Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamoM meM paramAtmavAda lekhaka-- jainadharmadivAkara, sAhityaratna, jainAgamaratnAkara, ___ AcAryasamrAT parama zraddheya pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja 1.6080 prakAzaka prAcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya jainasthAnaka, ludhiyaanaa|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAptisthAna AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya, jainasthAnaka, ludhiyAnA vIrasamvat vi0 0 sa0 mUlya prathama praveza 029086 parigrahaNa zAntarakSina patrAlaya *****ENSAD Ana AnAtha * ... 2486 2016 ATha AnA mudrakarAIja ArTa ilaikaTrika presa, galI lAlUmala, ludhiyAnA /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanyavAda "jainAgamo me paramAtmavAda" ke prakAzana me samasta vyaya karane kI udAratA zrImatI gaurA devI jI kara rahI hai| mAtA zrI gaurA devI jI yaha prakAzana apane pUjya patideva svargIya lAlA nauhariyAmala jI jaina kI puNyasmRti me karavA rahI hai| lAlA nauhariyAmala jI dhArmika vicAro ke vyakti the| lAlA jI ko yaha dhArmika bhAvanA jainadharmadivAkara,prAcAryasamrATa,pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja jI ke suziSya yugasraSTA zraddheya zrI svAmI khajAnacandra jI mahArAja ke paramAnugraha se prApta huI thii| zraddheya mahArAja jI kI kRpA se hI lAlA jI ko jainadharma kI upalabdhi huI thii| unhI kI kRpA se lAlA jI sAmAyika, nityaniyama kA sadA dhyAna rakhA karate the| dhArmika, sAmAjika aura sAhityika kAryo me apane dhana kA sadA upayoga karate rahate the / zrI rAmaprasAda jI, zrI govardhanadAsa jI, zrI kedAranAtha jI, lAlA jI ke suyogya putra hai / ina me jo dhArmikatA tathA sAmAjikatA dRSTigocara ho rahI hai, vaha saba lAlA jI ke puNya-pratApa kA hI madhura phala hai| ___mAtA zrI gaurA devI jI baDI udAra prakRti kI devI hai| dharmadhyAna kI ina ko acchI lagna hai| dAnapuNya me sadA apane dhana kA sadupayoga karatI rahatI hai / do varSa hue, yoganiSTha zraddheya zrI svAmI phUlacandra jI mahArAja dvArA likhe "nayavAda" kA prakAzana inhone hI karavAyA thaa| prAcAryasamrAT pUjya zrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( kha ) AtmArAma jI mahArAja dvArA vinirmita "jainAgamoM meM paramAtmavAda, kA prakAzana bhI Apa hI karavA rahI hai / Apa kI isa udAratA ke lie mai Apa kA dhanyavAda karatA hU / aura AzA karatA hU ki bhaviSya me bhI Apa isI bhAti sAhityika satkAryo me apane dhana kA sadupayoga karatI rahegI / prArthI mantrI - AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya, jainasthAnaka, ludhiyAnA )
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ digdarzana vaidika-paramparA me Izvara zabdaIzvara zabda vaidika darzana kA apanA eka pAribhASika zabda hai / vaidika darzana ke anusAra usa mahAzakti kA nAma Izvara hai, jo isa jagata kI nirmAtrI hai, eka hai, sarvavyApaka aura nitya hai / vaidika darzana kA vizvAsa hai ki sasAra ke kAryacakra ko calAne kI bAgaDora Izvara ke hAtha me hai, sasAra ke samasta spandana usI kI preraNA se ho rahe hai| vaidika darzana kahatA hai ki Izvara sarvazaktimAna hai, vaha jo cAhe kara sakatA hai| kartavya ko akartavya aura akartavya ko kartavya banA denA usa ke bAe hAtha kA kAma hai / sArA sasAra usa kI icchA kA khela hai, usakI icchA ke binA eka pattA bhI nahI kampita ho sktaa| sasAra kA utthAna aura patana usI ke izAre para ho rahA hai| __vaidika darzana kI AsthA hai ki ajJa hone ke kAraNa jIva apane sukha aura duHkha kA svaya svAmI nahIM hai, isa kA svarga yA naraka jAnA Izvara kI icchA para nirbhara hai| manuSya kucha nahI kara sktaa| use to svaya ko Izvara ke hAtho me saupa * kartu makartu manyathA katuM samartha Izvara / ajJo janturanIzo'yamAtmana sukhadu khayo / Izvaraprerito gacchet, svarga vA zvabhrameva vA // (mahAbhArata)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ denA cAhie, Izvara kI kRpA hI usakI bigaDo banA sakatI hai| __ vaidika darzana kA kahanA hai ki bhakta Izvara kI kitanI bhakti kara le,upAsanA karale,kitanA hI usakA guNAnuvAda karale, para bhakta bhakta rahegA aura Izvara iishvr| bhakti,pUjA,japa,tapa tyAga vairAgya Adi kisI bhI prakAra ke anuSThAna ke ArAdhana se bhakta Izvara nahI bana sakatA hai| Izvara ra bhakta ke bIca me jo bheda-mUlaka phaulAdI dIvAra khaDI hai, vaha kabhI samApta nahIM ho sakatI hai| __isa ke alAvA, vaidika darzana vizvAsa rakhatA hai ki sasAra me jaba adharma baDha jAtA hai, dharma kI bhAvanAe durbala ho jAtI hai, pApa sarvatra apanA zAsana jamA letA hai, to pApiyo kA nAza karane ke lie tathA dharma kI sthApanA karane ke lie Izvara avatAra dhAraNa karatA hai| manuSya, pazu Adi kisI na kisI rUpa meM janma dhAraNa karatA hai| yaha vaidika darzana ke Izvara ke svarUpa kA sakSipta paricaya hai| jaina-paramparA aura Izvara zabdajaina sAhitya kA parizIlana karane se patA calatA hai ki usa me paramAtmA ke artha me Izvara zabda kA kahI prayoga nahI nahI milatA hai / jainadarzana me paramAtmA ke lie siddha, buddha, ajara,amara, sarvadu khapahINa, nirajana, muktAtmA Adi zabdo kA vyavahAra milatA hai| jaina darzana kI dRSTi se ye samasta zabda paryAyavAcI hai, sAmAnyatayA eka hI artha ke vAcaka hai| muktAtmA ke svarUpa kA vivecana karate hue bhagavAna mahAvIra ne zrI AcArAga sUtra ke prathama zrutaskandha ke paJcama adhyayana ke
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThe uddezaka meM pharamAyA hai mukta AtmA kA svarUpa pratipAdana karane meM samasta zabda hAra mAna jAte haiM, vahA tarka kA praveza nahI hotA hai / buddhi use avagAhana nahIM karatI hai| vaha muktAtmA prakAza-svarUpa hai| vaha samagra loka kA jJAtA hai| vaha na lambA hai, na choTA hai, na gola hai (genda ke AkAra kA nahIM hai), na tikonA hai, na catuSkoNa hai aura na parimaNDala hai (valaya-cUDI ke AkAra kA nahIM hai)-usa muktAtmA ko ina me se koI prAkRti nahI hai| vaha na kAlA hai, na nIlA hai, na lAla hai, na pIlA hai aura na zukla hai- usakA koI rUma nahIM hai| vaha na sugandha vAlA hai, na durgandha vAlA hai-usa me koI gandha nahIM hai / vaha na tIkSNa (tIkhA) hai na kadaka hai na kasAyalA hai, na khaTTA hai aura na mIThA hai-usa me koI rasa nahI hai| vaha na karkaza hai, na mRdu hai, na bhArI hai, na halakA hai, na ThaNThA hai, na garama hai, na snigdha hai aura na rUkSa hai-usa me koI sparza nahI hai| vaha muktAtmA zarIrarUpa nahI hai| vaha janma maraNa ke mArga ko sarvathA pAra kara cukA hai / vaha anAsakta hai-prAsAkti vAlA nahIM hai| vaha na stro rUpa hai, na puruSa-rUpa hai, na anyathA rUpa hai arthAt na napusaka rUpa hai aura aveda hai-veda rahita hai| vaha samasta padArthoM kA sAmAnya aura vizeSa rUpa se jJAtA hai| use samajhAne ke lie koI upamA nahI hai, vaha arUpI sattA hai-rUpa rahita sattA vAlA hai| usa anirvacanIya ko kisI vacana ke dvArA nahI kahA jA sakatA hai / vaha zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza svarUpa nahI hai / zabda ke dvArA vAcya (jisa ke lie zabda kA prayoga kiyA jAtA hai)yahI padArtha hote hai, parantu muktAtmA ina me se kucha nahIM hai, ataH vaha pravaktavya hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) jainadarzana me muktAtmA ke artha me Izvara zabda kA vyavahAra nahI kiyA jAtA hai, tathA jainadarzana, vaidikadarzana dvArA mAne gae Izvara kA Izvaratva (jagatkartRtva Adi) bhI svIkAra nh| karatA hai / jainadarzana kA vizvAsa hai ki paramAtmA satyasvarUpa hai, jJAnasvarUpa hai, AnadasvarUpa hai, vItarAga hai,sarvajJa hai,sarvadarzI hai| paramAtmA kA dRzya yA adRzya jagata me pratyakSa yA parokSa koI hastakSepa nahIM hai, vaha jagata kA nirmAtA nahIM hai, bhAgya kA vidhAtA nahI hai, karma-phala kA pradAtA nahI hai, tathA avatAra lekara vaha sasAra me AtA bhI nahI hai| jenadarzana kahatA hai ki vyakti ko apekSA se paramAtmA eka nahI hai,anantajIva paramAtmapada prApta kara cuke hai / paramAtmA anAdi nahI hai / paramAtmA ko anAdi na mAnane kA itanA hI abhiprAya hai, ki jIva karmo ko kSaya karane ke annatara hI paramAtmapada pAtA hai| paramAtmA eka jIva ko dRSTi se sAdi ananta hai,anAdi kAla se jIva mukta ho rahe hai,mora ananta kAla taka jIva mukta hote rahege isa dRSTi se paramAtmA anAdi ananta bhI hai| paramAtmA Atmapradezo kI dRSTi se sarvavyApaka nahI hai| usake Atmapradeza sImita pradeza me avasthita hai, kintu usake jJAna se sArA sasAra AbhAsita ho rahA hai, isa dRSTi se (jJAna kI dRSTi se) use sarvavyApaka bhI kaha sakate hai / sasAra ke dhandhe me usakA koI hastakSepa nahI hai| jIva ko karma karane me kisI sarvathA svatantra hai, paramAtmA jova karma karane me kiso bhI prakAra kI koI preraNA pradAna nahI karatA hai| use kisI karma ke karane se vaha niSiddha bhI nahIM krtaa| jIva jo karma karatA hai,usakA phala jIva ko svata. hI mila jAtA hai| Atmapradezo se sambandhita karma-paramANu hI karma-kartA jIva ko svaya apanA phala de DAlate hai| madirA madirAsevI vyakti para jaise
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaya hI apanA prabhAva DAla detI hai, vaise ho karma-paramANu jova ko svata hI apane prabhAva se prabhAvita kara DAlate hai| paramAtmA kA usake sAtha pratyakSa yA parokSa koI sambandha nahI hai / karmaphala pAne ke lie jova ko paramAtmA ke dvAra nh| khaTakhaTAne paDate hai / jIva sarvathA svatatra hai, kisI bhI dRSTi se vaha paramAtmA ke adhIna nahI hai / sakSepa me kaha sakate hai rAma kisI ko mAre nahIM, mAre so nahI rAma / Apa hI Apa mara jAyegA, karake khoTA kAma / / janadarzana kI AsthA hai ki jIva apane bhAgya kA svaya nirmAtA hai, svarga, naraka manuSya kI sad-asad pravRttiyo kA pariNAma hai| apanI nayyA ko pAra karane vAlA bhI jIva svaya hI hai aura use Dubone vAlA bhI vaha svaya hI hai / isa me paramAtmA kA koI sambandha nahI hai / Upara kI paktiyo me yaha spaSTa ho gayA hai ki Izvara zabda vaidika darzana kA apanA eka pAribhASika zabda hai, jainadarzana me usa ke lie koI sthAna nahIM hai| vaidikadarzana me Izvara zabda kI jo paribhASA vyakta kI gaI hai, jainadarzana usa para koI AsthA nahI rakhatA hai / jainadarzana to sarvottama aura sarvathA niSkarma dazA ko prApta AtmA ko hI paramAtmA yA siddha yA buddha Adi zabdo ke dvArA prakaTa karatA hai| aisI niSkarma AtmA ko vaha vaidika sammata Izvara ke nAma se kabhI vyavahRta nahI karatA hai| Izvara zabda kI vyApakatAIzvara zabda kI aitihAsika arthavicAraNA para vicAra karate hue mAlUma hotA hai ki vaidikadarzana ke yauvanakAla me
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) Izvara zabda eka vizeSa artha me rUDha thA / usa samaya jagatkartRtva Adi vividha zaktiyo kI dhAraka mahAzakti ko hI Izvara ke nAma se vyavahRta kiyA jAtA thA, kintu antima kucha zatAbdiyoM se Izvara zabda sAmAnyatayA paramAtmA kA nirdezaka bana gayA hai / Izvara zabda kA uccAraNa karate hI manuSya ko sAmAnya rUpa se paramAtmA kA bodha hotA hai / Aja Izvara ke uccAraNa karane para jagat kI nirmAtrI, bhAgyavidhAtrI, karmaphalapradAtrI tathA avatAra-grahitrI kisI zakti-vizeSa kA bodha nahI hotA hai / Izvara eka hai, sarva vyApaka hai, nitya hai, Adi bAto kA bhI prAja Izvara zabda paricAyaka nahI rahA hai / Aja to Izvara zabda sIdhA paramAtmA kA nirdeza karavAtA he / phira cAhe koI use kisI bhI rUpa me svIkAra karatA ho / Izvara zabda sAmAnya rUpa se paramAtmA kA nirdezaka hone ke kAraNa hI prAjasarvapriya bana gayA hai / AtmavAdA sabhI darzano ne Izvara zabda ko apanA liyA hai, AtmavAdI sabhI darzana Izvara ko AdarAspada svIkAra karate hai / jainadarzana jo sadA anIzravAdI kahA jAtA rahA hai aura jisa ne Izvara zabda ko kabhI apanAyA hI nahI hai / tathApi Aja usa ke anuyAyI saharSa Izvara kA nAma lete hai, apane ko IzvaravAdI kahane me jarA soca nahI karate hai / kAraNa spaSTa hai ki Izvara zabda Aja vaidikadarzana kA pAribhASika zabda nahI samajhA jAtA hai / aba to sAmAnya rUpa se vaha paramAtmA kA, siddha kA, buddha kA nirdezaka bana gayA hai / Aja Izvara, paramAtmA, siddha, buddha, gADa (God), khudA Adi sabhI zabda samAnArthaka samajhe jAte hai | saiddhAntika aura sAmpradAyika dRSTi se ina zabdo ke pIche I
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) kisI kA koI bhI pAribhASika abhimata raha rahA ho, kintu janasAdhAraNa ina samasta zabdo se sAmAnyatayA paramAtmA kA hI bodha prApta karatA hai / Izvara ke tIna rUpa - Upara kI paktiyo me spaSTa kara diyA gayA hai, vaidikadarzana ke yauvanakAla me Izvara zabda eka viziSTa aura pAribhASika arthaM kA bodhaka rahA hai, kintu antima zatAbdiyo me isa kA vaha rUpa parivartita ho gayA hai / aba to yaha sAmAnyatayA paramAtmA kA nirdezaka hai / Aja sabhI AtmavAdI darzana Izvara ko mAnate hai / koI AtmavAdI darzana Izvara ko sattA se inkAra nahI karatA hai / sabhI ise saharSa svIkAra karate hai / sAmAnya rUpa se sabhI AtmavAdI darzana Izvara ko mAnate he, kintu saiddhAntika aura sAmpradAyika dRSTi se Izvara - sambandhI guNo me ve thoDA-thoDA matabheda rakhate hai / isI matabheda ko lekara Aja Izvara ke sambandha me tIna vicAra-dhArAe upalabdha hotI hai / ve tIno vicAradhArAe sakSepa me isa prakAra hai 1 - Izvara eka hai, anAdi hai, sarvavyApaka hai, saccidAnanda hai, ghaTa-ghaTa kA jJAtA hai, sarvazaktimAna hai, jagat kA nirmAtA hai, bhAgya kA vidhAtA hai, karmaphala kA pradAnA hai / sasAra me jo kucha hotA hai, vaha saba Izvara ke saketa se hotA hai / Izvara pApiyoM kA nAza karane ke lie tathA dhArmika logo kA uddhAra karane ke lie kabhI na kabhI, kisI na kisI rUpa me sasAra me janma letA hai, vaikuNTha se nIce utaratA hai aura apanI lIlA dikhA kara vApisa vaikuNTha dhAma me jA virAjatA hai / Izvara kA yaha eka rUpa hai, jise Aja hamAre sanAtanadharmI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) bhAI mAnate hai / Izvara kA dUsarA rUpa nIce kI paktiyoM meM paDhie 2 - Izvara eka hai, anAdi hai, sarvavyApaka hai, saccidAnanda hai, caTa-ghaTa kA jJAtA hai, sarvazaktimAna hai, sasAra kA nirmAtA hai / jIva karma karane me svatantra hai, usa me Izvara kA koI hastakSepa nahI hai / jIva acchA yA burA jaisA bhI karma karanA cAhe kara sakatA hai, yaha usa kI icchA kI bAta hai, Izvara kA usa para koI pratibandha nahI hai kintu jIvo ko una ke karmo kA phala Izvara detA hai / apanI lIlA dikhAne ke lie, pApiyo kA nAza karane ke lie aura dharmiyo kA uddhAra karane ke lie Izvara avatAra dhAraNa nahI karatA hai, bhagavAna se manuSya yA pazu ke rUpa me janma nahI letA hai / Izvara kA yaha dUsarA rUpa hai, jise Aja kala hamAre Arya bhAI mAnate hai / Izvara kA tIsarA rUpa bhI samajha lIjie3 - Izvara eka hI nahI hai, Izvara aneka bhI hai, anAdi hI nahI hai, sarvavyApaka hI nahI hai, ananta zaktimAna hai, ghaTa-ghaTa kA jJAtA hai, draSTA hai, jagata kA nirmAtA nahI, bhAgya kA vidhAtA nahI, karmaphala kA pradAtA nahI, avatAra lekara sasAra me zrAtA nahI, jIva karma karane meM svataMtra hai, jIvakRta karma ke sAtha Izvara kA pratyakSa yA parokSa koI sambandha nahI hai / jIva kI unnati yA avanati me Izvara kA koI hastakSepa nahI hai, grahisA, sayama aura tapa kI triveNI me vizuddha manasA, vAcA aura karmaNA gote lagAne vAlA vyakti niSkarmatA ko prApta karake Izvara bana jAtA hai / Izvara aura jIva me kevala karma - -gata antara hai / karma kI dAvAra yadi madhya me se uThA dI jAe to jIva me aura Izvara me 1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) svarUpa kRta koI antara nahI rahatA hai, jIva Izvara-svarUpa hI bana jAtA hai| ____ yaha Izvara kA tIsarA rUpa hai, jise jaina loga svIkAra karate hai| jeno kI Izvara-sambandhI mAnyatA ke sambandha me pIche bhI varNana kiyA jA cukA hai| Izvara ke sambandha me anya aneko rUpa bhI mila jAte hai| kintu mukhya rUpa se Aja ina tIno rUpo kA hI adhika pracAra eva prasAra dekhane meM AtA hai| isalie yahA ina tIno kA hI sakSipta paricaya karAyA gayA hai| janAgamo me paramAtmavAdaArabha me kahA jA cukA hai ki jainadarzana me paramAtmA ke artha me Izvara zabda kA vyavahAra dekhane nahI AtA hai| paramAtmA ke lie jenadarzana me siddha, buddha Adi pado kA prayoga milatA hai| aba yahA kaI eka prazna hamAre sAmane Ate hai ki jainadarzana me siddha, buddha Adi pado kA prayoga kisa-kisa rUpa me pAyA jAtA hai? aura kahA-kahA pAyA jAtA hai ? tathA jainadarzana paramAtmA ko eka kahatA hai yA aneka? sAdi batalAtA hai yA anAdi? ina praznokA tathA isa prakArake anya praznokA samAdhAna prApta karane ke lie hame jainAgama-sAgara kA manthana karanA hogaa| jainAgamoM kA gabhIra cintana, manana, nididhyAsana kie binA ukta praznoM kA samAdhAna prApta honA kaThina hai / para yaha kAma bacco kA khela nahI hai| isa ke lie pratibhA cAhie aura jainAgamo kA samyaktayA parijJAna honA cAhie / jisa ko jainAgamo kA paryApta bodha ho, unake pUrvApara sambandho kI pUrNatayA jAnakArI ho tathA una me nirAbAdha gati se jo
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) viharaNa kara sakatA ho, aisA koI Agama-mamasa mahApuraSa ho ina prazno kA samAdhAna kara sakatA hai| janasAdhAraNa ve vaza kA yaha kAma naho hai| ___ jaina samAja me zrAgamamahArathI mahA-puruSo kI kamI nahIM hai| jainAgamo ke marma ko samajhane vAle tathA usa ke mahAsAgara ke tala kA sparza karane vAle samAja me Aja bhI aneko pUjya munirAja haiM / kintu mAlUma hotA hai ki isa sambandha me unhone koI dhyAna nahI diyaa| yahI kAraNa hai ki Aja taka kisI aisI pustaka kI racanA naho ho sakI hai, jisa meM paramAtmasambandhI Agama-pATho kA sakalana kiyA gayA ho| vaise aisI pustaka honI avazya caahie| jainAgamo me jahA-jahA paramAtmA kA varNana AtA hai, jina zabdo tathA jisa rUpa me vaha varNana kiyA gayA hai usa saba kA sakalana kisI pustaka me avazya ho jAnA caahie| tabhI jainAgamo me varNita paramAtma-svarUpa kA janasAdhAraNa ko bodha prApta ho sakatA hai| Agamo me yatra-tatra Ae hue paramAtmasambandhI pATho kA sakalana honA cAhie,aisA sakalpa to jijJAsu pAThako ke hRdayo me varSoM se cakra lagA rahA hai, kintu use pUrA karane kA kisI ne prayAsa nahIM kiyaa| mujhe hArdika harSa hotA hai. yaha batAte hue ki hamAre zraddheya AcArya-samrATa zrI ne isa dizA me prayatna karake usa sakalpa ko Aja pUrA kara diyA hai / AcArya zrI ne apane anavarata svAdhyAya ke bala para Agamo se prAya ve sabhI pATha sakalita kara liye hai, jina me paramAtmavAda ko le kara kucha na kucha kahA gayA hai, usake svarUpa ko lekara citana kiyA gayA hai / una pAThoM kA sakalita rUpa hI Aja hamAre sAmane
