાસ શરત હાવી જરૂરી છે ? આ બધા પ્રશ્નનેને આપણે હવે વિચારીએ.
જૈન દાનિકા કહે છે કે કોઇ પણ જડ દ્રવ્યમાં વધુ, ગંધ, રસ અને સ્પશ હેાય છે. કાળા, લીલા, લાલ, પીળેા કે શ્વેત એ પાંચ વણુ છે. સુગધ, દુધ એ ગંધ છે. કડવા, તીખા વગેરે પાંચ રસેા છે, અને સ્નિગ્ધ-રુક્ષ, શીત-ઉષ્ણુ; ગુરુ-લઘુ; મૃદુ-કર્કશ એ આઠ સ્પશ છે.
પરમાણુમાં પાંચ વણુમાંથી કેાઈ પણ એક વણુ, ઉપરાક્ત એ ગધમાંથી એક ગોઁધ, પાંચ રસમાંથી એક રસ અને આઠ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ સ્પર્શમાંથી નિષ્પક્ષમાં કઈ એક તથા શીત-ઉષ્ણમને કેઈએક એમ બે સ્પર્શ હોય છે.
પરમાણુને લંબાઈ-પહોળાઈ, ઊંડાઈકે ઊંચાઈ હતી નથી, એક પરમાણુ બીજા પરમાણુ સાથે જોડાય છે તેમાં પરમાણુના વર્ણ, ગંધ અને રસ કારણ નથી બનતા. પરંતુ માત્ર સ્પર્શ કારણ બને છે.
જેમ એક મેટા ટબમાં ગળીના રંગને એક કણ નાંખતા, બે કણ નાંખતા, ત્રણ કણ નાંખતા એમ કણ કણ વધુ નાંખતા જતાં દરેક વખતે જુદે જુદે ભૂરે રંગ બનતું જાય છે. પહેલે કણ નાંખે ત્યારે ખૂબ આછા ભૂરે રંગ હા, લાખે કણ નાંખ્યાં ત્યારે ખૂબ ઘેરે ભૂરો રંગ હતું, કરોડમે કણ નાંખ્યો ત્યારે વધુ ઘેરે ભૂરે રંગ હતો. આમ પ્રત્યેક કણ નાંખતા દરેક વખતને ભૂરે રંગ પૂર્વના કે પછીના ભૂરા રંગ કરતાં કાંઈક પણ જુદે દેખાય છે. એ ઉપરથી સાબિત થાય છે કે ભૂરા રંગના કરેડે, અબજો અરે, અનંત પ્રકારે છે.
આ જ રીતે બીજા બધા લાલ વગેરે રંગના, બે ય પ્રકારની ગંધના, પાંચે ય પ્રકારના રસના અને આઠે ય પ્રકારના સ્પર્શના દરેકના અનંત ભેદ પડે છે.
એટલે એક સ્નિગ્ધતા પણ અનંત જાતની ! એક રુક્ષતા ય અનંત પ્રકારની
એમ આઠેય સ્પર્શ અનંત પ્રકારના. આપણે જોયું કે એક પરમાણુ સાથે બીજા પરમાણુનું સંચજન થવામાં વર્ણ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુ-જગત
ગંધ અને રસ તે કારણ બનતા જ નથી. માત્ર પરમાણુને સ્પર્શ જ કારણ બને છે. પણ પરમાણુમાં તો સ્નિગ્ધ રુક્ષમાં એક, તથા શીત-ઉષ્ણમાંને એક–એમ બે યુગલને એકેક સ્પર્શ હેય છે. તેમાનું સ્નિગ્ધ-રુક્ષ સ્પશનું યુગલ જ બે પરમાણુના સંયોજનમાં ઉપયોગી બને છે.
સ્નિગ્ધતાની અનંત જાતને આપણે એક ગુણ સ્નિગ્ધતા, બે ગુણ સિનગ્ધતા, ત્રણ ગુણ નિગ્ધતા એમ અનંત ગુણ સ્નિગ્ધતામાં વહેંચી નાંખીએ. એ જ રીતે રુક્ષતામાં ય એક ગુણ, બે ગુણ, ઠેઠ અનંત ગુણ રુક્ષતા મળે. કેઈ પરમાણુમાં એક ગુણ સ્નિગ્ધતા હોય, કેઈ પરમાણુમાં બે ગુણ સ્નિગ્ધતા હોય, કઈમાં એક ગુણ રુક્ષતા હોય તે કઈમાં અનંત ગુણ રુક્ષતા હોય. આમ પરમાણુની બે જાત થઈ: સ્નિગ્ધતાવાળા પરમાણુ અને રુક્ષતાવાળા પરમાણુ
(૧) હવે સજાતીય પરમાણુ જે બંધ થવાને હેય તે તેમાં એક શરત છે કે તે બે પરમાણુમાં જે સજાતીય (સર) સ્પર્શ હેય તેના ગુણ વચ્ચે ઓછામાં ઓછું બે ગુણનું અંતર હોવું જોઈએ. દા. ત. એક ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુને ત્રણ, ચાર વગેરે ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ સાથે બંધ થાય. એ રીતે એક ગુણ રુક્ષ પરમાણુને ત્રણ ચાર વગેરે રુક્ષ ગુણ પરમાણુ સાથે સંબંધ થાય.
(૨) હવે જે વિજાતીયગુણવાળા પરમાણુને બંધ થવાને હોય તો ત્યાં બેયના ગુણ સમાન સંખ્યાના હોય કે વિષમ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
સંખ્યાના હેય તે ય બંધ થાય. છ ગુણ સ્નિગ્ધ પરમાણુ સાથે છ ગુણ કે આઠ ગુણ રુક્ષ પરમાણુને પણ બંધ થઈ શકે.
અહીં અપવાદ એટલે જ સમજવાનું છે કે એક ગુણ નિષ્પ પરમાણુ સાથે એક ગુણ રુક્ષ પરમાણુ બંધ ન થાય. આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે દરેક પરમાણુ દરેક પરમાણુ સાથે જોડાઈ શકવાની ચેગ્યતા ધરાવતા નથી.
જગતમાં એવા એકેક પરમાણુ પણ અનંત છે કે જેઓ કે બીજા પરમાણુ સાથે જોડાયા નથી. આ એક એક પરમાણુનું એક વિરાટ જૂથ બને છે.
ઉપરની શરત મુજબ બે બે પરમાણુની જોડાએલી ટુકડી પણ અનંત છે. જેમનું બીજું વિરાટ જૂથ છે.
આમ ૩૩ પરમાણુનાં જોડલાં હોય છે. એવા ય અનંત જોડલાંનું એક વિરાટ જૂથ છે. આમ ૪૪, ૫, ૬૬ યાવત્ અસંખ્ય અને અનંત પરમાણુનાં પણ ગૂંચળાં છે. જે દરેકનું વિરાટ જૂથ છે.
એક એક વધતાં આપણે, અનંતની સંખ્યા દરેકમાં હોય એવા અનંત જોડલાનું જૂથ જોયું. અહીં સુધીના તમામ જૂથ,
૧. આ જૂથને જૈન પરિભાષામાં વર્ગણ કહેવામાં આવે છે. ૨. આવી દરેક ટુકડીને ચણુક કહેવામાં આવે છે. ૩. આને વ્યણુક કહેવાય છે. ૪. આને મહાવર્ગણ કહે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુ-જગત
૧૯
તમામ ગૂંચળા કે જોડલાં અને તેમાંના તમામ પરમાણુઓ એમાંનાં કઈ પણ, જગતના કેઈ પણ જીવને ઉપયોગમાં આવતાં નથી. એમાંથી જગતની કઈ પણ ચીજ બનાવી શકાતી નથી. કેમકે જગતની કઈ પણ ચીજ બનાવવા માટે અનંત પરમાણુના જેટલા સ્કૂલ જૂથની જરૂર પડે છે તેના કરતાં આ બધા જૂથ વધુ સ્કૂલતા ધરાવે છે, અહીં સુધીના સઘળાં ય જૂથને આપણે ૧ નંબરનું ગ્રુપ કહીશું.
આ રીતે આપણે ૧૬ નંબરના ગ્રુપ સુધી જવાનું છે કેમકે ૧૬માં નંબરનું જે ગ્રુપ છે તેમાંથી જ “કમ” બને છે. - હવે જ્યારે એ પહેલા નંબરના ગ્રુપના છેલ્લા જથ્થામાં જેટલાં પરમાણુ છે તેમાં એક વધુ એટલી સંખ્યાવાળા જગતમાં જેટલા જથ્થા છે તે બધા બીજા ગ્રુપની પહેલી હરોળમાં ગણાય. એમ એકેકી સંખ્યા વધુવાળા જગતના જથ્થાઓની બીજી ત્રીજી ઠેઠ અનંતમી હળ થાય. આ અનંતી હરોળનું બીજું ગ્રુપ થયું.
ત્યાર બાદ અનન્ત-સંખ્યા વધુવાળા જથ્થાઓની એક હરોળ થાય, જે ત્રીજા ગ્રુપની પહેલી હરોળ કહેવાય. પછી એકકી સંખ્યા વધે તેમ બીજી ત્રીજી વગેરે હળ તૈયાર થાય. એમ અનન્ત હરોળનું ત્રીજુંચુપ થાય. આમ ૧૬ ગ્રુપ બને છે.
૫. સેળ મહાવર્ગણાઓ. ૬. બીજી મહાવર્ગણા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
પહેલા ગ્રુપના પરમાણુની સંખ્યા કરતાં ૧૬મા ગ્રુપના પરમાણુની સંખ્યા ઘણી વધુ હોય અને તેઓના જથ્થા વધુને વધુ સૂમ થતા જાય એટલે જગા ઓછી રેકે.
આ સેળ ગ્રુપમાં પહેલું, ત્રીજું, પાંચમું, સાતમું વગેરે એકી સંખ્યાના ગુના જથ્થાએ કશાય ઉપયોગમાં આવતા નથી. જ્યારે બીજું, ચેાથું, છઠું વગેરે બેકી સંખ્યાના ગ્રુપના જથ્થા ભિન્ન ભિન્ન ઉપયોગમાં આવે છે.
આમાં સોળમાં નંબરનું જે ગ્રુપ છે તે ગ્રુપના જે અનંત પરમાણુના બનેલા એકેક એવા અનંત જથ્થાઓ છે તેને કામણ જશે કહેવાય છે.
હવે આપણે મૂળ વાત ઉપર આવ્યા. આ ગ્રુપના જથ્થા પિતે જીવ નથી, જથ્થામાં પણ જીવ નથી. જે જીવ નથી તે જડ છે એમ પૂર્વે જ કહ્યું છે એ મુજબ આ કામણ જ જડ છે એ વાત સિદ્ધ થઈ.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3]
જીવ, જગત અને ક
જેનામાં ચૈતન્ય છે તે જીવ છે. આ જીવનું પેાતાનું સ્વરૂપ તે એકદમ શુદ્ધ છે. એની ઉપર કોઈ પણ ડાઘ નથી. પરંતુ જે આત્મા સાધના કરીને રાગ અને દ્વેષના સઘળાય વિચારે વગેરેથી મુક્ત થઈ જાય છે તે આત્માને સેાળમા ગ્રુપના કાઈ પણ જથ્થા ચાંટી શકતા નથી.
જે જીવમાં રાગ દ્વેષના આંદોલન ઉત્પન્ન થયા કરતાં હાય તે જીવને સેાળમા ગ્રુપને જથ્થા ચેાંટયા જ કરે. રાગ-દ્વેષના ભાવેને આપણે ચુંબકની ઉપમા આપીએ તે સેાળમા ગ્રુપની રજકણાને લેાહ-રજકણુ કહી શકાય. જ્યાં ચુંબક હૈાય ત્યાં જ એ રજકણા ખે‘ચાય, ત્યાં જ એ ચાંટી જાય ને ?
જે જીવાત્માએ રાગ-દ્વેષને દૂર કરે છે તેમનામાં ચુંબકીય શક્તિ વિનાશ પામે છે એટલે તેમને સેાળમા ગ્રુપની રજકણા કદી ચાંટતી નથી. આ જીવાત્માને જ પરમાત્મા કહેવાય છે.૭
• આના અંગેનું વિશેષ વર્ણન ઈશ્વરકત્વવાદમાં જોઈ લેવું.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
આપણે તે અહીં જીવાત્માઓને વિચાર કરવા છે. એમનામાં તે રાગ-દ્વેષની આકષ ક શક્તિ પડેલી જ છે. એટલે પેલી સેાળમા ગ્રુપની લેાહ રજકણે. એની ઉપર સતત ચોંટતી જ રહે છે. એક સમય એવા ખાલી જતા નથી જેમાં એક પણ લેાહ રજકણ જીવાત્માને ન ચોંટતી હાય.
૨૨
કોઇ પણ જીવાત્મા મનથી કાંઈકને કાંઈક વિચારવાનુ` કમ તા કરતા જ હાય, કયારેક કાઈક વળી મેાંએથી ખેલતા પણુ હાય, અને શરીરથી સ્થૂલ કે સુક્ષ્મ-શ્વાસે ચ્છવાસાદિનું કમ તે ચાલતુ' જ હાય. અરે! કશું ય સારું ન કરવાનું કર્મ પણુ છેવટે ચાલતુ' જ હોય, એટલે આમ મનથી, વાણીથી કે કાયાથી કાંઈકને કાંઇ ક્રિયા (કમ) ચાલુ જ રહે છે.
એક ખાજુ રાગ-દ્વેષની ભાવનાઓ, બીજી માજી મન, વાણી અને કાયાની પ્રવૃત્તિએ. (સારાં-નરસાં કર્મા) આ એ ય ચુંખકે ગ્રુપના જથ્થાને આકતાં જ રહે છે.
આથી જીવાત્મામાં જે અનંત જ્ઞાનને પ્રકાશ છે, જે દર્શન શક્તિ છે, જે અપૂર્વ સુખાનુભૂતિ છે, જે અતુલ પરાક્રમ છે તે બધું દખાય છે; આ સેાળમા ગ્રુપના જથ્થાથી ઢંકાય છે. સૂર્ય જેમ વાદળથી ઢંકાય તેમ
મન,
વચન કાયાનાં કર્મી ( સારી કે નરસી વૃત્તિપ્રવૃત્તિ ) ને લીધે સેાળમા ગ્રુપની રજકણા ખેંચાય છે અને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ, જગત અને કમ
૨૩
જીવાત્મા ઉપર ચાંટે છે માટે જ વિવિધ કાંથી ખેચાતી એ રજકણાને પણ કમ કહેવાય છે.
જીવાત્મા કદી ઉત્પન્ન થયા નથી. એ સદા પૂર્વે હતા જ. (૧) જો જીવાત્માને ઉત્પન્ન થતું એક કાર્ય માનીએ તા તેને કર્તા—ઉત્પાદક પણ માનવા જ જોઇએ. તે ઉત્પાદક જો ઈશ્વરને આત્મા કહીએ તે તે ઈશ્વરના આત્માના ય કેાઈ ઉત્પાદક કહેવા પડે. જો કાઈ ખીજા ઈશ્વરના આત્માને પ્રથમ ઇશ્વરાત્માને ઉત્પાદક કહીએ તેા કેાઈ ત્રીજો ઇશ્વરાત્મા પણ માનવા પડે જે બીજા ઈશ્વરાત્માના ઉત્પાદક હોય. આમ થતાં તેા કેાઇ અંત જ ન આવે. એટલે પછી કદાચ આ સમાધાન પડતું મૂકીને એમ કહેવાય કે જીવાત્માના ઉત્પાદક જે પહેલા ઇશ્વરના આત્મા છે તે નિત્ય છે; તે સદા હેાય છે; તેને કાઈ ઉન્ન કરતું નથી.
અહી` પ્રશ્ન થાય કે આમ આત્માને નિત્ય માનવા તા પડયા જ ને ? ઉપરથી એક ઉત્પાદક તરીકે ઈશ્વરાત્માને માનવા પડચા તે વધારામાં.
એના કરતાં જીવાત્માને જ નિત્ય માની લેવાનુ' ઉચિત છે જેથી ઉત્પાદક નિત્ય ઈશ્વરાત્મા વધારામાં માનવા ન પડે.
(૨) વળી બીજી પણ એક દલીલ છે કે જીવાત્મા જો ઉત્પન્ન થયા હાય તે જ્યારે ઉત્પન્ન થયા ત્યારે તે તે શુદ્ધનિષ્પાપ જ હતા ને? તે પછી તેને ટાઢ તડકાનાં, જન્મ મરણનાં, રાગ શાકનાં દુઃખેા કેમ વેઠવા પડે ? શુદ્ધાત્માને દુઃખ શેનું ? અને જો શુદ્ધાત્મા પણ કારણ વિના દુ:ખી થતા હાય
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
તે તે દરેક ધાર્મિક જીવાત્માની, શુદ્ધાત્મા બનવા માટેની જે સાધના છે તેને કેઈ અર્થ જ રહેતો નથી. કેમકે જન્મ મરણદિના દુઃખથી મુક્તિ મેળવવા માટે જ તપ-ત્યાગની સાધના છે. એ સાધનાથી શુદ્ધાત્મપદ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ જે સંસારમાં જન્મ લેવું પડે અને દુઃખ ભેગવવા પડે તે શુદ્ધાત્મપદ મેળવવા માટે, પ્રત્યક્ષ મળતાં સુખે છેડીને ત્યાગ-તપનાં દુઃખ શા માટે વેઠવા જોઈએ ?
એટલે આ શુદ્ધાત્મા જે ઉત્પન્ન થતું હોય તો તે સંસારનાં દુઃખોમાં ઝીંકાય જ નહિ એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય છે.
એટલે હવે જન્માદિના દુઃખમાં ઝીંકાતે જીવાત્મા શુદ્ધ ન જ હોય એ ઉપરથી એ વાત ફલિત થાય છે કે જીવાત્મા કદી ઉત્પન્ન થયો નથી.
(૩) વળી જયાં કયાંય પણ એને જન્મ થયો ત્યારે એ અશુદ્ધ જ હતું, રાગ-દ્વેષના ભાવથી યુક્ત જ હતે. વળી એના જે જન્મ વગેરે થયા તે પણ પેલા સેળમા ગ્રુપની રજકણેના કારણે જ થયા, (જે વાત આગળ જણાવવામાં આવશે ) તે તે રાગ-દ્વેષના ભાવે અને તે રજકણેને સંગ્રહ તેણે ક્યાં કર્યો હતો? આને જવાબ એક જ હોઈ શકે કે એ જન્મ પહેલાં જીવાત્માએ કયાંક જન્મ લીધે જ હતે; જ્યાંના જીવનમાં તેણે કર્મોને સંચય કર્યો. વળી ત્યાં પણ એ જ પ્રશ્ન . થાય કે તે પૂર્વ જન્મ તેણે જે કર્મથી મેળવ્યો તે કર્મને તેણે કયાં સંચય કર્યો હતે? આને પણ એ જ ઉત્તર આપી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ, જગત અને કર્મ
૨૫
શકાય કે એ પૂર્વના પણ પૂર્વ જન્મમાં એ કર્મસંચય એણે કર્યો હતે. આમ દરેક જન્મની પૂર્વે એ જન્મદાયક કર્મ માનવું જ પડે, અને એ કર્મને ઉત્પાદક પૂર્વ પૂર્વ ભવ પણ માનવે જ રહ્યો.
આમ યુકિલિડન કયુ. ઈ. ડી. ની જેમ અહીં એ વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે કે જીવની ઉત્પત્તિ કદાપિ કેઈએ કરી નથી. જીવ તે અનાદિનિત્ય છે. આની સાથે સાથે બીજી એ વાત પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે કે જન્મ, જીવન અને મરણની પરંપરા જીવાત્માએ જ્યાં પામ્યા કરે છે તે જગત પણ કદી ઉત્પન્ન થયું નથી પરંતુ એ પણ અનાદિ–નિત્ય છે. (જે જગત ઉત્પન્ન થયું હોય તે તેની ઉત્પત્તિ પૂર્વે જીવાત્માઓ જન્મ-જીવન-મરણ કયાં પામતા હતા એ પ્રશ્ન થાય.) અને એ સાથે ત્રીજી પણ વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે કે જીવાભા અને તેના જગતનું ઉત્પાદક જે તત્ત્વ છે તે કર્મને સગ પણ અનાદિનિત્ય છે.
ટૂંકમાં જીવ, જગત અને કર્મ ત્રણે ય અનાદિનિત્ય સાબિત થાય છે. બેશક, કર્મ અને જગત સતત પરિવર્તન પામે છે પરંતુ એક જાય તો બીજું અવશ્ય ત્યાં આવે જ. આમ પ્રવાહની ધારા તે સતત ચાલુ રહે જ છે.
હવે આપણે એ વાત વિચારશું કે આ કર્મની રજકણે આત્મા ઉપર ચૂંટે છે શાથી? ટૂંકમાં તે એટલું કહી શકાય કે રાગ-દ્વેષાદિ ભાવે અને મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિઓથી કર્મને બંધ થાય છે. પરંતુ એ જ વાતને હવે થોડી સૂક્ષમતાથી વિચારીએ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]
કર્મબંધના ચાર હેતુ
સેળમાં ગ્રુપની કાર્મિક રજકણે જીવાત્માને કયા કારણે ચુંટતી જ રહે છે એ વાત આપણે આ પ્રકરણમાં વિચારશું.
ભગવાન જિન ત્યાગ-તપની અસાધારણ સાધના કરીને પોતાના આત્મા ઉપરની ઘાતક કર્મ રજકણેને દૂર કરી શક્યા હતા. એ કચરો દૂર થતાંની સાથે જ એમના આત્મામાં રહેલો જ્ઞાનને પ્રકાશ એકદમ પ્રગટી ગયે. એ પ્રકાશમાં પતે સમગ્ર વિશ્વને અને ભૂત-ભાવી વગેરે સર્વ કાળની સર્વ ઘટનાઓને જોવા લાગ્યા હતા.
આપણને અરીસામાં એક સાથે અનેક વસ્તુઓ દેખાવા લાગે છે તેમ
આ વિશ્વદર્શનમાં તેમણે સર્વ જીવાત્માનું દર્શન કર્યું. પિતે જે ઉચ્ચતમ આત્મ-સ્થિતિને પ્રગટ કરી. એ જ સ્થિતિ દરેક જીવાત્મામાં અપ્રગટરૂપે પડેલી છે તે ય જોયું. દરેક જીવાત્મા શુદ્ધવરૂપ પરમાત્મા જ છે પરંતુ સેળમાં ગ્રુપની
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધના ચાર હેતુ
૨૭
કાર્મિક-રજકણથી એનું પરમાત્મ સ્વરૂપ ઢંકાઈ ગયું છે. એના જ પરિણામે જીવાત્માઓ જન્મ-મરણ વગેરે દુઃખમાં અને કંચન-કામિની વગેરેના ભાડુતી-ભાસિક સુખમાં પલટાયા કરે છે એ સત્ય પણ તેમને આત્મસાત્ થયું.
જીવાત્માના પરમાત્મસ્વરૂપને ઢાંકી દેનાર કાર્મિક અણુઓ ક્યા હેતુથી જીવાત્મા ઉપર ચેટયા કરે છે તે પણ તેમણે સાથે સાથે જોયું અને પરમ કૃપાળુ પરમાત્માએ આપણને જણાવ્યું કે અસુંદર કાર્મિક અણુઓને ચુંટતા રહેવામાં ચાર કારણે છે.
(૧) હદયમાં સત્ય પ્રત્યેના કટ્ટર પક્ષપાતને અભાવ. (૨) જીવનમાં સત્યના જીવંત આચરણને અભાવ. (૩) જીવાત્મામાં ઉત્પન્ન થતાં રહેતાં અતંદુરસ્ત
ખળભળાટ. ૧૦ (૪) મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિઓ.૧૧
મિત્રો, આ ચારે ય વાતને વધારે સારી રીતે સમજવી હેય તે તમારે તેના અંગેના બીજા પુસ્તક જેવા રહ્યાં કેમકે અહીં તે આપણે બહુ જ સંક્ષેપમાં આ વાતની સ્પષ્ટતા કરી લેવી છે.
તમે એ વાત તે જાણતા જ હશે કે આ જગતમાં સત્ય અને અસત્ય બે જ તત્ત્વ છે. એ બે ય અનાદિકાળથી છે. જેમ અસત્યનું તોફાન અનાદિકાળથી છે તેમ તેની સામે સત્યનું
૮. મિથ્યાત્વ ૯. અવિરતિ ૧૦. કષાય ૧૧. યોગ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
અહિંસક યુદ્ધ પણ અનાદિકાળથી ચાલ્યા જ કરે છે. જગતમાં કયારેક સત્યનું બળ વધે છે તે કયારેક અસત્યનું બળ વધી જાય છે. દરેક જીવાત્મામાં પણ આ જ રીતે એકબીજાનું બળ વધતું-ઘટતું જોવા મળે છે.
જ્યાં જન્મ-જરા-મરણ વગેરે દુઃખ નથી, જ્યાં રેગેની ભયંકર વેદનાઓ નથી; જ્યાં કૌટુમ્બિક કલેશ નથી; જ્યાં સ્ત્રી, પૈસે વગેરેના કારણે જન્મતાં સ્વાર્થની મારામારીએ નથી; તેમ જ તેમના સુખની ભ્રાન્ત કલ્પનાઓ નથી એવું એક સ્થાન છે જેને આત્માની મુક્તિનું પદ કહેવાય છે. જન્મ મરણ વગેરે બધાં ય જીવાત્માનાં બંધને છે. એ એની ગુલામીની દશા છે. એને સુખ મળે તે ય તે નજરકેદના સુખ છે. પરંતુ અફસની વાત એ છે કે અનાદિકાળથી આ બંધનમાં જ રહીને ટેવાઈ ગએલા જીવાભાને બંધનમુક્તિના સુખના ભેદની કલ્પના કરવાનું પણ અશકય બની ચૂકયું છે.
કળિયે પિતાની જ આસપાસ પિતાનું બંધન પિતાની જ જાતે ઊભું કરે છે એવી જ રીતે જીવાત્મા પોતે જ રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાનના કારણે જન્મ-મરણાદિનાં બંધની જાળ ગૂંથે છે.
અસત્યને આ કે કારમે પક્ષપાત ! મુક્તિના સત્યની આ કેવી ક્રુર મશ્કરી!
અસત્યના કટ્ટર પક્ષપાતની-એટલે કે સત્યના કટ્ટર પક્ષપાતના અભાવની-જીવલેણ દશામાં જીવાત્મા અનંતકાળથી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધના ચાર હેતુ
૨૯
ફસાએલે રહ્યો. એના અંતરમાં ક્યારે પણ સત્ય પ્રત્યેનો સભાન પક્ષપાત ન જાગે તે ન જ જા.૧૨
અને આ આજ કારણે સેળમાં ગ્રુપના કાર્મિક અણુઓ ધસારાબંધ આવતાં જ રહ્યા અને જીવાત્મા ઉપર ચોંટતાં જ રહ્યાં.
મિત્રે, આ વાત ઉપરથી તમે સમજી શક્યા હશે કે સાત્વિક સુખના ઝરણાનું ઉગમસ્થાન તે સત્યને કટ્ટર પક્ષપાત જ છે.
પક્ષપાત એટલે પક્ષપાત. સત્યનું આચરણ કદાચ ત્યાં ન પણ હોય આચરણ ભલેને કદાચ અસત્યનું હોય પરંતુ પક્ષપાત તે સત્યને હેય. સત્યનું આચરણ એ જીવનની વસ્તુ છે જ્યારે સત્યને પક્ષપાત એ હૃદયની વસ્તુ છે.
પણ જીવાત્માએ તો આવું પણ ન કર્યું. એણે તે અસત્યના આચરણના દારુ ઢીંચે જ રાખ્યા અને હૃદયમાં પણ એ અસત્યને જ સુંદરમાં સુંદર માની રાખ્યું.૧૩
પણ એક સમય આવી લાગે છે જ્યાં જીવાત્માની હદયની સ્થિતિ પલટાય છે. સદ્ગુરુને એને સંગ થાય છે. એ ગને હવે સફળ બનવાનો કાળ પણ પાકી ચૂકી છે. એ ખૂબ જ શાન્તિથી સદગુરુને સાંભળે છે. સત્ય અને અસત્ય બે ય તત્વના ભેદને સારી રીતે સમજે છે. એનું અંતર હલબલી ઊઠે છે. એના આંતર ચક્ષુ ઊઘડી જાય છે. હવે અસત્ય પ્રત્યેના કટ્ટર પક્ષ૧૨ મિથ્યાત્વભાવ ૧૩ મિથ્યાત્વયુક્ત અવિરતિભાવ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનદર્શનમાં કર્મવાદ
પાતનું જેર એના હદયમાંથી તૂટી પડે છે; એ સત્યને કટ્ટર પક્ષપાતી બને છે. હવે એનું હૃદય શુદ્ધ થાય છે.
હદય-પરિવર્તન જન્મ પામે છે.૧૪
જેનાં હદયનું પરિવર્તન થાય એના જ જીવનનું સાચું પરિવર્તન થાય. હૃદયના પરિવર્તન વિનાનું જીવન-પરિવર્તન અશકય છે. સાચું જીવન પરિવર્તન કરવું હોય તે પ્રથમ હદયનું પરિવર્તન અનિવાર્ય છે. એટલે જે જીવાત્મા સત્યને કટ્ટર પક્ષપાતી બને છે, તેનું હૃદય પરિવર્તન તે થયું એટલે વહેલામાં વહેલી તકે એની અસર એના જીવન ઉપર પડે છે અને એનું જીવન પણ ધીમે ધીમે અસત્યના આચરણથી મુક્ત થતું જાય છે; વધુને વધુ પ્રમાણમાં સત્યના આચરણને પચાવતું જાય છે. છેવટે જીવન પણ પૂર્ણ સત્યમય બની રહે છે.
હદયપરિવર્તન પછી જીવન-પરિવર્તન તે ઝપાટાબંધ થવા લાગે જ.
પરન્તુ મિત્રો ! કયારેક એવું પણ બને છે કે હૃદયપરિવર્તન થઈ જાય અને જીવન-પરિવર્તન થએલું જોવા ન મળે. કેટલાક સંગ, કેટલાક સંસ્કાર જીવાત્માનું જીવન પરિવર્તન શક્ય બનવા દેતાં નથી. સત્યને કટ્ટર પક્ષપાત હૃદયમાં જીવંત બની જવા છતાં આચરણમાં સત્ય ઉતારી શકાતું નથી.
૧૪ મિથ્યાત્વમુક્ત-અવિરતિભાવ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ મધના ચાર હેતુ
૩૧
આ એક ખૂબ જ અસહ્ય સ્થિતિ છે. જે જીવાત્માએ હૃદય અને જીવનની આવી વિસ`વાદિતામાં ફસડાય છે તેએ જીવલેણુ મનાવ્યથાના ભાગ અને છે. સત્યના પ્રેમ જાગે અને સત્યનું જીવન ન જામે એ ખૂબ જ દુઃખદ સ્થિતિ બની રહે છે, જીવાત્માએ સત્યના
પાણી વિના માછલી તરફડે તેમ એ આચરણના અભાવે તરફડતા હેાય છે.
તમને એક વાત કહું. એક માણસ છે. ત્રીસ વર્ષની ઉંમરથી રાજ પચાસ સિગારેટ ફૂંકે છે. એ.સી વર્ષની મુઝગ વચ્ચે એને કાઇ ડોકટર મળે છે. સિગારેટની ભયાનકતા એના હૃયયમાં ઠસાવી દે છે. ભાવીમાં કેન્સરના ભયંકર રાગ થવાની આગાહી કરે છે. પેલા માણસને આ વાત હૃદયમાં ખરાખર જચી જાય છે. પણ અસાસ કે એ સિગારેટ છેાડી શકતે નથી. કેમકે વર્ષોંની કુટેવના સસ્કારના મૂળિયાં ખૂબ જ ઊ'ડાં ઊતરી ગયાં છે. શારીરિક સ'ચે ગેા પણ એવા બની ગયા છે કે જો સિગારેટ ન પીએ તે તેનુ' માથું જ ઘૂમવા લાગે અથવા તે મળશુદ્ધિ થાય જ નહિ.
હવે શું થાય ? આવેા માણસ સિગારેટ પીધા વિના રહી શકતા નથી. આંખ સામે કેન્સરને જીવલેણ વ્યાધિ રમી રહ્યો છે. શારીરિક અસ્વસ્થતાની કલ્પનાએ તેને બેચેન બનાવે છે. એટલે તે પનામાનુ' એકસ ઘરમાં તા લાવે છે, પણ ધ્રૂજતા હાથે; એકસમાંથી સિગારેટ કાઢે પણ છે, પણ ધ્રૂજતા હાથે; સળગાવીને માંમા મૂકે છે, પણ ધ્રૂજતા હાથે; એનું અંતર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુર
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
ફફડે છે કેન્સરના રોગની આગાહીથી; એની સાંગિક લાચારી એને હતાશ બનાવે છે.
મિત્રો, તમે જોયું ને કે હદયનું પરિવર્તન થયા પછી પણ આ માણસનું જીવન પરિવર્તન થઈ જતું નથી. તેથી જ આવી પરિસ્થિતિમાં ફસાએલા માણસની મનોદશા કેટલી બધી દુઃખદ બને છે તે જુએ.
સિગારેટ નહિ પીવાના સત્યને તે કટ્ટર પક્ષપાતી બ; છતાં એ સત્યને આચરણમાં ઉતારી ન શકે!
આ રીતે જે જીવાત્માએ હૃદયથી સત્યના કટ્ટર પક્ષપાતી બને છે તેમને અસુંદર કાર્મિક અણુઓના મેલા પાણીને ધસ્યા આવવા માટેનું પહેલા નંબરનું મેટું બાકેરું તે બંધ થઈ જ જાય છે અને તેથી તે જીવાત્માના તળાવમાં તેટલા ગંદાં પાણી આવતાં ઓછા તો થઈ જ ગયાં; પછી જે સત્ય આચરણમાં ય ઊતર્યું અને એ રીતે જીવન પરિવર્તન પણ થવા લાગ્યું તે તે ખૂબ મજાની વાત.
પછી તે બીજા નંબરનું જે મેટું બાકોરું છે કે જેમાંથી સત્યના આચરણના અભાવને કારણે કામિક આણુનાં ગંદાં જળ જીવાત્મા ઉપર ધસ્યાં જ આવે છે-તે ય બંધ થવા લાગ્યું. જેટલા અંશમાં સત્યનું આચરણ તેટલા અંશમાં એ બાકે બંધ. જે પૂર્ણ સત્યાચરણ તે પૂર્ણ બંધ.
પણ જે જીવાત્માએ હૃદયથી સત્યના કટ્ટર પક્ષપાતી બન્યા છતાં જીવનમાં સત્યને ઉતારી શક્યા નહિ એમને માટે તે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધના ચાર હેતુ
૩૩
માત્ર પહેલું જ મેટું બાકોરું બંધ થયું. પરંતુ બીજું તે ઉઘાડું જ રહ્યું.
છતાં હદય અને જીવન વચ્ચેની આવી વિસંવાદિતા લાંબે સમય ટકતી નથી. જેમ બને તેમ જલદીથી એ સમય આવી જ લાગે છે કે જ્યારે હૃદયમાં ઊતરેલું સત્ય જીવનમાં પણ ઊતરી જાય છે,
સેળમાં ગ્રુપના કાર્મિક અણુઓને જીવાત્મા ઉપર ચટવાનાં બે કારણે આપણે વિચાર્યા.
હવે ત્રીજું કારણ જોઈએ. એ છે જીવાત્મામાં જાગતા કેટલાક અતંદુરસ્ત ખળભળાટ. ૧૫
તપ-ત્યાગની ભવ્યતમ સાધનાથી જે જીવાત્માએ સજજ બન્યા નથી તે તમામ જીવાત્માઓમાં કેટલાક અતંદુરસ્ત ખળભળાટો સતત ઉત્પન્ન થતા જ રહે છે. કેટલીકવાર આ સંઘર્ષો ઉગ્ર સ્વરૂપમાં દેખાઈ જાય છે, બાકી સામાન્ય રીતે મંદ સ્વરૂપે તો હંમેશ હોય જ છે.
જેણે સંસારનો ત્યાગ કર્યો છે તેવા સંતે કે જેઓ હજી તપ-ત્યાગની પ્રાથમિક કે માધ્યમિક કક્ષામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે તેમને પણ આવા સંઘર્ષો સતત ચાલતા હોય છે.
ભગવાન જિને આ સંઘર્ષના ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે. (૧) ક્રોધના ધમધમાટ, (૨) અહંકારના ફૂંફાડા, (૩) દંભના
૧૫. ક્રોધ, માન, માયા, લેભ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
પ્રપંચ અને (૪) સત્તા, સંપત્તિ, સુન્દરી, શરીર વગેરે ઉપરની આસક્તિ.૧૬
આ ચારે ય ખળભળાટે ભયંકરમાં ભયંકર ડાકુમાં હોય છે, બહુ સુખી શ્રીમંતમાં હેય છે, અત્યન્ત બુદ્ધિમાન ગણાતા માનામાં હોય છે, સત્તાના સ્વામીઓમાં હોય છે, એક નાનકડી કીડીમાં ય હોય છે અને સંતાની દુનિયામાં પણ અમુક કક્ષા સુધી હોય છે !
સંતેમાં ય અણગમતું થતાં ક્રોધની પાતળી લાગણી, વિદ્વત્તાનું કે તપ-ત્યાગનું સાધારણ અભિમાન, અત્યન્ત ઉન્નત આધ્યાત્મિક અવસ્થા ન પામ્યા છતાં તેવું બતાડવાની લાગણી કે શરીર, ભક્તો વગેરેના મમત્વને ભાવ હોય છે.
હા. જે સંતે બહુ ઊંચી કહી શકાય એવી આધ્યાત્મિક સ્થિતિને પામ્યા હોય તેમનામાં જ આ ખળભળાટનો અંશ પણ જોવા ન મળે. આ મંદ સંઘર્ષ પણ કયારેક બહુ જ ખતરનાક નીવડતો હોય છે. એમાં જ્યારે ઉગ્રતા આવી જાય છે ત્યારે ઘણું ઉન્નત સ્થિતિ પામેલા સંતને પણ તે એક ક્ષણમાં નીચે પટકી દે છે.
આ છે કામિક અણુના ગંદા જળને જીવાત્મા ઉપર ફરી વળવા માટેના ત્રીજા બકરાની કથા !
અહીં કયારેક એવું પણ બને છે કે આ બાફેરામાંથી કેટલીક વાર નિર્મળ જળ પણ પેસી જાય છે ખરું.
૧૬ લેભ.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબંધના ચાર હેતુ
ઉપ
કેમકે કેટલીકવાર ક્રોધ વગેરેના ખળભળાટે સુંદર પરિણામ લાવવા માટે જાણીબુઝીને દેખાડવા પડતા હોય છે. જેમકે વિદ્યાર્થીની આળસ ઉડાડવા માત્ર દેખાડવામાં આવતું સદ્દગુરુને ક્રોધભાવ.
પરંતુ આવા સારા કહી શકાય તેવા ખળભળાટ પ્રમાણમાં અત્ય૯૫ હેાય છે.૧૭
હવે આપણે ચોથું કારણ જોઈએ. આપણે મન, વાણી અને કાયાની તમામ પ્રવૃત્તિઓથી૧૮ પણ કામિક અણુઓ આત્મા ઉપર ચૂંટાયા કરે છે. જેમાં ખળભળાટમાં સારા નરસા બે પ્રકાર હેય છે તેવું અહીં પણ છે. મનથી કેઈનું શુભ પણ વિચારી શકાય છે, વાણીથી પ્રિય અને સત્ય પણ બેલી શકાય છે અને કાયાથી સારો વર્તાવ પણ દાખવી શકાય છે. જ્યારે આવું બને છે ત્યારે જે કામિક અણુઓ જીવાત્મા ઉપર ચૂંટે છે તે કર્યજનિત સુખને અનુભવ કરાવે છે.
મિત્રો, સેળમા ગ્રુપના કાર્મિક રજકણોને આવવાનાં ચાર કારણે આપણે તપાસ્યાં.
જીવાત્મા એ કરું તળાવ છે, અને ઉપરનાં ચાર કારણે એ તળાવમાં પાણી આવવા માટેની નળીઓ છે.
કાર્મિક અણુઓ એ પાણી છે. એ ચારેય નળીઓમાંથી ધર્યું જ આવે છે જેમ જેમ જીવાત્મા બંધન-મુક્તિની વિકાસ
૧૭ પ્રશસ્ત કષા. ૧૮ યોગ.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદે
યાત્રામાં આગેકૂચ કરતે જાય છે તેમ તેમ નળીઓનાં મેં બંધ થતાં જાય છે. સૌ પ્રથમ પહેલી નળીની લાઈન બંધ થાય છે. પછી ક્રમશ: બીજી, ત્રીજી વગેરે નળીની લાઈન પણ બંધ થતી જાય છે.
જેમ જેમ નળીઓ બંધ થતી જાય છે તેમ તેમ નવું કામિક અણુજલ જીવાત્માના તળાવમાં આવી શકતું નથી. જૂનું જલ તપ-ત્યાગના સૂર્યથી શેષાતું જાય છે. અંતે એ તળાવ સાવચેખું થાય છે.
જીવાત્માની આ વિશુદ્ધ સ્થિતિ એ જ એના પરમાત્મસ્વરૂપને આવિર્ભાવ છે.
કામિક અણુનાં તમામ આવરણે દૂર થતાં જ વિશ્વજ્ઞાનને પ્રકાશ પ્રગટી જાય છે.
એટલે મિત્રો, આત્મા ઉપરથી કર્માણની આખી ફેજ દૂર કરવી હોય,એને જરા પણ જશે રહેવા દે ન હોય તે આપણે બે કામ કરવાં જોઈએ. (૧) જે ન ધસારે ચાલુ છે૧૯ તેને અટકાવી દેવું જોઈએ. (૨) જે કર્માણને જથ્થો આત્મા ઉપર આવી ચૂક્યા છે તેને ખાત્મો બોલાવી દેવું જોઈએ.૨૧ જીવાત્માને તળાવની ઉપમા આપીને આપણે આ જ બે વાત વિચારી ને જે નળીઓ છે તે કર્માણના ગંદા જળના ધસારાનું સાધન છે. પણ તે નળીઓનાં મેંને ડટ્ટો મારી દઈએ તે? નો ધસારો બંધ જ થઈ જાય. અને ત્યાર પછી
૧૯ આશ્રવ ૨૦ સંવર ૨૧ નિર્જરા.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધના ચાર હેતુ
૩૭
તપ-ત્યાગને સૂર્ય તપવા લાગે એટલે ધીરે ધીરે તળાવમાં આવી ચૂકેલું ગંદુ પાણી પણ સુકાઈ જાય.