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jainAgamo meM paramAtmavAda" yaha pustikA hai / isa pustikA me paramAtmasambandhI prAya sabhI pATho ko sagrahIta kara liyA gayA hai| __"jainAgamo me paramAtmavAda" me sarvaprathama zAstrIya pATha hai, phira TippaNI me usakI saskRta-cchAyA hai / tadanantara usa pATha kI saskRta-vyAkhyA hai / tatpazcAt usakA hindI meM bhAvArtha hai| mUlapATha dekhane vAle ko isa me mUlapATha milegaa| jo saskRta bhASA ke vidvAna mUlapATha ke gabhora hArda ko saskRta bhASA me jAnane kI ruci rakhate hai, unake lie mUlapATha kI saskRta-vyAkhyA kA isame sayojana kiyA gayA hai / jo hindI me use samajhanA cAhate hai, una ke lie hindI bhASA me una pATho kA anuvAda kara diyA gayA hai / isa prakAra isa pustikA ko pratyeka dRSTi se upayogI aura lokapriya banAne kA stutya prayAsa kyiA gayA hai| isa kA sabhI zreya hamAre zraddheya gurudeva jaina-dharma-divAkara AcArya-samrAT pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja ko hI hai| inhI ke anavarata parizrama kA yaha suphala hai / zArIrika svAsthya ThIka na rahate hue bhI AcArya zrI ne sAhitya-sevA me apanA yaha yogadAna diyA hai, isa ke lie sAhityajagata AcArya zrI kA sadA ke lie RNI rhegaa| Izvara-sambandhI hindI sAhitya me isa pustaka kI apanI viziSTi upayogitA hai / jo vyakti jAnanA cAhate hai ki jainAgamo me paramAtmA ke sambandha me kaisA nirUpaNa kiyA gayA hai? aura kina-kina zabdo me kiyA gayA hai? unako isa pustaka me paryApta sAmagrI milegI / aura jo loga yaha kahate cale A rahe hai ki jainadarzana paramAtmA kI sattA se inkAra karatA hai,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12) yA usake sambandha me sarvathA mauna hai, una logoM ko bhI isa pustaka me samucita samAdhAna mila jAyegA, isa pustaka ke adhyayana se una ko patA cala jAyegA ki jainadharma paramAtmA kI sattA ko saharSa svIkAra karatA hai, prora prAmANikatA ke sAtha paramAtmA ke svarUpa kA pratipAdana karatA hai| isa taraha yaha pustaka sAhitya-jagata me mahAna upakAraka, hitAvaha pramANita hogI, yaha mai dRDhatA ke sAtha kaha sakatA huuN| paramazraddheya AcArya samrAT zrI ke hama AbhArI hai, jo zArIrika durbalatA ke rahate hue bhI sAhitya-sevA ke punIta kArya ko cAlU rakha rahe hai| abataka AcArya zrI lagabhaga 60 pustake likha cuke hai| netra-jyoti kI madatA tathA eka kama assI varSoM ko vayovRddha avasthA ho jAne para Aja bhI zraddheya AcArya-deva isa punIta sAhitya-kArya se vizrAma nahIM le rahe hai / avasara nikAlakara isa kArya ko karate hI rahate hai / prastuta pustikA bho AcArya-deva kI isI lagna kA supariNAma hai / prAcArya-deva kI isa sAhityapriyatA, kRpAlutA aura dayAlutA ke lie jitanA bho unakA AbhAra prakaTa kiyA jAye utanA ho km| janasthAnaka, ludhiyAnA ? kArtika zuklA 15 2016) -jJAnamuni
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamoM meM paramAtmavAda ____ * maGgalAcaraNam * amUrtasya cidAnanda - rUpasya paramAtmana / niraJjanasya siddhasya, dhyAna syAdrUpavarjitam / ityajasra smaran yogI, tatsvarUpAvalambana / tanmayatvamavApnoti, grAhyagrAhakavajitam // ananyazaraNIbhUya, sa tasmin lIyate ythaa| dhyAtR - dhyAnobhayAbhAve, dhyeyamaikya yathA vrajet // so'ya samarasIbhAva , tadekIkaraNa matam / AtmA yadapRthaktvena, lIyate paramAtmani / / alakSya lakSya-sambadhAt, sthUlAtsUkSma vicintayet / sAlambAcca nirAlamba, tattvavit tattvamajasA // eva caturvidhadhyAnAmRtamagna munermana / sAkSAtkRtajagattattva, vidhatte zuddhimAtmana. / / - yogazAstra, prakAza 10 paramAtmA kA svarUpa mUla pATha *savve sarA NiyaTTanti, takkA jattha na vijjai, mai tattha na gAhiyA, oe, appaiTThANassa kheyanne, se na * sarve svarAH nivartante, tarko yatra na vidyate, matistatra na grAhikA, projaH, apratiSThAnasya khedajJaH, sa na dIrgho, na hrasvo, na vRtto, na - - -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) dI, na hasse, na vaTTe, na tase, na caurase, na parimaDale, na kiNhe, na nIle, na lohie. na hAlide, na sukille, na surabhigandhe, na durabhigandhe, na titte, na kaDue, na kasAe, na abile, na mahure, na kakkhaDe, na maue, na garue, na lahue, na sIe, na uNhe, na niddhe, na lukkhe, na kAU, na rahe, na sage, na itthI, na purise, na annahA, parinne, sanne, uvamA na vijjae, arUvI sattA, apayassa paya natthi / sena sadde, na rUve, na gadhe, na rase, na phAse / --zrAcArAgasUtra prathamazrutaskava adhyAya 5 uddeza 6 | saMskRta - vyAkhyA " sarve" niravazeSA. "svarAH" dhvanayastasmAnnivartante tad vAcya - vAcaka-sambandhe na pravartante, tathAhiha - zabdA pravartamAnA rUpa-rasa- gandhasparzAnAmanyatame vizeSe saketa - kAla - gRhIte tattulye vA pravartterana, nacaitattatra zabdAdinA pravRttinimittamasti prata zabdAnabhidheyA mokSAvastheti / na tryasro, na caturasro, na parimaNDalo, na kRSNo, na nIlo, na lohito, na hAridro, na zuklo, na surabhigandho, na durabhigandho, na tikto, na kaTuko, na kaSAyo, nAmlo, na madhuro, na karkazo, na mRduH, na guruH, na laghuH na zIto, noSNo, na snigdho, na rUkSo, na kAyavAn, na ruhaH, na sagaH, na strI, na puruSaH, nAnyathA, parijJaH, sajJa, upamA na vidyate, rUpiNI sattA, prapadasya padaM nAsti / sa na zabdaH, na rUpaH, na gandhaH, na rasaH, na sparzaH /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) kevalaM zabdAnabhidheyA, utprekSaNIyApi na sabhavatItyAha - sabhavatpadArthavizeSAstitvAdhyavasAya Uhastarka evameva caitatsyAt, sa ca yatra na vidyate tata zabdAnA kutaH pravRtti syAt kimiti tatra tarkAbhAva iti cedAha - manana matiH - manaso vyApAra: padArthacintA sautpattikyAdikA caturvidhApi matistatra na grAhikA, mokSAvasthAyA sakala - vikalpAtItatvAt, tatra ca mokSe karmAzasamanvitasya gamanamAhosvinniSkarmaNaH 1, na tatra karmasamanvitasya gamanamastItyetaddarzayitumAha - " proja: " eko'zeSa - malakalAkarahitaH, kiM ca na vidyate pratiSThAnamodArika-zarIrAdeH karmaNo vA yatra so'pratiSThANo mokSastasya ' khedajJo" nipuNo yadi vA apratiSThAno narakastatra sthityAdiparijJAnatayA khedajJo, loka-nADi- paryantaparijJAnAvedanena ca samastalokakhedajJatA AveditA bhavati / sarvasvaranivartana ca yenAbhiprAyeNoktavAstamabhiprAyamAviSkurvannAha - 'sa' paramapadAbhyAsI lokAntakrozaSaDbhAgakSetrAvasthAno'nantajJAnadarzanopayuktA sasthAnamAzritya na dIrgho na hrasvo na vRtto, na tryasro, na caturasro, na parimaDalo, varNamAzritya na kRSNo, na nIlo, na lohito, na hAridro, na zulko, gandhamAzritya - na surabhigandho, na durabhigandho, rasamAzritya na tikto, na kaTuko, na kaSAyo, nAmla na madhuraH, sparzamAzritya na karkazo, na mRdu, na laghuH, na guru., na zIto, noSNo, na snigdho, na rUkSo, 'na kAu' ityanena lezyA gRhItA yadi vA na kAyavAn. yathA vedAntavAdinAm - eka eva muktAtmA tatkAyamapare kSINaklezA anupravizanti prAditya- razmaya ivAzumantamiti, tathA na 'ruh' bIja - janmani prAdurbhAve "ca" - rohatIti - ruhaH na ruho'ruhaH karmabIjAbhAvAdapunarbhAvItyartha na punaryathA zAkyAnA darzana - nikArato muktAtmano'pi punarbhavopAdAnamiti, ukta ca 2 " dagdhanaH punarupaiti bhavaM pramathya, nirvANamapyanavadhArita-bhIruniSTham /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) mukta svaya kRtabhavazva parAthazUra, stvacchAsana-pratihateSviha moharAjyam // 1 // tathA ca na vidyate sagomUtatvAdya sya sa tathA, tathA na strI, napuruSo, nAnyatheti-na napu sakA kevala sarvairAtmapradezai pari-samantAta vizeSato jAnAtIti-parijJaH, taNa sAmAnyata samyag jAnAti-pazyati iti sajJA, jJAnadarzanayukta ityartha / yadi nAma svarUpato na jJAyate, muktAtmA tathApyupamAdvAreNAditya gatiriva jJAyata eveti cet tanna yata upamIyate sAdRzyAt paricchidyate yayA sopamA-tulyatA sA muktAnmanastajjJAnasukhayorvA na vidyate,lokAtigatvAtteSA, kuta etaditi cedAha-teSA muktAtmanA yA sattA sA arUpiNI arUpitva ca dIrghAdipratiSedhana pratipAditameva / ki ca na vidyate padam - avasthA vizeSo yasya so'pada tasya padyate-gamyate yenArthastatpadam-abhidhAna tacca nAsti' na vidyate vAcyavizeSAbhAvAt tathAhi-yo'bhidhIyate sa zabda-rUpa-gandha-rasasparzAnyataravizeSeNAbhidhIyate tasya ca tadabhAva ityetaddarzayitumAha-yadi vA dIrgha ityAdinA rUpAdivizeSa-nirAkaraNa kRtam, iha tu tatsAmAnya-nirAkaraNa kartu kAmAha-sa muktAtmA na zabdarUpaH, na rUpAtmA, na gandha , na rasa., na sparga / hindI bhAvArthamuktAtmA kA svarUpa batAne ke lie koI bhI zabda samartha nahI hai / tarka kI vahA gati nahI hotI hai / buddhi vahA taka jA nahI sakatI hai| usakI kalpanA nahI kI jA sakatI hai| vaha muktAtmA sakala karma rahita, sampUrNa jJAnamaya dazA me virAjamAna hai| vaha na lambA hai, na choTA hai, na gola hai, na trikoNa hai, na caurasa hai, na maNDalAkAra hai, na kAlA hai, na nIlA hai, na lAla hai| vaha pIlA aura sapheda bhI nahIM hai| sugandha aura durgandha
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) vAlA nahI hai / tIkSNa aura kaTuka nahI hai / kasailA, 1 khaTTA aura mIThA nahI hai / vaha na kaThora hai, na sukumAra hai, na halkA hai, na bhArI hai, na zIta hai, na uSNa hai, na snigdha hai, na rUkSa hai, na zarIradhArI hai, na punarjanmA hai, na Asakta hai, na strI hai, na puruSa hai, na napusaka hai / vaha jJAtA hai, parijJAtA hai, usakI upamA nahI hai / vaha arUpI hai, avarNanIya hai, zabdo dvArA usakA varNana nahI kiyA jA sakatA hai / muktAtmA zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza svarUpa bhI nahI hai / mUla pATha ekkatIsa siddhAiguNA paNNattA, tajahA - khoNe AbhiNibohiya - NANAvaraNe, khINe suyaNANAvaraNe, khoNe ohiyaNANAvaraNe, khINe maNapajjavaNANAvaraNe * * ekatrizat siddha diguNA: prajJaptA tadyathA kSINamAbhinibodhikajJAnAvaraNa, kSINa zrutajJAnAvaraNa, kSINamavadhijJAnAvaraNa, kSINa mana paryavajJAnAvaraNa, kSINa kevalajJAnAvaraNa kSINa cakSurdarzanAvaraNa kSINamacakSurdarzanAvaraNa, kSINamavadhidarzanAvaraNa, kSINa kevaladarzanAvaraNa, kSINA nidrA, kSINA nidrAnidrA, kSINA pracalA, kSINA pracalApracalA, kSINA styAnaddhi, kSINa sAtAvedanIya, kSINamasAtAvedanIyaM, kSINa darzanamohanIya, kSINa cAritramohanIya, kSINa nairayikAyuSka, kSINa tiryagAyuSka, kSINa manuSyAyuSka, kSINa devAyuSka, kSINamuccagotra, kSINa nIcagotra, kSINa zubhanAma, kSINamazubhanAma, kSINo dAnAnta- rAya, kSINo lAbhAntarAya kSINo bhogAntarAya, kSINa upabhogAntarAya, kSINo vIryAntarAyaH / , r
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) khINe kevalaNANAvaraNe, khINe cakkhudasaNAvaraNe, khINe acakkhudasaNAvaraNe, kSoNe ohidasaNAvaraNe, khINe kevaladasaNAvaraNe, khINe NiddA, khINe niddAniddA, khINe payalA, khINe payalApayalA, khINe thINaddhI, khINa sAyAveyaNijje, khINa asAyAveyaNijje, khINa dasaNamohaNijje, khINa' carittamohaNijje, khINa neraiAue, khINa tiriAue, khINa maNa sAue, khINa devAue, khINa uccAgoe, khINa niccAgoe, khINa subhaNAme, khINa asubhaNAme, khINa dANa tarAe, khINa lAbhatarAe, khINa bhogatarAe, khINa uvabhogatarAe, khINa viiriytraae| -samavAyAga sUtra, sabhavAya 31 hindI-bhAvArthasiddhoM ke 31 guNa mAne jAte hai / jaise ki1. Abhinibodhika jJAnAvaraNa-matijJAnAvaraNa karma kA kSaya / 2. zrutajJAnAvaraNa karma kA kSaya / 3 avadhi-jJAnAvaraNa karma kA kSaya / 4 mana paryava-jJAnAvaraNa karma kA kSaya / 5 kaivala-jJAnAvaraNa karma kA kSaya / 6. cakSurdarzanAvaraNa karma kA kSaya / 7. acakSudarzanAvaraNa karma kA kSaya / 8. avadhi-darzanAvaraNa karma kA kSaya / 9. kevala-darzanAvaraNa karma kA kSaya /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) 10. nidrA kA kssy| 11 nidrAnidrA kA kSaya / 12 pracalA kA kSaya 13. pracala-pracalA kA kSaya / 14 styAnaddhi kA kSaya / 15 sAtAvedanIya karma kA kSaya / 16 asAtAvedanIya karma kA kSaya / 17 darzanamohanIya karma kA kssy| 18. cAritramohanIya karma kA kSaya / 19. narakAyu kA kssy| 20. tiryaJcAyu kA kSaya / 21. manuSyAyu kA kSaya / 22 devAyu kA kSayaM / 23. ucca gotra karma kA kSayaM / 24 nIca gotra karma kA kSaya / 25. zubha nAma karma kA kSaya / 26 azubha nAma karma kA kSaya / 27 dAnAntarAya karma kA kSaya / 28. lAbhAntarAya karma kA kSaya / 29 bhogAntarAya karma kA kSaya / 30. upabhogAntarAya karma kA kSaya / 31. vIryAntarAya karma kA kSaya /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) mUla pATha * kahi pahiyA siddhA ? kahi siddhA paDiTTiyA ? kahi bodi caitA Na, kattha gatUNa sijjhai ? || 1|| saMskRta - vyAkhyA / atha- praznottara dvAreNa siddhAnAmeva vaktavyatAmAha - kahi ityAdi zlokadvaya, kva pratihatA - kva praskhalitA siddhA muktA ? tathA vava siddhA. pratiSTitA vyavasthitA ityartha ? tathA kva bondi-zarIra tyaktvA ? tathA kva gatvA sijjhai tti - prAkRtatvAt / se hu cAitti vucca i. ityAdivat sidhyantIti vyAkhyeyamiti / hindI - bhAvArtha pratihata hote hai ? arthAt niSkarma AtmA karatI huI kahA para jA kara rukatI hai ? siddha kahA para Upara kI ora gamana siddha kahA para jA kara Thaharate hai ? siddha kahA para zarIra chor3ate hai aura kahA para jA kara siddhAvasthA ko prApta karate hai ? mUla pATha + aloge pasihayA middhA, loyagme ya paDiTTyiA | iha bondi caitA NaM, tattha gantUNa sijjhai || 2 || * kutra pratihatA siddhA ?, kutra siddhAH pratiSThitA ? kutra bondi (zarIra ) ca tyaktvA, kutra gatvA sidhyanti ? + aloke pratihatA. siddhA, lokAgre ca pratiSThitA: / iha bondi (zarIra ) tyaktvA, tatra gatvA sidhyanti ||
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) saskRta-vyAkhyA aloke pralokA kAzAstikAye pratihatA -skhalitA siddhA-muktA', pratiskhalana cehAnantaryavRttimAtra, tathA lokAgre ca pacAstikAyAtmakalokamUrdhani ca pratiSThitA-apunarAgatyA vyavasthitA ityartha , tathA ihamanuSyakSetre bondi-tanu parityajya tatreti lokAne gatvA sijhai tti sidhyanti niSThitArthA bhavanti / hindI-bhAvArtha siddha aloka se pratihata hote hai, aura loka ke agrabhAga para jA kara Thaharate hai| manuSya kSetra me zarIra choDate hai aura lokAgrabhAga para siddhAvasthA ko prApta hote hai| mUla pATha * ja saThANa iha bhave, cayatassa carimasamayammi / AsI ya paesaghaNa, ta saThANa tahi tassa // 3 // saskRta-vyAkhyA kiJca-ja saThANa, gAhA vyaktA, navara pradezaghanamiti tribhAgena randhrapUraNAditi hi' ti siddhi-kSetre 'tassa' tti siddhasyeti / hindI-bhAvArtha siddha AtmA kA isa manuSya kSetra me jo sasthAna (AkAra) hotA hai, antima samaya me vaha choTA raha jAtA hai| choTA ho * yatsasthAna mihabhave, tyajata caramasamaye / AsIcca pradezaghana, tatsasyAna tatra tasya / /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) 1 jAne kA kAraNa yaha hai ki zarIra me Atmapradezo kA jo phailAva hotA hai, zarIra se bAhira nikalane para vaha usa rUpa me nahI rahane pAtA hai, tIsarA bhAga usa meM kama paDa jAtA hai / tIsarA bhAga kama ho jAne para siddha jIva ke Atma pradezo kA jo AkAra hotA hai, vahI prakAra mokSAvasthA me usa siddha jIva kA banA rahatA hai / mUla pATha * doha vA hassa vA ja carimabhave havejja saThANa / tatto tibhAgahINa, siddhANogAhaNA bhaNiyA ||4|| saMskRta - vyAkhyA tathA cAha - 'dIha vA' gAhA, dIrghaM vA paJca dhanu - zatamAna hasva vA-hastadvayamAna vA zabdAt madhyama vA yaccaramabhave bhavetsasthAna "tata " tasmAt sasthAnAt tribhAgahInA tribhAgena zuSirapUraNAt siddhAnAmavagAhanA - avagAhante asyAmavasthAyAmiti zravagAhanA svAvasthaiveti bhAva. bhaNitA uktA jinairiti / hindI- bhAvArtha (mukta) kA dIrgha - baDA yA hasva - choTA usa me se tIsarA bhAga kama kara dene caramazarIrI jIva jo sasthAna hotA hai, para jo zeSa rahatA hai, vaha sasthAna siddha jIvo kI avagAhanA (AkAra) hotI hai / hArda yaha hai ki caramazarIrI jIva ke zarIra me nAsikAradhra, karNa - randhra Adi jo Atmapradezo se * dIrghaM vA hasva vA yat caramabhave bhavet saMsthAnam / tataH tribhAgahIna, siddhAnAmavagAhanA bhaNitA //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) rahita sthAna rahatA hai, AtmA ke mukta ho jAne para Atmapradeza usa sthAna me vyApta ho jAte hai, pariNAmasvarUpa zarIrastha una jIvapradezo kA jo AkAra rahatA hai, vaha mukta dazA me rahane nahIM pAtA hai| usa me nyUnatA A jAtI hai aura vaha nyUnatA bhI zarIrAdhiSThita Atmapradezo ke AkAra ke tIna bhAgo me se eka bhAga kI hotI hai| isI lie Upara gAthA me kahA gayA hai ki jova kA dIrgha yA hrasva jo sasthAna hotA hai, usa me se tIsarA bhAga kama kara dene para avaziSTa sasthAna siddha-jIvo me pAyA jAtA hai| mala pATha tiNNi sayA tettIsA, dhaNU tti bhAgo ya hoi bodhavA / esA khalu siddhANa, ukkosogAhaNA bhaNiyA / / 5 / / - cattAri ya rayaNIo-rayaNi-tti bhAgUNiyA ya boddha bvA / esA khalu siddhANa, majjhimaogAhaNA bhaNiyA // 6 // ekkA ya hoi rayaNI, sAhIyA agulAi aTTha bhave / esA khalu siddhANa, jahaNNaogAhaNA bhaNiyA / / 7 / / - * trINi zatAni trayastrizat dhanUSi tribhAgazca bhavati bodhavyA / eSA khalu siddhAnAmutkRSTA avagAhanA bhaNitA // catasrazca ratanaya ratnivibhAgonikA ca bodhavyA / eSA khalu siddhAnA madhyamAvagAhanA bhaNitA // ekA ca bhavati rani sAdhikA agulAni aSTa bhaveyu / eSA khalu siddhAnA jaghanyAvagAhanA bhaNitA / /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) saskRta-vyAkhyA athAvagAhanAmevotkRSTAdibhedata pAha-'tiNNi sate' tyAdi, iya ca paJcadhanu zatamAnAnA 'cattAri ye' tyAdi tu saptahastAnAm 'egA ye' tyAdi dvihastamAnAnAmiti / iya ca trividhA'pyUrdhvamAnamAzrityAnyathA saptahastamAnAnA ca upaviSTAnA siddhayatAmanyathA'pi syAditi / prAkSepaparihArau punarevamatra-nanu nAbhikulakara paJcakzityadhikapaJcadhanu zatamAna: pratIta eva, tadbhAryApi marudevI tatpramANava, 'uccatta ceva kUlagarehi samamiti vacanAt atastadavagAhanA utkRSTAvagAhanAto'dhikatarA prApnotIti katha na virodha ? patrocyate, yadyapi uccatva kulakaratutya tad yoSitAmityukta, tathApi prAyikatvAdasya strINA ca prAyeNa pumbhyo laghutaratvAt paJcaiva dhanu - zatAnyasAvabhavat, vRddhakAle vA sakocAt paJcadhanu zatamAnA sA abhavad, upaviSTA vA'mau siddha ti na virodha , athavA bAhulyApekSamidamutkRSTAvagAhanAmAna, marudevI tvAzcaryakalpetyevamapi na virodha , nanu jaghanyata saptahastocchitAnAmeva siddhi prAgRktA, tatkatha jaghanyAvagAhanA aSTAgulAdhikahastapramANA bhavatIti ?, atrocyate, saptahastocchi teSu siddhiriti tIrthaMkarApekSa, tadanye tu dvihastA api kUrmaputrAdayaH siddhA: atasteSA jaghanyA'vaseyA, anyetvAhu:-saptahastamAnasya savartitAgopAgasya siddhayato jaghanyAvagAhanA syAditi / hindI-bhAvArtha siddho kI utkRSTa avagAhanA tIna sau tettIsa dhanuSa aura eka dhanuSa kA tIsarA bhAga mAnI jAtI hai| siddhoM kI madhyama avagAhanA eka hAtha kA tIsarA bhAga kama cAra hAtha batalAI gaI hai| siddho kI jaghanya avagAhanA ATha agula adhika eka hAtha hotI hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) mUla pATha * ogAhaNAe siddhA bhavattibhAgeNa hoi parihoNA / saThANamaNitthatha, jarAmaraNavippamukkANa // 8 // saskRta-vyAkhyA 'aogAhaNAe' gAhA vyaktA, navaram, 'aNitthatha' tti pramu prakAramApannamittha ittha tiSThatIti itthastha na itthastha anitthastha na kenacillaukikaprakAreNa sthitamiti / hindI-bhAvArtha jisa avagAhanA (lambAI-cauDAI) me siddhAtmAe virAjamAna hotI hai, vaha manuSya-jIvana kI avagAhanA se tIsarA bhAga kama hotI hai| jarA (vRddhAvasthA) aura maraNa se rahita siddhajIvo kA sasthAna (AkAra) anizcita hotA hai| loka me jo sasthAna pAe jAte hai, una me se kisI vizeSa sasthAna kA vahA koI niyama nahI hotaa| mUla pATha jattha ya ego siddho tattha aNatA bhavakkhayavippamukkA / aNNoNNasamavagADhA puTTA savve ya logante / // 9 // * avagAhanAyA siddhAH bhavatribhAgena bhavatu parihInA / sasthAnamanitthastha, jarA-maraNa-vipramuktAnAm // + yatra caika. siddhaH, tatrAnatA bhavakSayavimuktAH / anyonyasamavagADhAH, spRSTA. sarve ca lokAnte / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) saskRta-vyAkhyA arthate ki dezabhedena sthitA utAnyathetyasyAmAzakAyAmAha-'jattha ya' gAhA, yatra ca-yatraiva deze eka siddho-nitastatra deze anantA f m ? -'bhavakSayavimuktA' iti bhavakSayena vimuktA bhavakSayavimuktA', anena svecchayA bhavAvataraNazaktimatsiddhavyavacchedamAha / anyonyasamavagADhA tathAvidhAcintyapariNAmatvAddharmAstikAyAdivaditi, spaSTA - lagnA' sarve ca lokAnte, alokena pratiskhalitatvAd, ataeva 'loyagge ya paiTThiyA' ityukta miti / hindI-bhAvArtha siddha-jIva bhavakSaya (janma-maraNa kA nAza) ke kAraNa mukta mAne jAte hai| jahA eka siddha rahatA hai, vahIM ananta siddha AtmAe nivAsa karatI hai| ye saba eka-dUsare kA avagAhana kara rahe haiM, jina prAkAzapradezo para eka siddha virAjamAna he, unhI para ananta siddha avasthita hai| aneka dIpako ke prakAza jaise eka-dUsare ke sAtha rahate hai, vaise hI ananta siddha-jIvo ke Atmapradeza paraspara avagAhana ko prApta ho rahe hai| isa ke atirikta, sabhI siddho ke Atmapradeza loka ke anta kA sparza bhI kara rahe hai| mUla pATha * phusai aNate siddhe savvapaesehi Niyamaso siddho| te vi asakhejjaguNA desapaesehiM je puTThA // 10 / / * spRzati anantAn siddhAn, sarvapradeza. niyamataH siddha. / te'pi asaMkhyeyaguNA. dezapradeza ye spRSTA / -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) saskRta-vyAkhyA tathA 'pusai' gAhA, spRzatyanantAnsiddhAn sarvapradezairAtmasambandhibhi' fNayamaso' ti niyamena siddha , tathA te'pyasakhyeyaguNA vartante deza pradezazca ye spRSTA , kebhya. ? sarvapradezaspRSTabhyaH, katham ?--sarvAtmapradeza stAvadanantA spRSTA , eka siddhAvagAhanAyAmanantAnAmavagADhatvAt, tartha kaikadezenApyanantA evamekaikapradezenApyanantA eva, navara dezo-dvayAdipradeza:samudAya , pradezastu-nivibhAgo'za iti, siddhazcAsakhyeyadezapradezAtmaka , tatazca mUlAnantakamasakhyeyairdezAnantakai rasakhyaireva ca padezAnantakaguNita yathoktameva bhavatIti / hindo-bhAvArtha siddha apane Atmapradezo se ananta siddho ko sparza kie hue hai aura deza (do se adhika) eva pradeza (eka Atmapradeza) dvArA jo sparza kie hue hai, ve una se asakhyAta guNA hai / mUla pATha * asarorA jIvaghaNA uvauttA dasaNe ya nANe ya / sAgAramaNAgAra lakkhaNameya tu siddhANa / / 11 / / saskRta-vyAkhyA atha siddhAneva lakSaNata pAha-'asarIrA' gAhA, uktArthA, sagraharUpatvAccAsyA na punaruktatvamiti / / hindI-bhAvArtha siddha bhagavAna azarIrI hai, audArika, vaikriya Adi paJca* azarIrA jIvaghanA upayuktA darzane ca jJAne c| sAkAramanAkAra lakSaNametat tu siddhAnAm / / -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) vidha zarIro se rahita hai, una ke Atmapradeza saghana he, polAra se rahita hai, darzana ora jJAna ke upayoga se yukta hai, ve sAkAropayoga-jJAnopayoga vAle hai, tathA nirAkAropayoga-darzanopayoga vAle hai / yahI siddho kA svarUpa hai / mUla pATha * kevalaNANuvauttA jANati savvabhAvaguNabhAve / pAsati savvao khalu kebaladiTThohi aNatAhi / / 12 / / saskRta-vyAkhyA 'uvauttA dasaNe ya NANe ya" tti yadukta, tatra jJAnadarzanayoH sarvaviSayatAmupadarzayannAha-'kevala' gAhA, kevalajJAnopayuktAH santa na tvanta karaNopayuktAH, bhAvatastadabhAvAt, jAnanti sarvabhAvaguNa-bhAvAn, samastavastuguNaparyAyAn, tatra guNA - sahavartina', paryAyAstu-kramavartina iti, tathA pazyanti 'sarvata. khalu' sarvata evetyartha kevaladRSTi bhiranantAbhi -kevaladarzanairanantarityartha , anantatvAt siddhAnAmanantaviSayatvAdvA darzanasya kevaladRSTibhiranantAbhirityuktam, iha cAdo jJAnagrahaNa prathamatayA tadupayogasthAH sidhyantIti jJApanArthamiti / hindI-bhAvArtha siddha bhagavAna kevala jJAnopayoga se saba padArthoM ke guNa aura paryAyo ko jAnate hai, eva ananta kevala-darzanopayoga se sabhI padArtho ke guNa aura paryAyo ko dekhate hai| * kevalajJAnopayuktA jAnanti sarvabhAvaguNabhAvAn / pazyanti sarvataH khalu kevaladRSTibhiranantAbhi ||
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17) mUla pATha * Navi atyi mAgu gANa ta sokkha Navi ya savvadevANa / ja siddhANa sovakha avvAbAha uvagayANa // 13 // saskRta-vyAkhyA atha siddhAnA nirupamasukhatA darzayitumAha-'Navi asthi' gAhA vyaktA, navaram 'avvAbAha' ti vividhA prAbAdhA vyAbAdhA tanniSedhAdavyAbAdhA tAmupagatAnA prAptAnAmiti / hindI-bhAvArtha nAnA prakAra kI bAdhAo-pIDApro se rahita siddho ko jo sukha prApta hai, vaha sukha na sarvadevatAo ko prApta hai aura na saba manuSyo ko| mUla pATha |ja devANa sokkha savvaddhApiNDiya aNataguNa / Na ya pAvai muttisuha NatAhi vaggavaggUhi // 14 // saskRta-vyAkhyA kasmAdevamityAha-'ja devANa' gAhA, 'yato' yasmAddevAnAmanuttarasurAntAnA 'saukhya' trikAlikasukha sarvAddhayA-pratItAnAgatavarta* nApyasti mAnuSANA tatsaukhyaM nApi ca sarvadevAnAm / yat siddhAnA saukhyamavyAvAdhAmupagatAnAm / / + yaddevAnA saukhya sarvAddhApiNDitamanantaguNam / na ca prApnoti muktisukhamanantAbhi vargavargAbhi //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) mAnakAlena piNDita - guNita sarvAddhApiNDita, tathA'nantaguNamiti, tadeva - pramANa kilAsadbhAvakalpanayaikaikAkAzapra deze sthApyate ityeva sakalalokAlokAkAzAnantapradezapUraNenAnanta bhavati, na ca prApnoti mukti sukha - naiva muktisukhasamAnatA labhate zranantAnantatvAtsiddhasukhasya, vividha devasukhamityAha - anantAbhirapi 'vargavagAbhi.' vargavargarvegitamapi tatra tadguNo vargo yathA dvayorvargazcatvAraH tasyApi vargo vargavargoM yathA SoDaza evamanantazo vargitamapi / cUrNikArastvAha- anantairapi vargavarge - khaNDakhaNDe khaNDita siddhasukha tadIyAnantAnantatamakhaNDasamatAmapi na labhate ityarthaM / tato nAsti tanmAnuSAdInA sukha yatsiddhAnAmiti prakRtama / hindI- bhAvArtha devatAoM ke traikAlika sukha ko ekatrita kara ke yadi ananta guNA kiyA jAe, to bhI vaha mukti-sukha ke granantave bhAga kI samatA nahI kara sakatA hai / mUla pATha * # siddhassa suho rAsI savvaddhApiNDio jai havejjA | so'natavaggabhaio savvAgAse Na mAejjA // 15 // saMskRta - vyAkhyA siddhasukhasyaivotkarSaNAya bhaGgayantareNAha - ' siddhassa' gAhA, siddhasya muktasya sambandhI 'sukha' sukhAnA satko 'rAzi' samUha. sukhasaghAta ityartha:, 'sarvAddhApiNDita' sarvakAlasamayaguNito yadi bhaved zranena cAsya kalpanAmAtratAmAha---so'nanta vargabhakto - ananta vargApavartita san samIbhUta * siddhasya sukho rAziH sarvAddhApiNDito yadi bhaved / so'nanta vargabhakta sarvAkAze na mAyAt || ,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (19) eveti bhAvArtha , 'sarvAkAze' lokAlokarUpe na mAyA, ayamatra bhAvArya - iha kila viziSTAhlAda-rUpa sukha gRhayate, tatazca yata prArabhya ziSTAnA sukha-zabdapravRttistamAlAdamavadhIkRtya ekaikaguNavRddhitAratamyena tAvadasAvAhlAdo viziSyate yAvadanantaguNavRddha yA niratizayaniSThA gata8, tatazcAsAvatyantopamAtItaikAntikautsukyavinivRttirUpaH stimitatamamahodadhikalpazcaramAhlAda eva sadA siddhAnA bhavati, tasmAccArAt prathamAccolamapAntarAlatino ye tAratamyenAhlAdavizeSAste sarvAkAzapradezarAzerapi bhUyAso bhavantItyata. kilokta-savvAgAse Na mAejja' tti, anyathA pratiniyatadezAvasthitiH katha teSAmiti sUrayo'bhidadhatIti / hindI-bhAvArtha eka siddha ke kAlika sukha ko bhI ekatrita karake yadi use anata vibhAgo me vibhakta kiyA jAe, to usa kA eka bhAga bhI sAre AkAza me nahI samA sktaa| mUla pATha * jaha nAma koi miccho nagaraguNe bahuvihe viyANato / na caei parikaheu uvamAe tahi asaMtIe / / 16 / / saskRta-vyAkhyA asya ca vRddhoktasyAdhikRtagAthAvivaraNasyAya bhAvArthaH- ya e sukhabhedAste siddha - sukhaparyAyatayA vyapadiSTAH, tadapekSayA tasya krameNotkRSyamANasyAnantatamasthAnavatitvenopacArAt, tadrAzizca kilAsadbhAvasthApanayA sahasra samayarAzistu zata, sahasra ca zatena guNita jAta *yathA nAma ko'pi mleccha nagaragaNAn bahuvidhAn vijAnan / na zaknoti parikathayita upamAyA tatra asatyAm //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) lakSa, guNana ca kRta sarva-samayasambandhinA sukhaparyAyANA mIlanAtha, tathA'nantarAziH kila daza tadvargazca zata, tenApatita lakSa jAta sahasrameva, ata pUjyarukta samIbhUta eveti bhAvArtha iti,yacceha sukharAzerguNanamapavartana ca tadeva sambhAvayAma -yatra kilAnantarAzinA guNite'pi sati anantavargeNAnantAnantakarUpeNAtIva mahAsvarUpeNApatite kiJcidavazaSyate, sa rAziratimahAna, tatazca siddha -sukharAzimahAniti buddhijananArtha ziSyasya tasyaiva vA gaNitamArge vyuttpattikaraNArthaminni / anya puniramA gAthAmeva vyAkhyAnti-siddhasukhaparyAyarAzi. nabha pradezAgragaNitanabha. pradezAgra - pramANa , tatparimANa tvAtsiddhasukhaparyAyANA, saddhiApiNDita -sarvasamayasambadhI sakalita. san, sa cAnantai. anantazo ityartha , varga--vargamUlabhakta -apavartita atyanta laghUkRta ityartha , yathA kila sarvasamayasambadhI siddha sukha rAzi. paJcaSaSThisahasrANi paJca zatAni Satrizacceti (65536) sa ca vargaNApatti ta. san jAte dve zate SaTpaJcAzadadhike so'pi svargApavartito jAtA SoDaza tatzcatvAra. tato dvAvityevamatilaghukRto'pi sarvAkAze na mAyAd, etadevAha 'savvAgAse na mAejja' tti / atha siddhasukhasyAnupamatA dRSTAntenAha-'jaha' gAha pUrvArdhaM vyakta 'na caeI' tti na zaknoti parikathayitu nagaraguNAnaraNyamAgato'raNyavAsimlecchebhyaH, kuta ityAha-upamAyA tvatra nagaraguNeSvaraNye vA'satyAmiti, kathAmaka punarevammlecchaH ko'pi mahAraNye, vasati sma nirAkula. / anyadA tatra bhUpAlo, duSTAzvena pravezita // 1 // mlecchenAsau nRpo dRSTaH, satkRtazca yathocitam / prApitazca nija deza, so'pi rAjJA nijaM puram // 2 // mamAyamupakArIti, kRto rAjJAtigauravAt / viziSTabhogabhUtInA, bhAjana jana - pUjitaH // 3 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ (21) tata prAsAda - zR geSu, ramyeSu kAnaneSu ca / vRto vilAsinosAthairbhu kte, bhoga-sukhAnyasau // 4 // anyadA prAvRSa prAptau, meghADambaramaNDitam / vyoma dRSTvA dhvani zrutvA, meghAnA sa manoharama // 5 // jAtotkaNTho dRDha jAto'raNyavAsagama prati / vijitazca rAjJA'pi prApto'raNyamasau tata // 6 // pRcchantyaraNyavAsAsta, nagara tAta! kodRzama ? sa svabhAvAn pura sarvAn, jAnAtyeva hi kevalama // 7 // na zazAka takA (tarA) tepA, gaditu sa kRtodyama / vane vane carANA hi, nAsti siddhopamA yata (tathA) // 8 // hindI-bhAvArtha jaise koI mleccha (araNyavAsI) nagara ke bahuta se gunn| ko jAnatA huA bhI vahA upamA ke abhAva ke kAraNa unhe kaha nahI sktaa| mUla pATha * iya siddhANa sokkha aNovama patthi tassa ovamma / kici viseseNetto ovammamiNa suNaha voccha / / 17 / / saskRta-vyAkhyA atha dArTAntikamAha - 'iya' gAhA, 'iti' evam araNye nagaraguNA ivetyartha , siddhAnA saukhyasanupama vartate, kimitthamityAha--yato nAsti tasyaupamya, tathApi bAlajanapratipatta ye kiJcidvizeSeNAha- etto' tti *iti siddhAnA saukhyamanupama nAsti tasya aupamya / kicit vizeSeNa ita aupamyamida zRNuta, vakSyAmi // - -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) ArSatvAdasya-siddhimukhasya ito vA'nantaram aupanya-upamAnam (ida) vakSyamANa zRNuta vakSye iti / hindI-bhAvArtha isI prakAra siddho kA sukha upamA rahita hai| isakI koI upamA nahI hai| siddho kA sukha upamA ke dvArA kathana nahIM kiyA jAsakatA hai, yaha satya hai, tathApi janasAdhAraNa ke lie siddho ke sukha ko dRSTAnta dvArA batalAyA jaayegaa| use suno| mUla pATha * jaha savvakAmaguNiya puriso bhottuNa bhoyaNa koi| taNhAbuhAvimukko acchejja jahA amiyatitto / / 18 / / iya savvakAlitattA atula nivvANamuvagayA siddhaa| sAsayamavvAbAha ciTThanti suhI suha pattA / / 19 / / saskRta-vyAkhyA 'jaha' gAhA, 'yathe' tyudAharaNopanyAsArtha , 'sarvakAmaguNita' sajAtasamastakamanIyaguNa, zeSa vyaktam, iha ca rasanendriyamevAdhikRtyeSTaviSayaprAptyA autsukyanivRttyA sukhaprarzana sakalendriyArthAvAtyA'zeSotsukyanivRttyupalakSaNArtham, anyathA bAdhAntarasambhavAt sukhArthAbhAva iti / * yathA sarvakAmaguNitaM puruSo bhuktvA bhojana ko'pi / tRSNAkSudhAvimukta Aste yathA amRtatRptaH / / iti sarvakAlatRptA atula nirvANamupagatA siddhA. / zAzvatamavyAvAdha tiSThanti sukhinaH sukha prAptA //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (23) 'iya' gAhA "iya' eva sarvakAlatRptA zAzvadabhAvAt atula nirvANamupagatAH siddhA, sarvadA sakalautsukyanivRtta , yatazcaivamata 'zAzvata' savakAlabhAvi 'avyAbAdha' vyAbAdhAvajita sukha prAptA sukhinastiSThantIti yoga , sukha prAptA ityukte sumbina ityanarthakamiti cet, naiva du khAbhAvamAtramuktisukhanirAsena vAstavyasukhapratipAdanArthatvAdasya, tathAhi-azeSadoSakSayata zAzvatamavyAbAdhasukha prAptA sukhina. santaH tiSThanti, na tu du khAbhAvamAtrAnvitA eveti / hindI-bhAvArtha jaise koI puruSa saba prakAra ke sundara guNo se yukta bhojana ko khAkara amRta se tRpta hue vyakti ke samAna pipAsA aura kSudhA se rahita ho jAtA hai, isI taraha sadA tRpta rahane vAle, upamArahita, nirvANa (zAnti) ko prApta hue siddha zAzvata (nitya) aura bAdhA-rahita sukha ko prApta karake sukhI bane rahate hai| mala pATha * siddha tti ya buddha tti ya pAragaya tti ya paraparagaya tti / ummukkakammakavayA ajarA amarA asagA ya / / 20 / / siddhA iti ca buddhA iti ca pAragatA iti ca paramparAgatA iti / unmukta karmakavacA ajarA amarA asagAzca // nistIrNasarvadu khA jAti-jarAmaraNa-badhana-vimuktA / avyAbAdha sukhamanubhavanti zAzvata siddhaa.|| atulasukhasAgaragatA avyAbAdhamanupa prAptA / sImanAgatAmaddhA tiSThanti sukhina sukha prAptA //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) NicchiNNasavvadukkhA jAijarAmaraNabadhaNavimukkA / avvAbAha sukha aNuhoti sAsaya siddhA // 21 // atula suhasAgaragayA avvAbAha aNovama pattA / savvamaNAgayamaddha ciTThati suhI suha pattA ||22|| saMskRta - vyAkhyA sAmprata vastuta siddhaparyAyazabdAna pratipAdayannAha - 'siddha tti ya' gAhA, siddhA iti ca teSA nAma kRtakRtyatvAd eva buddhA iti kevalajJAnena vizvAvabodhAt, pAragatA iti ca bhavArNavapAragamanAt paraparagaya tti - puNyabIjasamyaktvajJAnacaraNa kramaprApta yupAyayuktatvAt paramparayA gatA paramparagatA ucyante, unmukta karmakavacA. sakalakarmaviyukvAt, tathA ajarA vayaso'bhAvAt, amarA grAyuSo'bha vAt asagAzca sakalaklezAbhAvAditi / 'NicchiNNa' gAhA 'atula' gAhA vyaktArthe eveti / hindI- bhAvArtha siddha, buddha, pAragata, paramparagata, unmuktakarma kavaca, ajara amara, asaga ye saba siddha jIvo ke paryAyavAcaka zabda hai / siddha kRtakRtya ko kahate hai / kevala jJAna ke dvArA vizva ko jAnane vAle buddha kahalAte hai / sasAra rUpI samudra se pAra hue ko pAragata kahA jAtA hai / sarvaprathama samyagdarzana kI prApti, puna samyag jJAna kI prApti, tadanantara samyak cAritra kI prApti, isa paramparA dvArA jisa ne mokSa ko prApta kiyA hai, use paramparagata kahate hai / saba prakAra ke karmo se rahita unmukta-karma-kavaca, jarA Adi avasthAo se rahita ajara, Ayu se rahita amara aura saba prakAra ke klezoM se rahita asaga kahalAte hai /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) siddha saba prakAra ke dukho se rahita ho cuke hai / janma, jarA aura mRtyu ke babana se vimukta hai| bAdhArahita aura zAzvata sukha kA anubhava karate hai / siddha bhagavAn upamA rahita sukha ke sAgara me nimagna hai / bAdhArahita tathA upamArahita sukha ko prApta karake sadA ke lie sukhI bane rahate hai / mUla pATha * datthi Na loe ta savva dupaDoyAraM taMjahA - jIvA ceva ajIvA deva, tasA ceva, thAvarA ceva, sajoNiyA ceva ajoNiyA ceva, sAuyA ceva, aNAuyA ceva, saindiyA ceva, aNindiyA ceva, saveyagA ceva, aveyagA ceva, sakhvI ceva, arUvI ceva, sapoggalA ceva apoggalA ceva sasAra-samAvannagA ceva, asasAramAvannagA ceva, sAsayA ceva, asAsayA ceva / - sthAnAgasUtra sthAna 2, uddezaka 1 , * yadasti loke tatsarvaM dvipratyavatAra tadyathA - jIvAzcaiva zrajIvAicaiva trasAzcaiva sthAvarAzcaiva, sayonikAzcaiva ayonikAzcaiva, sAyuSkAzcaiva zranAyuSkAzcaiva sendriyAzcaiva anindriyAzcaiva, savedakAzcaiva zravedakAzcaiva sarUpinazcaiva zrarUpinazcaiva sapudgalAzcaiva prapudgalAzcaiva, saMsArasamApannakAJcaiva zrasasArasamApannakAzcaiva, zAzvatAzcaiva azAzvatAzcaiva / > , ,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26) saskRta-vyAkhyA 'jadatthI' tyAdi sahitAdicarca pUrvavat 'yad' jIvAdika vastu asti vidyate Namiti vAkyAlaGkAre,kvacit pATho-'jadatthi ca Na' tti tatrAnusvAra Agamika ca-zabda punarartha eva ca asya prayogaH astyAtmAdivastu-pUrvAdhyayanaprarUpitatvAt, yaccAsti 'loke' yazcAsti kAyAtmake lokyate-pramIyate iti loka iti vyutpattyA lokAlokarUpe bA tata sarva niravazeSa dvayo' padayo sthAnayo pakSayovivakSitavastutadviparyayalakSaNayoravatAro yasya tad dvipadAvatAramiti / 'dupaDoyAra' tti kvacita paThyate, tatra dvayo pratyavatAro yasya tad dvipratyavatAramiti, svarUpavata pratipakSavaccetyartha 'tadyathe' tyadAharaNopanyAse 'jIvacceva, ajIvavacceva tti' jIvAzcaivAjIvAzcaMva prAkRtatvAt sayuktaparatvena hrasva , cakArI samuccayAthoM evakAro'vadhAraNe, tena ca rAzyantarApohamAha, no jIvAkhya rAzyantaramastIti ceba, naivam sarva-niSedhakatve no-zabdasya no jIvazabdenAjIva eva patIyate. dezaniSedhakatve tu jIvadeza eva pratIyate na ca dezo dezino'tyanta vyatirikta iti jIva evAsAviti, 'cceya' iti vA evakArArtha 'ciya cceya' evArtha iti vacanAt tatazca jIvA eveti vivakSitavastu ajIvA eveti ca tatpratipakSa iti, eva sarvatra athavA yadasti astIti yat sanmAtra yadityarthaH, tad dvipadAvatAra dvividhaM-jIvAjIvabhedAditi zeSa tathaiva / athi trasetyAdikayA nava sUtryA jIvatvasyaiva bhedAt satpratipakSAnupadizyati-tase ceve' tyAdi tatra vasanAma-karmoditastrasyantIti trasA:-dvIndriyAdaya' sthAvaranAmaka rmodayAt tiSThantyevazIlAH sthAvarA. pRthivyAdayaH, saha yonyA-utpattisthAnena sayonikA'-sasAriNastadviparyAsabhUtAH ayonikA:-siddhA: sahAyuSA vartanta iti sAyuSastadanye'nAyuSa -siddhA, eva sendriyA'-sasAriNa , anindriyA.-siddhAdaya., savedakA: strIvedAdhudayavantaH pravedakA siddhA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (27) daya', saha rUpeNa-mUrtyA vartana iti samAsAnte in pratyaye sati sarUpiNa sasthAnavarNAdimanta sazarIrA ityartha, na rUpiNo'rUpiNo-muktA', sapudgalA -karmAdipudgalavanto jIvA , siddhA , sasAra-bhava samApannakA - AzritA sasArasamApannakA -sasAriNa naditare siddhAH zAzvatAH siddhA janmamaraNAdirahitatvAd, prazAzvatA - sasAriNa. tadyuktatvAditi / hindI-bhAvArtha sasAra me jo kucha hai, use do vibhAgo me vibhakta kiyA jA sakatA hai / jaise ki-- jIva ora ajIva / jIva ke do-do bheda hote hai| jaise ki-trasa aura sthAvara / sayonika (utpattizIla) aura ayonika (utpattira hita-siddha), Ayu vAle aura Ayu rahita (siddha),-sendriya indriyoM vAle aura pranindriya-indriyo se rahita (siddha), savedaka-strI, puruSa Adi veda se yukta aura avedaka-veda se rahita (siddha) sarUpI-rUpa, rasa, gandha Adi se yukta aura arUpI-rUpa, rasa Adi se rahita (siddha), sapudgala-pudgala yukta aura apudgala-pudgala se rahita (siddha), sasArasamApannaka-sasAra me rahane vAle aura asasArasamApannaka-janmamaraNa rUpa sasAra se vimukta (siddha), zAzvatanitya (siddha) aura azAzvata-sasArI / mUla pATha * atthi Na bhate | akammassa gatI paNNAyati ? hantA asthi / kahanna bhate ! akammassa gatI paNNAyati? goyamA / nissagayAe niragaNayAe gatipariNAmeNa *asti bhadanta / akarmaNo gati prajJAyate ? hanta asti / s