એક નગર ઉપર શત્રુસૈન્ય ચડી આવ્યું છે અને શરૂઆતમાં જ જે નાગરિકે ગફલતમાં રહી જાય તે અવશ્ય કેટલુંક સેન્ય અંદર પેસી જાય. પછી ધીંગાણું મચે ત્યારે પ્રથમ જે બહારથી આવતે ધસારો અટકાવવામાં આવે અને પછી અંદર પેસી ગએલાને ખતમ કરવામાં આવે તે જ વિજય મળે.
આમ બે કામ થાય ત્યારે તમામ કર્માણુને નાશ થાય. મિત્રો, કયારે આપણે સત્યના પક્ષપાતનું હૃદય પરિવર્તન કરશું? પછી કયારે એ સત્યને આચરણમાં ઉતારીને જીવનપરિવર્તન કરશું? પછી કયારે પેલા ચારે ય ખળભળાટને શાન્ત કરી દઈશું?
અને પછી મન-વાણી અને કાયાની સહિતકર પ્રવૃત્તિ કરતાં કરતાં એનાથી પણ નિવૃત્ત થઈને શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરશું? ક્યારે આવશે માંગથી ખીચખીચ ભરેલી પરમ પવિત્ર પળો ?
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબંધ હવે આપણે ચેડા આગળ વધીએ.
સેળમાં ગુપની કાર્મિક રજકણે જીવાત્મા ઉપર કયા કારણેથી ધસી આવે છે તે આપણે હમણાં જ જોયું.
એક વાત તે પૂર્વે જ કહેવાઈ ગઈ છે કે જીવાત્માને સુખ દુખ વગેરે આપનાર તરીકે ઈશ્વર જેવું કંઈ સ્વતંત્ર તત્વ છે જ નહિ. ઈશ્વર ઉપાસ્ય તત્ત્વ તરીકે જરૂર છે પરંતુ એનામાં જગત્કતૃત્વ તે નથી જ.
હવે પ્રશ્ન થાય કે તે પછી જીવાત્માને સુખ દુઃખ, જન્મમરણ, રેગ-શેક વગેરે કેણ આપે છે? સર્વજ્ઞ ભગવાન જિન કહે છે કે એ બધાં ય કાર્યો કાર્મિક રજકણે જ કરે છે. આપણે આજની વૈજ્ઞાનિક પરિભાષામાં એમ કહી શકાય કે કામિક રજકણે એ આજના સ્વયંસંચાલિત યત્રે જ છે. બધું ય પહેલાંથી જ નકકી થઈને ગેઠવાઈ જાય છે. પછી તો એ યત્રો આપમેળે જ પિતાનાં કાર્યો તે તે સમયે કરતાં રહે છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબંધ
જ્યારે સેળમાં ગ્રુપની રજકણે જીવાત્મા ઉપર આવીને ચૂંટે છે; એટલે કે જીવાત્મા સાથે બંધાઈને દૂધ-પાણીની જેમ એકરસ થઈ જાય છે ત્યારે જ તે જ સમયે એ કાર્મિક રજકણમાં ચાર વસ્તુઓ નક્કી થઈ જાય છે.
જીવાત્માને કાર્મિક રજકણે બંધાઈ એને અર્થ જ એ છે કે જીવાત્માને કાર્મિક રજકણોની ચાર પરિસ્થિતિઓ બંધાઈ ગઈ. અહીં બંધાવવું એટલે નક્કી થયું એ સ્થૂલ અર્થ લઈને આપણે આગળ વધીશું.
કઈ એક જીવાત્માને રજકણે ચોંટી કે તરત જ તે રજકણોને સ્વભાવ ( Nature ) નક્કી થઈ જાય છે. તે રજકણને જીવાત્મા ઉપર રહેવાને કાળ (Period) નક્કી થઈ જાય છે. તે રજકણોનું બળ (Power) નક્કી થાય છે અને તે રજકણેની સંખ્યા (Quantity) નક્કી થઈ જાય છે. (૧) સ્વભાવ નિર્ણય - જે કઈ રજકણને જથ્થર૩ જીવાત્માને ચેટ તેને સ્વભાવ નક્કી થવામાં તે રજકણે ચુંટવામાં કારણ શું હતું તે મુખ્ય હેતુ છે. ધારો કે એક માણસ ખૂબ શ્રીમંત છે. કંજૂસ પણ એટલો જ છે. આ માણસના બંગલે કેઈ ગરીબ માણસ મદદ માટે આવે છે. એની વાત પણ પેલે સાંભળો નથી અને એને ધકકો મારીને કાઢી મૂકે છે.
૨૨ પ્રકૃતિબંધ ૨૩ સ્કન્ધ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
હવે આવી દ્વેષની વૃત્તિ સાથે તેણે મનથી દુષ્ટ વિચારા કર્યાં, વાણીથી ગાળ બેન્ચે, કાયાથી ધક્કો માર્યાં તે વખતે જે કાર્મિક રજકણાને જથ્થા એના આત્મા ઉપર ચાંટી ગયા તેના સ્વભાવ શુ` નક્કી થાય ? મિત્રા, તદ્દન સીધી વાત છે કે આવી રીતે બીજાને દુઃખ દેનાર માણસ પે તે અવશ્ય દુઃખી થાય. આજે નહિ . । . કદાચ કાલે, આ જીવનમાં નહિ તે। કદાચ ભાવીના કાક જીવનમાં ! આમ એ સમયે ચાંટતા કાર્મિક જથ્થાને દુઃખ દેવાના સ્વભાવ નક્કી થઈ જાય છે. આ જ રીતે કોઈ ને સુખી કરનાર આત્માને એ વખતે ચાંટતા કાર્મિક જથ્થાના સુખ આપવાના સ્વભાવ નક્કી થાય છે.
૪૦
મુખ્યત્વે આઠ જાતના સ્વભાવા છે. તેમાંથી ગમે તે એક સ્વભાવ તે તે ચાંટતા કાર્મિક જથ્થાના નક્કી થાય છે.
આપણે તે આ ય સ્વભાવ અને તેનાં આઠ કારણેા ક્રમશઃ જોઈ લઈએ.
(૧) સાચા જ્ઞાની આત્માએની નિંદા વગેરે કરવાં, એમની સેવા, સ્તુતિ વગેરે ન કરવાં, સત્યના પ્રકાશ આપતાં પુસ્તકા વગેરેનું અપમાન કરવુ, ખહુમાન ન સાચવવું; મળેલી બુદ્ધિના દુરુપયેાગ કરવા....આવુ કરતાં જે કાર્મિક જથ્થા જીવાત્માને ચાંટતા હૈાય તેને સ્વભાવ તે જીવાત્માને જ્ઞાન નહિ થવા દેવાના નક્કી થાય છે. એટલે કે મહેનત કરીને મરી જાય તે ય એને યાદ ન રહે, યાદ હેાય તે ય ભૂલી જાય વગેરે.૨૪
૨૪ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૪૧
(૨) બહેરા, બેબડા, અંધ વગેરેને તિરસ્કારવા, તેમને મદદ ન કરવી, તેમની પ્રત્યે દયા ભાવ ન રાખવે, મળેલી આંખે, કાન વગેરે ઈન્દ્રિયોને સદુપયોગ ન કરદુરુપયેગ કરે... આવું કરતાં જે કાર્મિક જથ્થ જીવાત્માને ચેટતા હોય તેને સ્વભાવ તે જીવને બહેરે, અંધ, બેબડે વગેરે બનાવવાને, ઘોર નિદ્રા વગેરે આપવાનું હોય છે. ૨૫
(૩) જીવાત્મા જે ભૌતિક સુખ મેળવે છે તેના પ્રત્યેને ગાઢ પ્રેમ, તે સુખ ન મળે તે સળગી ઊઠતે ભયાનક છેષ, અત્યન્ત વધુ સ્વાર્થાન્તવૃત્તિ, સાચા સંતે પ્રત્યેનો અરુચિભાવ, સજાતીય વિજાતીય વગેરે તો પ્રત્યેનાં આકર્ષણે આવા ભાવે વખતે જે કર્માણુ ચૅટે તેને સ્વભાવ જીવાત્માને મૂંઝવવાને છે. સત્યને પક્ષપાત, સત્યનું આચરણ વગેરેને અટકાવવાનું કામ તથા વૈષયિક સુખનું આકર્ષણ આ કર્માણ કરે છે.
(૪) છતે પૈસે કેઈને ધન વગેરે દેવું નહિ, કેઈના લાભમાં વિઘ કરવું, કેઈનું અહિત કરવું, ધાર્મિક આત્માઓને જાતે પજવવા, સારા દાનાદિ કરનારાની પ્રશંસા ન કરવી, દાન કરીને પછી સંતાપ કરવો વગેરે.
આ વખતે જે કર્માણ ચૅટે તેને સ્વભાવ તે જીવાત્માને ભિખારી બનાવવાને, શ્રીમંત છતાં અતિકૃપણ બનાવવાને, ભેગસામગ્રી હોવા છતાં તેને ઉપયોગ જ ન થઈ શકે તેવા ગેવાળ બનાવવાનો હોય છે. ૨૭ ૨૫ દર્શનાવરણીય કર્મ ૨૬ મેહનીય કર્મ ૨૭ અન્તરાય કર્મ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
(૫) બીજાને સુખ–શાન્તિ આપવી કે અસુખ અથવા અશાન્તિ આપવાં વગેરે. આ વખતે બંધાતો કમજ એ જીવાત્માને સુખ–શાતિ કે અસુખ-અશાન્તિ આપે છે. જે આપે તે પામે.૨૮
(૬) જીવનને ભાગ કે તેથી વધુ ભાગ પસાર થઈ જાય તે વખતે જેવી સારી કે નરસી વૃત્તિ પ્રવૃત્તિ હોય તે મુજબ તે વખતે ચુંટતા કેટલાક કર્માણને એ સ્વભાવ નક્કી થાય છે કે તેની રૂએ મૃત્યુ પામીને જીવાત્માને વિવિધ ગતિઓમાં જન્મ લેવું પડે છે અને ત્યાં તેને જીવન પસાર કરવું પડે છે. ૨૯
(૭) દરેક સમયે જીવાત્માને જે કર્માણ ચુંટે છે તેમાંના કેટલાક કર્માણને સ્વભાવ જીવાત્માને ભાવમાં અમુક જાતનું શરીર, તેના હાડકાંનું અમુક જાતનું બંધારણ, તેની અમુક પ્રકારની આકૃતિ, તેની સારી કે નરસી ચાલ, આંખ વગેરે ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ અને તેની ઉચિત કે અનુચિત સ્થાને ગઠવણ, સૌભાગ્ય કે દૌર્ભાગ્ય, સુંદર સ્વર કે અપ્રિય સ્વર, આદેયતા કે અનાદેયતા વગેરે આપવાના અનેક નિર્ણય થતાં જ રહે છે. ૩૦
(૮) કેટલાક ચોંટતા કર્માઓ જીવાત્માન રૂપ, વિદ્વત્તા, કુળ, બળ વગેરેના અહંકારને લીધે તેને ભાવમાં હલકી જાતિમાં જન્મ આપવાને સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યારે તે રૂપ વગેરેના નિરહંકારને લીધે, કે તેના સદુપગને લીધે ચેંટતા કર્માણ તે
૨૮ વેદનીય કર્મ ૨૯ આયુષ્ય કર્મ ૩૦ નામ કર્મ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૪૩
જીવાત્માને ગૌરવભર્યા કુળ વગેરે સ્થાને આપવાનો સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરે છે.?
* આમ જીવાત્મા ઉપર ધસ્યા જતા કર્માણના આઠ સ્વભાવેમાંથી ગમે તે એક સ્વભાવને નિર્ણય તે તે જ ચોંટતાની સાથે જ થઈ જાય છે.
મિત્રે, સ્વભાવને અર્થ તે તમે સમજી ગયા ને ! સ્વભાવ એટલે પ્રકૃતિ. આપણે નથી બેલતા કે આ માણસને સ્વભાવ તે જરા જરામાં કોધ કરવાનું છે ! અમુક માણસને સ્વભાવ ખૂબ જ ઉદાર છે. અમુક સ્ત્રીને સ્વભાવ બહુ જ બેલકણે છે ! બસ, એ જ રીતે જીવાત્માને ચોંટતા કર્માણના ઉપર કહ્યા મુજબ તે તે કારણે તે તે સ્વભાવે નકકી થાય છે. એટલે જ્યારે પણ તે કર્માણ જેર કરશે ત્યારે પિતાના સ્વભાવને તે અનુસરશે અને જીવાત્માને એ સ્થિતિમાં મૂકશે.
આપણે કર્માને સ્વભાવ-નિર્ણય વિચાર્યું. હવે કર્માને સ્થિતિ-નિર્ણય જોઈએ. (૨) સ્થિતિ નિર્ણય
જે જે સમયે જીવાત્માને કર્માણના જે જે જથ્થા ચુંટે છે તેમને જેમ સ્વભાવ-નિર્ણય તે જ સમયે થઈ જાય છે તેમ તેમને સ્થિતિ–નિર્ણય પણ ત્યારે જ થઈ જાય છે.
૩૧ ગોત્ર કર્મ ૩ર સ્થિતિબંધ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
સ્થિતિના નિણૅય એટલે તે કર્માણુના જથ્થા કેટલા કાળ સુધી જીવાત્માને ચાંટી રહેવાની શક્તિ ધરાવે છે તેના નિણૅય.
૪૪
કાઇ કર્માણુના જથ્થા આંખના પલકારાથી ય એછા કાળ સુધી રહે, કેાઇ વળી એ-પાંચ દિવસ રહે, કાઇ પાંચ-પચાસ કે પાંચસે વર્ષ સુધી રહે, તે કાઇ લાખા કરાડા વર્ષ સુધી રહે. અને કોઈ જથ્થા તેા વળી અગણિત વષઁના કાળ સુધી રહેવાની શક્તિ પણ ધરાવતા હાય.
તમે કદાચ મને એક પ્રશ્ન કરશેા કે અમુક એક કર્માણુના જથ્થા ચાંટયા. તેના સ્વભાવ કેન્સરનું જીવલેણુ દુઃખ આપવાના નક્કી થયા, અને તેને સ્થિતિ–નિણૅય એક હજાર વર્ષ છે. તે શુ જેવા તે કર્માણુના જથ્થા ચાંટયા કે તરત જ– ત્યારથી માંડીને-એક હજાર વર્ષ સુધી તે જીવાત્માના શરીરમાં કેન્સરનું દર્દ લાગુ થઇ જાય ! એની જિંદગી પાંચ જ વર્ષની બાકી હૈાય તે તે જીવન પૂર્ણ કર્યાં બાદ એ જ્યાં જ્યાં જન્મ લે ત્યાં ત્યાંના બધા ખેાળિયામાં બાકીના ૯૯૫ વર્ષ સુધી કેન્સરનુ* દર્દ ચાલુને ચાલુ જ રહે ?
આ પ્રશ્નનુ' સમાધાન ખૂબ ધ્યાન દઈને સાંભળજો. અહીં મારે તમને એ વાત કરવાની છે. પહેલી વાત તે એ છે કે સામાન્યતઃ તે કર્માણુના જથ્થા ચાંટતાની સાથે જ પેાતાને નિશ્ચિત થએલા સ્વભાવ ખતાવવા લાગતા નથી. કેટલાક કાળ સુધી તે। એ જથ્થા એમને એમ તદ્દન શાન્ત પડી રહે છે,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
કર્મબંધ ધારો કે તમે કહ્યું તેમ એક કર્માણના જથ્થાને રહેવાને કાળ એક હજાર વર્ષને નકકી થયે છે તે તેમાંના ધારે કે દસ વર્ષ તે તે કર્માણુ શાન્ત જ પડી રહે. ત્યાર પછીના બાકી રહેતા કાળમાં પોતાને જે સ્વભાવ નિશ્ચિત થએલો હોય તેને પ્રગટ કરે.
તમને આ વાત દાખલો આપીને સમજાવું. માણસ કેરીને રસ ખાય છે. હવે તે રસ પેટ ભરીને ખૂબ-ખાધે. આ અતિ રેકના કારણે તેને અવશ્ય વાયુ થવાનો છે. પરંતુ કેરીને રસ પેટમાં જતાંની સાથે વાયુ થતો નથી. બે અઢી કલાક તે રસ એમને એમ પેટમાં પડી જ રહે છે. ત્યાર પછી જ વાયુનું અજીર્ણ થાય છે.
મિત્ર, કર્માણને તમે એક પ્રકારને ટાઈમ બોમ્બ જ કલ્પી લે. બોમ્બ ફોડવાના સ્થાને ટાઈમ બમ્બ ગોઠવી દીધા પછી એ તરતને તરત ફૂટતું નથી પરંતુ જે સમય નક્કી કરી રાખેલે હેય તે જ સમયે-કલાકે, બે કલાકે, કે પાંચ કલાકે–તે ફૂટે છે.
હવે તમે એ વાત સમજી ગયા હશે કે કર્માણનો જીવાત્મા ઉપર રહેવા માટે જેટલા કાળ-નિર્ણય થાય છે તેના બે વિભાગ પડે છે. તેમાં કેટલાક કાળ શાન્તિને કાળ રહે છે અને બાકીને કાળ સ્વભાવને પચે બતાડવાને કાળ હોય છે.
કર્માણ એટલે ટાઈમબેમ્બ. કેટલાક સમય શાન્ત પડી રહેતે, અને પછી ધડાકા સાથે ફાટી નીકળતા.
૩૩ અબાધાકાળ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ હવે અહીં બીજી વાત એ સમજવાની છે કે કર્માણને જે શાતિકાળ છે તેમાં તે કર્માણના સ્વભાવ વગેરેમાં ઘણું બધા ફેરફાર થવાની ભારે મટી શકયતાઓ ઊભી થાય છે. જે કર્માણને સ્વભાવ દુખ આપવાને નિશ્ચિત થયે હતો તે જ કર્માણને સ્વભાવ સુખ આપવાનું પણ બની જાય. સુખ દેવાના રવભાવવાળા કર્માણને દુઃખ દેવાના સ્વભાવમાં પલટ થઈ જાય; વગેરે વગેરે જાતના આખા ને આખા સ્વભાવના ફેરફારે એના શાન્તિ-કાળમાં થઈ શકે છે. એ જ રીતે એને એક હજાર વર્ષને સ્થિતિ કાળ હોય તેમાં ય મેટી વધઘટ થઈ જાય તેવું પણ તે શાન્તિ-કાળમાં બને. એ સિવાય એના બળમાં પણ મેટી તેજી મંદી બેલાઈ જાય.
એટલે એ કેઈ નિયમ રહેતું નથી કે જે સ્વભાવ, જે સ્થિતિ, જે બળ વગેરેના નિર્ણયો કર્માણુ ચુંટતી વખતે થયા તે કાયમ જ રહે. ના નહિ જ. એમાં તે ધરખમ ફેરફારે શાન્તિ કાળમાં થઈ શકે છે. માટે કેન્સરના રોગનું દુઃખ આપવાને સ્વભાવ તથા તેને એક હજાર વર્ષને કાળ-નિર્ણય–બે ય માં. ઘણી બધી તેજી મંદી આવી શકે છે. મિત્ર ! તમે અમેરિકાના સૌથી વધુ શ્રીમંત ગણાતા રોકફેલરની આત્મકથા વાંચી છે? તેમાં તેમણે પોતાને પુખ્ત વયમાં આવેલી માંદગીની વાત લખી છે. એ માંદગી એમને ખૂબ જ અસહ્ય નીવડી હતી. કેટલીય રાત તે તેમણે જરાય આંખ મીંચ્યા વિના પસાર કરી હતી. એક વાર એ ખૂબ ત્રાસી ગયા. એમણે ડૉકટરને ઊધડો લઈ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
નાખે. જે અડફેટમાં આવ્યા તે બધા ય ને ધમકાવી નાખ્યા. પ્રેમ” “પ્રેમ ની વાત કરનારને “પ્રેમ” કયાં ગયે? કેમ કેઈ મારા દુઃખને ભાગીદાર થતું નથી ?
એક રાતની વાત છે. સહુ સૂઈ ગયા છે. માત્ર રેકફેલર જાગે છે. પથારીમાં પડ્યા પડ્યા એ વિચારે ચડે છે. “આટઆટલી સંપત્તિ મારી પાસે છતાં, સારામાં સારા ડૉકટરે મારી સેવામાં રોકાયા હોવા છતાં, કઈ પણ વાતની કમી ન રહેવા છતાં, મારું દુઃખ ન જાય ? આ તે કેવી વાત? આજ સુધી હું એમ જ સમજે છું કે જગતમાં પસે જ અંતિમ વસ્તુ છે. જેની પાસે પૈસે હેય એને દુઃખનું સ્વપ્ન પણ ન આવે, પૈસાથી એ ધારે તે ખરીદી શકે ! હું એક જ નહિ, આખી દુનિયાના લોકે આ માન્યતાને કારણે પસે મેળવવાને ભીષણ પુરુષાર્થ કરી રહ્યા છે.
પણ
પણ આજે હું આ શું અનુભવું છું? પૈસે હોવા છતાં મારા એકલાનું દુઃખ પણ ન જાય ! એહ! તો પૈસાનું આ પાગલપન શા કામનું! એને મેળવવા ખાતર તો મેં રાત ને દિવસ જોયા નથી, મારા જીવનમાં પણ હું ખાસ કશે ભેગ-વિલાસ અનુભવી શક નથી. કૃપણ માણસ તરીકે હું ખૂબ જ વિખ્યાત બન્યો છું. અને કેન પસીના ઉતારીને, લેહી નીચોવીને જે પસ ભેગે કર્યો તે બધે ય-ભેગે મળીને પણ મારું આજનું
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનદર્શનમાં કર્મવાદ
દુઃખ દૂર ન કરી શકે તે પછી સંપત્તિ પાછળ મારી દેટ એ મારા જીવનની ગંભીરમાં ગંભીર ગણી શકાય એવી ભૂલ છે.
ખેરજે બન્યું તે બની ગયું. પરંતુ આ રાત્રિએ હમણું જ હું પરમેશ્વરની સાક્ષીએ એનું સ્મરણ કરીને સંકલ્પ કરું છું કે જો હું આ દુઃખમાંથી મુક્ત થાઉં તે મારી સંપત્તિનું છૂટે હાથે દાન કરું.
મારા જેવા સંપત્તિમાન માણસ પણ છતે ડોકટરે એ જે આટલી યાતના વેઠે તે બિચારા ગરીબ માણસેની તે શી દશા થતી હશે! ન મળે ડૉકટર, ન મળે ઔષધ !”
મિત્રે, જોરદાર સંકલ્પના બળે કમાલ કરી નાખી. આગામી ક્ષણેમાં દુઃખ આપવાના સ્વભાવ-નિર્ણયવાળા ચોંટેલા જે કર્માણુઓ ભયંકર ત્રાસ આપવાના હતા તે આ શુભ સંકલ્પના બળે સુખ આપવાના સ્વભાવવાળા થઈ ગયા !
પળો આવતી ગઈજેને જેનો સમય પાકતે ગયે તે તે કર્માણને ટાઈમ-એમ્બ ફૂટતે ગયે ! પણ હવે એના ધડાકે રેકફેલર રાડો નથી પાડતા...ઘસઘસાટ ઊંઘે છે ! સવારના સાત વાગ્યા સુધી ઊંધ્યા જ કર્યું. સહુ ચકિત થઈ ગયા.
રેકફેલરનું જીવન પલટાઈ ગયું.
અતિ કૃપણ તરીકે નામાંકિત બનેલા રેકફેલર મહાદાનવીર તરીકે પંકાયા.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
કર્મબંધ
આમ જ્યાં સુધી કર્માણના ટાઈમબમ્બ ફૂટતા નથી ત્યાં સુધીમાં તે એમને આખોને આખે સ્વભાવ, એમને સ્થિતિનિર્ણય, એમનું બળબધાયમાં-મોટા ફેરફારો થઈ શકે છે.
ધારે કે એક માણસ દયાળુ હતા અને પરમાત્માની ખૂબ પ્રાર્થના કરતે હતો. તે વખતે તે તેણે બહુ જ સુખ આપે તેવા સ્વભાવના કર્માણને જથ્થો મેળવ્યા. પણ હજી એ જથ્થાને ટાઈમબેમ્બ ફૂટ નથી, હજી તેને શાન્તિકાળ ચાલે છે એ સમયમાં આ માણસ કઈ ખરાબ સે બડે ચડી ગયો. અને દારુ વગેરે ઢીંચવા લાગ્યા, દુરાચારી બન્યા. એની આ પ્રવૃત્તિ પેલા સારા સ્વભાવવાળા કર્માણના જથ્થાને મેટ ફટકે મારી દે. એ જ કર્માણ હવે દુષ્ટ સ્વભાવવાળા એટલે કે ભારે ત્રાસ આપનારા બની જવાના. વળી જે એ કર્માણને સ્થિતિનિર્ણય દસ વર્ષ સુધીને હશે તો હવે કદાચ પચાસ વર્ષને થઈ જાય. એટલે દસ વર્ષ સુધી સુખ આપવાના સ્વભાવવાળા કર્માણ હવે એને પચાસ વર્ષ સુધી ભારે દુખ આપવાના સ્વભાવવાળ બની જશે. એ ટાઈમબેમ્બ ફૂટે તેટલી જ વાર.
આ જ રીતે એક દુષ્ટ માણસ અનીતિ, કપટ, કરે છે. પિતાના સ્વાર્થ ખાતર બીજાનું જરાય શુભ ઈચ્છતો નથી. બેશક, આ વખતે કર્માણને જે જ ચેટે તે વિવિધ દુઃખ આપવાના સ્વભાવને જ હોય. પરંતુ એના શાન્તિકાળ દરમિયાન એ માણસ ધર્મગુરુના સંગે રંગાય છે. પિતાનાં પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. આખું જીવન સદાચારમય બનાવે છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
હવે પેલા દુઃખ દેવાના સ્વભાવના કર્માણ સુખ દેવાના સ્વભાવવાળા બની જાય. એટલે જ્યારે એ કર્માણને ફેટ થશે ત્યારે હવે તે દુઃખ નહિ દેતાં સુખ જ દેવાનાં.
આમ સ્વભાવ, સ્થિતિ, બળ વગેરે ઘણું ઘણું ફેરફાર શાન્તિકાળમાં થઈ શકે છે. અહીં એક વાત ખ્યાલમાં રાખવી કે એવા પણ કેટલાક કર્માણ હોય છે જે બહુ જ સખત રીતે જીવાત્માને ચૂંટી ગયા હોય છે. જીવાત્મા ઉપર ચાંટતા બધા જ કર્માણના જથ્થા એક સરખી રીતે ચોંટતા નથી.
કેટલાક તે જાણે જીવાત્માને સ્પર્શીને જ રહ્યા હોય એવી રીતે ચોંટયા હોય છે; જાણે કે લોખંડના કટકાને અડેલી સેય ૩૪
કેટલાક વળી જીવાત્માની સાથે વધુ સખત રીતે ચૂંટે છે. જાણે કે લોખંડના કટકાને અને સેયને ભેગા કરીને દેરડાથી કચકચાવીને બાંધી દીધા.૩૫
કેટલાક વળી જીવાત્મા સાથે ખૂબ જ ગાઢ રીતે ચૂંટે છે. લેખંડમાં સેયને ટીપી ટીપીને જડી દેવામાં આવે તેમ.
કેટલાક કર્માણ તે જીવાત્મા સાથે સાવ એકમેક થઈ ગયા હેય છે.૩૭ લેખંડને અને સેયને સાથે ગાળી નાખતાં બે ય એક રસ બની જાય તેમ.
૩૪ પૃષ્ઠ ૩૫ બહુ ૩૬ નિધત્ત ૩૭ નિકાચિત
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૫૧
આમાં જે કર્માએ પહેલહાર કરી તે ચોંટતા હોય છે તેમનામાં તે તેમના શાન્તિકાળ દરમિયાન ફેરફારે થઈ શકે છે. પણ ચેથા પ્રકારની રીતે જે કર્માણના જથ્થા જીવાત્મા સાથે એકરસ થઈ ગયા છે તે જથ્થાના સ્વભાવ, સ્થિતિ, બળ વગેરે નિર્ણયમાં કશે જ ફેરફાર થઈ શકતો નથી. જે સારો સ્વભાવ હોય તો સારો જ રહે; સે વર્ષને સ્થિતિ નિર્ણય હોય તે સે વર્ષને જ સ્થિતિ નિર્ણય રહે, કર્માણનું જે બળ હોય તેટલું ને તેટલું જ તેમાં રહે.
મિત્ર! તમે પૂછશે કે આમ બનવાનું કારણ શું? એને જવાબ એ છે કે જીવાત્મા જ્યારે કર્માણુ લે છે ત્યારે-તે કર્માણ લેતી વખતે તેના મનના સારા કે નરસા ભાવે કેટલા જેરમાં ઉછાળા મારે છે તે ઉપર આ વાતને નિર્ણય થાય છે. ધારે કે દસ માણસો એક દિવસમાં દસ વ્યક્તિનું ખૂન કરે છે. હવે પ્રત્યેક માણસે એકેક વ્યક્તિનું ખૂન કર્યું એટલે આમ તે બધા સરખી હોળમાં મુકાય. પરંતુ ખૂનના ય પ્રકારે હોય છે. કઈ એ ગળું દાબીને ખૂન કર્યું, કેઈએ ખંજર મારીને કર્યું, કેઈએ વળી એ વ્યક્તિને અંગઅંગના કટકા કરી નાખ્યા ! કેઈએ માથું છુંદી નાખ્યું ! ખૂનની વિવિધ રીતે ઉપરથી આપણે ખૂની માણસના મનના ભાવોને આવેશ કલ્પી શકીએ છીએ. અંગઅંગના કટકા કરી નાખનારને મનોભાવ અત્યન્ત વધુ હિંસક હોય એ કલ્પના જરા ય અસ્થાને નથી.
બીજી વાત. દસ માણસે જુદી જુદી સખાવત કરે છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
એક માણસ પરાણે બસો રૂપિયા આપે છે, બીજે હોંશથી આપે છે. ત્રીજો બસે આપવાના સ્થાને બારસે આપી દે છે, જે ખૂબ જ ઉલ્લાસમાં આવી જઈને પિતાની સે રૂપિયાની જીવનની આખી બચત આપી દે છે. અહીં પણ જુદા જુદા મને ભાવ વ્યકત થાય છે. ભલે ચોથા માણસે સે રૂપિયા જ આપ્યા પરંતુ તેને માનસિક ભાવ સૌથી વધુ શ્રેષ્ઠ ગણાય.
આમ સારાં કે માઠાં કાર્યો કરતાં જે ભાવાવેશ હોય છે તેને કારણે તે વખતે ચૂંટતા કર્માણને પ્રકાર નક્કી થાય છે. સામાન્ય ભાવાવેશ, કર્માણને માત્ર ચૂંટાડે; જ્યારે સારા કામને અતિ ભવ્ય ભાલ્લાસ અને ખરાબ કામને અતિ ભયંકર મનેભાવ કર્માણને આત્મા સાથે એકરસ કરી નાખે.
આ રીતે સારા કે દુષ્ટ સ્વભાવનિર્ણયવાળા જે કર્માણ એકરસ થાય છે તેમના શાન્તિકાળમાં આપણે કશું જ કરી શકતા નથી. એ ટાઈમબેમ્બ તે એમને શાતિકાળ પૂરો થતાં ફૂટીને જ જંપવાના.
કેટલાક માણસોને માનમરતબા ન જોઈતા હોય, તેનાથી નાસતા ભાગતા હોય તો ય તેમને તેવાં માનસન્માન લેવાની ફરજ પડે તેવા સંયોગોમાં અવશ્ય મુકાઈ જવું પડે છે, કેટલાકને બધું સુખ હોવા છતાં સંત બનીને દુઃખ વેઠવાની તીવ્ર તમન્ના હોય છે, તે જીવન પામવા માટે તલપાપડ થઈ ગયા હોય છતાં તે જીવનને તેઓ પામી જ ન શકે અને ઘરમાં રહીને વૈભવ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૫૩
માણવાની ફરજ જ પડી જાય તેવું બને છે. આવા બધા પ્રસંગે માટે આપણે એવું અનુમાન કરીએ તે તે કદાચ બેટું નહિ ગણાય કે આ માણસે સુખ આપવાના સ્વભાવવાળા કર્માણને જશે જ્યારે મેળવ્યું હશે ત્યારે અતિ ભવ્ય ભાવલાસપૂર્વક મેળવ્યું હશે માટે જ તેનું તે કર્મ જીવાત્મા સાથે એકરસ થઈ ગયું છે. અને તે હવે તે ને તે જ સ્વરૂપમાં તેની સામે આવી ઊભું છે.
ભગવાન મહાવીરના જીવે પોતાના પૂર્વનાં જીવનમાં ભયંકર મને ભાવ સાથે એવી ગંભીર ભૂલો કરેલી કે તે વખતે જે કર્માણને જ ચોંટી ગયે તે તેમના આત્મા સાથે એકરસ થઈ ગયું. પછી તે એ કર્માણના શાન્તિકાળમાં એમણે અતિ ભવ્ય સાધનાઓ કરી, અતિ ઉગ્ર તપ તપ્યા.બધું જ કર્યું પણ છતાં પેલા દુઃખ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્માણને સ્વભાવ વગેરેમાં કશે જ ફેરફાર ન થ તે ન જ થશે. કેમકે તે કર્માણને ચુંટવાને પ્રકાર છેલ્લા-ચોથા નંબરને હતો.
એટલે આ બધી વાતને નિર્ણય એ આવ્યો કે જીવાત્મા સાથે એકરસ થઈ ગએલા કાર્મિક અણુના જથ્થાના સ્વભાવ વગેરેમાં તેના શાન્તિકાળમાં પણ આપણે કશે ફેરફાર કરી શકતા નથી. જ્યારે તે સિવાયના-જીવાત્માને માત્ર અડીને
ટેલા, બંધાએલા કે વધુ જામ થઈ ગયેલા-કર્માણમાં તે તેમના શાન્તિકાળ દરમિયાન આપણે ઘણા ફેરફારે કરી શકવા સંપૂર્ણ રીતે સમર્થ છીએ. હા, એ કર્માણના જથ્થાને પણ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
શાન્તિકાળ પૂર્ણ થઈ જાય પછી તે તેમાં ય આપણે કશે ફેરફાર કરી શકીએ નહિ.
આ ઉપરથી આપણે એક વાત ખૂબ જ સારી રીતે સમજી લેવી જોઈએ કે જેન દાર્શનિકોનો કર્મવાદ એ ગામડાની ડેશીઓને વાદ નથી કે વાતવાતમાં કરમમાં હશે તે થશે. એવી નિષ્ક્રિયતાની વાતો કરે. કર્મવાદ તે ભવ્ય પુરુષાર્થવાદ છે. એ તે આપણને શીખવે છે કે કર્માણના શાન્તિકાળમાં બધી જ વાત તમારા હાથમાં છે. તમે ધારે તેવા ફેરફાર કરી શકવા સમર્થ છે. જીવનના પૂર્વકાળમાં અણસમજથી કેઈ દુષ્ટ માણસેની સેબતે ચડી જવાથી જે અશુભ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિઓ કરી નાખી, તે વખતે કર્માણના જે જથ્થા ચુંટી ગયા એમના ભલે દુઃખ દેવાના સ્વભાવ-નિર્ણય થયા; પરંતુ હવે તે કર્માણના શાન્તિકાળમાં જે તમે ભવ્ય સદાચારનું પાલન કરવા લાગી જાઓ, તમને સુંદર મતિ પ્રાપ્ત થઈ જાય, તે તે બધાય કર્માણના આખા ને આખા જથ્થા સુખ દેવાના સ્વભાવવાળા થઈ જાય. દુઃખ દેવાના સ્વભાવવાળા કેટલાક જથ્થા, જે તમારી ભવ્ય સદાચારિતાના ઝપાટામાં પૂરેપૂરા ન આવી જાય તે તેમને દુઃખ દેવાને સ્વભાવ કાયમ રહે પણ તેને સ્થિતિ નિર્ણય તે તૂટી જ પડે, દસ વર્ષ દુઃખ દેવાને બદલે હવે બે જ વર્ષ દુઃખ દે, એમાં ય વળી જોરદાર ચીસ પડાવવાનું તેનું બળ તૂટી જાય તે એ દુઃખ ખૂબ જ હળવું બનીને આવે. એ જ રીતે સુખ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્મો વધુ બળવાન પણ બની જાય. લક્ષાધિપતિના
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
પપ
જીવનનું સુખ આપવાને તેને સ્વભાવ, હવે સંભવ છે કે કરોડપતિના જીવનનું સારિવક્તાપૂર્ણ સુખ આપે.
આમ ખરાબ કામ કરનારની ઘણી બધી ભૂલે દેવાઈ જાય, અને ઘણાં બધાં સુંદર ફળે જોવાનું ઉત્તમ સદભાગ્ય તેને પ્રાપ્ત થાય.
આ જ રીતે ઊલટું પણ સમજવું. જીવનના પૂર્વકાળમાં એક માણસ ખૂબ જ સદાચારી હેય પણ પાછળથી તે દુષ્ટ કામે કરવા લાગી જાય તે તેની પૂર્વ જીવનની ધરખમ કમાણુ ધૂળમાં મળી જાય. સુખ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્માણના જે જથ્થા તેણે મેળવ્યા હતા તે હવે તેમના શાતિકાળમાં થઈ ગએલી દુષ્ટ પ્રવૃત્તિઓને કારણે દુઃખ દેવાના સ્વભાવવાળા થઈ જાય, અને સુખ દેવાના સ્વભાવવાળા એને એ જ સ્વભાવમાં રહ્યા હોય તે પણ બહુ સામાન્ય પ્રકારનું, એછા કાળનું સુખ આપનારા બની જાય.
મિત્રો ! સારા કર્માણના શાન્તિકાળની એક જ ભૂલ ધરખમ કમાણીને ધૂળમાં મેળવે, દુઃખદ કર્માણુના શાન્તિકાળમાં થનારું એક પણ સુંદર કામ કદાચ ભાવીમાં જાગનારી ભયાનક આપત્તિઓને ચીનગારી ચાંપીને ખતમ કરી નાખે.
આ હકીકતને લીધે જ સર્વજ્ઞ ભગવાન જિનના અનુયાયીઓ સદાચારના ઉચ્ચ પંથે પ્રયાણ કરે છે, ઘેર તપ-જપની સાધના કરે છે, અત્યન્ત શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળે છે, સદ્દગુરુની
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
જેનદર્શનમાં કર્મવાદ
સેવામાં પરાયણ રહે છે, “જગતના સર્વ જી સુખી થાઓ. સુખી થાઓ.” એવી મંગળ ભાવનાથી એજસ્વી રહે છે.
ભૂતકાળના અગણિત જીવનમાં જે અસંખ્ય ભૂલ થઈ ગઈ છે અને તેને કારણે કર્માણને જે જથ્થા ચોંટયા છે તેમને આ શાન્તિકાળ ચાલે છે. હજી તે ટાઈમ બેઓ ફુટયા નથી; તે એ ભયાનક હોનારતને દૂર કરવા અથવા તો એ હોનારતને જેમ બને તેમ વધુ હળવી કરી દેવા માટે શક્ય તેટલી વધુ ઉત્તમ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિથી ખીચોખીચ ભરપૂર આ માનવજીવન બનાવી દેવું જોઈએ.
મિત્રે ! તમને કહી ચૂક છું કે કેટલાક કર્માણના જથ્થા ભવ્ય કે ભીષણ ભાવાવેગથી જીવાત્મા સાથે એક રસ થઈ ગયા છે તેમના શાન્તિકાળમાં પણ કશે જ ફેરફાર થઈ શકતા નથી. પણ આવું તે બહુ જ ચેડા કર્માણના જથ્થામાં બને છે. કેમકે ભવ્ય શુભ ભાવે કે ભીષણ અશુભ આવેગે
ક્યારેક જ આવે છે એટલે સામાન્યતઃ તે એવા જ ઘણું કર્માણુઓ છે જેમના શાતિકાળમાં ધરખમ ફેરફારે શક્ય બનાવી શકાય.
આટલી વાત પછી હવે તમને સમજાયું હશે કે જૈન દર્શનને કર્મવાદ એ ગામડાની ડેશીઓને ભાગ્યવાદ નથી, એ નિષ્ક્રિયવાદ પણ નથી. એ તે છે અતિ ઉન્નત પુરુષાર્થવાદ!
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૫૭
જેનદર્શનના કર્મવાદને જે બુદ્ધિસાત્ કરે છે તેને પુરુષાર્થવાદ આત્મસાત્ થાય છે. દરેક સાચે જૈન ભવ્ય પુરુષાર્થની ગીતાને રચયિતા વ્યાસ મુનિ છે. (૩) બળનિર્ણય ૩૮
દરેક સમયે જીવાત્માને ચુંટતા કર્માણના સ્વભાવનિર્ણય અને કાળનિર્ણયની આપણે વિચારણા કરી. હવે એ કર્માના બળને વિચાર કરીએ.
જેણે પિતાનું વિશુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યું નથી, જે હજી અશુદ્ધ છે, જેની ઉપર કર્માણુઓના જથ્થા પડયા છે, તે જીવાત્માને દરેક સમયે નવા નવા કર્માણુના જથ્થા ચુંટતા જ રહે છે. જૂના કર્માણના જથ્થાઓના ટાઈમબેમ્બ પિતાપિતાને સમય પૂરો થતાં ફુટતાં રહે છે; જીવાત્માને તેની વ્યાપક અસરે દેખાડે છે અને પછી જીવાત્મા ઉપરથી ખરી પડે છે; આકાશમાં વેરાઈ જાય છે. હવે દરેક સમયે નવા કર્માણના જે જથ્થા વળગતા રહે છે તેના બળનો પણ તે જ સમયે નિર્ણય થઈ જાય છે. જીવાત્માના મનભાવ ઉપર જ બળને નિર્ણય થાય છે.