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28) bandhaNacheyaNayAe niradhaNayAe pubbappaAgeNa akammassa gatI pnnnnttaa| kahanna bhate / nissagayAe niragaNayAe gaipariNAmeNa badhaNacheyaNayAe niradhaNayAe, puvvappaogeNa akammassa gatI paNNAyati ? se jahAnAmae-kei purise sukka tumba nicchiDDa nisvahaya ti ANupubbIe parikammemANe 2 dabbhehi ya kusehi ya beDhei 2 ahi maTTiyAlevehi lipai 2 uNhe dalayati bhUti 2 sukka samANa atthAhamatAramaporasiyasi udagasi pakkhivejjA, se nUNa goyamA ! se tube tesi aTThaNha maTTiyAleveNa guruyattAe bhAriyattAe gurusabhAriyattAe salilatalamativaittA ahe dharaNitalapaiTThANe bhavai hatA bhavai / aheNa se tube aTThaNha maTTiyAleveNa parikkhaeNa dharaNitalamativaittA uppi salilatalapaiTThANe bhavai ?, hantA bhavai, kathannu bhadanta ! akarmaNaH gati prajJAyate ? gautama ! ni sagatayA, nIrAgatayA, gati-pariNAmena, bandhana-chedanatayA, nirindhanatayA, pUrvaprayogena akarmaNa gati prajJaptA / kathannu bhadanta | ni.sagatayA, nIrAgatayA, ganipariNAmena, bandhana-chedanatayA, nirindhanatayA, pUrvaprayogena akarmaNa. gati. prajJAyate ? tadyathAnAma, ko'pi puruSa zuSkAn alAbUn nichidrAn, nirupahatAn iti pAnupUrvyA parikarmayan 2 darbhezca kuzaizca veSTayati 2 aSTabhi mRttikAlepaiH limpati 2 uSNe dadAti bhUyobhUya zuSke sati prastAdhe atAre apauruSeye udake prakSipet / tannUna gautama | sA AbU teSAmaSTAnA mRtti kAlepAnA gurutayA bhAritayA gurusabhAritayA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 29) eva khalu goyamA ! nissagayAe niragaNayAe, gaipariNAmeNa akammassa gaI paNNAyati / kahanna bhate / badhaNachedaNayAe akammassa gaI paNNattA?, goyamA ? se jadAnamAe-kalasibaliyAi vA muggasibaliyAi vA bhAsasibaliyAi vA sibalisibaliyAi vA e raDamijiyAi vA uNhe dinnA suvakA samANo phuDittA Na egannamata gacchai eva khalu goyamA / 0 / kahanna bhante / niradhaNayAe akammassa gati paNNattA ? goyamA | se - - - salilatalamativrajya pradho dharaNItalapratiSThAnA bhavati ? hanta bhavati / adha sA alAba aSTAnA mRttikAlepAnA parikSayeNa dharaNItalamativrajya upari salilatalapratiSThAnA bhavati ? hanta bhavati / eva khalu gautama | ni sagatayA, nIrAgatayA gatipariNAmena akarmaNa gati prajJAyate / kahAna bhadanta | badhanachedanasayA akarmaNo gati prajJaptA ? gautama ! tadayathAnAma-kalAyaphalikA vA mudgaphalikA vA mAsaphalikA vA siMbaliphalikA vA eraNDa phalikA vA uSNa dattA zuSkA satI sphuTitvA ekAntamata gacchati / eva khalu gautama / 0 / kathannu bhadanta ! nirindhanatayA prakarmaNo gati prajJaptA ? gautama / tadayathAnAma-dhUmasya indhanavipramuktasya kula visrasayA niyAghAtena gati pravartate / eva khalu gautama ' 0 / kathanna bhadanta / pUrva-prayogena akarmaNo gati prajJaptA ? gautama | tadayathAnAmakANDasya kodaNDavipramuktasya lakSyAbhimukhI nirvyAghAtena gati pravartate / eva khalu gautama ! ni sagatayA nIrAgatayA yAvat pUrvaprayogena akarmaNo gati: prjnyptaa|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) 1 jahAnAmae dhUmassa iNavippamukkassa uDDhaM vosanAe nivvAghAeNa gatI pavattati eva khalu goyamA ! | kahanna bhate / puvvappaogeNa akammassa gatI paNNattA ?, goyamA ! se jahAnAmae kaNDassa kodaNDavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivvAdhAeNa gati pavattai / eva khalu goyamA ! nIsagayAe niragaNayA jAva puvvApaogeNa akammassa gatI paNNattA | -- vyAkhyAprajJapti 7 zataka 1 uddezzaka, sU0 265 , saMskRta - vyAkhyA 'gaI paNNAyai' tti gati prajJAyate abhyupagamyate iti yAvat 'nissagayAe' tti nisagatayA karmamalApagamena 'niragaNayAe' ti nIrAgatayA mohApagamena 'gatipariNAmeNa' tti gatisvabhAvatayA alAbudravyasyaiva 'baghaNacheyaNAe' tti karmabadhanache danena eraNDaphalasyeva 'niradhaNatA' ti karmendhanavimocanena dhUmasyeva 'puvvappogeNa' tti sakarmatAyA gatipariNAmavattvena bANasyeveti / etadeva vivRNvannAha - 'kahanna' mityAdi, niruvahaya, tti vAtAdayanupahata 'dabbhehi ya' tti darbhe samUlaiH 'kusehi ya' tti kurau darbhereva chinnamUlai, 'bhUi bhUi' tti bhUyobhUya. 'atthAhe' tyAdi iha makArI prAkRtaprabhAvata. astAghetaevAnavatAre'taeva apauruSeye, apuruSapramANe 'kalasibaliyAi vA ' kalAbhidhAnyaphalikA 'sibali' tti vRkSavizeSa. 'eraNDamijiyA' eraNDaphalam / egatamanta gacchai' eka ityevamanto nizcayo yatrAmAvekAnta eka ityarthaH / atastamanta bhUbhAga gacchati, iha ca bIjasya gamane'pi (yat) kalAyasiMbalikAderiti yadukta tattayorabhedopacArAditi / --
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (31) 'uDDha vIsasAe' tti Urdhva visramayA svabhAvena 'nivvAghAeNa' tti kaTAdyAcchAdanAbhAvAt / hindo-bhAvArtha he bhadanta | karma-rahita kI gati hotI hai ? hA, gautama | hotI hai| he bhadanta | karma-rahita kI gati kisa prakAra hotI hai ? he gautama | karmamala se rahita hone ke kAraNa, rAga-dveSa se rahita hone ke kAraNa, gati-svabhAva hone ke kAraNa, karmabaMdhana kA nAza hone se, karmarUpa indhana ke jala jAne se, pUrva-prayoga* ke kAraNa karma rahita jIva kI gati hotI hai / karma-rahita jIva kI gati ko eka udAharaNa se smjhie| jaise koI puruSa zuSka, nizchidra, akhaNDita, alAbU-tumbaka ko kramaza darbha (dUba) aura kuzA se lapeTatA hai, phira mATI ke ATha lepo se use lIpatA hai, tadanantara use dhUpa me rakhakara sUkhAtA hai / usa ke acchI taraha sUkha jAne ke pazcAt athAha se rahita, na taire jA sakane vAle, puruSa se bhI adhika gahare pAnI me use DAla detA hai| vaha tumbaka mATI ke una ATha lepo ke guru, bhArI aura atyanta bhArI hone ke kAraNa salilatala ko ullaghana kara ke nIce pRthvI-tala para jAkara Thahara jAtA hai kitu jala ke dvArA mATI ke lepo ke utara jAne para vaha tumbaka pRthvItala se Upara uThatA huA anta me pAnI ke Upara A dekhA gayA hai ki vANa ko calAne ke lie sarvaprathama bala lagAyA jAtA hai, usa bala ke prayoga se phira vaha vANa Age sarakatA hai| vaise hI niSkarma AtmA zarIra se balapUrvaka nikalatA hai, usI bala ke prayoga se AtmA me Age gati hotI hai, isI balaprayoga ko pUrvaprayoga kahA jAtA hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) jAtA hai / isI prakAra he gautama / karma-mala ke dUra hone se, rAga dveSa se rahita ho jAne se aura gati svabhAva se karmarahita jIva kI gati hotI hai / he bhadanta / karma - bandhana se rahita hone ke kAraNa karmarahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? he gautama / jaise kalAya kI phalI, mUgI kI phalI, mASa kI phalI, simbala kI phalI aura eraNDa kI phalI dhUpa meM rakha dene para sUkha jAtI hai, sUkha kara phaTa jAtI hai, taba usa ke vIja ekAnta mejA paDate hai / isI prakAra karmarahita jIva kI gati hotI hai| he bhadanta | karmarUpa indhana ke jala jAne se karmarahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? he gautama ! jaise indhana se rahita dhUmra kI svabhAva se Urdhva gati hotI hai, usI prakAra karmarahita jIva kI bhI gati hotI hai| bhadanta ! pUrva prayoga ke dvArA karmarahita jova kI gati kisa prakAra hotI hai ? he gautama! jaise dhanuSa se choDe hue, lakSya kI ora jAne vAle bANa kI berokaToka gati hotI hai / isI prakAra karmarahita jIva kI bhI gati hotI hai / mUla pATha * te Na tattha siddhA havati sAdIyA apajjavasiyA asarIrA jIvaghaNA dasaNanANovauttA niTTiyaTThA nireyaNA * te tatra siddhA bhavanti sAdikA, aparyavasitA: azarIrA,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 nIrayA NimmalA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddha kAla ciTThati / se keNaTTheNa bhate / eva vuccai-te Na tattha siddhA bhavanti sAdIyA apajjavasiyA jAva ciTThanti ?, goyamA / se jahAnAmae bIyANa aggidaDDhANa puNaravi akuruppattI Na bhavai, evAmeva siddhANa kammabIe daDDhe puNaravi jammuppattI na bhavai, se teNaTTheNa goyamA / eva vuccai --- te Na tattha siddhA bhavati sAdIyA apajjavasiyA jAva ciTThanti / - propapAtika sUtra siddhAdhikAra saMskRta - vyAkhyA 'te Na tattha siddhA havati' tti te pUrvoddiSTavizeSaNA manuSyAH 'tatra' lokAgre niSThitArthAH syuriti, anana ca yatkecana manyante, yaduta - rAgAdivAsanAmukta cittameva nirAmayam / sadA'niyatadezastha, siddha ityabhidhIyate // 1 // yaccApare manyante - * jIvadhanA, darzanajJAnopayuktA, niSThitArthA nirejanA, nIrajasa, nirmalA, vitimirA, vizuddhA zAzvatImanAgatAddhA kAla tiSThanti / tat kenAthana bhadanta / evamucyate-te tatra siddhA bhavanti sAdikAH, paryavasitA yAvattiSThanti ? gautama ! tadyathAnAma bIjAnAmagnidagdhAnA punarapi kurotpattirna bhavati, evameva siddhAnA karmabIje dagdhe punarapi janmotpattirna bhavati / tattenArthena gautama ! evamucyate - te tatra siddhA bhavanti sAdikA paryavasitA yAvat tiSThanti /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) guNasattvAntarajJAnAnnivRtta-prakRti- kriyA / muktA. sarvatra tiSThanti, vyomavattApavarjitAH // 1 // tadanena nirasta yaccocyate - sazarIratAyAmapi siddhatvapratipAdanAya, yaduta - aNimASTavidha prApyazvarya kRtina sadA / modante nirvRtAtmAnastIrNAH paramadustaram // 1 // iti tadapAkaraNAyAha -- 'azarIrA' pravidyamAna - paJcaprakArazarIrAH, tathA 'jIvaghaNa' tti yoganirodhakAle randhrapUraNena tribhAgonA'vagAhanA santA jIvadhanA iti, 'dasaNanANovautta' tti jJAna sAkAra, darzanam - anAkAra tayo. krameNopayuktA ye te tathA 'niTThiyaTThe' tti niSThitArthA - samAptasamastaprayojanA. 'nireyaNa' tti nirejanA - nizcalA : 'nIraya' tti nIrajaso - badhyamAnakarmarahitAH nIrayA vA - nirgatotsukyA, 'nimmala' tti nirmalA pUrvabaddhakarmavinirmuktAH dravyamalavarjitA vA 'vitimira ' tti vigatAjJAnA' 'visuddha' tti karmavizuddhiprakarSamupagatA 'sAsayamaNAgayaddha kAla ciTThati' zAzvatIm - avinazvarI siddhatvasyAvinAzAd, anAgatAddhA bhaviSyatkAla tiSThantIti 'jammuppattI' tti janmanA -karmakRtaprasUtyA utpattiryA sA tathA, janmagrahaNena pariNAmAnvararUpAttadutpattibhavatItyAha, pratikSaNamutpAdavyaya dhrauvya - yuktatvAtsadbhAvasyeti / hindI- bhAvArtha siddha jIva mukti me virAjamAna hai, ve mukti me jAne kI apekSA se sAdi hai, mukti se kabhI vApisa nahI Ate hai, isalie ananta hai audArika, vaikriya Adi paJcavidha zarIro se rahita haiM, polAra se rahita Atmapradeza vAle hai, darzana aura jJAna rUpa upayoga ke dhAraka hai, kRtakRtya hai kampana se rahita hai, karmarUpa raja aura mala se rahita hai, ajJAna rUpa andhakAra se rahita hai,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ (35) saba prakAra kI vizuddhi se yukta hai, ananta bhaviSyatkAla taka mukti me virAjamAna rahane vAle hai| he bhagavan / mukti me virAjamAna siddho ko sAdi, ananta Adi kahane kA kyA kAraNa hai ? he gautama | jaise agni se dagdha bIjo me puna akurotpatti nahI hone pAtI hai, isI prakAra karma-bIja ke dagdha hone para siddho kI bhI puna janmotsatti nahI hotI hai| isIlie kahA gayA hai ki mukti me virAjamAna siddha sAdi ananta, azarIrI, jIvadhana prAdi zabdoM se vyavahRta hote hai| mUla pATha * jIvA Na bhate / sijjhamANA karayami saghayaNe sijjhati ? goyamA / vairosabhanArAyasaghayaNe sijjhati / hindo-bhAvArtha gautama svAmI bole-bhagavan | sidhyamAna (siddhi ko prApta ho rahe) jIva kisa sahanana me siddha hote hai ? bhagavAna bole-gautama ! vajarSabhanArAca nAmaka sahanana me siddha hote hai| * jIvA bhadanta ! sidhyanta' katarasmin sahanane midhyanti ? gautama varSabhanArAcasahanane sidhyanti /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUla pATha * jIvA Na sijhamANA kayarami saThANe sijjhati ? goyamA ! chaNha saThANANa aNNatare saThANa sijjhati / hindo-bhAvArtha gautama svAmI bole-bhagavan ! sidhyamAna (siddha ko prApta ho rahe) jIva kisa sasthAna meM siddha hote hai ? bhagavAna bole-gautama | chaha sasthAno meM se kisI bhI eka sasthAna me siddha hote hai| mUla pATha + jIvaNa bhate / sijjhamANA kayarammi uccatte sijjhanti ? goyamA ! jahaNNeNa sattarayaNIo ukkoseNa paJcadhaNussae sijjhanti / saskRta-vyAkhyA 'jahaNNaNa sattarayaNIe' tti saptahaste uccatve sidhyanti mahAvIravat, 'ukkoseNa pacadhaNussae' tti RSabhasvAmivad etacca dvayamapi tIrthaMkarApekSayoktam, ato dvihastapramANena kUrmAputreNa na vyabhicAro, na vA marudevyA sAtirekapaJcadhanu zatapramANayeti / * jIvA bhadanta sidhyanta. katarasmin sasthAne sidhyanti ? gautama | SaNNA sasthAnAnAmanyatarasmin sasthAne sidhyanti / jIvA bhadanta ! sidhyantaH katarasmin Uccatve sidhyanti ? gautama jaghanyena saptaratnayaH, utkarSeNa paJcadhanuzzate sidhyanti /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37) hindI-bhAvArtha gotama svAmI bole-bhagavan / sidhyamAna jIva kitanI UcAI me siddha hote hai ? bhagavAna bole- gautama | jaghanya (kama se kama) sAta hAtha kI UcAI me aura utkRSTa (adhika se adhika) pAca sau dhanuSa kI UcAI me jIva siddha hote hai| mUla pATha * jIvANa bhate / sijjhamANA kayarammi Aue sijjhanti? goyamA jahaNNeNa sAiregaTThavAsAu ukkoseNa pUkkoDiyAue sijjhanti / saskRta-vyAkhyA 'sAiregaTThavAsAue' tti sAtirekANyaSTau varSANi yatra tattathA tacca tadAyuzceti tatra sAtirekASTavarSAyuSi, tatra kilASTavarSavayAzcaraNa pratipadyate, tato varSe atigate kevalajJAnamutpAdaya sidhyatIti / 'ukkoseNa puvakoDAue' tti pUrvakoTyAyurnara pUrvakoTayA ante sidhyatIti na parata / hindI-bhAvArtha gautama svAmI bole-bhagavan | sidhyamAna jIva kitanI Ayu me siddha hote hai ? bhagavAna bole-gautama | jaghanya kucha adhika ATha varSa kI * jIvA bhadanta ! sidhyanta' katarasmin AyuSi sidhyanti? gautama jaghanyena sAtirekASTavarSAyuSkA utkarSeNa pUrvakoTikAyuSkA sidhyanti /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) Ayu vAle tathA utkRSTa karoDa pUrva kI Ayu vAle jIva siddha hote hai / mUla pATha * atthi Na bhate ! imIse rayaNappahAe puDhavIe ahe siddhA parivasanti ? jo iTThe samaTThe, eva jAva ahe samAe / saMskRta - vyAkhyA 'te Na tattha siddhA bhavatI' tti prAktanavacanAd yadyapi lokAgra siddhAnA sthAnamityavasIyate tathApi mugdhavineyasya kalpitatrividhalokAgranirAsato nirupacaritalokAgrasvarUpa vizeSAvabodhAya praznAttarasUtramAha'pratthi Na' mityAdi vyakta, navara yadida ratnaprabhAyA zradhastadeva lokAnamiti tatra siddha parivasantIti prazna:, tatrottara - nAyamartha samartha iti, eva sarvatra / hindI - bhAvArtha gautama svAmI bole- bhagavan ! kyA isa ratnaprabhA nAmaka pRthvI (naraka) ke nIce siddha rahate hai ? bhagavAna bole - gautama / ratnaprabhA pRthvI ke nIce siddha nahI rahate hai / isI prakAra yAvat sAtavI pRthvI ke nIce bhI siddha nahI rahate hai | * prasti bhadanta 1 asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyA. adha siddhA. parivasanti ? nAyamartha. samarthaH eva yAvat adha. saptamyAH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 39 ) 1 * atthi Na bhate / sohammassa kampassa ahe siddhA parivasanti ? No iNaTThe samaTThe, eva savvesi pucchA / IsANa ssa, saNakumArassa jAva accuyassa gavijjavimANANa aNuttaravimANANa / hindI - bhAvArtha 1 gautama svAmI ne pUchA bhagavan / kyA siddha saudharma nAmaka prathama devaloka ke nIce rahate hai ? bhagavAna ne kahA- gautama / nahI rahate hai / jisa prakAra prathama devaloka ke sambandha me pRcchA kI gaI hai, usI prakAra IzAna, sanatkumAra yAvat pracyuta, grevaiyaka vimAna tathA anuttara vimAno ke sambandha me bhI pRcchA kI gaI aura bhagavAna ne saba ke sambandha me " nahI rahate hai" yahI uttara diyA / mUla pATha + atthi bhate ! IsIpa bhArA puDhavoe ahe siddhA parivasanti ? No iNaTTha samaTThe / * asti bhadanta / saudharmasya kalpasya zradha siddhA parivasanti ? nAyamartha samartha, eva sarveSA pRcchA / IzAnasya, sanatkumArasya yAvadacyutasya graiveyakavimAnAnAm, anuttara vimAnAnAm / + asti bhadanta / ISatprAgbhArAyA pRthvyA adha siddhA parivasanti ? nAyamarthaH samartha. /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 40) hindI-bhAvArtha gautama svAmI bole-bhagavan / ISatprAgbhArA (siddhazilA) ke nIce kyA siddha rahate hai ? bhagavAna bole-gautama ! nahI rahate hai| mUla pATha *se kahi khAi Na bhate / siddhA parivasanti ? goyamA ! imIse rayaNappahAe puDhavIe bahusamaramANajjAo bhUmibhAgAo uDDha cadima-sUriya-gahagaNa-Nakkhatta-tArA-bhavaNAo bahUi jAyaNasayAi bahUi joyaNasahassAi bahUi joyaNasayasahassAi bahUo joyaNakoDIo bahUo joyaNakoDAkoDoo uDDhatara uppaittA sohammIsANa-saNakumAra-mAhida--babha--lattagamahAsukka-sahassAra-ANaya--pANaya-AraNaccuya tiNNi ya aTThAre gevijjavimANAvAsasae vIivaittA vijayavejayata-jayanta--aparAjiya-savvaTThasiddhassa ya mahAvimANassa savva-upa-rillAo thUbhiyaggAo duvAlasajoyaNAi abAhAe ettha Na IsIpabbhArA NAma puDhavI paNNattA paNayAlIsa joyaNa-saya-sahassAi AyAma-vikkha * atha kutra bhadanta | siddhA parivanti ? gautama | asya ratnaprabhAyA pRthivyA bahusamaramaNIyAd bhUmibhAgAd UrdhvaM candramas-sUrya-graha-gaNa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) bheNa egA joyaNakoDI bAyAlIsa sayasahassAi tIsaM ca sahassAi doNNI ya auNApaNNe joyaNasae kicivisesAhie pariraeNa, IsipabbhArA ya Na puDhavIe bahumajjhadesabhAe aTTha joyaNie khette aTTha joyaNAi bAhalleNa, tayANatara ca Na mAyAe-mAyAe paDihAemANIpaDihAemANI savvesu carimaperatesu macchiyapattAo taNuyatarA agulassa asakhejjaibhAga bAhalleNa pnnnnttaa| IsIpabbhArAe Na puDhavIe duvAlasa NAmadhejjA paNNattA tajahA-IsI i vA, isIpabbhArA ivA, taNU i vA, taNa-taNU i vA, siddhI i vA, siddhAlae i vA, mutti i vA. muttAlae i vA, loyagge i vA, loyaggabhiyA i vA, loyaggapaDivujjhaNA ivA, savva-pANa-bhUyajIva-satta-suhAvahA i vaa| - nakSatra-tArA-bhavanebhyo bahUni yojanazatAni bahUni yaujana-sahasrANi, bahUni yojana-zata-sahasrANi, bahvI yojanakoTI, bahvI yojanakoTAkoTI Urvataramutpatya saudharmezAna-sanatkumAra-mAhendra-brahma-lAntaka-mahAzukrasahasrAra-pAnata-prANata-bhAraNAcyatAn trINi ca aSTAdaza aveyakavimAnAvAsa-zatAni vyativrajya vijaya-vaijayanta-jayanta-aparAjitasarvArthasiddhasya ca mahAvimAnasya sarvoparitanAyA stUpikAyAyA dvAdazayojanAni abAdhayA atra ISatprAgbhArA nAma pRthvI prajJaptA, paJcacatvAriMzadyojana-zatasahasrANi pAyAmaviSkabheNa ekA yojanakoTiH dvi catvA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) IsIpabbhArA Na puDhavI seyA sakha-tala-vimalasolliya-muNAla-daga-raya --tusAra--gokkhora--hAravaNNA uttANaya---chatta--saThANa---saThiyA savvajjuNa-- suvaNNamaI acchA sahA lavhA ghaTThA maTThA NIrayA NimmalA NippakA NikkakaDacchAyA samarIciyA suppabhA pAsAdoyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA, IsIpabbhArAe Na puDhavIe sIyAe joyaNami logate, tassa joyaNassa je se uvarille gAue, tassa Na gAuassa je se uvarille chabhAgie, tattha Na siddhA bhagavato - riMzat zatasahasrANi trizacca sahasrANi dve ca ekonapaJcAzada yojanazatAni kiJcidvizeSAdhikAni parirayeNa ISatprAgbhArAyA pRthivyA bahumadhyadezabhAge praSTayojanake kSetre aSTayojanAni bAhalyena tadAnantara ca mAtrayA-mAtrayA parihIyamAnA-parihIyamAnA sarveSu caramaparyanteSu makSikApatrAt tanukatarA agulasyAsakhyeyabhAgA bAhalyena prajJaptA / ___ ISatprAgbhArAyA. pRthivyA dvAdaza nAmadheyAni prajJapnAni tadyathA-ISad iti vA, ISatprAgbhArA iti vA, tanU iti vA, tanUtanU iti vA, siddha iti vA, siddhAlaya iti vA, muktiriti vA, muktAlaya iti vA lokAamiti vA, lokAgrastUpikA iti vA, lokAgrapratibodhanA iti vA, sarva-prANa-bhUta-jIva-sattva-sukhAvahA iti vA / ISatprAgbhArA pRthivI zvetA zakhatalavimala-solliya-mRNAla-daka-raja:-tuSAra-gokSIra-hArabarNA, uttAna-chatra-sasthAnasasthitA sarvArjunasuvarNamayI acchA, zlakSNA, masRNA, ghRSTA, mRSTA, nIrajA, nirmalA, niSpakA, niSkakaTa-cchAyA, samarIcikA,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43) sAdIyA apajjavasiyA aNega-jAi-jarA-maraNa-joNiveyaNa--sasArakala kalI-bhAvapuNabbhava-gabbha-vAsa-vasahIpavaca-samaikkatA sAmayamaNAgayamaddha ciTThanti |muu043| -praupapAtika sUtra siddhAdhikAra saskRta-vyAkhyA 'se kahi khAi Na bhate / ' tti ityatra setti-tata kahi ti-kva deze khAi Na ti-dezabhASA vAkyAlakAre 'bahusame' tyAdi bahusamatvena ramaNIyo ya sa tayA tasmAt 'abAhAe' ti abAdhayA-antareNa 'IsipabbhAra' tti ISad-alpo na ratnaprabhAdipRthivyA iva mahAna prAgbhAro-mahattva yasyA sA ISatprAgbhArA / nAmadheyAni vyaktAnyeva, navara 'Isitti' vA-ISat-alpA pRthivyantarApekSayA, iti zabda upapradarzane, vA zabdA vikalpe, 'loyaggapaDibujjhaNA i va' tti lokAnamiti pratibudhyate avasIyate yayA rAA tayA, 'savva-pANa-bhUya-jIva-sattasUhAvaha'tti iha prANA-dvIndriyAdaya bhUtA-vanaspataya jIvA.-paJcendriyA pRthivyAdayastu-sattva : eteSA ca pRthivyAditayA tatrotpannAnA sA sukhAvahA zItAdidu khahetUnAmabhAvAditi, 'seya' ti zvetA, etadevAha - 'Ayasatala-vimala-solliya--muNAla-daga-raya-tusAra--gokkhIra suprabhA, prAsAdIyA, darzanIyA, abhirUpA pratirUpA, ISatprAgbhArAyA' pRthivyAH zvetAyA yojane lokAnta, tasya yojanasya yattad uparitana gavyata, tasya gavyUtasya ya sa uparitana SaDbhAgikaH, tatra siddhA bhagavanta sAdikA aparyavasitA aneka-jAti-jarA-maraNa-yoni-vedanA-sasArakalakalIbhAva-punarbhava-garbhavAsa-vasati-prapacasamatikrAntAH, zAzvatImanAgatAmaddhA tiSThanti /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) hAra - vaNNa' tti vyaktameva, navaram, prAdarzatala darpaNatala kvacicchaGkhatalamiti pATha Adarzatalamiva vimalA yA sA tathA, 'solliya' tti kusumavizeSa, 'savvajjuNa suvaNNamaI' tti zrarjunasuvarNa-zvetakAJcana, acchA AkAzasphaTikamiva 'saha' tti zlakSNaparamANuskandhaniSpannA zlakSNatantu niSpanna paTavat 'laNDa' tti masRNA ghuNTitapaTavat 'ghaTTa' tti ghRSTeva ghRSTA kharazAnayA pASANapratimAvat 'maTTha' tti sRSTeva muSTA sukumArazAnayA pratimeva zodhitA vA pramArjanikayeva, ata eva 'NIraya' tti nIrajA - rajorahitA 'NimmalA' kaThinamalarahitA 'Nippaka' tti niSpakA - Ardra malarahitA akalakA vA 'NikkakaDacchAya' tti niSkakaTA-niSkavacA nirAvaraNetyartha. chAyA - zobhA yasyA sA tathA 'akalakazobhA vA, 'samarIciya' tti samarIcikA - kiraNayuktA, ataeva 'suppabha' tti suSThu prakarSeNa ca bhAti zobhate yA sA suprabheti 'pAsAdIya' tti prAsAdo-mana pramoda prayojana yasyA. sA prAsAdIyA 'darasaNijja' tti darzanAya - cakSuvyapArAya hitA darzanIyA, tA pazyaccakSurna zrAmyatItyarthaH, 'abhirUva' tti prabhimata rUpa yasyAH sA abhirUpA, kamanIyetyarthaH, 'paDirUva' tti draSTAraM draSTAra prati rUpa yasyA sA pratirUpA, 'joyaNami logate' tti iha yojanamutsedhAgulayojanamavaseya tadIyasyaiva hi krozaSaDabhAgasya satribhAgastrayastriMzadadhikadhanu zatatrayI pramANatvAditi, 'aNegajAi--jarA-maraNa-- joNiveyaNa' anekajAtijarAmaraNapradhAnayoniSu danA yatra sa tathA ta 'sasAra - kalakalIbhAva - puNabbhava - gabbha-vAsavasahI - pavacamaikkatA' sasAre kalaGkalIbhAvena zrasamaJjasatvena ye punarbhavA: - pauna punyenotpAdA garbhavAsavasatayazca - garbhAzrayanivAsAstAsA yaH prapaco - vistara, sa tathA tamatikrAntA. - nistIrNA, pAThAntaramidam, " praNega - jAi - jarA - maraNa - joNi sasAra -- kalakalI - bhAva- puNabbhavagabbhavAsa-vasahipavacasamaikkA' tti aneka jAti - jarAmaraNa - pradhAnA "