જગતમાં જેમ કીડીનું બળ, મકેડીનું બળ, બકરીનું બળ, ગાયનું બળ, સાંઢનું બળ, શિયાળનું, સિંહનું, બાળકનું, યુવાનનું, સિપાઈનું, વડાપ્રધાનનું પ્રમુખનું, યુનેના મહામંત્રીનું
૩૮ રસબંધ (અનુભાગબંધ)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
બળ; એમ અગણિત જાતનાં બળે હેય છે તેમ દરેક કર્માણના જથ્થામાં પણ વિધવિધ બળે હોય છે. જે મનને ભાવ હેય તેવું કર્માણમાં બળ પડે.
આવા અગણિત બળોને ચાર વિભાગમાં વહેંચી નાખવામાં આવ્યાં છે. ખૂબ જ મંદ કહી શકાય તેવાં બધાં બળને પહેલો વિભાગ મંદ કહી શકાય તેવાં બધાં પ્રકારનાં બળને બીજે વિભાગ ઉગ્ર કહી શકાય તેવાં બધાં બળોનો ત્રીજો વિભાગ અને ખૂબ જ ઉગ્ર કહી શકાય તેવાં બધાં બળાને ચે વિભાગ.
આપણે આ વિભાગના નંબરેથી જ બળની વાત કરીશું. એક નંબરનું બળ, બે નંબરનું બળ, ત્રણ નંબરનું બળ અને ચાર નંબરનું બળ.૩૯
ધારે કે એક માણસ એકદમ ઉજળાં કપડાં પહેરીને લોકોને ઠગવાનો ધંધો કરે છે; બહુ જ સફતથી એને ધંધે ચાલે છે, ધૂમ પૈસા કમાય છે, અને આ કમાણીનું એ ખૂબ ગૌરવ લે છે. આવી અન્યાયી કમાણીથી પ્રાપ્ત થએલા ભેગ વિલાસના જીવનમાં એ ખૂબ જ આનંદ માણે છે. એને એમાં કશું જ ખોટું લાગતું નથી; એનું એને જરા ય દુઃખ નથી.
આવા મનભાવવાળે માણસ કર્માણના જે જથ્થા લે તે દુઃખ આપવાના સ્વભાવવાળા હે ય એ તે તદ્દન સહજ છે,
૩૮ એક સ્થાનક, બે સ્થાનક, ત્રણ સ્થાનક અને ચાર સ્થાનક-રસ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
-
૫૯
અને દુઃખ પણ બે પાંચ વર્ષનું નહિ પણ સો-બસે કે પાંચ વર્ષના લગાતાર ગરીબીને જ દુઃખ આપે એ પણ નિઃશંક હકીકત છે. એની સાથે સાથે ખૂબ જ ઉગ્ર લાગણીને દુષ્ટ મનેભાવ હોવાથી એ કર્માણમાં ચાર નંબરનું જ બળ તૈયાર થાય. એટલે જ્યારે એને ગરીબીનું દુઃખ મળશે ત્યારે એ ગરીબી સામાન્ય નહિ હોય પરંતુ ભયાનક ભૂખમરાની જ ગરીબી હશે.
જે વસ્તુ જેને મળી તે વસ્તુને તે વ્યકિત સદુપયોગ ન કરે તે તે વસ્તુ ઘણાં સમય સુધી છિનવાઈ જાય છે. આંખ મળી પણ એને ઉપયોગ સ્ત્રીઓના સન્દર્ય જોવામાં જ વિશેષ કર્યો તો તે જીવાત્માને કીડી, માંકડ વગેરેનાં ળિયાં લેવાં પડે કે જેને આંખ જ નથી. કાન મળ્યા પણ તેને ઉપગ અલીલ ગીત સાંભળવામાં જ કર્યો છે જેને કાન જ નથી તે સંકેડા, વીંછી કે તીડના જન્મારા જ લેવા પડે. સુન્દર રૂપ મળ્યું પણ એને ભારે સટ્ટો ખેલી નાખે છે જેને રૂપ જ નથી, જેના અઢારે વાંકાં છે તેવા ઊંટના ળિયે જ ધકેલાવું પડે. સત્તા મળી તેને અહંકાર જાગે અને સદા અક્કડ થઈને જ રહયે, કેઈને યે કદી ન નહિ એને તાડનું ઝાડ જ બનવું પડે જે સદા અકકડ જ રહે છે, નમવા ધારે તે ય પછી નમી ન શકે.
મિત્રો ! આ બધું ય દુઃખ આપણે જ ઊભું કરીએ છીએ. આપણી જ ભૂલે આપણે ઉપર કર્માને ચોંટાડે છે અને એ ભૂલેની પાછળના મને ભાવે મુજબ એ કર્માણના કાળ અને બળને નિર્ણય થાય છે. કેઈ બીજાને દોષ દેશે નહિ; ગમે તેવા
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
દુઃખમાં અને કદી ગર્વ કરશે નહીં ગમે તેવા વિભમાં.
સદા દુઃખમાં અદીન બને અને સુખમાં અલીન બને તે જ તમે તમારી જાતને સ્વસ્થ રાખી શકે અને જગતના દુખિયારા જીવને જોવાની આંખ મેળવી શકો.
હવે આપણે મૂળ વાત ઉપર આવીએ. જેમ મનના અતિ દુષ્ટ ભાવે કમણુમાં ચાર નંબરનું બળ તૈયાર કરે છે તેમ મનના અતિ શુભ ભાવ પણ કર્માણમાં ચાર નંબરના બળનું સર્જન કરે છે. પછી જ્યારે એ શુભ કર્માણને ટાઈમબેઓ ફૂટે છે ત્યારે ભૌતિક સુખોની અઢળક સામગ્રીઓના ખડકલા ઉપર બેસવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. ચોમેરથી માન સન્માન મળતાં રહે છે. શારીરિક આરોગ્ય વગેરે પણ ખૂબ જ સારાં મળે છે.
આ અતિ ઉગ્ર શુભ કે અશુભ ભાવમાં જેટલી મંદી આવે તેટલું કર્મોણુમાં બળ ઓછું આવે પછી તે ત્રણ નંબરનું કે બે નંબરનું પણ બળ આવે.
કેટલીક વાર માણસની બુદ્ધિ અને કેટલાંક દુષ્ટ કાર્યો કરવાની સાફ મના કરે છે તે પણ સંગે તેને તેમ કરવાની ફરજ પાડતા હોય છે. એવું કાર્ય કરતાં એ માણસનું અંતર ખૂબ રડતું હોય છે. આવા વખતે એ માણસ દુષ્ટ કાર્ય કરે છે એટલે દુઃખ દેવાના સ્વભાવવાળા જ કર્માણ તૈયાર થવાના; પરન્તુ એ કર્માણને કાળ અતિ અલ્પ નક્કી થાય અને બળ તે સાવ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
ઓછું-માત્ર એક નંબરનું જ-નિશ્ચિત થાય. એટલે જ્યારે આ કર્માણને ટાઈમબેઓ ફૂટે ત્યારે તેને સે ડીગ્રી જેટલે સાધારણ તાવ આવે અને એક કલાકમાં જતે પણ રહે.
મિત્ર ! કર્માણને સ્વભાવ તે ગમે તે નક્કી થાય, દુઃખ દેવાને કે સુખ દેવાને મૂર્ખ રાખવાને કે જ્ઞાની બનાવવાને; અંધ બનાવવાનું કે દેખતે બનાવવાને; સુખમાં પાગલ બનાવવાનું કે સ્વરથ રાખવાનેએ બહુ મોટી વાત નથી. ખૂબ મહત્ત્વની વાત તે એ કર્માણના કાળનિર્ણયની અને બળનિર્ણયની જ છે દુઃખ આવે પણ અલ્પકાળમાં જ જતું રહે અને વળી સાવ દૂબળું દુઃખ હોય તે દુઃખ ભલેને આવ્યું; તેટલા માત્રથી ગભરાઈ જવાની જરૂર નથી. તેમ સુખ આવ્યું પણ અલ્પકાળમાં જ જતું રહે અને તે સુખમાં ય કાંઈ દમ ન હેય તે સુખ માત્રથી રાજી થઈ જવાની પણ જરૂર નથી.
દુઃખ ભલેને એક મિનિટનું હોય પણ ચીસે પડાવી દે તેવું બળવાન હોય તે ? ત્રાસ થઈ જાય ને ?
સુખ ભલેને મધ્યમ કક્ષાનું હોય પણ આખું જીવન અખંડિત ચાલ્યું જતું હોય તે વાહવાહ થઈ જાય ને?
માટે જેટલું મહત્વ કર્માણના કાળ અને બળના નિર્ણયનું છે, તેટલું મહત્ત્વ સ્વભાવના નિર્ણયનું નથી. કાળ અને બળને નિર્ણય જીવાત્માની ઉગ્ર, મંદ વગેરે માનસિક લાગણીઓ ઉપર જ અવલંબે છે. એ લાગણએ જ એના નિયામક છે. માટે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
દુષ્ટ લાગણીઓ ઉગ્ર ન બની જાય અને શુભ લાગણીઓ દુબળી ન રહી જાય એની ખૂબ જ કાળજી કરવી ઘટે.
તમને હમણાં જ કહ્યું કે કર્માણુને શાનિતકાળ એ એ ભવ્ય આશાસ્પદ કાળ છે કે તે કાળ દરમિયાન આપણે આપણા કાળાં ભાવીની શક્યતાને તદ્દન ભૂંસી શકીએ અને શકવતી જીવનની ભવ્યતાનું સર્જન પણ કરી શકીએ.
પરંતુ એ માટે આપણે ભૂતકાળની ભૂલે ચેટેલા દુઃખદ સ્વભાવવાળા કર્માણને સ્વભાવ સુખદ બનાવી દેવું જોઈએ. કદાચ તે ન બને તે ય તે કર્માણને ખૂબ જ લાંબે કાળ નિર્ણય અને બે ત્રણ કે ચાર નંબરને બળ નિર્ણય તો તોડી જ નાખવું જોઈએ. રે ! જે મનના શુભ ભાવના સીમાડેથી દેટ મૂકીને આપણે એના પર્વત શિખરની ટોચે પહોંચી જઈએ તે એ દુઃખદ કર્માણનું ચાર નંબરનું બળ બે કે ત્રણ નંબરનું થઈને ય ન અટકે, એક નંબર સુધી નીચે ઊતરીને ય ન જ પે. અરે ! એક નંબરનું બળ પણ કદાચ તૂટી જાય. સાવ જ દૂબળાં કર્માણ બિચારા જીવાત્માને વળગી રહે. આવા કર્માણુના ટાઈમબેખને શાન્તિકાળ પૂરો થાય ત્યારે તે બિચારા જીવાત્માને શું દુઃખ બતાડી શકે ! દુઃખ બતાડવાનું બળ સાવ જ મરી પરવારી ગયું છે ત્યાં ! ભયંકર અજગરને મહિનાઓ સુધી ભૂખે રાખવામાં આવે છે તેનું બધું જ વિકરાળ બળ તૂટી જ જાય ને? પછી કદાચ એને છૂટો પણ મૂકવામાં આવે તો ય તે શું કરી શકે ! દેખાવને જ અજગર ! બાકી તે માખીને ય ઉડાડી ન શકે તેટલે નિર્બળ !
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમ અધ
૬૩
એટલે આવા સાવ જ ખળહીન થઈ ગએલા કર્માણુના ટાઈમએમ્બ જ્યારે ફુટે ત્યારે શું થાય ? કશું જ નહિ. રે ! તેા પછી એ ટાઈમએમ્બને ‘ કુટચા ’ જ કેમ કહેવાય ? એ તા · કુસ થઈ ગયે। જ કહેવાય.૪૦
6
આ વાતને જરા વધુ સ્પષ્ટતાથી સમજાવું. એક માણુસે પેાતાના ભૂતકાળમાં એવી ભૂલ કરી કે જેથી તે વખતે તેને ચાંટેલા કર્માણુના સ્વભાવ તેને ‘ કુતરો ' મનાવવાનેા નક્કી થા. પછી તે માણસને કેાઈ ધર્માંગુરુના સંગથી સન્મતિ જાગી અને તે પોતે વૈભવ-વિલાસને ત્યાગીને સત બન્યા. એ જીવનમાં એણે અનેક જીવાત્માઓને એધ આપ્યા; એની ભાવનાએ આસમાનને આંખવા લાગી. આથી એવુ... ખન્યું કે વિવિધ દુઃખા દેવાના સ્વભાવવાળા ઘણા કર્માણુના તે તેણે આખાને આખા સ્વભાવ જ ફેરવી નાખ્યું; અચૂક સુખ આપવાના સ્વભાવવાળા બનાવી દીધા! પણ કોણ જાણે કેમ, પેલું કૂતરા ખનાવવાના સ્વભાવવાળું કર્યું તેના સીધા ઝપાટામાં ન આવતાં માત્ર જોરથી અથડાયું. આથી તેને સ્વભાવ તે ન ફર્યાં પણ તેનામાં જે ખળ હતું તે બધું જ નીકળી ગયું.
આ માણસ મૃત્યુ પામીને ફરી માણસ થયા. એમાં પેલાં અળહીન કર્માણુને ટાઇમએમ્બ ફુટચે.... એટલે કે ફુસ થયા ! એ માણસ ફરી માણસ તરીકે જ જન્મ્યા. પેલે ટાઈમએામ્બ ૪૦ પ્રદેશાય
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
એને કૂતરે ન બનાવી શકો. કેમકે એ ફુટ ન હતે પણ કુસ થઈ ગયે હતે. એ માણસે એ ટાઈમબોમ્બનું બળ પૂર્વે તેડી નાખ્યું ન હોત તે એ ટાઈમબેમ્બ જ્યારે પણ ફુટત ત્યારે તે જે જીવનમાં હેત તે જીવનમાં મૃત્યુ પામીને તરત કૂતરીના પેટમાં તે જીવામા ચાલ્યો જાત અને કૂતરાનું
ળિયું પિતાની આસપાસ તૈયાર કરવા લાગી જાત.
આમ આપણા સુખદુઃખના અનુભવકાળમાં દુખદ સ્વભાવવાળા ઘણા ઘણા ટાઈમબમ્બ કુસ થતા જ રહે છે. કેમકે પૂર્વે તેમનું બળ આપણે શુભ લાગણીઓના જોરથી સાવ તેડી નાખ્યું હતું. એ જ રીતે આપણું સુખદુઃખના અનુભવકાળમાં સુખદ સ્વભાવવાળા ઘણા ટાઈમબે... પણ ફુસ થતા જ રહે છે. કહેવાય સુખને દેનારા કર્માણ; પરન્તુ સુખને તે પડછાયે ય જોવા ન મળે, સુખનું સ્વપ્ન ય ન આવે કેમકે તેમનું બળ પૂર્વે આપણે અશુભ લાગણીઓના જોરથી સાવ તેડી પાડયું હતું. સુખ કે દુઃખ વગેરેના જે અનુભવે થાય તે તે જેના બળ તૂટ્યા નથી તેવા જ કર્માણુઓ દ્વારા થાય કેમકે તે કર્માણુઓ એવા ટાઈમબેમ્બ છે કે જે એમનો ટાઈમ (શાન્તિકાળ) પૂર્ણ થતાં જ કુટે છે, માત્ર કુસ થતા નથી.
એક દષ્ટાન્ત આપીને આ વાત વધુ સ્પષ્ટ કર્યું. એક માણસે કેરીને રસ પેટ ભરીને ખાધે. પછી તેને શાતિકાળ પૂરો થતાં જ વાયુના અજીર્ણને ધડાકે થયે! અને તે પેટ પકડીને રેવા લાગે! આનું નામ ટાઈમબમ્બ ફૂટ ! હોનારત
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
પણ જે તે શાન્તિકાળમાં તે માણસ અગમચેતી પામી ગયા હતા અને તેણે સૂઠને એક મેટે ફાકો લઈ લીધે હેત
? કેરીના રસના લેચા તે પેટમાં રહી જ જાત પરન્તુ તેમાંથી જે અજીર્ણ થવાનું હતું તે ન જ થાત. આનું નામ ટાઈમબેઓ કુસ થયે! . બેશક, રસના લેચા તે બેય સ્થિતિમાં કાયમ છે. પરંતુ એકમાં તે પિતાનું તેફાન પ્રગટ કરે છે, બીજામાં એ તેફાન નષ્ટ થઈ જાય છે. પણ એક વાત તે બેયમાં સમાન છે કે એ રસના ચા મળમાં રૂપાન્તર તે પામ્યા અને એ રૂપે બહાર નીકળી પણ ગયા.
તમને ગીતાજીની પેલી પંક્તિ યાદ છે કે, “ટેલું કર્મ ભેગવ્યા વિના તે નાશ પામતું જ નથી?”૪૧ આ વાતને અર્થ તમે હવે બરાબર સમજી ગયા ને? કેટલાક કર્માણ કુટવા દ્વારા આપણે વ્યવસ્થિત રીતે અનુભવવા પડે જ્યારે ઘણું કર્માણ તે બળહીન બની જતાં ફુસ થવા રૂપે પસાર કરી દેવા પડે. પણ બધાયને ફુટવા રૂપે કે ફુસ થવા રૂપે અનુભવવા તે પડે જ. ' આ પંક્તિને સાચો અર્થ સર્વજ્ઞ ભગવાન જિન કરી શક્યા છે. કેમકે કર્માણના ટાઈમબમ્બનું ફુટવાનું અને કુસ થવાનું તત્ત્વજ્ઞાન એમણે જ આત્મસાત્ કર્યું છે. જે દરેક કર્માણ ફુટતે જ હોય તે તો કદી પણ કોઈ પણ જીવાત્મા વિશુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત - ૪૧ ના ભુક્ત ક્ષીયતે કર્મ ક૯૫કાશિતરપિ.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
કરી શકે જ નહિ; કેમકે તે કદી પણ કર્માણના જથ્થાથી મુક્ત થઈ શકે જ નહિ. એક કર્માણને જ ફુટ અને ધારે કે જીવાત્માને માણસ બનાવવાને તેને સ્વભાવ હતું એટલે જીવાત્મા માણસ બની ગયે. આમ થતાં તે કર્માણને જ તે ફુટીને વિનાશ પામી ગયે પણ માણસ બનેલે જીવાત્મા એવા તે બીજા કર્માણના અબજો ટાઈમબેઓ મેળવતે જ જાય છે, અને દરેકે દરેક ટાઈમબે... જે આ રીતે કુટીને જ ખરતે હેય તે તે કોઈ અંત જ ન આવે. એક ટાઈમબેમ્બ કુટે અને લાખ ટાઈમબેમ્બ તૈયાર થાય !
માટે ટાઈમબોમ્બને “કુસ” કરવા દ્વારા નાશ કરવાનો સિદ્ધાન્ત સ્વીકાર જ રહ્યો. આથી એક કુટેલે ટાઈમબેમ્બ માનવજીવન આપે પણ તે માનવજીવનમાં તે કર્માણના અગણિત ટાઈમબેઓ કુસ થઈને પણ ખરતા જ રહે એટલે સંપૂર્ણ કર્મ મુક્ત અવસ્થા એક વખત અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય.
રશિયા, અમેરિકા વગેરે મહાસત્તાઓએ અઢળક એટમબેખ, હાઈડ્રોજન બેઓ નથી બનાવ્યા? હવે જે કુટયા વિના તેને અંત જ ન હોય તે તે ગમે ત્યારે સમગ્ર વિશ્વને સંહાર જ થઈ જાય ને ?
તે પછી નિઃશસ્ત્રીકરણના લશ્કરી કરારને વિચાર કરવાને અર્થ જ ન રહે. આ વિચાર છે ત્યારે જ થઈ શકે જ્યારે એ વિનાશક બમ્બની ફૂટયા વિના જ ફુસ કરી શકવાની કોઈ શક્યતા હોય.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
અને તેમ જ છે. નિઃશસ્ત્રીકરણના કરાર થાય કે તરત જ એ વિનાશક બેબનું બળ તારના જે સંધાનમાં છે એ સંધાન છૂટાં થઈ જતાં જ વિનાશક્તાનું એનું બળ તૂટી જાય એટલે એ એમ્બ પિતાના સ્વરૂપમાં અકબંધ હોવા છતાં એની ભયાનકતા સાવ જ નષ્ટ થઈ જાય.
આમ એ બધા બેઓ ફુસ થાય. વિશ્વને એની વિનાશક હેનારત કદી નહિ જોવાનું પરમ સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય કેમકે બામ્બને નાશ તે થયે પણ કુટીને નહિ, કુસ થઈને.
આમ વર્તમાનમાં આપણે જે માનવજીવનને અનુભવ કરીએ છીએ તે અનુભવ જીવાત્માને માનવનું ળિયું આપવાના સ્વભાવવાળા કમણુના ટાઈમબોમ્બના ફુટવાના કારણે છે. જ્યારે આપણે પશુ વગેરેના જીવનને આપવાના સ્વભાવવાળા કર્માણુના ટાઈમબોમ્બને પણ હાલ વિનાશ કરીએ છીએ પણ તેને ફુસ કરીને.
માટે જ આપણને અત્યારે માનવના ળિયાની જેમ પશુ વગેરેનાં ળિયાં લેવાં પડતાં નથી.
બેઓ ફુટે તેમાં ય તેને વિનાશ છે, કુસ થાય તેમાં ય તેને વિનાશ છે જ.
વિનાશ પામ્યા વિના કર્માણના જથ્થા જીવાત્મા ઉપરથી કદી ખસતા નથી એ હકીકત છે. ગીતાજીનું એ વચન આ જ રીતે પરમસત્ય છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
મિત્ર ! કર્માણુના શાન્તિકાળમાં એ ટાઇમએાસ્થ્યનુ` મળ તાડી નાખવાની એક પ્રચણ્ડ તાકાત આપણામાં છે. આપણે એ તાકાતથી દુઃખદ કર્માણુના ખળ તેાડી નાખવાની તક જતી ન કરવી જોઇએ. હાલના એના શાન્તિકાળમાં જ આ તક ઝડપી
શકાય.
ટ
અહી સાથે સાથે તમને એક બીજી પણ વાત કરી દઉં. જો આ વાત ન કરું તેા સંભવ છે કે તમારા મગજમાં ખીજા અનેક પ્રશ્નને આવતી કાલે ઊભા થતા જ રહેશે.
કર્માણના શાન્તિકાળમાં જેમ આપણે એમના સ્વભાવને પલટો કરી શકીએ, જેમ એના ખળમાં આપણે ભારે મેટી તેજી-મંદી લાવી શકીએ તેમ એ કર્માણુઓના ફૂટવાના નિણી ત થએલા ટાઈમમાં નજીકના ફેરફાર પણ કરી શકીએ. એટલે કે કાલે ફૂંટનારા ટાઈમમેમ્મ આજે અત્યારે ફૂટી જાય તેવી સ્થિતિમાં પણ તેને મૂકી શકીએ.
સામાન્યતઃ તે કર્માણુના ટાઇમબેામ્બ એના નિીત થએલા કાળે કુટે છે, પરન્તુ જીવાત્માથી એક એવા પણ પ્રયત્ન થતા જાય છે કે જેથી એ એમ્મ વહેલા પણ કુટી જાય.૪૨ પણ આમ થવામાં સામાન્યતઃ તે। કાઇને કાઇ માહ્ય નિમિત્તની જરૂર પડે ખરી.
તમને દાખલા આપીને આ વાત સમજાવીશ. ધારા કે એક માણસ શાન્તિથી પેાતાના ઘરમાં બેઠા છે. મેાજથી રેડિયા ૪૨ ઉદીરણા કરણ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ ખધ
૬૯
સાંભળે છે, હાથમાં ગરમાગરમ ચાની રકાબી છે. એ જ વખતે એકાએક કોઈ મિત્ર આવે છે અને તેને કહે છે કે, “જલદી મારી સાથે ચાલ.” પેલા તરત તૈયાર થઈને મિત્રની લાવેલી મેટરમાં એસી જાય છે. મેટરને એકસીડન્ટ થાય છે. પેલા માણસની ખાપરીને છુંદા થઇ જાય છે. તે મરી જાય છે. અહીં એ વાત વિચારવાની છે. એક તા એમ જ કહી શકાય કે તે માણસનું આયુષ્ય પૂરું થવા દેનાર કર્માણુના ટાઇમબેાસ્થ્યનેા નાશ થવાને સમય થઈ ગયેા હતેા માટે જ તેને મિત્ર લેવા આવ્યેા. તે ગયા અને તેનુ મૃત્યુ થયું.
પરન્તુ મિત્રા ! ભગવાન જિન કહે છે કે હંમેશ એવુ‘ અનતું નથી કે અમુક થવાનું હતું જ માટે જ એણે આમ કર્યું કે તેમ કર્યુ ! હા, કયારેક જ આવી ચાક્કસ સ્થિતિ સહજ રીતે ગેાઠવાએલી હાય છે અને જીવાત્મા તે મુજબ આગળ વધતા હોય છે.
સામાન્યતઃ તે જૂદું જ ખનતું હેાય છે. એટલે કે જે વસ્તુ જે કાળે સહજ રીતે ખનવાની શકયતા નથી એવી વસ્તુ કૃત્રિમ રીતે તે કાળે જ અની જાય છે.
એટલે કે જો આ માણસ મેટરમાં ગયા જ ન હેાત તે તે ઘરમાં બેઠા બેઠા જીવતા જ હાત. કેમકે એના જીવનકાળના કણુ તેા હજી પાંચ વર્ષ ચાલે એટલા પડયા જ હતા. પણ આવું નિમિત્ત ઊભું થઇ ગયુ. એટલે ધીમે ધીમે ખરીને પાંચ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
વર્ષ પૂરા થનારા જીવનકાળના કર્માણ એક સાથે આંખના પલકારા જેટલા કાળમાં જ ખરી ગયા ! કેમકે એ કર્માણને જોરદાર ધક્કો લાગ્યો !
ચોવીસ કલાક સુધી ઘડિયાળ ચાલ્યા જ કરે એટલી ચાવી એક જ ધડાકે પૂરી થઈ ગઈ! આંચકો લાગવાથી.
એક કલાક સુધી ધીમી ધીમી બળીને ખલાસ થાય તેવી લાંબી મૂકેલી કાથીની દોરી એક જ મિનિટમાં બળી ગઈ! ગૂંચળું વાળીને સળગાવવાથી.
દસ મિનિટે જ કોઠી ખાલી થાય તે રીતે ખુલ્લા મુકેલા અડધા, નળે બે જ મિનિટમાં કોઠી ખાલી કરી નાખી ! આ નળ ખુલ્લો કરી દેવાથી.
- બીજ લઈએ, એક માણસ રેગથી ખૂબ પીડાય છે. પેટમાં સખ્ત ને થાય છે. ઘણું ડૉકટરની દવા કરી. કેમે ય સારું થતું જ નથી. પછી કોઈ સલાહ આપે છે કે, “રમેશભાઈની દવા કરો એની જશરેખા બહુ સારી છે.” પેલે માણસ રમેશભાઈની પડીકી લે છે. મહિનાઓની વેદના એક જ કલાકમાં તદ્દન શાન્ત થઈ જાય છે !
શાથી આમ બન્યું ? કદાચ અહીં પણ એમ કહી શકાય કે એ જ વખતે સુખ શાન્તિ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્માણ ફુટવાના હતા અને એ જ વખતે રમેશભાઈની દવા થઈ માટે આમ બન્યું.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૭૧
હા જરૂર આમ કહી શકાય. પરંતુ આવું તે કવચિત જ બને છે. આટલું બધું ચેકકસ ગણિત દરેક વાર હેય જ તે નિયમ તે નથી પણ તેવું તે ભાગ્યે જ બને છે.
સામાન્યતઃ તે એમ જ બને કે ડૉકટર રમેશભાઈને યશ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્માણને બમ્બ ફૂટી જઈને રમેશભાઈને સતત યશ અપાવતે હતો એ વખતે જે આ માણસની વેદના શાન્ત ન થાય તે રમેશભાઈના યશનું શું થાય? એને તો યશ ત્યારે જ મળે જ્યારે એની વેદના શાન્ત થાય. એટલે રમેશ ભાઈના યશ દેનારા ટાઈમ બેએ પેલા માણસના સુખ દેનારા ટાઈમ બેઅને વહેલો ફાડી નાખે. જે હકીકતમાં બે માસ પછી જ કદાચ ફૂટવાને હતે.
આમ દૂરના કાળમાં ફૂટનારા સુખ કે દુઃખ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્માણને બેઓ વહેલા કાળમાં ઘણી વાર ફૂટી જાય છે; જે તેને કોઈ નિમિત્ત મળી જાય .
શ્રીમંતને દીકરો રાષ્ટ્રીય ચળવળના ભારે તોફાને વચ્ચે ઊતરી પડીને દુઃખના વાવળમાં નથી ઝીંકાતે ? હજી કલાક પહેલાં તે એ ઘણે આનંદમાં હતું અને હવે એકદમ જેલમાં! પગમાં લોખંડી બેડી ! સીમેન્ટ મિશ્રિત રોટલાનું ભેજન!
શાથી બન્યું ? જેલના દુઃખ આપવાના કર્માણને ટાઈમ બેઓ ફૂટી ગયે તેથી તે ! પણ અહીં એમ નહીં કહેવું કે એ ટાઈમબેમ્બ ફૂટવાને કાળ આવી ગયે એટલે જ એ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
ખ‘ગલામાંથી દોડી ગયા! ના. નહિ જ. કહેવું તેા એ જોઈ એ કે એ બંગલામાંથી દોડી ગયા માટે જ જે ટાઈમામ્બ નજીકના કાળમાં ફૂટવાના ન હતા તેને તેણે ફાડી નાખ્યા.
*
७२
પંડિત જવાહરલાલ નહેરૂ રાષ્ટ્રના વડા પ્રધાન હતા ત્યારે કાંગ્રેસ કેટલી સદ્ધર હતી ! અને પછી ! કેાંગ્રેસમાં એ જ બધા સભ્ય। હ।વા છતાં એનુ' નાવડું ડૂબતું કેમ ચાલ્યું ? આને ઉત્તર એક જ છે કે નહેરૂજીને યશ આપવાના સ્વભાવવાળા ટાઈમએમ્બ ફૂટી ચૂકેલા હતા, તે તેા જ સાક થાય જો કાંગ્રેસ સદ્ધર રહે.
આજે ઇન્દિરા ગાંધીના એવા ટાઇમખામ્ભ નથી માટે કોંગ્રેસ કે આખુ` રાષ્ટ્ર-એના અપયશના ટાઈમામ્બના ફૂટવાના કારણે—અવમૂલ્યન વગેરે દુઃખાની ગર્તામાં ઝીંકાતું જ ગયું છે !
આમ એક જીવાત્માના સારાં કે નરસાં ફળ આપતાં ટાઈમ એમ્બના ફૂટવાથી એના સમધના અનેક જીવાત્માઓના દૂરના કાળમાં ફૂટવાની શકયતાવાળા ટાઈમએ।। વહેલા ફૂટી જાય અને સારુ` કે માઠું ફળ ખતાડી દે.
એકના પાપે અનેક નિર્દોષ ડૂબે. એકના ધર્મ અનેક પાપીઓ પણ તરે.
મિત્રા ! તમને એક સત્યઘટના કહુ. ગંગાનદીમાં એક
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મબંધ
૭૩
હેડીમાં પચાસ સહેલાણીઓ બેઠા હતા. ઊંડા પાણીમાં હેડી આવતાં જ વમળમાં ફસાઈ અને ચક્કર ચક્કર ઘુમવા લાગી. કેમે ય કરીને વમળમાંથી બહાર ન નીકળે. અંતે એક ધર્માત્માએ વિચાર્યું કે નક્કી કઈ દુષ્ટ માણસ આ હેડીમાં હવે જોઈએ જેના પાપે બધા ફસાયા છે માટે એને દૂર કરવામાં આવે તે હેડી વમળમાંથી બહાર નીકળી જાય. આ માટે તેણે બીજી હેડી લાવી. બે હેડી વચ્ચે પાટિયું ગોઠવ્યું. વારાફરતી દરેકને પેલી હોડીમાં મેકલવામાં આવ્યું. એમાં જ્યાં એક માણસ પેલી હેડીમાં ગયો કે તરત બાકીના ઓગણપચાસ માણસને લઈને હેડી ઊંધી વળી ગઈ. બધા ડૂબી ગયા.
શું થયું? એકના પાપે નહિ પરંતુ એકના આયુષ્યના બહુ બળવાન કર્માણના કારણે જ બાકીના બધાયનાં આયુષ્યના કર્માણ ધીમે ધીમે નાશ પામતા હતા. પણ જ્યાં પેલાને દૂર કર્યો કે તરત જ બાકીના બધાયના આયુષ્યના કર્માણુઓ એક પળમાં ખરી પડ્યા. અને બધા ય મૃત્યુ પામી ગયા ! કેવી અદ્દભુત ઘટના ! આમાંથી આપણને સ્પષ્ટ દેખાય છે કે એક જીવાત્માના કર્માણની અસર બીજા જીવાત્માઓ ઉપર પણ પડે છે.
એ જ રીતે બહારના જડ નિમિત્તોની અસર પણ જીવાત્માના કર્માણ ઉપર પડે છે તે પણ આપણે એકસીડન્ટના પ્રસંગથી અને ડૉકટર રમેશભાઈની દવાના પ્રસંગથી જોયું.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
શું બ્રાહ્મી ખાવાથી માણસની બુદ્ધિ વધતી નથી ? શી રીતે તે બનતું હશે! આ રીતે તે કે બ્રાહ્મીના તએ જીવાત્મા ઉપર રહેલા તે કર્માણ ઉપર અસર કરી કે જે જ્ઞાન આપવાના સ્વભાવવાળા હતા. તેમને ટાઈમબેમ્બ વહેલે ફૂટવાને ન હતો તે હવે વહેલો ફૂટી ગયે!
મિત્રે ! આ બધી વાત ઉપરથી આપણે એટલું જ નક્કી કરવાનું છે કે કર્માણુને શાતિકાળ એટલે પ્રચ૭ પુરુષાર્થ જંગને કાળ. અને બાહ્ય નિમિત્તે એટલે મેડા ફૂટનારા ટાઈમબેઓને વહેલે ફાડી નાખવાની તાકાત ધરાવતાં બળવાન ત !
જે આ બે વાત આપણને બરાબર સમજાઈ જશે તે જૈન દર્શનનું નિગૂઢ તત્ત્વજ્ઞાન આપણું હાથમાં આવી જશે. જગતમાં અને આપણું જીવનમાં બનતી ઘટનાઓ પાછળ કામ કરતું કર્મનું ગણિત બરાબર સમજાશે. આ સૂઝ જે પ્રાપ્ત થઈ જશે તે જીવન જબ્બર પલટે ખાશે-સદાચાર, સદ્વિચાર અને સદુચાર પ્રત્યે વિશિષ્ટ પ્રેમ જાગીને જીવન આખું ય સત્ બની જશે; સંતનું બની જશે. સંખ્યા નિર્ણય
અત્યાર સુધીમાં આપણે એંટતા કર્માણને સ્વભાવ કર્યો? કાળ કેટલે? અને બળ કેટલું ? એ ત્રણ વાત વિચારી. હવે ચુંટતા કર્માણના જથ્થાની સંખ્યા કેટલી? તે વાત વિચારીએ.
૪૩. પ્રદેશબંધ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ બંધ
સર્વત્ર ઠાંસીને ભરેલા પરમાણુના અને તેના જથ્થાના ૧૬ ગ્રુપની શરૂઆતમાં આપણે વિચારણા કરી ગયા. તેમાં આપણે એ જોયુ કે સેાળમા ગ્રુપના કોઈ પણુ જથ્થા અનંત પરમાણુના જ અનેલે હેાય છે. એટલે ચાંટતા પરમાણુને સંખ્યા–નિણૅય તેા તરત થઈ શકે છે કે ચાંટતા કર્માંણુના કાઈ પણ જથ્થામાં અનંત પરમાણુએ જ હોય છે.
૭૫
અહીં જીવાત્માને ચાંટતા કર્માણ અંગેની ચારે ય વાતા પૂરી થાય છે.
સૂંઠના લાડુનું દેષ્ટાન્ત લઈને આ ચારે ય વાત આપણે વિચારીએ.
સૂંઠના લાડુને સ્વભાવ શું? તેના કાળ કેટલેા ? તેનુ ખળ એટલે કે તેને રસ કેવા ? તેનું વજન કેટલું ?
આ ચાર પ્રશ્ન પૂછીએ તેા એના જવાબે આ રીતે આપી શકાય કે સૂઠના લાડુને સ્વભાવ પેટના ગેસને દૂર કરવાના છે; આ સૂઠના લાડુ પંદર દિવસ સુધી (કે એક માસ સુધી) સારા રહી શકે; અને રસ એકદમ તીખા છે; અને એનુ વજન સે ગ્રામ (કે દેઢસા ગ્રામ) છે.
આ સૂંઠના લાડુમાં જેમ ચાર વાત વિચારી તેમ કર્માણુના જથ્થા માટે આપણે ચારે ય વાત વિચારી ગયા.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડશક્તિ
મિત્રો ! કમને અણુઓનું કેવું પ્રચંડ સામર્થ્ય છે એ તે હવે બરાબર જાણ્યું ને?
સઘળા ય જીવાત્મા ઉપર કર્માણુઓના થરના થર જામેલા છે. જે આ બાહ્ય જગત દેખાય છે તે બધા ય સાથે સીધે કે ઘરને પણ કર્માણને સંબંધ તે ખરે જ.
આકાશમાં સૂર્ય અને ચંદ્ર ખૂબ જ સમયસર પિતાનું કામ કર્યું જ જાય છે અને ભૂલેક ઉપર તૂટી પડતા નથી તેમાં ય આપણા કર્માણને પ્રભાવ તે ખરે જ.
સાગર માઝા મૂકતો નથી તે ય જીવાત્માના કર્માણુના કારણે
વનની આગ વિશ્વમાં વ્યાપતી નથી; આખી દુનિયાને ડુબાડી દે તેવે વરસાદ વરસતો નથી; આખા વિશ્વને પિતાના પિટમાં સમાવી દે એ રીતે ધરતીકંપ થતા નથી; માસામાં બધી વીજળીએ તૂટી પડતી નથી. આ બધી ઘટનાઓની
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડશક્તિ
૭૭.
પાછળ સઘળા ય જીવાત્માના કર્માણુઓ ભાગ ભજવે છે. જીવાત્માઓના જીવનને ટકાવી રાખવાના જોરદાર સ્વભાવવાળા કર્માણના ટાઈમબેઓ કુટયા હોય ત્યારે બધા ય શી રીતે મૃત્યુની હોનારતમાં ધકેલાઈ જાય ! હા. કયારેક સાગર પણ મર્યાદા મૂકે છે, ક્યારેક ધરતી પણ કંપી ઊઠે છે, કયારેક વીજળી પણ ક્યાંક કડાકા કરતી તૂટી પડે છે...એ બધું અમુક ઠેકાણે અને અમુક સમયે જ થાય છે. એનું કારણ પણ એ જ છે કે એ સ્થાનના અને એ સમયના જીવાત્માઓનાં જીવન ઝડપથી પરવારી જવાનું નિર્માણ થયું હોય છે.
ટૂંકમાં, સમગ્ર વિશ્વનું સંચાલન કરવામાં કર્માણુઓને ભારે મેટે હિસે છે.
તમને કદાચ પ્રશ્ન થશે કે જે ઈશ્વરનું કાર્ય છે તે તમે કર્માણુને સેંપી દીધું ? કર્માણ તે જડ છે! જડમાં તે આટલી બધી શક્તિ હોઈ શકે?
'મિત્ર ! પુટનિકયુગના માનવે આ પ્રશ્ન કરે છે એ તે મારે મન ખૂબ જ આશ્ચર્યની બીના છે!
તમે મળશુદ્ધિ માટે પરગેટીવ ગાળી કયારેક લે છે? પેટમાં ભેગા થએલા મળને ઊંચકીને બહાર ફેંકી દેવાની તેની તાકાત કેવી જોઈ છે? તમે જાતે બે હાથેથી જે કામ કરી ન શકો તે કામ આ ગોળી કરી નાખે છે. ગોળી તે જડ જ છે ને ?
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
બીજી વાત કરુ. ચપ્પુ જડ છે ને ? અડાડા જો તમારા શરીરે જરા જોરથી. જીવાત્મા ‘ એ ’ કરી મૂકે છે ને ? એલા, ચપ્પુ જડ નથી ? છતાં એણે જીવાત્મા ઉપર કેવી જબ્બર અસર કરી !
છે.
મરચાની વાત કરી. એ પણ જડ જ છે ને ? પણ જો એને ભુકો તમે જીભ ઉપર મૂકેા કે તરત આંખમાંથી પાણી નીકળવા લાગે. કેવું જાદુ !
તમે જે શબ્દ ખેલે છે તે પણ જડ છે. માટેસ્તા યન્ત્રામાં એને પકડી શકાય છે. આ જડ શખ્સની પણ કેટલી તાકાત છે ? કોઈ તમને, ‘કૂતરા ’ કહે તે ? કેણુ લાલપીળા થઈ જાય છે ? કોણ હાથ ઉગામે છે ? કોણ સામી ચાર સુણાવી દે છે ? જીવાત્મા જ ને ?
અને જો કોઈ, ‘ સજ્જન ' કહીને સાધે તેા ? તમે કેવા માયાળુ દેખાવ કરેા, કેટલા નમ્ર મને, કેટલું સૌજન્ય દાખવે। ? આ બધું કોણ કરે છે? જીવાત્મા જ ને ? કોના કારણે ? જડ શબ્દના જ કારણે ને ?
અરે ! જુએ આ પ્રદીપ ચશ્મા ઉતારી નાખે તા ? કાંઈ જ ન વંચાયને ? અરે ! વાંચવાનુ વાંચીને જ્ઞાન કરવાનું કામ તે આત્માનું જ છે. જ્યાં આત્મા નથી ત્યાં આંખ અને ચશ્મા બધું ય હાય તે। ય તે આંખ અને ચરમા ભેગા મળીને ય વાંચી શક્તા નથી. પહેરાવાને કોઈ મડદાની સારી આંખે ચશ્મા !