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 45 ) yo yatra sa tathA sa cAsau sasArazceti samAsa, tatra kalalIbhAvena ya punarbhavena - punaH punarutpattyA garbhavAsavasatInA prapaJcasta samatikrAntA ye te tathA / ( abhayadevasUrikRta vRtti ) hindI- bhAvArtha zrI gautama svAmI ne pUchA - he bhagavan / siddha kahA para rahate hai ? bhagavAna bole - he gautama / isa ratnaprabhA pRthvI ke pratyanta samatala eva ramaNIya bhUmibhAga se Upara candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArAmro ke bhavana hai / una se saikaDo, hajAro, lAkho, karoDo, koTAkoTiyo yojana Upara jAkara saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta nAmaka devaloka hai / ina se Upara tIna sau 18 graiveyaka vimAna hai / ina se upara vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddha ye mahAvimAna hai / sarvArddhasiddha mahAvimAna kI Upara kI stUpikA ke agrabhAga se 12 yojana kI dUrI para ISatprAgbhArA (siddhazilA) nAmaka pRthvI hai, jo ki 45 lAkha yojana kI lambI aura itanI hI cauDI hai / isakI paridhi (gherA) eka karoDa bayAlIsa lAkha, tIsa haz2Ara do sau unacAsa yojana se kucha adhika hai / ISatprAgbhArA pRthvI ke samamadhyapradeza me ATha yojana kA kSetra ATha yojana kI moTAI vAlA hai / isa se Age kramaza thoDI-thoDI hIna hotI huI anta me makSikA ke pakha se bhI adhika tanutara (sUkSmatara ) tathA agula ke asakhyAtaveM bhAga jitanI isa kI moTAI raha jAtI hai / ISatprAgbhArA pRthivI ko 12 nAmo se vyavahRta kiyA jAtA hai / ve nAma isa prakAra hai. 1 -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) 1. ISat, 2 ISatprArabhArA, 3 tanU, 4. tanUtanU, 5 siddhi, 6 siddhAlaya. 7 mukti, 8 muktAlaya, 9 lokAgra 10 lokAgrastUpikA, 11 lokAgrapranibodhanA, . 12 sarvaprAgabhUta-jova-pattva-sukhAvahA / ISatprAgbhArA pRthivo zveta hai, zakhatala ke samAna vimala-nirmala hai, solliya (puSpavizeSa), mRNAla-kamalanAla, dakaraja-pAnI kI jhAga, tuSAra-aosavindu, gokSIra-gAya kA dUdha, hAra (motiyo kA hAra ke samAna zveta varNa vAlI hai| chatra ko ulaTA karake rakhane se usa kA jo AkAra banatA hai, vahI AkAra ISatprAgbhArA pRthivI kA hotA hai| ISatprAgbhArA pRthivI sArI kI sArI zveta suvarNamayI hai, vaha svaccha hai. zlakSNa-cikanI hai, masRNa hai-istarI kie hue vastra ke samAna komala hai, ghRSTa hai-ghise hue pASANa ke samAna sparza vAlI hai, maSTa hai-cIkanI hai, camakadAra hai, nIraja hai-dhUlirahita hai, nirmala hai-malarahita hai, niSpaka hai, kIcaDa-rahita hai| ___ISatprabhAgabhArA pRthivI snigdhachAyA vAlI hai, kiraNo se yukta hai, acchA-prabhA, kAnti vAlI hai, cittAkarSaka hai, darzanayogya hai, sundara hai, atyanta sundara hai| ISatprAgbhArA pRthivI ke eka yojana Upara lokAnta hai| usa yojana ke Upara ke kosa ke chaThe bhAga me siddha bhagavAna virAjamAna hai| ve siddha sAdi, ananta, janma, jarA, mRtyu aura yoni (utpattisthAna) kI anekavidha vedanA se rahita hai / sasAra ke kalakalIbhAva (viSamatA), punarbhava-puna puna utpanna honA,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (47) garbhAvAsa-garbha me nivAsa karanA, ina saba prapaco se ve rahita hai / siddha bhagavAna bhaviSyat kAla me sadA ke lie mokSa me virAjamAna rhege| mUla pATha * atthi ega dhuva ThANa, logaggami durAruha / jattha natthi jarA maccU, vAhiNo veyaNA tahA / / - uttarAdhyayana sUtra a0 23/81 __ saskRta-vyAkhyA astTekamadvitIya dhruva zAzvataM sthAna lokAne 'durAruha' tti dukhenAruhyate'dhyAsyate iti durAroham / durApeNaiva samyagdarzanAditrayena tasya prApyatvAt / yatra na manti jarA''dIni pratItAni, vedanA zarIrAdipIDA tatazca vyAdhyabhAvata kSematva, jarA-maraNAbhAvataH zivatva, vedanA'bhAvato'nAbAdhatbamuktamiti yathAyoga bhAvanIyam / hindI-bhAvArtha loka ke agrabhAga me eka dhra va-nitya sthAna hai, jisa para ArohaNa karanA atyanta kaThina hai| usa sthAna me avasthita jIvo ko na jarA-buDhApA hai, na mRtyu hai, na vyAdhiyA hai aura na nAhI vedanAe hotI hai| * astyekaM dhruva sthAna, lokAne durAroha / yatra nAsti jarA mRtyu , vyAdhayo vedanAstathA //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) mUla pATha * nivvANa ti abAha ti siddhI logaggameva ya / khema siva aNAvAha, ja tarati mahesiNo / saskRta-vyAkhyA nirvAti karmAgnividhyApanAcchItIbhavantyasminniti nirvANa iti zabda svarUpapradarzako yatrApi nAsti tatrAgyadhyAhArya tata 'ucyate ityadhyAhRtya' nirvANamiti yaducyate, abAdhamiti yaducyate, siddhiriti yaducyate, lokAgramini yaducyata iti vyAkhyeyam / kSema zivamanAbAdhamiti ca prAgvat / yaditi yat sthAna 'vibhaktivyatyayAd' yatra sthAne vA taranti plavante gacchantItyartho maharSayo mahAmunaya. / hindI-bhAvArtha jisa sthAna ko maharSi loga prApta karate hai, usa sthAna ko nirvANa, abAdha, siddha, lokAgra, kSema, ziva aura anAbAdha kahA jAtA hai| mUla pATha + ta ThANa sAsayavAsa, logaggami durAruha / ja sampattA na soyanti, bhavohantakarA muNI // -uttarAdhyayana pra. 23-84 * nirvANamiti abAdhamiti siddhiH lokAgrameva ca / kSama zivamanAbAdha, yattaranti maharSayaH // + tatsthAna zAzvatavAsa, lokAgre durAroha / yat samprAptA na zocanti, bhavaudhAntakarA. munaya //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ (49) saskRta-vyAkhyA nat sthAnam 'uktamiti prakramaH' / 'bindoralAkSaNikatvAt' zAzvatavAsa nityAvasthita dhruvamiti yAvat / lokAgre durAruham 'upalakSaNatvAjjarAdaya bhAvavacca' yat samprAptA na zocante / kIdRzA. santaH ? ityAha-bhavA nArakAdayasteSAmogha puna punarbhAvarUpa pravAhastasyAntakarA paryantavidhAyino bhavaughAntakarA munaya iti / hindI-bhAvArtha usa sthAna me jIva sadA ke liye rahate hai, vaha sthAna loka ke agrabhAga para sthita hai, durAroha hai, usa para ArohaNa karanA kaThina hai, usa sthAna ko prApta karane vAle jIva kabhI zoka ko prApta nahI hote hai tathA bhavaparamparA kA anta karane vAle muni use prApta karate hai| mUla pATha * siddhA NaM bhante / ki vaDDhati, hAyati, avaTThiyA ? goyamA ! siddhA vaDDhati, No hAyati, avaTThiyA / -bhagavatIsUtra zataka 5. u08 hindI-bhAvArtha bhagavAna gautama bole-bhagavan ! kyA siddha baDhate hai ? ghaTate hai athavA avasthita rahate hai, arthAt na baDhate hai aura na ghaTate bhagavAna mahAvIra bole-gautama ! siddha baDhate hai, ghaTate nahI * siddhA bhadanta ! ki vardhante, hIyante, avasthitA: ? gautama ! siddhA vardhante, no hIyante, avsthitaaH| /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) aura avasthita bhI rahate hai / mUla pATha kevaiya kAla vaDDhati ? * siddhA Na bhate ! goyamA ! jahaNeNa ekka samaya, ukkoseNa aTaThasamayA / hindI - bhAvArtha bhagavAna gautama bole- bhagavan / siddha kitane kAla taka bar3hate haiM ? bhagavAna mahAvIra bole- gautama / kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika ATha samaya taka 1 mUla pATha + siddhA Na bhate / kevaiya kAla avaTTiyA ? goyamA ! jahaNeNa ekka samaya, ukkoseNa chammAsA / hindI- bhAvArtha bhagavAna gautama bole-bhagavan / siddha kitane kAla taka avasthita rahate hai ? bhagavAna mahAvIra bole- gautama ! kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika chaha mAsa taka / * siddhA bhadanta ! kiyanta kAla vadhante ? gautama ! jaghanyena eka samayamutkarSeNa bhraSTa samayAn / + siddhA bhadanta ! kiyantra kAlamavasthitAH ? gautama ! jaghanyena eka samayamutkarSeNa SaNmAsAt /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51) mUla pATha * siddhA Na bhate / ki sovacayA, sAvacayA, sovacayasAvacayA, NiruvacayaNiravacayA ? goyamA / siddhA sovacayA, No sAvacayA, No sobacayasAvacayA, NiruvacayaNiravacayA / hindI-bhAvArtha bhagavAna gautama bole-bhagavan ! siddha kyA sopacaya-vRddhi vAle hai, sApacaya hai-hAni vAle hai, sopacayasApacaya hai-vRddhi aura hAni vAle hai, tathA nirupacaya-nirapacaya hai-vRddhi tathA hAni vAle nahI hai ? ____ bhagavAna mahAvIra bole- gautama ! siddha sopacaya hai, sApacaya nahI hai, sopacaya-sApacaya nahIM hai tathA nirupacaya-nirapacaya hai| mUla pATha + siddhA NaM bhante ! kevaiya kAla sovacayA ? goyamA! jahaNNeNa ega samaya, ukkoseNa atttthsmyaa| * siddhA bhadanta ! kiM sopacayAH, sApacayAH, sopacayasApacayAH, nirupacayanirapacayAH ? gautama / siddhA. sopacayA. no sApacayA , no sopacaya-sApacayA., nirupacayanirapacayA.. + siddhA bhadanta / kiyantaM kAla sopacayA:? _ gautama ! jaghanyena eka samayamutkarSaNa maSTasamayAn /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) bhagavAna gautama bole- bhagavan / siddha kitane kAla taka sopacaya - vRddhi vAle hote hai ? bhagavAna mahAvIra bole- gautama ! kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika ATha samaya taka / mUla pATha * siddhA Na bhate / kevaiya kAla NiruvacayaNiravacayA ? goyamA ! jahaNeNa ega samaya, ukkoseNa chammAsA / hindI- bhAvArtha bhagavAna gautama bole- bhagavan / siddha kitane kAla taka nirupacaya - nirapacaya hai, eka sAtha vRddhi, hAni se rahita hai / bhagavAna mahAvIra bole- gautama | kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika chaha mAsa taka / arthAt itane kAla taka siddha avasthita rahate hai / * paramAtmA anAdi hai * mUla pATha + teNa kAleNaM teNaM samaeNa samaNassa bhagavao mahAvIrassa antevAsI rohe NAmaM aNagAre pagai - bhaddae pagai-maue pagai-viNIe pagai - uvasaMte pagai - payaNukoha - * siddhA bhadanta ! kiyantaM kAla nirupacayanirapacayA: ? gautama ! jaghanyena eka samayamutkarSeNa SaNmAsAn / + tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasya ante
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANa-mAyA-lobhe miu-maddava-sapanne allINe bhaddae viNIe samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUra-sAmate uDDhajANu ahosire jhANa-koTThovagae sajameNa tavasA appANa bhAvemANe viharai / tae Na se rohe NAma aNagAre jAyasaDDhe jAva pajjuvAsamANe eva vadAsI puvvi bhate ! loe, pacchA aloe ? pubvi aloe pacchA loe ? rohA | loe ya aloe ya puvi pete, pacchApete / dovi ee sAsayA bhAvA aNANupuvvI esA rohA ! / puvvi bhate ! jIvA, pacchA ajIvA punvi? ajIvA pacchA jIvA ? jaheva loe ya aloe ya taheva jIvA ya vAsI roho nAma anagAra prakRti-bhadraka , prakRtimRduka , prakRtivinIta , prakRti-upazAntaH, prakRtipratanu-krodha-mAna-mAyA-lobha , mRdumArdavasampanna , AlIna , bhadraka', vinItaH, zramaNasya bhagavato mahAvIrasya adUrasAmante UrdhvajAnuH, adhaHzirA, dhyAnakoSThopagata. sayamena tapasA prAtmAna bhAvayan viharati / tata sa roho nAma anagAro jAtazraddhaH, yAvat paryupAsamAna evamavadat. pUrva bhadanta ! loka , pazcAd aloka.?, pUrvamaloka., pazcAlloka. ? ___ roha | lokazca alokazca pUrvamapi etau, pazcAdapi etau / dvAvapi etau zAzvatau bhAvau / anAnupUrvI eSA roha ! pUrva bhadanta / jIvA , pazcAd ajIvA ? pUrvamajIvA pazcAjjIvA? yathaiva lokazca alokazca, tathaiva jIvAzca, ajIvAzca / eva bhava
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIvA ya, evaM bhavasiddhiyA ya abhavasiddhiyA ya siddho asiddho siddhA asiddhaa| puvi bhate ! aDae, pacchA kukkuDo ?, puvi kukkuDo pacchA aDae ? rohA | se Na aDae kao? bhayava ! kukkuddio| sA Na kukkuDI kao?, bhate / addyaao| evAmeva rohA se ya aDae sA ya kukkuDI, pubvi pete pacchA pete / duvete sAsayA bhAvA, aNANupuvvI esA rohA ! puvi bhte| loyaMte, pacchA aloyate?, puvviM aloyaMte, pacchA loyate ? rohA | loyate aloyate ya jAva aNANupuvI esA rohA / siddhikAzca, prabhavasiddhikAzca, siddhi , prasiddhi :, siddhA, asiddhA:, pUrvaM bhadanta / aDaka, pazcAt kukkuTI, pUrva kukkuTI, pazcAd aDakam ? roha / tad aMDaka kRta ? bhagavan / kukkaTItaH, sA kukkaTI kutaH ? bhadanta ! aDakata / evameva roha / tacca aNDaka sA ca kukkuTI, pUrvamapi ete, pazcAdapi ete, dvAvapi to zAzvatau bhAvau, anAnupUrvI eSA roha / pUrva bhadanta ! lokAnta ? pazcAdalokAnta ? pUrvamalokAnta, pazcAllokAntam ? roha / lokAntaJcAlokAnta ca yAbad anAnupUrvI eSA roha / pUrva bhadanta / lokAnta, pazcAt saptamamavakAzAntara ? pRcchA, roha ' lokAnta ca maptamamavakAzAntaraM pUrvamapi dAvapi etau yAvadanAnupUrvI eSA rIha ' eva lokAnta ca saptamazcaM tanuvAtaH, eva dhanavAta , ghanodadhi , saptamA pRthvI, evaM lIkAntamekakena saMyojayitavya -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 55 ) puvi bhate ! loyate, pacchA sattame uvAsatare? ,pucchaa| rohA ! loyante ya sattame uvAsantare pubvi pi dovi ete jAva aNANupuvvI esA rohA / eva loyate ya, sattame ya, taNuvAe eva ghaNavAe ghaNodahI sattamA / puDhavI, eva loyate ekkekkeNa sajoyavve imehi ThANehi tajahA ovAsavAyaghaNaudahI,puDhavI dIvA ya sAgarA vAsA / neraiyAI atthiya samayA kammAi lessAo // 1 // diTThI dasaNa NANA sanna sarorA ya yoga uvaoge / davva-paesA pajjava addhA ki puvvi loyate / / 2 / / mebhi sthAna tadyathA-avakAza-vAta-ghano-dadhi-pRthvI-dvIpAzca sAgarA:, varSANi, nairayikAdiH astikAya , samayA , paramANuH, lezyA , // 1 // dRSTaya., darzanAni, jJAnAmi, sajJA., zarIrANi ca, yogA, upayogI dravyapradezAH, paryavA., praddhA , ki pUrva lokAntam // 2 // pUrva bhadanta / lokAnta, pazcAtsarvAddhA / yathA lokAntena sayojitAni sarvANi sthAnAni etAni, evamalokAntenApi sayojayitavyAni sarvANi / pUrva bhadanta ! saptama-mavakAthAntara pazcAtsaptamaH tanuvAta., eva saptamamavakAzAntara sarva sama sayojayitavya yAvat srvaaddhyaa| pUrva bhadanta ! saptama tanuvAtaH pazcAt saptamo dhanavAtaH ? etadapi tathaiva netavya yAvat srvaaddhaa| evamuparitanabhekaka sayojayatA yad yad adhastana tattad chaDDayitA netavya yAvad atItAnagatAddhA, pazcAtsarvAddhA, yAvad anAnupUrvI, eSA roha | tadeva bhadanta !, tadeva bhadanta ! iti yAvad viharani /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) puvvi bhate | loyate, pacchA savvaddhA ? jahA loyateNa sajoiyA savve ThANA ete eva aloyateNa vi sajoevvA savve / puvvi bhate / sattame uvAsatare, pacchA sattame taNuvAe? eva sattama uvAsatara savvehi sama sajoeyabva jAva svvddhaae| puvvi bhte| sattame taNavAe,pacchA sattame ghaNavAe? eya pi taheva neyavva jAva savvaddhA,eva uvarilla kkekka sajoyateNa jo-jo hiThillo ta-ta chaDDateNa neyavva jAva atIya-aNAgayaddhA pacchA savvaddhA jAva aNANupuvvI esA rohA seva bhate! seva bhate / tti jAva viharai / (bhagavatI sUtra zataka 1, uddezaka 6) saskRta-vyAkhyA 'pagaibhaddae tti' svabhAvata eva paropakArakaraNazIla 'pagaimaue tti' svabhAvata eva bhAvamArdavika, ataeva 'pagai-viNoe' tti tathA 'pagai-uvasate' tti krodhodayAbhAvAta, 'pagai-payaNu-kohamANamAyAlobhe' satyapi kaSAyodaye tatkAryAbhAvAt pratanukrodhAdi-bhAva , 'miumaddavasapanne' ti mRdu yanmArdavam-pratyarthamahakRtijayastatsapanna -prApto gurUpadezAt yaH sa. tathA, 'AlINe' tti gurusamAzrita' saMlIno vA 'bhaddae tti' anupatApako guruzikSAguNAt "viNIe' tti, gurusevAguNAt 'bhavasiddhiyA ya' tti bhaviSyatIti bhavA,bhavA siddhinirvatiryeSAvate bhasiddhikA bhavyA ityartha. / 'sattame uvAsatare' tti
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) saptama-pathivyA, adhovAkAzamiti / sUtra -sagrahagAthe ke ? 'tatra 'sovAse' ti saptAvakAzAnta rANi 'vAya' tti tanuvAtA, ghanavAtA 'ghaNa-udahi' tti ghanodadhaya sapta, 'puDhavI' tti naraka-pRthivyA saptava dIvA-jabUDhIpAdayo'sakhyAtA asakhyeyA eva sAgarA lavaNAdayaH, 'vAsa' ti varSANi bharatAdIni saptava 'nerayAI' tti caviMzatidaNDakA. 'atthiya' tti astikAyA. 'pacasamaya' tti kAla-vibhAgaH karmANyaSTa, lezyA SaT, dRSTayo-mithyAdRSTayAdayastitra , darzanAni catvAri, jJAnAni paca, sajJAzcatasra , zarIrANi paca, yogAstraya, upayogI dvau, dravyANi SaT, pradezA anantA , paryavA anantA eva, 'addha' tti atInADA anAgatAddhA sarvAddhA ceti, 'ki pugvi loyati' tti praya sUtrAbhilApanirdeza. tathaiva pazcima--sUtrAbhilApa darzayannAha'punvi bhate ! loyate pacchA savvaddhe' tti etAni sUtrANi zUnyajJAnAdivAdanirAsena vicitra--bAhyAdhyAtmika--vastu-sattAbhidhAnAni IzvarAdi-kRtatva-nirAsena cAnAditvAbhidhAnArthAnIti / / hindI-bhAvArtha usa kAla, usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke ziSya roha nAmaka anagAra the, jo ki prakRti-svabhAva se bhadra, komala, vinIta aura upazAnta the| krodha, mAna, mAyA, lobha ko unhone kamajora banA diyA thA, ve mRdutA ke bhaNDAra the, guptendriya the, saralatA aura vinItatA ke nidhi the, ve bhagavAna mahAvIra ke sannikaTa kucha mastaka ko jhukAe hue khar3e hokara, tathA dhyAna rUpa koSThaka ko prApta kara ke sayama aura tapa ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe the| eka bAra unhe loka, aloka Adi ke sambandha me jijJAsA utpanna huI, tadanantara ve bhagavAna mahAvIra kI sevA meM Ae
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (58) aura bhagavAna ko vandanA-namaskAra karane ke anantara nivedana karane lage___bhagavan ! loka pahale hai, aloka pIche hai? yA aloka pahale hai, loka pIche hai ? bhagavAna-roha ! loka aura aloka pahale bhI hai aura pIche bhI arthAt ye dono padArtha zAzvata hai, nitya hai / ina me koI pahale ho aura koI pIche, aisI bAta nahI hai|| roha-bhagavan ! jIva pahale hai ki ajIva pahale hai ? bhagavAna- roha ! ise loka aura aloka ke samAna samajha lenA caahie| isI prakAra, bhavya, abhavya, siddhi (mukti), asiddhi (sasAra), siddha (mukta), prasiddha (sasArI) ke sambandha me bho samajha lenA caahie| ___ roha-bhagavan ! aNDA pahale hai yA murgI ? murgI pahale hai yA aNDA ? bhagavAna-roha ! aNDA kahA se utpanna hotA hai ? roha-bhagavan ! murgI se| bhagavAna-roha ! murgI kahA se utpanna hotI hai ? roha-bhagavan ! aNDe se| bhagavAna-roha ! jaise aNDA aura murgI ina dono meM eka pahale hai, eka pIche hai, aisA nahI kahA jA sakatA hai, kyoki ye dono hI zAzvata hai, nitya hai / vaise hI loka aura aloka Adi bhI aise hI hai, zAzvata hai| roha-bhagavan ! lokAnta pahale hai, alokAnta pIche hai ? yA alokAnta pahale hai, lokAnta pIche hai ?