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડશક્તિ
તે પછી ચશ્માં કાઢી નાખવાની સાથે જ પ્રદીપ કેમ વાંચી શકતે નથી? અને પછી ફરી ચમા આંખે લગાવી દેતાં પ્રદીપ કેમ વાંચવા લાગી જાય છે ! ચશ્મા તે જડ છે ને ! છતાં જીવાત્મા ઉપર કેટલી જોરદાર અસર છે કે એ આંખ ઉપર ચડે કે તરત કર્માણને ધક્કો લાગે અને આંખ ઉપરથી ઊતરી જાય કે તરત અંધારું થઈ જાય !
બીજી વાત લે. આ અજયનું શરીર તમને દેખાય છે ને? તે શરીરની અંદર આત્મા છે ને? શરીર પોતે તે આત્મા નથી જ ને ? સારું. હવે અજયને આ થાંભલા સાથે દેરડાથી બાંધી દેવામાં આવે અને પછી એને કહેવામાં આવે છે. “અજય ! તું દેડ જેઉં.” એ વખતે અજય આપણને કહેશે કે “મને દેરડાથી બાળે છે તે શી રીતે દેડું?” તે વખતે હું અજયને કહીશ કે, “ભાઈ તું એટલે જીવાત્મા, તને એટલે કે જીવાત્માને જ્યાં દોરડે બાંધ્યું છે? દેરડું તે જડ છે એનાથી કાંઈ જીવાત્મા બંધાતું હશે? તું જ કહે છે ને કે જડની શી તાકાત છે કે એ જીવ જેવા જીવને કાંઈ કરી શકે?
તને નહિ પણ તારા શરીરને જ મેં બાંધ્યું છે ને ? તે જે “તું” છે તે ભલે દેડી જાય. દેરડું ય જડ છે, શરીર પણ જડ છે. એ બે ય ભેગા મળીને તેને જીવને બાંધી શકે ખરા?”
મિત્રે ! અજ્ય બિચારે શું બેલશે ? એને કબુલ કરવું જ પડશે કે દેરડું અને શરીર જડ છતાં તેનાથી જીવ બંધાઈ શકે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
છે. તે આ રીતે શરીરની પણ અંદર રહેલા, જીવ સાથે એકમેક થઈ ગએલા કર્માણ પણ જડ છે છતાં તેનાથી જીવ બંધાઈ શકે છે, એમાં હવે કોઈ આશ્ચર્ય થવું ન જોઈએ.
સ્પટનિક યુગમાં જડની શક્તિ વિષે શંકા કરવી એટલે તમારે વિજ્ઞાનમાં શંકા કરવી, તમે મારું લખેલું, “વિજ્ઞાન અને ધર્મ” પુસ્તક જોશે તો તેમાં તમને જડની શક્તિ અંગેના વૈજ્ઞાનિક મન્ત જાણવા મળશે. તમને તરત જ થશે કે શી અચિન્ય તાકાત છે આ જડમાં ! વિજ્ઞાન જગતે પણ જડના અચિન્ય સામર્થ્યના ચમકારા આપણને બતાડયા છે ને ? જગતના બે ત છે; જડ અને ચેતન. તેમાંના જડ જગતમાં વિજ્ઞાને કેટલાક વિકાસ સાથે છે. જૈન દાર્શનિકો તે જડની અનંત શક્તિઓને ખુલ્લંખુલ્લા જણાવે છે. એટલું જ કે તે શક્તિઓના તેમણે ઉપયોગ કે પ્રયોગ નથી કર્યા કેમકે તેની પાછળ તેમણે ઘેર હિંસાનાં તાંડવ ખેલાતાં જોયાં છે. જૈનદર્શન આત્માના વિકાસને જ મહત્વ આપે છે. જડના સંયેગોથી પણ લેકો જે આનંદ પ્રાપ્ત કરે છે તે આનંદ તો જીવમાં જ પડે છે. કેરીમાં આનંદ નથી ભર્યો, પણ કેરી ખાનાર જીવમાં આનંદ પડયો છે. આ સ્વયંભૂ આનંદ જડના કોઈ પણ નિમિત્ત વિના ય અનુભવી શકાય છે. તેથી જ તે સહજ-નિરપેક્ષ સિદ્ધિ મેળવવા માટે જીવાત્મા ઉપર લાગેલા કર્માણના જથ્થાઓને નેસ્તનાબૂદ કરી દેવાની પ્રક્રિયાને જ તેમણે બતાડી અને જડ જગતના ચમકારા તરફ ઉપેક્ષા કરી. પરંતુ જડની અસાધારણ શક્તિની વાતે તે તેમણે કરી જ છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડશક્તિ
૮૧
હવે કોમ્યુટરની વાત કરું. ટાટા ઈન્સ્ટીટયુટમાં છનુ લાખ રૂપિયાનું એક કોમ્યુટર યંત્ર આવ્યું છે. તે ફક્ત પંદર સેકંડમાં હજારે ગુણાકાર, ભાગાકારના જવાબ આપી દે છે ! સરવાળા બાદબાકી કરવાની એની ગતિ તે આથી પણ ઘણી વધુ છે. મિત્ર! જેમાં જીવન અંશ પણ નથી તે જડ યંત્રની શક્તિ તે જુઓ.
અરે! એક કોમ્યુટરને પૂછેલા પ્રશ્નની તમને વાત કરું. પછી તમને સ્વપ્નમાં પણ એ વિચાર નહિ આવે કે કમણુ તે જડ છે એ શી રીતે જીવાત્માના જગતનું સર્જન કે વિસર્જન કરી શકે ?
એક સજ્જને કોમ્યુટરની સલાહ લેવા પૂછ્યું કે, “મારી પાસે બે ઘડિયાળ છે. એક તે સાવ જ બંધ પડી ગયેલું છે, જ્યારે બીજું રોજ દસ સેકંડ પાછળ જાય છે; ફક્ત દસ સેકંડ. તે મારે કયું ઘડિયાળ મારા કાંડે બાંધવું?”
મિત્રે ! કે પ્રશ્ન લાગે છે? તમને તે સાવ મૂખતાભર્યો જ લાગતો હશે. કેમકે એક ઘડિયાળ જ્યારે સાવ જ બંધ પડી ગયું છે અને બીજું ચાલતું ઘડિયાળ ફક્ત દસ સેકંડ પાછળ જાય છે ત્યારે તદ્દન સ્વાભાવિક વાત છે કે બીજું ઘડિયાળ જ પાસે રાખવું જોઈએ. કેમ ? તમે આમ જ કહે ને ? પણ મિત્ર ! જે યંત્રમાં જીવાત્મા નથી એ યંત્રે આ પ્રશ્નને એ જવાબ આપે કે માનવનું ભેજું પણ તે જવાબ ઝટ તે ન જ આપી શકે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
- તે કોમ્યુટરે પેલા સજ્જનને કહ્યું કે, “એમાં શું પૂછવાનું હતું ? જે ઘડિયાળ બંધ પડી ગયું છે તે જ તમારે કાંડે બાંધવું જોઈએ કેમકે બંધ ઘડિયાળ દર બાર કલાકે એક વાર સાચે સમય બતાડશે જ્યારે દસ સેકંડ પાછળ જતું ઘડિયાળ તે બાર વર્ષે (બાર કલાક પાછું જઈને) એક જ વાર સાચે સમય બતાડશે !!!”
કે ગજબ જવાબ ! જડની જ શક્તિ છે કે આ બધી? આમાં તે જીવાત્માનું કોઈ સીધું ચાલક બળ નથી. જ્યારે જડ કર્માણની શક્તિ પાછળ તે જીવાત્માનું બળ કામ કરે છે. કેમકે એકલા કર્માણ કાંઈ જ કરી શકતા નથી.
રશિયામાં જડયંત્ર આખાને આખા પુસ્તકના વિવિધ ભાષામાં ભાષાંતર કરે છે, પંદર આંકડાને પંદર આંકડાથી ગુણતાં તેને જે જવાબ આવે તે એક મિનિટમાં કોમ્યુટર આપી દે છે. આપણને તે ગણિત કરતાં ખાસ્સે એક કલાક તો લાગે જ. તે ય કદાચ જવાબ છેટે પડી જાય.
અમેરિકા અને રશિયાના વિજ્ઞાનિકો સ્વયંસંચાલિત રેકેટ અવકાશમાં છોડે છે. પ્રવેગ શાળામાં બેઠા બેઠા તેઓ જડ કિરણને તે રેકેટ તરફ છોડે છે. તે કિરણે ત્યાં જઈને રોકેટના કાર્યોનું સંચાલન કરે છે. રેકેટના કૂતરાને ખાવાનું પણ તે આપે, ખાવાનું બંધ પણ તે કરે, ઉંઘાડી પણ તે દે અને જગાડે પણ તે જડ કિરણે જ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડશક્તિ
જે કરેાડા સાથેનું અમેરિકાનુ` લશ્કર રશિયાના રાકેટાને ખતમ કરવા ખડે પગે આકાશમાં ઊભું છે તે ય જડતુ* જ લશ્કર છે ને ?
૮૩
મેલેા હવે જડની શક્તિ માટે આનાથી વધુ માહિતી કે સાબિતિ તમારે જોઇએ છે ?
તા હવે તમને એવા કોઈ સંદેહ રહ્યો નથી ને કે કર્માણુ તા જડ છે તેનામાં જીવાત્માને પુરુષ મટાડીને સ્ત્રી બનાવવાની, જીવાડવાની, મારવાની, રાષ્ટ્રના પ્રમુખ મનાવવાની, પ્રમુખપદેથી એકાએક ઉતારી પાડવાની, અંધ બનાવી દેવાની વગેરે વગેરે પ્રચણ્ય શક્તિએ શી રીતે સભવે ? એટલે જડની પાછળ ઈશ્વરનું પ્રેરક કર્તૃત્વ તે। હવે માનવાનું ન જ રહ્યું ને ? નહિ જ ને ? બહુ સુંદર.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭] આધુનિક વિજ્ઞાન અને કર્મવાદ મિત્રો ! લેકેને આધુનિક વિદ્યા ઉપર અંધવિશ્વાસ છે માટે જ આ પ્રકરણ ખેલું છું. આજને કઈ પ્રયોગવીર જે કમને સિદ્ધાન્તને મંજૂરી આપે તે અર્વાચીન માનવને એ વાત ઝટ ગળે ઊતરી જાય છે. તેમાં ય વળી એ પ્રયોગવીર પરદેશને હોય તો તે પછી વાર જ ન લાગે. પાણીને ઘૂંટડે જે ઝડપથી ગળે ઊતરતે હોય છે ! એનાથી ય વધુ વેગથી પરદેશી પ્રગવીરની વાતે એને સમજાઈ જાય.
તમે પણ એ જ આધુનિકતાના ઉપાસક અર્વાચીન માન છે ને ? ચાલે ત્યારે, આપણે હવે પરદેશના પ્રયોગવીર એલેકઝાંડર કેનેનને સાંભળીએ. આ સજજન વશીકરણવિદ્યાના અઠંગ ઉપાસક હતા. એમણે વશીકરણના ઘણા પ્રયોગ કર્યા છે. એ પ્રાગોથી એમને જે કાંઈ જાણવા સમજવા મળ્યું તે બધું તેમણે ધ પાવર વીધીન” નામના પુસ્તકમાં લખ્યું છે. . એ પુસ્તકના સેળમાં પ્રકરણમાં વશીકરણવિદ્યાથી જીવાત્માના પૂર્વજન્મની અને પુર્નજન્મની એમણે સિદ્ધિ કરી છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધુનિક વિજ્ઞાન અને કર્મવાદ
૮૫
એ પ્રકરણ ઉઘાડતાં જ તેમણે કહ્યું છે કે, “એક સમય એ હતું કે જ્યારે ઘણા વર્ષો સુધી પુર્નજન્મને સિદ્ધાન્ત મારા માટે એક ભયાનક સ્વાનસામે બની રહ્યો હતો. તે વખતે હું આ સિદ્ધાન્તને તોડી પાડવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેતે. તે વશીકરણવિદ્યાને નિષ્ણાત હતો એટલે ઘણી વાર અનેક વ્યક્તિઓ ઉપર વશીકરણવિદ્યાના પ્રયાગ કરતો રહેતો અને તેમને ઘણી ઘણી વાતે પૂછતે પણ હતા. પરંતુ જ્યારે પણ કોઈ વ્યક્તિ મને તેના પૂર્વજન્મની વાત કરતી ત્યારે હું તેમની વાતને સખ્ત રીતે વાડી નાખત. પણ અફસેસ ! જ્યારે મારા ઘણા બધા પ્રયોગોમાં એ જ વાત પુનઃ પુનઃ આવવા લાગી ત્યારે તે માટે પણ માનવું જ પડયું કે, જરૂર પુર્નજન્મ જેવી કે વસ્તુ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.”૪૪
આગળ વધતાં એ જ સેળમાં પ્રકરણમાં શ્રી એલેકઝાંડર કેનેને બહુ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં એ વાત કહી છે કે વર્તમાન
44. For years the theory of reincarnation was a nightmare to me and I did my best to disprove it and even argued with my trance subjects to the effect that they were talking nonsense. and yet the years went by, one subject after another told me the same story inspite of different and varied conscious beliefs. in effect until now, well over a thousand cases have been so investigated and I have to admit that there is such a thing as reincarnation. Power Within - Page 170
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
કાળનું જીવન જીવતે કઈ પણ માણસ પોતાના વર્તમાન જીવનમાં જે કાંઈ સુખ કે દુઃખની લાગણી અનુભવે છે તેનાં કારણે હકીકતમાં તો પૂર્વ જન્મમાં જ પડેલાં હોય છે. એ કારણે અને તે માણસના વર્તમાન જીવનમાં જોવા મળતાં આઘાત અને પ્રત્યાઘાતેના કાર્યો વચ્ચે કોઈ સેતુ જરૂર છે જેને પૂર્વના દેશના લકે “કર્મ” ના નામે ઓળખાવે છે.
ઘણા માણસે પોતાના વર્તમાન જીવનમાં વારંવાર ત્રાટકતી આપત્તિઓનાં કારણોને સમજી શકતા નથી પરંતુ પૂર્વજન્મનો સિદ્ધાન્ત એ કારણે શોધી આપે છે. શું સુખ કે શું દુઃખ-બે ય કાર્યોનાં કારણે તે અવશ્ય છે પછી તે કારણે જીવાત્માના વર્તમાન જીવનમાં જોવા ન મળે તો જન્માક્તરમાં તે હોય જ.૪૫
બાઈબલમાં વેરના વિષયમાં સિંહ અંગેની જે વાત આવે છે, કે “હવે તે સિંહ વૈર લેવા માટે શાન્ત પડે રહીને તેમની
45. This study explains the scales of justice in a very broad way showing how a person appears to suffer in this life as a result of something he has done in a past life through this law of action and reaction known iu the East as ‘Karma' as to which a certain newspaper gives very interesting delineation day by day at the time of writing. Many a person cannot see why he suffers one disaster after another in this life, yet reincarnation may reveal atrocities commited by him in lives gone by.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધુનિક વિજ્ઞાન અને કર્મવાદ
રાહ જેતે બેસી રહેશે.” આ વાતને કર્મના જ તત્વજ્ઞાન સ્વરૂપે સરખાવી શકાય. વળી શું આ વાત બાઈબલના તે વિચાર ઉપર પ્રકાશ નથી પાથરતી કે, “જેવું માણસ વાવે તેવું લણે.” આ જીવનમાં પણ પામે અને પૂર્વજીવનમાં વાવેલાં કર્મોનાં ફળ પણ આ જીવનમાં પામે.
બાઈબલની એ રજૂઆતમાં જે પણ (also) શબ્દને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે તે જન્માતરનાં કર્મને જ સિદ્ધ
આ વિદ્યાના નિષ્ણાતો સેંકડો પ્રયોગના અનુભવ પછી એવું સચોટ રીતે માને છે કે છઠ્ઠા નંબરના અત્યન્ત ઊંડા વશીકરણ પ્રયોગથી પૂર્વજન્મની વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે અને તેથી તો વર્તમાનકાળના ગૂંચવણભર્યા અનેક પ્રશ્નોને ઉકેલ લાવી શકાય છે. એવા અનેક માને છે જેઓ જાતજાતના ભયેથી સદા પીડાતા હોય છે. આવા માણસે એ ભય વગેરેની ગ્રન્થિની પીડાનાં કારણે ઉકેલી શકતા નથી કેમ કે તેમના વર્તમાન
46. The biblical version of Vengence as a lion shall lie in wait for them (Eccl. 27, 28 ) can be interpreted as Karma. Does it not throw light on the Biblical passage “ As a man sows so shall he also reap '(Gal, 6, 7) where the secret lies in the word “ also’ Probably implying that he not only reaps what he sows in this life but that which he has sown in former lives.-Power Within. P. 171
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
જીવનમાં તેનાં કારણે તેમને મળતાં જ નથી. અહીં જે વશીકરણ વિદ્યાને આશ્રય લેવામાં આવે અને છઠ્ઠા નંબરનું વશીકરણ તેમની ઉપર સફળ થાય તે તેમના પૂર્વજન્મની
સ્મૃતિઓ ખડી થઈ જાય અને તેમાંથી વર્તમાનકાળની ભય ગ્રથિઓનાં કારણે પકડી શકાય.
આજને બુદ્ધિવાદી માનવ માને કે ન માને પણ આ સિદ્ધાત ઉપર તે આ લેકેએ અનેક માનવની માનસિક યાતનાઓ સાવ મટાડી દીધી છે.
એલેકઝાંડર કેનેને પોતાના પુસ્તકમાં આ અંગેના પ્રયોગ રજૂ કર્યા છે. આપણે અહીં માત્ર બે જ પ્રાગે જોઈશું.
એક માણસ હતા. તે કઈ દિવસ લિફટમાં ઊતરતે નહિ કેમકે તેને લિફટ પડી જવાને ખૂબ જ ભય હતે. એક વખત તે એક હિનેટિસ્ટની પાસે ગયે. પોતાની સઘળી વાત કરી હિનેટિસ્ટે બધી પૂછપરછ કરી; પરન્તુ તેના વર્તમાન જીવનમાં તે તે ભયનું કોઈ કારણ જોવા ન મળ્યું. પછી તેને સુવડાવી દેવામાં આવ્યું, અને ઊંડું વશીકરણ કરવામાં આવ્યું. પૂર્વ જન્મની સ્મૃતિઓ જાગતી ગઈ તેમાં એક વાર તેણે પોતાને ચાઈનીઝ જનરલ તરીકેનું જીવન જીવતે કહ્યો. એણે કહ્યું કે, “હું ખુબ ઊંચા મકાન ઉપરથી અકસ્માતું પડી ગયો અને મારી પરી ફાટી ગઈ. તત્કાળ મારું મૃત્યુ થઈ ગયું.”
આટલું સાંભળીને તે હિટિટે તેને ઉઠાડી મૂકશે. અને તેને કહ્યું કે, “ચાઈનીઝ જનરલ તરીકેના તમારા જીવનમાં
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધુનિક વિજ્ઞાન અને કર્મવાદ,
ઉપરથી નીચે પડી જવાની જે ઘટના બની છે એના દઢ સંસ્કારે તમારામાં પડી ગયા એ જ સંસ્કારો તમને આજે લિફટ સાથે નીચે પડી જવાની બીક જાગ્રત કર્યા કરે છે.
બીજો એક બાઈનો કિરસો છે. તે બાઈ પાણીથી ખુબ ગભરાતી હતી કોઈનદી, સમુદ્ર, તળાવ કે કૂવા પાસે જતી ન હતી. તે પણ એ હિમ્નેટિસ્ટને મળી. તેને પણ તેણે સુવડાવીને પૂર્વજન્મની સ્મૃતિઓ ખડી કરવાનું ચાલુ કર્યું. એમાં એને એક એવે પૂર્વજન્મ પકડાશે જેમાં તે સ્ત્રીને જીવાત્મા રેમ દેશમાં પુરુષ ગુલામ તરીકેનું જીવન જીવતે હતો. ત્યાં કોઈ અપરાધને કારણે તેના પગે સાંકળે નાંખીને તેને ઊંડા પાણીમાં ઉતારવામાં આવ્યું. તે માણસ પાણીમાં ગૂંગળાઈને મરી ગયે. આ ઘટના ઉપરથી હિમ્નેટિસ્ટે તે બાઈને નક્કી કરી આપ્યું કે પાણી પાસે જતાં જે ભય લાગે છે તે ભયના સંસ્કાર તેના પૂર્વજન્મમાં બદ્ધભૂલ થઈ ગયા હતા. આ સિવાય ગભરાટનું બીજું કોઈ કારણ નથી.
મિત્રે ! જૈનદાર્શનિકે આત્મા, પૂર્વ જન્મ, પુનર્જન્મ અને કર્મની જે વાતને નિઃશક રીતે માને છે તે વાતને આજ સુધી તે યુરોપીય ધર્મોમાં કોઈ સ્થાન જ ન હતું. પણ હવે તે આ અંગેને ઉહાપોહ બુદ્ધિમાન જગતમાં થવા લાગ્યો છે. હવે એ લકો વિચાર કરે છે કે, “આત્મા છે કે નહિ? આ જીવન પછી કોઈ જીવન છે કે નહિ? કે પછી અહીં જ આપણે સર્વથા
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કમ વાદ
વિનાશ થઈ જાય છે ? જો તેમ ન થતું હોય તા મૃત્યુ પછી આપણું શું થાય છે ?