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (59) bhagavAna-roha | lokAnta aura alokAnta, ina donoM me eka pahale hai, dUsarA pIche hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| kyoki ye dono zAzvata hai, nitya hai| roha-bhagavan ! lokAnta pahale hai, *saptama avakAzAntara pIche hai? yA saptama avakAzAntara pahale hai, aura lokAnta pIche hai ? __ bhagavAna-roha / lokAnta aura saptama avakAzAntara ina me koI pahale nahI hai, aura koI pIche nahI hai| dono hI zAzvata hai, nitya hai| / isI prakAra lokAnta, saptama tanuvAta, saptama ghanavAta, saptama ghanodadhi, aura saptama naraka ke sambandha me bhI samajha lenA cAhie / isI prakAra lokAnta ke sAtha AkAza, vAta, (tanuvAta, ghanavAta), ghanodadhi, pRthvie (sAta naraka), dvIpa, sAgara, varSa (bharata Adi kSetra), nairayika Adi 24 daNDaka, astikAya (dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya), samaya (saba se sUkSma kAla), karma (jJAnAvaraNIya Adi aSThavidha karma), cha lezyAe (kRSNa, nIla Adi), tIna dRSTiyAM (samyagdRSTi, mithyA-daSTi, mizra___ *avakAzAntara AkAza ko kahate hai / lokAnta aura saptama naraka ke madhya me sthita AkAza ko saptama avakAzAntara kahA jAtA hai| prathama naraka kA AkAza -prathama AkAza-' aura dUsarI naraka kA AkAza-dvitIya; isI krama se AgetIsarI kA tIsarA, cauthI kA caturtha, pAcavI kA pacama, chaThI kA SaSTha aura sAtavI naraka kA AkAza saptama AkAza kahA jAtA hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ (60) dRSTi), cAra darzana (cakSurdarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana), pAca jJAna, (mati, zruta Adi), cAra sajJAe (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, ye cAra sajJAe), pAca zarIra (audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa), tIna yoga (mana-yoga, vacanayoga, kAya-yoga), do upayoga (darzanopayoga, jJAnopayoga), dravyapradeza (dravya ke khaNDa), paryAya (avasthAe), aura addhA (kAla) ina ko joDa lenA cAhie / arthAt ye sabhI zAzvata hai, nitya hai, ina me koI pahale nahIM hai, koI pIche nahI hai| roha-bhagavan ! lokAnta pahale hai, saddhiA (bhUta, vartamAna, bhaviSya, tIno kAla, sampUrNa kAla) pIche hai ? bhagavAna-roha | dono zAzvata hai, nitya hai, ina me koI pahale ho, koI pIche, aisI bAta nahI hai / jisa prakAra lokAnta ke sAtha avakAzAntara Adi ko joDakara praznottara kie gae hai, usI prakAra alokAnta ke sAtha avakAzAntara Adi ko joDa lenA cAhie, praznottara banA lene caahie| roha-bhagavan ! saptama AkAza pIche hai, athavA saptama tanuvAta ? bhagavAna-roha ! dono zAzvata hai, nitya hai, koI pahale pIche nahI hai ? ___isI prakAra saptama AkAza ke sAtha ghanavAta, ghanodadhi Adi se lekara sarvAddhA taka, ina sabhI ko jor3a lenA caahie| roha-bhagavan ! saptama tanuvAta pIche hai, saptama ghanavAta pIche nahI hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ (61) bhagavAna-roha / dono zAzvata hai, nitya hai, ina me koI pahale-pIche nahI hai| isI prakAra saptama tanuvAta ke sAtha ghanodadhi, pathvI Adi se lekara sarvAddhA taka, ina saba kA sayojana kara lenA caahie| varNanakrama me saba se pahale lokAnta ko rakhA hai, phira alokAnta, puna saptama AkAza ko, isI prakAra usa ke anantara tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi Adi hai, aura anta me sarvAddhA hai| sarvatra praznottaro me Upara ke bola ke sAtha kramaza. nIce ke bolo ko joDA gayA hai| jaise lokAnta ko avakAzAntara Adi se lekara sarvAddhA taka, ina sabhI ke sAtha joDA gayA hai, tathA avakAzAntara ko tanuvAta Ada se lekara sarvAddhA taka,ke sAtha joDA gyaa| isI prakAra Upara ke bola ke sAtha nIce ke sava bolo ko kramaza joDa denA cAhie, isI krama se Upara ke bolo ko choDakara nIce ke bolo ke sAtha zeSa sabhI bolo kA sayojana karate cale jAnA caahie| anta me praznAvalI addhA taka calI jAtI hai| mUla pATha * je vi ya te khadayA ! jAva ki aNate siddhe ? ta ceva jAva / davao Na ege siddhe saante,khettao Na siddha * ye'pi ca te skandaka | yAvat kimanantaH siddha.? taccaiva yAvad dravyata:-eka siddha. sAntaH, kSetrata:-siddho asakhyeyapradezikaH asakhyeyapradezAvagADha', asti punaH tasyAnta / kAlata.-siddha sAdiraparyavasita., nAsti puna. tasyAntaH / bhAvata.--siddhA. anantA.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) asakhejjapae sie asakhejjapadesogADhe, atthi puNa se ante, kAlao Na siddhe sAdIe apajjavasie, natthi puNa se ante. bhAvao Na siddhe aNantA NANapajjavA, aNantA dasaNapajjavA jAva aNantA agurulahuyapajjavA natthi puNa se ante, setta davvao siddhe saante, khettao siddhe saante, kAlao siddhe aNante, bhAvao siddhe aNante / --- bhagavatI sUtra zataka 2, uddezaka 1 hindI - bhAvArtha he skandaka | siddha ananta hai, parantu dravya se eka siddha sAnta hai, kSetra se eka siddha asakhyAta - pradezika hai, aura prakhyAta pradezAvagADha hai kAla se eka siddha sAdi hai, ananta hai, usakA anta nahI hotA hai, bhAva se eka siddha kI ananta jJAnaparyAya, ananta darzana - paryAya yAvat ananta agurulaghuparyAya hai, ina kA kabhI anta nahI hotA hai / sArAza yaha hai ki dravya aura kSetra se eka siddha sAnta hai, kintu kAla aura bhAva se eka siddha ananta hai / mUla pATha + gatteNa sAiyA, apajjavasiyA viya / jJAnaparyaMvA', anantAH darzanaparyaMvA: yAvad anantA agurulaghuparyaMvA, nAsti puna tasyAnta / samApta dravyata. - siddha sAntaH, kSetrata. siddha. sAnta., kAlata. - siddho'nantaH, bhAvata - siddho'nantaH / + ekatvena sAdikA, paryavasitA zrapi ca / pRthaktvena anAdikA, aparyavasitA zrapi ca //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ (63) puhatteNa aNAiyA, apajjavasiyA vi ya / -uttarAdhyayana sUtra, a0 36/66 saskRta-vyAkhyA ekatvenAsahAyatvena te sAdikA aparyavasitA api ca yatra hi kAle te sidhyanti sa teSAdi natu kadAcit mukte. bhrazyanti, ato na paryavasAnamiti / pRthaktvena-bahutvena sAmastyApekSyeti / yAvat anAdikA aparyavasitA api ca nahi kadAcid te nAbhUvan na bhaviSyanti ceti / hindI-bhAvArtha eka siddha kI apekSA siddha sAdi ananta hai, aura bahutva kI apekSA siddha anAdi ananta hai| * paramAtmA eka hai * mUla pATha * ege siddhe| -sthAnAgasUtra sthAna 1, sU0 46 saMskRta-vyAkhyA 'ege siddhe' sidhyati sma kRtakRtyo bhavet, sedhatisma vA samagacchadapunarAvRttyA lokAgramiti siddhaH / sita vA baddha vA karma mAta-dagdha yasya sa niruktAt-siddha., karmaprapacanirmukta., sa cako dravyArthatayA paryAyArthatastvanantaparyAya iti, athavA siddhAnAmanantatvepi tatsAmyadekatva athavA karmazilpa-vidyAmatra-yogAgamArthayAtrAbuddhitapa.karmakSayabhedenAnekatvepyasyakatva siddha zabdAbhidheyatvasAmyAditi / * eka. siddhH|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) hindI - bhAvArtha sakhyA kI apekSA se siddha ananta hone para bhI siddha-jIvo kI jJAna, darzana Adi guNasampadA samAna hone ke kAraNa "siddha eka hai" aisA kahA jAtA hai / mUla pATha 1 Natthi siddho asiddhI vA Neva sanna nivesae asthi siddhI asiddhI vA, eva sanna nivesa || 1 || Natthi siddhI niya ThANa, Neva sanna nivesae / atitha siddhI niya ThANa, eva sanna nivesa ||2|| - sUtrakRtAga sUtra zru0 2 0 5, gA0 25-26 , saMskRta - vyAkhyA -- siddhi prazeSakarmacyutilakSaNA tadviparyastA cAsiddhirnAstItyeva no sajJA nivezayed, prapitvasiddheH sasAra - lakSaNAyAzcatuvidhyenAnantarameva prasAdhitAyA avigAnenAstitva prasiddha, tadviparyayeNa siddherapyastitvamanivAritamityato'sti siddhirasiddhirvetyeva sajJA nivezayediti sthitam, idamukta bhavati -- samyagdarzanajJAnacAritrAtmakasya mokSa - mArgasya sadbhAvAtmakSayasya ca pIDopazamAdinA'dhyakSeNa darzanAdata. kasyacidAtyantikakarma - hAni - siddherasti siddhiriti tathA coktam " - - doSAkaraNayorhAni , * nAsti siddhirasiddhirvA naiva sajJA nivezayet / 2 asti siddhirasiddhirvA eva sajJA nivezayet // nAsti siddhi nija sthAna, naiva sajJA nivezayet / zrasti siddhi nija sthAna, eva sajJA nivezayet / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ (65) ni zeSA'syatizAyanI / kvacid yathA svahetubhyo, bahirantarma-- lakSayaH / / 1 // " ityAdi, eva sarvajJasadbhAvo'pi sabhavAnumAnAd draSTavya , tathAhi--prabhyasyamAnAyA prajJAyA vyAkaraNAdi (nA) zAstra-saskAreNotarota ra-vRddha yA prajJAtizayo dRSTa , tatra kasyacidatyantAtizayaprApte sarvajJatva mpAditi mabhavAnupAnam, na caitadAzaGkanIya, tadyathA-- tApyamAnamudakamatyantoSNatAmiyAnnAgnisAdbhavet tathA dazahastAntara vyomni, yo nAmoraplutya gacchati / na yojanamasI gantu, zakto'bhyAsa-zatairapi // 1 / iti, dRSTAntadASrTAntikayorasAmyAt, tathAhi---tApyamAna jala pratikSaNa kSaya gacchet, prajJA tu vivarddhate yadi vA ploSopalabdheravyAhatamagnitva, tathA plavanaviSaye'pi pUrvamaryAdAyA anatikramAdyojanotplavanAbhAva , tatparityAge cottarottara vRddhayA prajJAprakarSagamanavadyojanazatamapi gacchedityato dRSTAntadASTAntikayorasAmyAdetannAzaGkanIyamiti sthitam, prajJAvRddhezca bAdhakapramANAbhAvAdasti sarvajJatva-prAptiriti / yadi bA aJjanabhRtasamudgadRSTAntena jIvAkulatvAjjagato hisAyA durnivAratvAtsiddhayabhAvaH, tathAcoktam jale jIvA sthale jIvA , AkAze jIvamAlini / jIvamAlAkule loke, katha bhikSurahisaka ? // 1 // ityAdi, tadeva sarvasyaiva hisakatvAtsiddhayabhAva iti, tadetadayukta, tathAhi-sadopayuktasya pihitAzravadvArasya paJcasamiti-samitasya tri-guptiguptasya sarvathA niravadyAnuSThAyino dvicatvAriMzaddoSarahitabhikSAbhuja IryAsamitasya kadAcid dravyataH prANivyaparopaNe'pi tatkRtabandhAbhAba. sarvathA tasyAnavadyatvAt, tathA coktam-"uccAliyasi pAe," ityAdi pranIta, tadeva karmabandhAbhAvAtsiddhe. sadbhAvo'vyAhataH, sAmagrayabhAvAdasiddhisadbhAvo'pIti // 25 // sAmprataM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) siddhAnA sthAnanirUpaNAyAha - ' Natthi siddhi, tyAdi, siddha azeSakarma cyuti - lakSaNAyA nija sthAnama -- ISatprAgbhArAkhya vyavahArato nizcayatastu tadupariyojana - kozaSaDbhAga tatpratipAdakapramANAbhAvAt sa nAstItyeva sajJA no nivezayet, yato bAdhakapramANAbhAvAt, sAdhakasya cAgamasya sadbhAvAttatsattA durnivAreti / apica - prapagatazeSakalmaSANA siddhAnA kenacid viziSTena sthAnena bhAvya taccaturdazarajjvAtmakamya lokasyAgrabhUta draSTavya, na ca zakyeta vaktuma kAzavat sarvavyApina siddhA iti yato lokAlokavyApyAkAza, na cAloke paradravyasya tasyAkAzamAtrarUpatvAt, lokamAtra- vyApitvamapi nAsti, sabhava --~ } vikalpAnupapatte tathAhi-- siddhAvasthAyA teSA vyApitvamabhyupagatamutaprAgapi na tAvat siddhAvasthAyA, tad vyApitvabhavane nimittAbhAvAt, nApi prAgavasthAyA, tad-bhAve sarvasasAriNA pratiniyatasukha-du khAnubhavo na syAt, na ca zarIrAdva hiravasthitamavasthAnamasti tatsattA nibandhanasya pramANasyAbhAvAt--ata. sarvavyApitva vicAryamANa na kathacid ghaTate, tadabhAve ca lokAgrameva siddhAnA sthAna, tadgatizca 'karmavimuktasyordhva gati' riti kRtvA bhavati, tathA coktam -- lAu eraDaphale aggI dhUme ya usu dhaNu vimukke / gaI puvvapogeNa eva siddhANa vigaI // 1 // tadevamasti siddhistasyAzca nija sthAnamityeva sajJA nivezayediti ||26|| hindI- bhAvArtha , siddhi (mukti) nahI hai, aura asiddhi (sasAra ) nahI hai, aisI dhAraNA nahI rakhanI cAhie, pratyuta siddhi aura prasiddhi donoM hai, isa prakAra kI bhAvanA rakhanI cAhie / jIva kA nija-sthAna mukti nahI hai, aisI dhAraNA bhI nahI rakhanI cAhie, kintu yahI samajhanA cAhie ki jIva kA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ (67) nija sthAna mukti hI hai| mala pATha * ege bhava? ,duve bhava?, akkhae bhava', avvae bhava', avaTThie bhava' , aNegabhUya-bhAva-bhavie bhava? somilA ege vi aha jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi aha / se keNaTheNa bhante / eva vuccai jAva bhavie vi ahaM ? somilA | davvaTThayAe ege aha, nANadasaNaTThayAe duvihe aha, paesaTThayAe akkhae vi aha, avvae vi aha, avaTThie vi aha,uvaogaTThayAe aNegabhUya bhAvabhavie vi aha, se teNaTheNa jAva bhavie vi aha / -bhagavatIsUtra zataka 18, uddezaka 10 saskRta-vyAkhyA 'ege bhava' mityAdi, eko bhavAnityekatvAbhyupagame bhagavatAtmana. kRte zrotrAdivijJAnAnAmavayavAnA cAtmano'nekatopalabdhita ekatva ___ * eko bhavAn ?, dvau bhavAn ?, akSayo bhavAn ?, avyayo bhavAn ?, avasthito bhavAn ?, aneka-bhUta-bhAva-bhaviko bhavAn ? somila / eko'pyaha yAvad aneka--bhUta--bhAva--bhaviko'pyaham / tatkenArthena bhadanta | aiva ucyate, yAvad bhaviko'pyaham ? somila / dravyArthatayA eko'ham, jJAnadarzanArthatayA dvividho'ham, pradezArthatayA akSayo'pya'ham, avyayo'pyaham, avasthito'pyaham, upayogArthatayA anekabhUtabhAvaviko'pyaham, tattenArthena yAvad bhaviko'pyaham //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) dUSayiSyAmIti buddhayA paryanuyoga somilabhaTTena kRta, dvau bhavAniti ca dvitvAbhyupagame'hamityekatvaviziSTasyArthasya dvitvavirodhena dvitva dUSayiSyAmIti buddhayA paryanuyogo vihita, 'akkhae bhava' mityAdinA va padatrayeNa nityAtmapakSaH paryanuyuktaH, 'praNega bhUya- bhAvabhavie bhava' ti praneke bhUtA. - zratItA bhAvA-sattApariNAmA bhavyAzca bhAvino yasya sa tathA, anena cAtIta-bhaviSyatsattApraznenAnityatApakSa paryanuyukta, ekataraparihaM tasyaiva dUSaNAyeti, tatra ca bhagavatA syAdvAdasya nikhiladoSagocarAti-krAntatvAttamavalambyottaramadAyi- ege vigraha' mityAdi, kathamityetat ? ityata Aha- davvaTTyAe ego'ha, ti jIvadravyasyaikatvenaiko'ha na tu pradazArthatayA, tathAhi anekatvAnmametyavayavAdInAmanekatvopalambho na bAdhaka, tathA kaJcitsvabhAvamAzrityaikatva sakhyA viziSTasyApi padArthasya svabhAvAntaradvayApekSayA ditvamapi na viruddha mityata ukta'nANadA duve va graha' ti, na caikasya svabhAvabhedo na dRzyate, eko hi devadattAdi puruSa ekadaiva tattadapekSayA pitRtva-putratva bhrAtRtvAdInanekAn svabhAvAn labhata iti, tathA pradezArthaM tayA'sakheya pradezatAmAzrityAkSato yaha sarvathA pradezAMnA kSayAbhAvAt, thAvyayo'pyaha katipayAnAmapi ca vyayAbhAvAt kimukta bhagati ? - avasthitApyahanityo'pyaham prasakhyeyapradezitA hi na kadAcanApi vyapaiti zrato nityatA'bhyupagamespi na doSa, tathA 'uvaoogaTTayAe tti vividhaviSayAnupayogAnAzrityAnekabhUtabhAva-bhaviko'pyaham atItAnA kathaJcidabhinnAnA toha kAlayoraneka-viSaya-bodhAnAmAtmanaH bhUtatvAt bhAvitvAccetya nityapakSo'pi na doSAyeti / hindI - bhAvArtha bhagavatIsUtra me somila brAhmaNa aura bhagavAna mahAvIra ke savAda kA varNana AtA hai / Age kA varNana usI savAda kA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (69) eka bhAga hai somila-bhadanta / Apa eka hai? do hai? akSaya hai? avyaya hai ? avasthita (nitya) hai ? bhUtakAlona aura bhaviSyatkAlIna aneka paryAyo vAle hai ? ___bhagavAna-somila / mai eka bhI hU, yAvat aneka paryAyo vAlA bhI hai| somila- bhadanta / kisa ApekSA se Apa aisA pharamAte __bhagavAna-somila / dravya kI apekSA se mai eka hU, jJAna, darzana kI apekSA se maiM do prakAra kA ha, Atmapradezo kI apekSA se akSaya (kSayarahita) hU~, avyaya (vyaya-nAzika nAza se rahita) ha, eva avasthita-nitya bhI hai| upayoga kI apekSA se mai aneka bhUta ora bhAvI paryAyo vAlA huu| isalie he somila | mai eka bhI hU, yAvat aneka paryAyo vAlA bhI hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa naM. 1 mUla pATha * se ki ta savvajIvAbhigame ? savvajIvesu Na imAo Nava paDivattIo evamAhijjati / ege evamAhasu-duvihA savvajovA NaNNattA, jAva dasavihA savvajIvA pnnnntaa| tatya je se evamAha su duvihA savva-jovA paNNattA,te evamAhasu tajahA-siddhA ya asiddhA ya iti| *atha ko'sau sarvajIvAbhigamaH ? sarvajIveSu imA navapratipattaya evamAkhyAyante,-eke evamAhudvividhA sarvajIvA' prajJaptA yAvad dazavidhA sarvajIvA prajJaptA / yatra ye te evamAhu -dvividhA sarvajIvA prajJaptA , te evamAhu , tadyathA- siddhAzca, asiddhAzca iti / siddho bhadanta | 'siddha' iti kAlata kiyaccira bhavani ? ___ gautama / sAdiraparyavasita / prasiddho bhadanna | 'asiddha' iti0 ? gautama ! asiddho dvividhaH prajJapta. tadyathA-anAdiko vA, aparyavasita , anAdiko vA saparyavamina. / siddhasya bhadanta / kiya-kAlamantara bhavati ? gautama ! sAdikasya aparyavamitasya nAstyantaram / asiddhasya bhadanta / kiyadantara bhavati ? gautama / anAdikasya aparyavasitasya nAstyantaram / anAdikasya sapayavasitasya nAstyantaram / eteSA bhadanta ! siddhAnAmasiddhAnAJca katare ? gautama | sarvastokA siddhA. prasiddhA anntgunnaaH|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 71 ) siddhe Na bhate / siddhetti kAlato kevacira hoti ? goyamA / sAtI apajjavamie / asiddheNa bhate / asiddhetti 0 ? goyamA | amiddhe duvihe paNNatte, tajahA - aNAie vA apajjavasie, aNAtIe vA sapajjavasie / siddhassa Na bhate / kevatikAla atara hoti 1, goyamA ! sAtiyassa apajjavasiyassa Natthi atara / asiddhassa Na bhate / kevaiya atara hoi ? goyamA / aNAtiyassa apajjavasiyassa Natthi atara, aNAtiyassa sapajjavasiyassa Natthi atara / eesiNa bhate ! siddhANa asiddhANa ya kayare 2. ? goyamA / savvatthovA siddhA asiddhA aNataguNA / - jovAbhigama sUtra 244 saMskRta-vyAkhyA 'se ki ta' mityAdi, athako'sau sarvajIvAbhigama ? sarvajIvAH sasArimukta-bhedA, gururAha - 'savvajIvesu Na' mityAdi, sarvajIvesu sAmAnyeta 'etA ' anantara vakSyamANA nava pratipattaya 'evam ' pranantapadamAnena prakAreNAkhyAyante, tA evAha - eke evamuktavantodvividhA sarvajIvA prajJaptA / eka evamuktavantastrividhA sarva jIvA prajJaptA, eva yAvadeke evamuktavanto dazavidhA sarvajIvA prajJaptA | tatthe, tyAdi tatra ye te evamuktavanto dvividhA sarvajIvA prajJaptAste evamuktavantastadyathA - siddhAzcAsiddhAzca sita baddhamaSTaprakAra karmma ,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (72) dhmAta-bhasmIkata yaiste siddhA', paSodarAditvAdiSTarUpaniSpatti , nirdagdhakarmendhanA muktA ityartha / 'asiddhA' samAriNa , ca zabdo svagatAnekabhedamadarzanArthI / samprati siddhasya kAyasthitimAha-siddhe Na, mityAdi. siddho bhadanta / siddha iti---siddhatvena kAlata kiyaccira bhavati ?, bhagavAnAha-gautama / siddha' sAdiko'paryavasita , tatra sAditA sasAravipramuktisamaye siddhatvabhAvAt, aparyavasitatA middhatvacyute rasambhavAt / prasiddhaviSaya praznasUtra sugama / bhagavAnAha-gautama | amiddho dvividha prajJaptastadyathA-anAdiko'paryavasita , anAdika saparyavamita / tatra yo na jAtucidapi matsyati abhavyatvAttathAvidhasAmagra yabhAvAdvA so'nAdyaparyavasita , yastu siddhi gata so'nAdisaparyavasita / sAmpratamantara vicintayiSurAha - 'siddhassa Na bhate / , ityadi prazna-sUtra sugama, bhagavAnAha-gautama / siddhasya sAdikasyAparyavasinasya nAstyantaram, atra nimittakAraNahetuSu sarvAsA vibhaktInA prAyodarzana, miti nyAyAta heto SaSThI, tato'yamartha - yasmAtsiddha sAdiraparyavasitastasmAnAstyantaram, anyathA'paryavasitatvAyogAt prasiddha -sUtre prasiddhasyAnAdikasyAparyava-sitasya nAstyantaram, aparyavasitatvAdevAsiddhatvApracyute , anAdika saparyavasitasyApi nAstyantara, bhUyo'siddhatvAyogAt sAmprata meteSAmevAlpabahutvamAha --'ee'si Na' mityAdi prazna-sUtra sugama, bhagavAnAha --gautama / sarvastokA siddhA , prasiddhA anantaguNA , nigodajIvAnAmatiprabhUtatvAt / hindI-bhAvArtha jIvAbhigama (jisa me kevala sasArI jIvo kA varNana hai) ke anantara sarvajIvAbhigama (jisa me sasArI aura mukta, dono prakAra ke jIvo kA varNana hai) kA sthAna hai / anagAra gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA-bhadanta / sarvajIvAbhigama me kyA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 73 varNana hai| __bhagavAna bole- gautama sarvajIvo kA varNana karane vAlI nava pratipattiyA (adhyayana) kahI gaI hai / jaiseki___ kaI eka aisA kahate hai ki saba jAva do prakAra ke hote hai, yAvat dasa prakAra ke hote hai| jo yaha kahate hai ki jIva do prakAra ke hote hai,una ko mAnyatA isa prakAra hai 1-siddha, aura 2-asiddha anagAra gautama bole-bhadanta | siddha bhagavAna kI siddhatva' rUpa se kitanI sthiti hotI hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA - gautama / siddha bhagavAna kI sthiti eka siddha kI apekSA se sAdi anata hotI hai / anagAra gautama bole-bhadanta ! asiddha jIvo (sasArI jIvo) kI asiddhatva rUpa se kitanI sthiti hotI hai ? __ bhagavAna mahAvIra ne kahA-gotama | asiddhajIva do prakAra ke kahe gaye hai, jaiseki 1 anAdi-ananta, 2. anAdi-sAnta anagAra gautama bole-bhadanta / kAla kI apekSA se siddha bhagavAna kA kitanA antara hotA hai ? arthAt siddha siddhatva ko choDakara puna kaba siddha banate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama | sAdi-ananta siddha bhagavAna kA koI antara nahI hotA hai| arthAt siddha bhagavAna siddhatva se kabhI rahita nahIM hote hai| anagAra gautama bole-bhadanta ! kAla kI apekSA se prasiddha jIva kA kitanA antara hotA hai ? arthAt asiddha jIva
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) asiddhatva ko choDa kara puna kaba asiddha banate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama | anAdi-ananta prasiddha jIva kA antara nahI hotA hai| arthAt prasiddha jova asiddhatva ko choDa kara (siddhatva ko prApta kara ke) puna asiddhatva ko kabhI prApta nahI hote hai / kyoki anAdi ananta hone ke kAraNa ve asiddhajIva prasiddhatva kA kabhI parityAga hI nahI kara pAte hai| ___ isI prakAra anAdi sAnta prasiddha jIvo kA bhI antara naho hotA hai| kyoki anAdi sAnta prasiddha jIva prasiddhatva kA parityAga karake arthAt siddhatva ko prApta karake, puna prasiddhatva ko prApta nahI hote hai, siddhadazA ko choDa kara asiddhadazA me nahI Ate hai| ___ anagAra gautama bole- bhadanta / ina siddha aura prasiddha jIvo me kauna alpa aura kauna adhika hai ? bhagavAna mahAvIra kahane lage-gautama | saba se kama siddha jIva hai, aura siddha jIvo se prasiddha jIva ananta guNA adhika hote hai| mUla pATha * ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, tajahAsaidiyA ceva aNidiyA ceva / ___ * athavA dvividhA. sarvajIvA prajJaptA / tadyathA -sendriyAzcaiva anindriyAzcaiva / sendriyo bhadanta | kAlata. kiyaccira bhavati ? gautama | sendriyo dvividhaH prajJapta --anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH / - - - -
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 saidie Na bhane / kAlato kevacira hoi ? goyamA / saidie davihe paNNatte-aNAtIe vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie / aNidie sAtIe vA apajjavasie doNha vi atara ntthi| savvatthovA aNidiyA, saidiyA aNataguNA / ___ ahavA duvihA savvajIvA paNNattA tajahA-sakAiyA ceva akAiyA ceva eva ceva,eva sajogI ceva ajogI ceva pranindriya sAdiko vA aparyavasita / dvayorapi antara nAsti / sarvastokA pranindriyAH, sendriyA anantaguNA / athavA dvividhA sarvajIvA' prajJaptA , tadyathA-sakArikAzcaiva, akAyikAzcaiva / eva caiva, eva sayoginazcaiva, ayoginazcava tathaiva / eba salezyAzcaiva alezyAzcaiva, sazarIrAzcaiva azarIrAzcaiva / sasthAnam, antaram, alpabahutvam, yathA sendriyANAm / athavA dvividhA. sarvajIvA prajJaptAH / tadyathA-savedakAzcaiva, avedakAzcaiva / savedako bhadanta / -save0 / gautama | savedaka trividha prjnyptH| tadyathA-anAdika aparyavasita., anAdika saparyavasita', sAdika saparyavasita. / tatra ya sa sAdika saparyavasitata so jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa ananta kAla yAvat, kSetrata apArdha pudgalaparivataM dezonam / avedako bhadanta / avedaka iti kAlata kiyaccira bhavati ? gautama ! avedako dvividhaH prajJapta / tadyathA-sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA sppryvsitH| tatra ya sa sAdika saparyavasita. sa jaghanyena eka samayam, utkarSeNa antarmuhUrtam /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ (76) taheva / eva salessA ceva, alessA ceva, sasarorA ceva, asarIrA ceva, saciTThaNa atara appAbahuya jahA saindiyANa / __ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, tajahA-savedagA ceva avedagA vev| savedae Na bhate / save0 ? goyamA | saveyae tivihe paNNatte, tajahA-aNAdoe apajjavasite, aNAdIe sapajjavasie, sAie sapajjavasie / tattha Na je se sAie sapajjavasie se jaha0 atomu0 ukko0 aNata kAla jAva khettao avaDDha poggalapariyaTTa dsuunn|| avedae Na bhate aveyae ti kAlao kevacira hoi? goyamA | aveda duvihe paNNatte tajahA-sAtIe savedakasya bhadanta ! kiyatkAlamantara bhavati ? anAdikasya aparyavasitasya nAstyantaram / anAdikasya saparyavasitasya nAstyantaram / sAdikasya saparyavasitasya jaghanyena eka samayam, utkarSeNa antarmuhUrtam / avedakasya bhadanta / kiyanta kAlamantara bhavati ? sAdikasya aparyavasitasya nAstyantaram / sAdikasya saparyavasitasya jaghanyena antarmahurtama, utkarSeNa ananta kAla yAvad apAdhaM pudgalaparivataM dezonam / alpabahutvam-sarvastokA avedakAH, savedakA anantaguNA. / evaM sakaSAyiNazcaiva, akaSAyiNazcaiva / yathA savedakastathaiva bhaNitavya' / athavA dvividhAH sarvajIvA / salezyAzca, alezyAzca / yathA asiddhAH, siddhAH / sarvastokA alezyA., salezyA anantaguNA. /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ (77) vA apajjavamite, sAie vA sapajjavasie, tattha Na je se sAdie sapajjavasine se jahaNNeNa ekka samaya ukko0 atomhutt| saveyagassa Na bhate | kevati-kAla atara hoi ? aNAdiyassa apajjavasiyassa Natyi atara, aNAdi- / yamsa sapajjavasiyassa natyi atara, sAdAyassa sapajjavasiyassa jahaNNaNa ekka samaya, ukkoseNa atomuhutta / avedagasma Na bhate | kevatiya kAla atara hoi ?, sAtIyassa apajjavasiyassa Natthi atara, sAtIyassa sapajjavasiyassa jaha0 atomu0 ukkoseNa aNata kAla jAva avaDDha poggatapariyaTTa desUNa / appAbahuga-savvatthovA aveyagA, saveyagA aNataguNA / eva sakasAI ceva akasAI ceva 2 jahA saveyage taheva bhANiyabve / ahavA duvihA savvajIvA-salesA ya alesA ya jahA asiddhA siddhA, savvatthovA-alesA, salesA anntgunnaa| saskRta-vyAkhyA athavA dvividhAH sarvajIvAH prajJaptAstadyathA-sendriyAzca-pranindriyAzca, tatra sendriyAH-sasAriNa , anindriyA:--siddhA. / upAdhibhedAtpRthagupanyAsa / eva sakAyikAdiSvapi bhAvanIya, tatra sendriyasya kAyasthitirantara cAsiddhavadvaktavya, anindriyasya siddhavat, taccavam-'saidie
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 78 ) Na bhate !' saidiya tti kAlato kevacira hoi? gothmaa| saidie duvihe paNNatta, tajahA -- praNAie vA apajjavasie praNAie vA spjjvsie| praNidie Na bhate / aNidie tti kAlatA kecira hoi ? goym| / sAie apajjavasie / saidiyassa Na bhate / kAlo kevacira atara hoi ? goyamA | praNAiyassa apajjavasiyassa natthi atara, praNAiyassa sapajjavasiyassa natthi atara / aNidiyassa Na bhate / atara kAlato kecira hoi ? goyamA / sAiyassa apajjavasiyassa natthi atara' iti, atpabahutva sUtra pUrvavadbhAvanIyam / eva kAyasthityantarAlpabahutvasUtrANi sakAyikAkAyikaviSayANi saya gyaya giviSayANyapi bhAvayitavyAni, taccavam-'ahavA vihA savvajovA paNNatA, tajahA, sakAiyA ceva akAiyA ceba, eva sajogI veva ajogI cetra,taheva eva salessA ceva pralessA ceva sasarIrA ceva,asarIrA ceva saciTThaNa atara appAbaya jahA sakAiyANa / bhaya prakArAntareNa dvaividhyamAha'ahave' tyAdi, athavA dvividhA sarvajIvA prajJaptAstadyathA-savedakAzca avedakAzca / tatra savedakasya kAyasthitimAha 'savedae Na bhate / ityAdi praznasUtra sugama,bhagavAnAha-gautama savedakastrividha prajJaptastadyathA-anAdyaparyavasita ,anAdisaparyavasita , sAdisaparyavasitazca, natrAnAdyaparyavasito'bhavyo bhavyo vA tathAvidhamAmagra yabhAvAnmukti magantA, uktaJca--'bhavvAvi na sijjhati kei' ityAdi anAdisaparya vasito bhavyo muktigAmI pUrvamapratipannopazamazreNi., sAdisaparyavasita pUrva pratipannopazamazreNi upazamaJaNi patipadya vedopazamottarakAlAvedakatvamanubhUya zreNisamAptI bhavakSayAdapAntarAle maraNato vA pratipatato vedodaye puna savedakatvopapatte , tatra po'sau sAdisaparyavasito jaghanyenAntarmuhUrta zreNisamAptau savedakatve sati punarantarmuhUrtena zreNipratipattAbavedava tvabhAvAt, pAha-kimekasmin
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ (79) janmani velAdvayamupazamazreNilAmo bhavati ? yadevamucyate, satyametadbhavati, tathA cAha-mUlaTIkAkAra --"naikasmin janmani upazamazreNi kSapakazreNizca jAyate, upazamazregidya tu bhavatyeve" ti, tata evamupapadyatejaghanyenAntarmuharta mutkarSato'nanta kAla, tameva kAlakSetrAbhyA nirUpayatianantA utsapiNyavapiNya eSA kAlato mArgaNA, kSetrato'pArddhapudgalaparAvarta dazonam, etAvana kAlAdUrdhva pUrvanipannopazabhazreNeravazya muktyAsannatayA zreNipratipattAvavedakatvabhAvAt / 'avedae Na bhate / ityAdi praznasUna pAThasiddha, bhagavAnAha-gautama / avedako dvividha prajJaptastadyathA sAdiko vA'paryavasita [samayAnantara] kSINaveda , sAdiko vA saparyavasina - upazAntaveda , tatra yo'sau sAdisaparyavasino'vedaka. sa ca jaghanyenaika samaya, upazamazreNi-pratipannasya vedopazamasamayAnante ra'pi maraNe puna savedakatvopapatte., utkaSato'ntarmahurtamupazAntavedazraNikAla, tata Urdhva zreNau pratipatane niyamata savedakatvabhAvAt / atara pratipipAdayiSurAha-savedagassa Na bhate / ityAdi praznasUtra sugama, bhagavAnAhagautama / anAdika syAparyavasitasya savedakasya nAstyanta ra, aparyavasitatayA sadA tadbhAvAparityAgAt anAdikasya saparyavasitasyApi nAstyantara, anAdisaparyavasito hyapAntarAle upazamazreNimapratipadya bhAvikSINavedo na ca kSINavedasya punaH savedakatva pratipAtAbhAvAt, sAdikasya saparyavasitasya savadakasya jaghanyenaika samayamantara, dvitIyavAramupazamazreNi pratipannasya vedopazamasamayAnantara kasyApi maraNasambhavAt, utkarSeNAntarmuhUrta dvitIya vAramupazamazreNi pratipannasyopazAntavedasya zreNisamApterUz2a puna savedakatvAbhAvAt / avedakasUtre sAdikasyAparyavasitasyAvedakasya nAstyantara, kSINavedasya puna. savedatvAbhAvAt, vedAnA nirmUlakASakaSitatvAt sAdikasya saparyavasitasya jaghanyenAntarmuha taM, upazamazreNisamAptau savedakatve sati punarantarmuhUrtenopazamazreNilAbhato'vedakatvopapatte , utkarSa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80, to'nanta kAla, anantA utsapiNyabasapiNya kAlata , kSetranA'pArddhapudgalaparAvarta dezona, ekavAramupazreNi pratipadya tatrAvedakA bhUtvA zraNisamAptau savedakatve sati punaretAyatA vAlena zreNipratipattAvavedakatvopapatte / alpabahutvamAha-'eesi Na bhate / jIvA' ityAdi--pUrvavat / prakArAntareNa dvaividhyamAha- 'ahave' tyAdi, athavA dvividhA sarvajIvA. prajJaptAstadyathA-sakaSAyikAzca akaSAyikAzca, saha kapAyA yeSA yairvA te sakASAyA ta eva akaSAyikAH prAkRtatvAt svArthe ikpratyaya , eva na vidyante kaSAyA yeSA te akaSAyA , 2 evAkaSAyikA / samprAta kAyasthitimAha-'sakasAiyamse' tyAdi, sakaSAyikasya vividhasyApi saciTThaNA kAyasthitirantara ca yathA savedakasya, prakaSAyikasya dvividhabhedasyApi kAyasthitirantara ca yathA'vedakasya taccaivam -'sakasAie Na bhate / 'sakasAiya' ti kAlato kevacira hoi ? goyamA / sakasAie tivihe pannatte, tajahA-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie, sAie vA sapajjavasie, tattha je se sAie sapajjavasie se jahaNNaNa atomuhatta, ukkoseNa aNata kAla-aNatA prosappaNiussappiNIo kAlato khettato avaDDhapoggalapariyaTTa desUNa, akasAie Na bhate ! akasAiya tti kAlo kevacira hoi ? goyamA ! akasAie- duvihe paNNatte, tajahA-sAie vA apajjavasie, sAie vA sapajjavasie, tattha Na je sAie sapajjavasie se jahaNNaNa ekka samaya ukoseNa aMtomuhutta / sakasAiyassa Na bhate ! atara kAlato kevacira hoi ? goyamA / aNAiyassa apajjavasiyassa natthi pratara, aNAiyassa sapajjavasiyassa natthi atara, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNeNa ekka samaya ukkoseNa atomuhutta, akasAiyassa Na bhate / kevaiya kAla atara hoi ? sAiyassa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ (85) apajjavasiyamma Natthi atara, sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNaNa atomuhutta ukkoseNa anata kAla jAva avaDDha poggalapariyaTTa desUNa' miti,asya vyAkhyA pUrvavat / almabahutvamAha-eesi bhate / jIvANa sakasAiyANa' mityAdi prAgvat / prakArAntareNa dvaividhyamAha / hindI-bhAvArtha athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gaye hai / jaiseki sendriya aura anindriy| anagAra gautama bole-bhagavan ! sendriya jIva kAla se kaba taka rahatA hai ? ___bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama / sendriya jIva do prakAra ke hote hai-1 anAdi-ananta, ora 2 anAdi sAnta / kitu anindriya (siddha) jIva sAdi-ananta hote hai| dono prakAra ke jovo ke antara nahI hotA hai / saba se kama anindriya jIva hote hai / ina kI apekSA sendriya jIva ananta guNA adhika hote hai| athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gae hai / jaiseki sakAyika (pRthvI Adi kAya vAle , akAyika (kAya se rahita, siddh)| isI prakAra sayogI (mana,vacana,kAyA ke vyApAra vAle) aura ayogI (siddha), salezya kRSNa, nIla Adi lezyAro vAle), aura alezya lezyAo se rahita-siddha , sazarIra audArika Adi zarIra vAle), aura azarIra (zarIra-rahita, siddh)| ___sakAyika Adi sabhI jIvo kA sasthAna (avasthiti), antara, aura alpabahutva sendriya jIvo ke samAna samajhanA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) caahie| athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gae hai / jaiseki savedaka (strI, Adi veda vAle) aura avedaka (vedrhit)| anagAra gautama bole-bhagavan / savedaka jIva kitane prakAra ke hote hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA--gautama ! savedaka jIva tIna prakAra ke hote hai| jaiseki-1-anAdi-ananta, 2-anAdisAnta, 3-sAdi-sAnta / ina me se jo sAdi-sAnta jIva hai, una kI avasthiti jaghanya antarmuhUrta, aura utkRSTa ananta kAla taka hai / yAvat kSetra se *dezona apArdha pudgala parivartana taka hai| ___ anagAra gautama bole-bhadanta / avedaka jIva kAla kI apekSA se kaba taka rahatA hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama | avedaka jIva do prakAra ke kahe gaye hai / jaiseki-1-sAdi-ananta aura 2-sAdisAnta / ina me se jo sAdi sAnta hai, unakI jaghanya sthiti eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hotI hai| anagAra gautama bole-bhagavan ! savedaka jIva kA antara kitane samaya kA hotA hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama | anAdi-ananta tathA anAdi-sAnta savedaka jIva kA antara nahI hotA hai| kitu sAdi-sAnta savedaka jIva kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta kA hotA hai / *pudgalaparivartana ke artha ke lie dekho, zrI jainasiddhAnta bosasagraha bhAga 3, pRSTha 138 / -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (83) anagAra gautama bole-bhagavan / avedaka jIva kA antara kitane samaya kA hotA hai ? __bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama | sAdi-ananta avedaka jIva kA antara nahI hotA hai, kintu sAdi-sAnta avedaka jIva kA antara jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hotA hai / yAvat kSetra se dezona apArdha pudgalaparAvartana kA hotA hai| savedaka aura avedaka jIvo kA alpa-bahutva isa prakAra hai saba se kama avedaka jIva hai, aura savedaka ina se anata gaNA adhika hai| sakaSAyI aura akaSAyI jIvo kA antara savedaka jIvo ke samAna samajhanA caahie| athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gae hai| jaise ki-salezya (kRSNa Adi lezyAo vAle) aura alezya (lezyAoM se rahita) / saba se kama alezya hai, salezya ina se ananta guNA adhika hote hai| mUla pATha *NANI ceva aNNANI ceva / NANI Na bhate ! kAlao0 ? 2 duvihe paNNatte-sAtIe vA apajjavasie, sAdIe vA sapajjavasie / tattha Na je se sAdIe sapajja * jJAninazcaiva ajJAninazcaiva / jJAnI bhadanta | kAlata.. ? 2 dvividha. prajJapta. / sAdiko vA aparyavasita., sAdiko vA saparyavasita. / tatra ya sAdika saparyavasita., sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa SaTSaSTi-sAgaropamAni sAtirekANi / ajJAnino yathA savedakA /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1581 vasite, se jahaNeNa atomuhutta ukkoseNa chAvoTUsAgarovamAi sAtiregAi, aNNANI jahA savedayA / gANissa aMtara - jahaNeNa atomuhutta, ukkoseNa aNata kAla, avaDDha poggala pariyaTTa desUNa / aNNANiyassa doha vi AdillANa Natthi atara, sAdiyassa sapajjavasiyassa jahaNeNa atomuhutta, ukkoseNa chAvaTThi sAgarovamAi sAiregAi / appAbahu savvatthAvA NANo aNNANI aNataguNA / ahavA duvihA savvajIvA paNNattA - sAgarovauttA ya aNAgArovauttA ya, saciTThaNA aMtara ca jahaNeNa ukkoseNa vi antomuhutta, appAbahu sAgarovauttA saMkhe 0 / saMskRta - vyAkhyA havetyAdi athavA dvividhAH sarvajIvA prajJaptAstadyathA - - salezyAzca jJAnino'ntaram -- jaghanyena antarmuhUrtama utkarSeNa ananta kAlam, apAdha pudgala parivarta dezonam / ajJAnino dvayorapi zrAdyayornAstyantaram / sAdikasya saparyavasitasya jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa SaTSaSTi sAgaropamAni sAtirekAni / alpabahutvam -- sarvastokA jJAnina, nino'nantaguNA / zrajJA athavA dvividhA sarvajIvA prajJaptA / sAkAropayuktAzca nAkAropayuktAzca / sasthAnam, antara ca jaghanyena utkarSeNApi antarmuhUrtam / alpabahutvam -- sAkAro0 sakhya0 /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ (85) alezyAzca, tatra salezyasya kAyasthitirantara cAsiddhasyeva, alezyamya kAyasthitirantara ca yathA siddhasya / alpabahutva prAgvat / bhUyaH prakArAntareNa dvaividhyamAha- ahave tyAdi, athavA dvividhA sarvajIvA prajJaptAstadyathA-jJAninazca ajJAninazca, jJAnameSAmastIti jJAnina , na jJAnino'jJAnina mithyAjJAnA ityartha / samprati kAyasthitimAha -- 'NANI Na' mityAdi-praznasUtra sugamam / bhagavAnAha-gautama | jJAnI vividha prajJaptastadyathA-sAdiko vA aparyavasita., sa ca kevalI kavalajJAnasya sAdyapayavasitatvAt, sAdiko vA saparyavasino matijJAnAdimAna, matijJAnAdInA chAmthikatayA sAdisaparyavasitatvAt / tattha Na' mityAdi, tatra yo'sau sAdika saparyavasita sa jaghanyenAntamahattaM, samyaktvasya jaghanyata etAvanmAtrakAlatvAt samyakatvavatazca jJAnitvAt yathoktam-samyagdRSTAna mityAdRSTeviparyAsa' iti utkarSata SaSThaSaSTi sAgaropamANi sAtirekANi samyagdarzanakAlasyApyutkarSata etAvanmAtratvAt, apratipatitasamyaktvasya vijayAdigamanazravaNAt, tathA ca bhASyam do vAre vijayAisu gayassa tinni'ccue ahava tAi / airega nara-bhaviya nANAjIvANa savvaddhA* // 1 // aNNANI Na bhte| 'ityAdi praznasUtra sugamam bhagavAnAha-gautama / ajJAnI trividha prajJaptastadyathA-anAdiko vA'paryasita , anAdikA vA saparyavasitaH, tatrAnAdyaparyavasito yo na jAtucidapi siddhi gantA, anAdisaparyavasito yo'nAdimithyAdRSTi samyaktvamAsAdyApratipatitasamyaktva eva kSaSakazreNiM pratipatsyate, sAdisaparyavasita. samyagdRSTibhUtvA jAtamithyAdRSTi: sa jaghanyenAntarmuhUrta samyaktvAt pratipatya punaranta *dvau vArau vijayAdiSu gatasya athavA trInacyute tAni / atireko nara-bhavika nAnAjIvAnA sarvArddhA // 1 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (86) mahartena kasyApi samyagdarzanAvApti-sambhavAt, utkarSeNAnanta kAlaM anantA utsapiNyavapiNya kAlata ,kSetrato'pAdhdaM pudgalaparAvarta dezonam / sAmpratamantara pratipAdayati- NANissa Na bhate !' ityAdi, jJAnino bhadanta / atara kAlata' kiyaccira bhavati ?, bhagavAnAhagautama | sAdikasyAparyavasitasya nAstyantaram, aparyavasitatvena sadA tadbhAvAparityAgAt, sAdikasya saparyavasitasya jaghanyato'ntarmuhUrta, etAvatA mithyAdarzanakAlena vyavadhAnena bhUyo'pi jJAnAbhAvAt, utkarSaNa ananta kAla, anannA utsapiNya vasappiNya kAlata , kSetrato'pArddha pudgalaparAvarta dezona, samyadRSTe