૪૭
૯૦
જેમની ઉપર ઊંડા વશીકરણના પ્રચેગ કરવામાં આવ્યા છે એમાનાં ઘણાને આત્માની સત્યતા અને નિત્યતા માટે પ્રશ્ના કરવામાં આવ્યા હતા. ત્યારે તે બધાએ બહુ સાફ શબ્દોમાં એ વાત કરી છે કે, “અમે જીવાત્મા મરતા જ નથી, અમે તે શાશ્વતકાળ સુધી રહીએ છીએ. તમારી મેાટી દુનિયાને આ શબ્દાથી અમે ઘણી મહાન સત્ય વાત કહેવા માગીએ છીએ કે આત્મા અમર છે. ૪૮
પૂર્વજન્મની વાત કરતી વ્યક્તિએ કહે છે કે, “ તમે અમને કદાચ પૂછશે કે, “આત્માનુ' અમરત્વ એ શું વસ્તુ છે ?
47. To turn for the moment to a wider aspect of reincarnation, where we die? are we extinct? what happens after death? There are great questions, and to-day they are engaging the attention of men as never before in the history of world.
Power Within – Page 173
48. We do not die! We live on through the ages into eternity. The voice is the instrument whereby, we, the Greater world, can make known unto you the great truths of Eternity in language form.
Power Within – P. 174
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધુનિક વિજ્ઞાન અને કર્મવાદ
૯૧ તે અમે તમને કહી શું કે મર્યાદાનું મૃત્યુ એ જ એનું અમરત્વ છે.”૪૯
આ વિષયમાં તે ઘણું ઘણું તમારે જાણવું જોઈશે. એ માટે તમે મારું લખેલું “વિજ્ઞાન અને ધર્મ” નામનું પુસ્તક જોઈ લેશે તે તમને ખુબ જ સંતોષ થશે.
અહીં તે મારે તમને એટલું જ જણાવવાનું છે કે ભગવાન જિને જીવાત્મા, કર્મ અને પૂર્વજન્મ, પુનર્જન્મની જે વાતે કરી છે તેને આજના વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગવીર માનવા લાગ્યા છે. તેમણે હવે આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યું છે, એને નિત્ય પણ કબૂલ્યો છે. એની ઉપર કર્મની અસરોને પણ નિઃશંક રીતે કબુલી છે. અહીં તે આપણે એટલું જ કબુલવાનું છે કે ભગવાન જિનનો કર્મવાદ આજે ગંભીરતા સાથે વિચારાઈ રહ્યો છે.
49. What is eternity ? Immediately the answer comes, “ Eternity means the cessation of limitation."
Power Within - P. 174
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮] જીવાત્માનાં બે સ્વરૂપ : અસલી અને નકલી કર્મવાદને વિચાર શરૂ કરતાં જ આપણે જોઈ ગયા કે જીવાત્મા એ હકીકતમાં તે પરમાત્મા જ છે. એનું પિતાનું અસલ સ્વરૂપ તે તદ્દન શુદ્ધ છે. પરંતુ એની ઉપર સેળમાં ગ્રુપની કાર્મિક રજકણના થરના થર જામવાને લીધે તેનું અસલ સ્વરૂપ દબાઈ ગયું છે અને નકલી સ્વરૂપ દેખાવા લાગ્યું છે.
જીવાત્મા સ્વયં પરમાત્મા છે. તેના અસલી સ્વરૂપમાં તેને કોઈ નામ નથી, ગામ નથી, કશું જ નથી છતાં તેના નકલી સ્વરૂપમાં તે યોગેશ કહેવાય છે, મુંબઈને વતની કહેવાય છે.
અનંત સુખસ્વરૂપ દુઃખી કહેવાય છે. સર્વથા નિરોગી રેગી કહેવાય છે. પિોતે પુરુષ ન છતાં પુરુષ કહેવાય છે, પોતે સ્ત્રી ન છતાં સ્ત્રી કહેવાય છે, ભિખારી ન હોવા છતાં ભિખારી કહેવાય છે.
આ રીતે જીવાત્માના બે સ્વરૂપ જુદા પાડનાર પેલી કામિક રજકણે જ છે, જ્યારે એ બધી જ રજકણે આત્મા ઉપરથી દૂર થઈ જાય છે, ખરી પડીને ફરી આકાશમાં વેરાઈ જાય છે ત્યારે જ જીવાત્માનું પરમાત્મભાવનું અસલી સ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવાત્માનાં બે સ્વરૂપ અસલી અને નકલી ૯૩
આપણે પૂર્વે જેઈ ગયા કે સેળમા ગ્રુપના કર્માણ જ્યારે ચૂંટે છે ત્યારે જ તેને સ્વભાવ નિર્ણય છે. સામાન્યતઃ તેના આઠ સ્વભાવે હોય છે. જીવાત્માને (૧) અજ્ઞાની બનાવવાને (૨) અંધ બનાવવાનું કે પ્રમાદી વગેરે બનાવવાને (૩) સંસારના સુખમાં સાવ પાગલ બનાવીને સ્વાર્થી બનાવવાને,
જશેખી બનાવવાને, કામ-ક્રોધી બનાવવાનું કે રાગદ્વેષી બનાવવાને (૪) કૃપણ, દ્રરિદ્ર, પરાધીન કે દુર્બળ વગેરે બનાવવાને (૫) શરીર-સુખી કે દુઃખી બનાવવાને (૬) જન્મ-જીવન કે મૃત્યુવાળે બનાવવા, (૭) શરીર, ઇન્દ્રિ, યશ-અપયશ, સૌભાગ્ય વગેરેથી યુક્ત બનાવવાને (૮) ઊંચ કે નીચકુળવાળે બનાવવાને.
પણ જ્યારે આ આઠે ય સ્વભાવવાળા બધા જ કર્માએાની જીવાત્મા ઉપરથી જડ ઊખડી જાય છે ત્યારે જીવાત્મા પોતે પરમાત્મા બને છે અને પછી તેના પિતાનામાં જ કર્માણુથી દબાઈ ગએલા આઠ મહાન ગુણે પ્રગટ થાય છે. (૧) તે પૂર્ણજ્ઞાની બને છે (૨) પૂણદશની બને છે (૩) સર્વથા રાગ-દ્વેષાદિ વિનાને બને છે (૪) પૂર્ણ પરાક્રમી વગેરે બને છે (૫) પૂણે સુખી બને છે (૬) અવિનાશી બને છે (૭) અરૂપી બને છે (૮) અને વિલક્ષણ પ્રકારની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે.
આમ કર્માણુને નાશ થતાં પરમાત્મા બનનાર જીવાત્મા પિતાની અતિભવ્ય સહજદશાને પ્રાપ્ત કરે છે.
૫૦ અગુરુલઘુ સ્થિતિ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[]
કર્મમુક્તિને ઉપાય મિત્રો ! કર્મવાદ ઉપર આપણે ઠીક ઠીક વિચારણું કરી. સઘળા ય જીવાત્મા ઉપર કર્માણનું પ્રભુત્વ છે તે પણ જોયું. સમગ્ર વિશ્વનું સંચાલન કર્માણ કરે છે તે ય વિચાર્યું.
આ એક મોટી આફત છે કે અનંત સુખસ્વરૂપ જીવાત્માને આ રીતે કમરાજની સત્તામાં રહેવું પડે અને જન્મ મરણના રેગ શકના દુઃખમાં ઝીંકાવું પડે. આ ખુબ જ આઘાતજનક બાબત તે ખરી જ. વળી એ કર્મરાજ ખુશ થઈને જાણે આપણને રાષ્ટ્રપતિનું સિંહાસન આપે કે એડ્રન્ક કાર્નેગીને પુત્ર બનાવે તે ય શું? એની નજર કેદ તે ખરી જ ને ? એવા નજર કેદના લાખ સુખ પણ ડાહ્યા માણસને મન તે રાખ સમાન જ ને ?
આ કર્માણની ચુંગાલમાંથી છૂટવું શી રીતે ? છે કેઈ કમને મહાત કરે તેવી ચીજ જગતમાં?
છે કે માડીજાયે કે જે કર્મરાજની છાતીને પિતાના વાઘનખથી ચીરી નાખે! એને મડદું કરીને ધરા ઉપર ઢાળી દે!
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમુક્તિને ઉપાય
આને ઉત્તર એક જ છે કે કર્મની સામે વિજયવંતી લડત આપી શકનાર તત્ત્વ તે એક માત્ર ધર્મ છે. માત્ર એ ધર્મરાજ કર્મરાજને ખામે લાવી શકે.
શું છે એ ધર્મ ? મિત્રે ! સારે આચાર, સારે વિચાર અને સારે ઉચ્ચાર એ ધર્મ છે. સર્વથા સારા આચાર-વિચારને રાખનારા સંતે કહેવાય છે જે આજે પણ ભારતની ભૂમિને પાવન કરતા એક ગામથી બીજે ગામ ફરે છે. એમને કેઈ ઘરબાર નથી, કેઈ પરિવાર નથી, કંચન કામિનીના એ ત્યાગી હોય છે, ઈન્દ્રિયેના એ વિજેતાઓ હોય છે, સારી કે માઠી કઈ પણ પરિસ્થિતિમાં તેઓ પિતાના ચિત્તની સમતુલાને જરા પણ ગુમાવતા નથી.
કેઈ પણ જીવની મનથી પણ તેઓ હિંસા કરતા નથી, કદી જૂઠ બેલતા નથી, ચેરી તે સ્વપ્નમાં ય ન કરે, મિથુનને તે વિચાર પણ ન કરે અને કઈ પણ વસ્તુ ઉપર તેમને મમત્વ ન હોય. આવું ખુબ જ કષ્ટી જીવન જીવતા સંતે કમરાજના સિન્યને ભયંકર ખુડદે બેલાવતા જ રહે છે.
પરંતુ જેઓ આટલી બધી–પૂર્ણતાને પામેલી–અહિંસા વગેરે પાળી શકતા નથી તેઓ પણ અંશતઃ અહિંસા વગેરે પાળે છે અને ઘરબારી તરીકેનું ગૃહસ્થ જીવન જીવતા જીવતા પણ કર્માણના ભુક્કા બેલાવતા રહે છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ
પરંતુ કેટલાક તે વળી અંશતઃ અહિંસા વગેરે પણ પાળી ન શકે એવા જીવાત્માએ હોય છે. આ લોકો સંતો અને સદાચારી ગૃહસ્થાના જીવનની ખૂબ ખૂબ પ્રશંસા કરે છે, એમની ખૂબ સેવા કરે છે અને પિતે એવું ભવ્ય જીવન પામવા માટે કાયર છે એ બાબતને સ્વીકારીને અંતરથી રડ્યા કરે છે.
આ ત્રણે ય કક્ષાના આત્માએ કર્મરાજના કટ્ટર શત્રુએ છે. અહિંસા વગેરે ધર્મોનું સેવન કરનારા અને એ ધર્મોનું એવી પરિસ્થિતિને કારણે સેવન ન કરવા છતાં એ ધર્મોના કટ્ટર પક્ષપાતીઓ કર્માણના ઠેરના ઠેરને આગ લગાડતા રહે છે.
મિત્રે ! સદાચારના ધર્મ પ્રત્યેને કટ્ટર પક્ષપાત એ જ કર્માણની છાતીને ઊભીને ઊભી ચીરી નાખવા માટેનું પ્રથમ અને પ્રબળ શસ્ત્ર છે.
એ પછી જેમ ઉપર ઉપરની સાધનાઓ પ્રાપ્ત થતી જાય તેમ બળ વધતું જાય. પણ જેને એ સાધનાઓ શક્ય જ નથી તે આત્મા પણ ઘરમાં રહેવા છતાં ય જે સંત અને સદાચારી ગૃહસ્થના જીવનને અંતરથી અંજલિ અર્પતે રહે તો તે પણ કર્માણની ચુંગાલમાંથી વહેલામાં વહેલી તકે મુક્ત થાય.
એટલે બધા શ્રેષ્ઠ કક્ષાના ગણાતા ધર્મોને મેળવી આપનારે અને બધા શ્રેષ્ઠ ધર્મોની સાધનાને સફળ બનાવનારે જે કોઈ ધર્મ હોય તે તે સદાચારીઓને “નમસ્કાર કરવાને ધર્મ છે. જેને બધા પ્રકારના સદાચારીઓ તરફ આદરભાવ જાગે છે તે આમાં જ પોતાના જીવનની કામવૃત્તિઓ અને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ મુક્તિને ઉપાય અશુભ પ્રવૃત્તિઓથી મુક્ત થવાનું વિરાટ બળ પ્રાપ્ત કરે છે અને એક વખત તે જીવાત્મા પણ પિતાની સુંદર વિનમ્રતાના કારણે સદાચારીની ઉત્તમ કક્ષામાં આવી જાય છે.
મિત્રે ! તમે પણ કર્માણુની ભીંસમાંથી મુક્ત થવા ઈચ્છતા છે તે તમારે પણ શુદ્ધ આચાર, વિચાર અને ઉચ્ચારની જીવન સ્થિતિને પામેલાઓને અંતરથી નમસ્કાર અપ જોઈએ.
કર્માણના ભરડામાંથી મુક્ત થવા માટે આજ કે આવતી કાલ સંત બનવું જ પડશે. પરંતુ સંત બનવા માટે આજે જ અને અત્યારે જ કોઈ સંતના સાચા સેવક બની જવું પડશે.
કર્મ એ કેવી જડ શક્તિ છે તે હવે તમે સારી રીતે સમજ્યા છે એનું સામ્રાજ્ય જીવાત્મા ઉપર સદા કેવું ફેલાએલું છે અને એ કેટલું ભયંકર છે તે તમે જાણી શક્યા છે. તે હવે તમે માનવ જીવનનું મૂલ્ય સમજી શકશે? મિત્રે ! હવે તમને એમ તે સતત લાગ્યા કરશે ને કે ગમે તે પળે, ગમે ત્યાં, ગમે તે સ્થિતિમાં આપણને ઝીંકી દેવાની પ્રચંડ તાકાત આપણને ચેટેલાં કર્મોશુમાં જ રહેલી છે? (૧) માટે કઈ પણ દુઃખદ સ્થિતિ આવી પડે ત્યારે હવે પછી કોઈ પણ બીજી વ્યક્તિને દેષ ન દેતાં જાતની ભૂલેને જ દેષ દેજે કે જેણે દુઃખ દેવાના સ્વભાવવાળા કર્માણને જીવાત્મા ઉપર ચટાડી દીધા ! - જો તમે આ રીતે તમારી જાતને જ ગુનહેગાર ઠરાવવાની સાચી કળા શીખી લેશે તો ગમે તેવા દુઃખદ પ્રસંગમાં તમારું
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
જેનદર્શનમાં કર્મવાદ ચિત્ત ચકાવે નહિ ચડે, સંગોને ગળે નહિ દે, કોઈ પણ
વ્યક્તિ ઉપર હુમલો નહિ કરે. (૨) અને જ્યારે સુખ દેનારા કર્માણના ટાઈમબેઓ કુટયા હોય ત્યારે તમારે એ વિચાર કરો કે આ કર્માણ પણ તેમને કાળ પૂરે થતાં જ સુખ આપવાનું બંધ કરશે માટે એક દી આ સુખો પણ ચાલ્યાં જવાનાં છે માટે તેને શાશ્વત માનીને તેમાં પાગલ બની જવાની કશી જરૂર નથી. આમ આજે જગતના શ્રીમતે, સત્તાધીશે વગેરે શ્રીમંતાઈના કે સત્તાના સુખમાં જે રીતે છકી જાય છે તે રીતે તમે છકી જશે નહિ. શું સુખ કે શું દુઃખ-બે ય માં તમારી ચિત્ત સ્થિતિ એક સરખી જ રહેશે. * જ્યારે આ રીતે તમે સ્વસ્થ બનશે ત્યારે તમને જગતનું દર્શન કરવા માટે આંખે મળશે. કર્મથી પીડાતા લોકોની ભયંકર દશા જોવા મળશે. કર્મના ગુન્હામાં સપડાએલા દુખિતની ચીચીઆરીએ તમારા કાને અથડાશે, એમની કરુણ કથનીએ તમને સાંભળવા મળશે...અને એ વખતે તમારાં અંતર રડી ઊઠશે; તમે એ દુખિતેના સુખ ખાતર તમારી સંપત્તિ ન્યોચ્છાવર કરી દેવા ઊભા થઈ જશે. એમની ઝુંપડીએ દેડી જવા તમારા પગ ઉતાવળા થઈ જશે.
જેને કર્મનું તત્ત્વજ્ઞાન સમજાય છે અને જે પુરુષાર્થવાદને જીવનમાં આત્મસાત્ કરે છે તે જ સ્વસ્થ રહીને અનેકોના સુખની કાળજી કરી શકે છે. •
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મમુક્તિને ઉપાય
મિત્રે ! ભગવાન જિને બતાવેલ કર્મવાદ આખા જગતમાં ફેલાય અને જે સહુ એને સમજે તે જે નિષ્કિય હોય તે સક્રિય બની જાય, જે દુઃખમાં પોક મૂકીને રડતે હોય તે શાન્ત થઈ જાય; સુખના કાળમાં જે “કીસીકી પરવા નહિ” નું જીવન જીવતે હોય તે ચેતી જાય અને જાતની પરવાહ કરવાની માંડવાળ કરી સહુની ચિંતા કરવા લાગી જાય.
સહુ એક બીજાને ચાહવા લાગે, સહુ એક બીજાને સમજવા લાગે. સહુ સક્રિય બની જાય, સહુ સદાચારના સંતપંથે પ્રયાણ આદરવાની ભાવનાવાળા બની જાય.
જગત આખું સદાચારીનું બને. દુરાચાર કે દુષ્ટ વિચાર કયાં ય જોવા ન મળે.
જગતની એ મંગળમયી અવસ્થા જેવા માટે ચાલો આજથી જ, અત્યારથી જ, આપણી જાતને મંગળમયી બનાવીએ. કેમકે જગતને જ એક અવિભાજ્ય અંશ આપણી જાત છે. જાતથી જ સતના જીવનને આરંભ થાય. અને એ જ સત્ વ્યાપતું વ્યાપતું જગતમાં વ્યાપી જાય.
સર્વ જીવે સુખી થાઓ. સવ જીવે કર્મવાદને જાણે. સવ છે પુરુષાર્થમૂર્તિ બને. મ છ સંતના સાચા સેવક અનો.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે પછી?
લે મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી ૧. અનતનાં પાત્રો :
મૂલ્ય ૨-૦૦ ભગવાન મહાવીરદેવ અને તેમના સમકાલીન ઓગણીસ આત્માઓને અનુલક્ષીને આ પુસ્તક લખાયું છે. અજય અને સંજય નામના બે કાલ્પનિક પાત્રો મગધના માર્ગો ઉપર ફરતા રહે છે અને ત્યાં કઈને કઈ પાત્રને સમ્પર્ક થાય છે. પછી એ પાત્ર જૈનધર્મના કેઈ વિશિષ્ટ તત્ત્વજ્ઞાનની છણાવટ કરે છે. આ પુસ્તકના કેટલાંક પાનાં તો એટલી બધી કરુણતાથી છાઈ ગયાં છે કે આપ કયાંયને કયાંય આંખે અશ્રુભીની કર્યા વિના રહી જ ન શકે. ર. વિજ્ઞાન અને ધર્મ :
મૂલ્ય : ૫-૦૦ વૈજ્ઞાનિકે એ હજી આજે જે સિદ્ધાન્તને કે જે વિચારેને અપનાવ્યા તે બધા ય ભગવાન મહાવીરદેવ તે અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વે જ કહી ચૂક્યા હતા. આવી ચાલીસ બાબતે ઉપર અહીં પ્રકાશ ફેંકવામાં આવ્યું છે.
ગમે તે ધર્મષી પણ આ ગ્રન્થની યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓથી અને અંગ્રેજી પુસ્તકોના સાક્ષીભૂત સચોટ અવતરણેથી ઠંડે પડી જશે. ભગવાન મહાવીરદેવને ભાવભરી વંદન અપી દેશે. ૩. મહાભિનિષ્કમણું :
મૂલ્ય ૨-૦૦ પૂના જીવનને ખૂબ જ ઉપયોગી નીવડે તેવું ચિંતન મંથન આ પુસ્તકમાં ઠાંસીને ભરવામાં આવ્યું છે..
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ - લખશ્રીના પ્રકારના 1 સાધનાની પગદંડીએ 2 ગરાણાગતિ કે વિરાગની મસ્તી જે ઊંડા અંધારેથી ... અધ્યાત્મસાર ભાવાનુવાદ 6 રૂમોતા વિરાર જાગે છે ત્યારે 8 વંદના 9 મહાપંથનાં અજવાળો 10 <જેનદનમાં ફર્મવાદ હુ પુછી : 11 મહાભિનિ કુ માન 12 અનન્તનાં પાત્રો 13 વિજ્ઞાન અને ધર્મ 14 પૃત્તિ સંઘર્ષ 15 જાગતા રે'જો 16 નમસ્કારભાવ, 17 અધ્યાત્મસાર–વિવેચના 18 ન્યાય સિદ્ધાંત મુકતાવલિ વિવેચના | મુલ્ય -પક