samyaktvAtpratipatitasyaitAvanta kAla mithyAtvamanubhUya tadanantaramavazya samyaktvAsAdanAt-'aNNANissa Na bhate / ' ityAdi praznasUtra sugama, bhagavAnAha-gautama / anAdyaparyavasitasya nAmtyantaram, aparyavasitatvAdeva, anAdisaparyavasinasyApi nAstyannara avAptakevalajJAnamya pratipAtAbhAvAt / sAdisaparyavasAnasya jaghanyenAntarmuhUrta, jaghanyasya samyagdarzanakAlasyaitAvanmAtratvAt, utkarSata SaTaSaSTi sAgaropamANi sAnirekANi, etAvato'pi kAlAvaM samyagdarzanapratipAte satyajJAnabhAvAt / alpabahutvasUtra prAgvat / prakArAntareNa dvaividhyamAha - 'ahave' tyAdi, athavA dvividhA sarvajIvA prajJaptAstadyathA-sAkAropayuktAzca, anAkAropayuktAzca / samprati kAyasthitimAha'sAgArovauttA Na bhate' iha chadmasthA eva sarvajIvA vivakSitA, na kevalino'pi vicitratvAt sUtragate' riti dvayAnAmapi kAyasthitAvantare caikasAmayiko'pyucyeta / alpabahutva-cintAyA sarvastokA anAkAropayuktA., anAkAropayogasya stokakAlatayA pRcchAsamaye teSA stokAnAmevAvApyamAnatvAt / sAkAropayuktAH saGkhyeyaguNA , anAkAropayogAddhAta. sAkAropayogAddhAyAH saGkhayeyaguNatvAt /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 87 ) hindI- bhAvArtha athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gae hai / jaiseki jJAno aura ajJAnI / anagAra gautama bole- bhagavan / jJAnI jova kaba taka rahate hai ? / jJAnI jIva do bhagavAna mahAvIra ne kahA- gautama prakAra ke hote hai / jaiseki - sAdi - ananta, aura sAdi - sAnta / ina me jo jIva sAdi - sAnta hote hai, unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika 66 sAgaropama kI hotI hai / ajJAnI jIvo ko savedaka jIvo ke samAna samajhanA cAhie / jJAnI jIvo kA antara javanya antarmuhUrta, utkRSTa anantakAla taka hotA hai / anantakAla ke bhI ananta bheda hote hai, kintu prastuta me usa ananta kA grahaNa karanA cAhie jisame kucha kama pArdha pudgala parAvartana jitanA samaya laga jAtA hai / pahale do prakAra ke ajJAnI jIvo kA antara nahA hotA hai, parantu sAdi- sAnta ajJAnI jIvo kA jaghanya antara antarmuhUrta, aura utkRSTa antara kucha adhika 66 sAgaropama taka hotA hai / ina jIvo kA alpabahutva isa prakAra hai saba se kama jJAnI jIva hai / ina ko apekSA ajJAnI jIva anantaguNA adhika hai / athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gae hai / jaiseki - 1 - sAkAropayukta (jJAnopayoga vAle), 2- anAkAropayukta ( darzanopayoga vAle ) / TIkAkara ke matAnusAra yahA sarvajIva zabda se chadmastha jIvo kA hI grahaNa karanA sUtrakAra ko iSTa hai / unake kathanAnusAra yahA kevalI aura siddha jIvo kA grahaNa nahI karanA caahie| ina dono prakAra ke jIvo kA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ (88) avasthitikAla aura antarakAla jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai| ina kA alpabahutva isa prakAra hai saba se kama anAkAropayoga vAle jIva hai, aura sAkAropayoga vAle jIva ina kI apekSA sakhyeya guNA adhika hai / mUla pATha ahavA duvihA savvajovA paNgattA, tajahA-AhAragA ceva aNAhAragA ceva / AhArae Na bhate | jAva kevacira hoti ? goyamA / AhArae duvihe paNNatte, tajahA--- chaumatthaAhArae ya kevaliAhArae ya / chaumatthaAhArae Na jAva kevacira hoti ? goyamA | jahaNNeNa khuDDAga bhavaggahaNa dusamayaUNa, ukko0 asakhejja kAla jAva kAla0 khettao agulassa * athavA dvividhA sarvajIvA prjnyptaaH| tadyathA-AhArakAzcaiva, anAhArakAzcaiva / AhArako bhadanta | yAvat kiyaccira bhavati ? gautama / AhArako dvividha prajJapta / tadyathA-chadmasthAhArakazca, kevali-pAhArakazca / chadmasthAhArako yAvat kiyaccira bhavati ? gautama! jaghanTena kSullaka bhavagrahaNa dvisamayonama, utkarSeNa asakhyeyakAla yAvat kAla0, kSetrato'gulasya asakhyeyabhAgam / kevali-mAhArako yAvat kiyaccira bhavati ? gautama | jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa dezonA pUrnakoTi. / anAhArako bhadanta / kiyaccira ? gautama ' anAhArako dvividha prajJapta / tadyathA-chadmasthAnAhArakazca, kevali-anAhArakazca /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ asakhejjatibhAga | ( 89 ) Na jAva kevacira hoi ? kevala AhAra goyamA / jahaNeNa atomuhutta ukkoseNa desUNA 1 yonist | aNAhArae Na bhate / kevacira0 ? chadmasthAnAhArako yAvat kiyaccira bhavati 0? gautama / jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa dvau samayau / kevali - anAhArako dvividha prajJaptaH, tadyathA - siddha kevali - anAhArakazca bhavasthakevali - anAhArakazca / siddhakevala anAhArako bhadanta / kAlata kiyaccira bhavati ? sAdikosparyavasita / bhavastha ke bali- anAhArako bhadanta / katividha prajJapta ? bhavasthakevalimanAhArakA dviviva prajJapta - sayogibhavastha ke vali-anAhArakaraca, yogi bhavastha kevali - anAhArakazca / sayogI bhavasthakevali-pranAhArako bhadanta 1 kAlata kiyaccira0 ? zrajaghanyAnutkarSeNa trIn samayAn / zrayogibhavastha kevali0 jaghanyena zrantarmuhUrtam, utkarSeNa zrantarmuhUrtam 1 chadmasthAhArakasya kiyantaM kAlamantaram 0 ? gautama / jaghanyena eka samayam, utkarSeNa dvau samayau / kevali prahArakasya antaram - ajaghanyAnutkarSeNa trIn samayAn / chadmasthAnAhArakasyAntaram -- jaghanyena kSullaka bhavagrahaNa dvisamayonam, utkarSeNa prasakhyeya kAla yAvad agulasyAsakhyeyabhAgam / , siddha-kevali-anAhArakasya sAdikasya aparyavasitasya nAstyantara, sayogibhavastha-kevali-anAhArakasya jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNApi / ayogibhavasthakevala-anAhArakasya nAstyantaram / eteSA bhadanta ! AhArakANAmanAhArakANAJca katare katarebhyo'lpA bahavaH ? gautama ! sarvastokA anAhArakA, prAhArakA asakhyeyAH /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 90) goyamA ! aNAhArae duvihe paNNatte, tajahAchaumatthaaNAhArae ya kevaliaNAhArae ya / chaumatthaaNAhArae Na jAva kevacira hoti ? goyamA? jahaNNeNa ekka samaya ukkosseNa do samayA / kevaliaNAhArae duvihe paNNatte, tajahAsiddha-kevaliaNAhArae ya bhavatthakevaliaNAhArae ya / siddha-kevali-aNAhArae Na bhate ! kAlao kevacira hoti ?, sAtie apjjvsie| bhavatthakevali-aNAhArae Na bhate / kaivihe paNNatte? bhavatthakevali-aNAhArae duvihe paNNatte-sajogibhavatthakevaliaNAhArae ya ajogibhavatthakevaliaNAhArae y| ____sajogibhavatthakevaliaNAhArae Na bhate | kAlao kevacira hoti ?, ajahaNNamaNukkoseNa tiNNi smyaa| ajogibhavatthakevaliaNAhArae jaha0 ato0, ukko0 aMtomuhattaM / chaumatthaAhAragassa kevaliya kAla ataraM0 ?, goyamA ! jahaNNeNa ekka samaya, ukko0 do smyaa| kevaliAhAragassa aMtara-ajahaNNamaNukkoseNa tiNNi samayA / chaumatthaaNAhAragassa atara
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 91 jahaNNeNa khuDDAgabhavaggahaNa dusamayaUNa ukko0asakhejja kAla jAva agulassa asakhejatibhAga / siddha kevaliaNAhAragassa sAtIyassa apajjavasiyassa Natthi atara / sajogibhavatthakevaliaNAhAragassa jaha0 ato0 ukkoseNa vi, ajogibhavatthakevaliagAhAragassa Natthi atr| eesi Na bhate / AhAragANa agAhAragANa ya kayare 2 hito appAbahu0 ? goyamA / savvatthovA aNAhAragA, AhAragA askhejjaa| saskRta-vyAkhyA 'ahave' tyAdi, athavA dvividhA sarvajIvAH prajJaptAstadyathAAhArakAzca anAhArakAzca / adhunA kAyasthitimAha- 'pAhArage Na bhate / ' ityAdi / praznasUtra sugama, bhagavAnAha-gautama | pAhArako dvividha prajJaptastadyathA-chadmasthAhAraka kevalyAhAraka , tatra chadmasthAhArako jaghanyeva kSullakabhavagrahaNa dvi samayona, etacca jaghanyAdhikArAdvigraheNAgatya kSullakabhavagrahaNavatsUtpAde paribhAvanIya, tatra yadyapi nAma lokAntaniSkuTAdAvutpAde catu sAmAyikI paJcasAmayikI ca vigrahagatirbhavati tathA'pi bAhulyena trisAmayikyeveti tAmevAdhikRtya sUtramidamuknam / itthamevAnyeSAmapi pUrvAcAryANA pravRtti darzanAt uktaJca-"eka dvau vA 'nAhAraka:" (tattvA0 a0 2 sU0 31)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 92 ) iti, zrimAmayikyA ca vigrahagatAvAdyau dvo samayAvanAha raka iti tAbhyA hInamukta, utkarSato'saGkhacaya - kAlam, amaGkhayayA utmappiNyavasapiNya kAlata , kSetrato'Da gRlasyAsaGkhayeyo bhAgaH, pimukta bhavati? - aDa gulamAtrakSetrAi galAsaGkhayeyabhAge yAvanta AkAzapradezAstAvanta: pratisamayamekaikapadezApahAre yAvatA kAlena nirlepA bhavanti tAvatya utsappiNyavasapiNya iti, tAvanta hi kAlamavigraheNotpAdyate, avigrahotpattau ca satatamAhAra / kevalyAhArakapraznasUtra pAThasiddha, bhagavAnAha-gautama jaghanTenAntarmata, sa cAntakat kevalI pratipattavyaH, utkarSato dezonA pUrvakoTI, sA ca pUrvakoTayAyuSo navavarSAdArabhyotpannakevalajJAnasya pribhaavniiyaa| anAhArakaviSaya sUtramAha-'anAhArae Na bhate / ityAdi praznasUtra sugamam, bhagabAnAha-gautama / anAhArako dvividha prajJapta -chadmastho'nAhAraka: kevalyanAhArakazca / chadamasthAnAhArakapraznasUtra sugamam / bhagavAnAha- gautama / jaghanyata eka samaya, jaghanyAdhikArAdvi sAmayikI vigrahagatimapekSyetadavasAtavya, utkarSato dvau samayau trisAmayikyA eva vigrahagaterbAhulyenAzrayaNAta / Aha ca cUrNikRt'yadyapi bhagavatyA catu -sAmayiko'nAhAraka uktastathA'pyatra nAGgIkriyate, kAdAcitko'sau bhAvo yena, bAhulyamaivAGgIkriyate, bAhulyAcca samayadvayameve' ti / kevalyanAhArakasUtra pAThasiddha, bhagavAnAha-gautama / kevalyanAhArako dvividha. prajJaptastadyathA bhavasthakevalyanAhAraka siddha kevalyanAhAraka / siddhakevaliaNAhArae Na bhate / ' ityAdi prazna-sUtra sugamam / bhagavAnAha-gautama / sAdikAparyavasitaH, siddhasya sAdyaparyavasitatayA'nAhArakatvasyApi tadviziSTasya tathAbhAvAt / 'bhavatthakevaliaNAhArae Na bhte|' ityAdi prazna-sUtra sugamam, bhagavAnAha-gautama / bhavasthakevalyanAhArako dvividha prajJapta - sayogi bhavasthakevalyanAhArako'yogibhavasthakevalyanAhArakazca, tatrAyogibhavasthakevalyanAhArakapraznasUtra
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 93 ) sugama, bhagavAnAha - gautama / jaghanyenApyantarmuharttamutkarSato'pyantarmuharttam, prayogitva nAma hi zailezyavasthA tasyA niyamAdanAhAraka audArikAdikAyayogAbhAvAt, zailezyavasthA ca jaghanyata utkarSatazcAntarmuhUrta, navara jaghanyapadAdutkRSTamadhikamavaseyam, anyathobhayapadopanyAsAyogAt / 'sajogibhavatthakevalipraNAhArae Na bhate / " ityAdi praznasUtra sugama, bhagavAnAha - gautama / ajaghanyotkarSeNa traya samayA, te cASTasAmayika - kevalisamudghAtAvasthAyA tRtIyacaturthapaJmarUpAH teSu kevalakArmmaNakAyayogabhAvAt uktaJca - - kArmmaNazarIrayogI caturtha ke paJcake tRtIye ca / samayatraye'pi tasmAdbhavatyanAhArako niyamAt // 1 // sAmpratamantara cintayannAha - - chaumatthAhArayassa Na bhate / ' ityAdi / chadmasthAhArakasya bhadanta / antara kAlata kiyaccira bhavati ? bhagavAnAha - gautama / jaghanyeka samayamutkarSato dvo samayo, yAtrAneva hi kAlo jaghanyata utkarSatazca chadmasthAnAhArakasya tAvAnAhArakasyAntarakAlaH, sa ca kAlo jaghanyenaika samaya, utkarSato bAhulyamaGgIkRtya vyavahriyamANAyA trisAmayikyA vigrahagatI dvau samayAvityAhArakasyApyantara tAvaditi / kevalyAhArakapraznasUtra sugamam, bhagavAnAha - gautama ! ajaghanyotkarSeNa traya. samayA', kevalyAhArako hi sayogibhavastha kevalI, tasya cAnAhArakatva trIneva samayAn yathokta prAgityantara kevalyAhArakasya tAvaditi / sampratyAhArakasyAntara cicintayiSu prathamatazchadma sthAnAhArakasyAha'chaumatthANAhArayassa Na bhate ! ' ityAdi praznasUtra sugamam, bhagavAnAha --- gautama / jaghanyena kSullakabhavagrahaNa dvisamayona, utkarSato'saGkhayeya kAla yAvadaDa, gulasyAsaGkhyeyo bhAgaH, yAvAneva hi chadmasthAhArakasya kAlastAvAnaiva chadmasthAnAhArakasyAntara, chadmasthAhArakasya ca jaghanyata kAlo'ntarmuhUrttamutkarSato'saGkhayeyA utsappiNyavasaviNyaH kAlata, kSetrato'Da gulasyAsaGkhyeyo bhAgaH, etAvanta kAla satatamavi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 94) graheNotpAdasambhavAt, tatazchadmasthAnAhArakasya jaghanyatra utkarSatazcetAvadantaramiti / atha sthAne 2 kSullakabhavagrahaNamityukta tatra kSullakabhavagrahaNamiti ka zabdArtha ?, ucyate, kSulla laghustokamityeko'rtha , kSullameva kSullakam-ekAyuSkasavedana kAlo bhavastasya grahaNa-sabandhana bhavagrahaNa, kSullaka ca tad bhavagrahaNa ca kSullakabhavagrahaNa, taccAvalikAtazcintyamAna SaTpaJcAzadadhikamAvalikAzatadvayam, athakasmin prAnaprANe kiyanti kSullaka bhavagrahaNAni bhavanti ? ucyate-kiJcitsamadhikAni saptadaza / kathamiti ceducyate-iha muhartamadhye sarvasaGkhayeyA paJcapaSTi sahasrANi paJcazatAni SaTtrizAni kSullakabhavagrahaNAnA bhavanti, yata ukta cUNau - pannaTThisahassAi paceva sayA havati chattIsA / khuDDAgabhavaggahaNA havati atomuttami // 1 // pAnaprANAzca muhUrta trINi sahasrANi saptazatAni trisaptatyadhikAni, uktaJca- tinni sahassA satta ya sayAi tevattari ca uusaasaa| esa muhutto bhaNiyo savvehi aNatanANohi // 1 // tato'tra trairAzikarmAvatAra yadi trisaptatyadhikasaptazatottaraistribhi sahasra rucchvAsAnA paJcaSaSTi sahasrANi paJcazatAni dizAni kSullakabhavagrahaNAnA bhavanti tata ekenocchvAsena kiM labhAmahe? raashitrysthaapnaa3773|65536|1|| atrAntyarAzinA ekakalakSaNena madhyarAzerguNanAjjAta sa tAvAneva, 'ekena guNita tadeva bhavatIti nyAyAt, tata Adyena rAzinA bhAgaharaNa, labdhA. saptadaza kSullakabhavA zeSAstvazAstiSThanti, tatra trayodaza zatAni paJcanavatyadhikAni, uktatva sattarasa bhavaggahaNA khuDDANa bhavati aannupaannmi| terasa ceva sayAi pacANai ceva asANa // 1 // arthatAvadbhiraze kiyatya prAbalikA labhyante ? ucyate, samadhikacaturnavati / tathAhi-SaTpaJcAzadadhikena zatadvayenAvalikAnA trayodaza zatAni paJcanava tAni guNyante, jAtAni trINi lakSANi saptapaJcAzatsahasrANi zatameka viMzatyadhika 357120, chedarAzi: sa
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ eva 3773, labdhA caturnavatirAvalikA. zeSAstvazA avalikAyAstiSThanti caturviMzati zatAni aSTapaJcAzAni, cheda sa eva 2458/3773, eva yadA ekasminnAnaprANe prAvalikA saGkhayAtumizyante tadA saptadaza dvAbhyA SaTpaJcAzadadhikAbhyA zatAbhyA guNyante, guNayitvA coparitanAzcaturnavatirAvalikA prakSipyante, tata pAvalikAnA catuzcatvAriMzat zatAni-SaT catvArizAni bhavanti, uktaJca ekko u ANupANU, coyAlIsa sayA u chAyAlA / AliyapamANeNa aNatanANIhi niddiTTo // 1 // yadi punarmaharte prAvalikA saGkhyAtumipyante tata etAnyeva catuzcatvArizacchatAni trisaptatyadhikAni bhavantIti saptatricchazataistrisaptatyadhikaMrguNyante, jAtA ekA koTI saptaSaSTiH zatasahasrANi catu saptati sahasrANi saptazatAni aSTApaJcAzadadhikAni 16774758, ye'pi cAvalikAyA azAzcaturviMzatizatAni aSTapaJcAzadadhikAni 2458 te'pi muhUrtagatoccha vAsarAzinA 3773 guNyante, prasyaiva chedasya te azA ityAvalikAnayanAthaM tenaiva bhAgo hriyate, labdhAstAvatya evAvalikAzcaturvizatizatAnyaSTApaJcAzAni 2458, tAni mUlarAzau prakSipyante, jAtA mUlarAzirekA koTi saptraSaSTilakSA. saptasaptati sahasrANi dve zate SoDazottare, etAvatya prAvalikA muhUrte bhavanti, yadi vA muhUrtagatAnA kSullakabhavagrahaNAnA paJcaSaSTi-sahasrANi paJcazatAni TvizAni ekbhavagrahaNapramANena SaTpaJcAzena zatadva yenAvalikAnA guNyante tathA'pi tAvatya evAvalikA bhavanti, uktaJca "egA koDI sattaTTi lakkha sattattarI sahassA ya / dA ya sayA solahiyA AvaliyApro muhuttami // 1 // eva ca yaducyate 'sakhejjAo AvaliyAo ege UsAsanIsAse' ityAdi tadatIva samIcInamiti kRta prasaDa gena, prakRta prstumH| tatra sayogibhavasthakevalyanAhArakasyAntaramabhidhitsurAha-'sajogibhavatthakevalinaNAhArayassa Na bhate!' ityAdi praznasUtra sugamam, bhagavAnAha
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 96 ) gautama ! jaghanyenApyantarmuhUrtamutkarSeNApyantarmuhUrta samudghAtapratipatteranantaramevAntarmuhUrtena zailezIpratipattibhAvAt navara jaghanyapadAdutkRSTapada vizeSAdhikamavasAtabya anyathobhayapadopanyAsAyogAt ayAgibhavasthakevalyanAhArakasUtre nAstyantaram, ayogyavasthAyA sarvasyApyanAhArakatvAt / eva siddhasyApi sAdyaparyavasitasyAnAhArakasyAntarAbhAvo bhAvanIya , sAmpratameteSAmAhArakAnAhArakANAmalpabahutvamAha- eesi Na bhate / ' ityAdi praznasUtra sugamam, bhagavAnAha-gautama sarvastokA anAhArakA, siddhavina hagatyApanna samudghAta-gatasayogikevalyayogikevalinAmevAnAhArakatyAt tebhya AhArakA asaGkhayeyaguNA , atha siddhebhyo'nantaguNA vanaspatijIvAste ca prAya AhArakA ityanantaguNA katha na bhavati ? ucyate, iha pratinigodamasaGkhayeyo bhAga. pratisamaya sadA vigrahagatyApannAlabhyate, anAhArakA. - *viggahagaimAvannA kevaliNo samuhayA ajogI ya / siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA // 1 // itivacanAt tato'saTTayeyaguNA evAhArakA ghaTante nAnantaguNA iti / prakArAntareNa bhUyo dvaividhyamAha / hindI-bhAvArtha athavA sarvajIva do prakAra se kahe gae hai / jaisekiAhAraka aura anAhAraka / anagAra gautama bole-bhadanta ! jIva AhAraka kaba taka raha sakate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! AhAraka jIva do prakAra ke hote hai / jaiseki-chadmastha--AhAraka, aura kevaliyAhAraka / anAgora-gautama bole-bhadanta / chadmastha jIva AhAraka * vigrahagatyApannA' kevalina. samuddhatA ayoginazca / siddhAzcAnAhArA: zeSA AhArakA jIvA ||shaa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 97) kaba taka rahatA hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! jaghanya kSallakabhavagrahaNa me do samaya kama kAla taka / kSullaka bhavagrahaNa kA artha hotA hai-256 AvalikAo kA eka bhava karanA / utkRSTa kAla yAvat asakhyAta utsarpiNo-avasarpiNo kAla taka / kSetra se agula ke asakhyAtave bhAga taka / arthAt agula ke asakhyAtame bhAga meM jitane prakAza pradeza hai uname se eka-eka AkAza-pradeza ko eka-eka samaya me nikAlane para, ji ne samaya me sAre AkAza pradeza nikAle jAsake utane utsarpiNo aura avasarpiNI kAla taka chadamastha jIva AhAraka rahate hai| anagAra gautama bole-bhadanta / kevalI bhagavAna AhAraka kaba taka rahate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa kucha kama karoDa pUrva kAla taka / anagAra gautama bole-bhadanta / jIva anAhAraka kaba taka rahate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama / anAhAraka jIva do prakAra ke hote hai / jaiseki-chadmastha anAhAraka aura kevalI anAhAraka / chadmastha anAhAraka jaghanya eka samaya taka, aura utkRSTa do samaya tk| kevalI anAhAraka do prakAra ke kahe gaye hai| jaiseki-siddha kevalI anAhAraka, aura bhavastha kevalI anaahaark| anagAra gautama bole-bhadanna / siddhakevalI jIva anAhAraka kaba taka rahate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama sAdi-ananta kAla tk|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 98 anagAra gautama bole-bhadanta / bhavastha kevalI jIva anAhAraka kitane prakAra ke hote hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA---gautama / bhavasthakevalI anAhAraka jIva do prakAra ke hote he| jaseki-sayogI bhavastha kevalI anAhAraka aura ayogI bhavastha kevalI anaahaark| __ anagAra gotama bole-bhadanta / sayogo bhavastha kevalI jIva anAhAraka kaba taka rahate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama / sayogI bhavastha kevalI jIva jaghanya aura utkRSTa tIna samaya taka anAhAraka rahate hai| aura ayogIbhavastha kevalI jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta anAhAraka rahate hai / anagAra gautama bole-bhadanta / chadmastha AhAraka jIva kA antarakAla kitanA hotA hai ? / ___ bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama | jaghanya eka samaya aura utkRSTa do samaya taka / kevalo AhAraka jIva kA antarakAla jaghanya aura utkRSTa tIna samaya taka hotA hai| chadmastha anAhAraka jIva kA antarakAla-jaghanya do samaya kama kSullakabhavagrahaNa taka aura utkRSTa asakhyAta kAla taka hotA hai. yAvata kSetra kI apekSA agUla kA asakhyAtavA bhaag| siddhakevalI anAhAraka jIva sAdi-ananta hote hai, isalie unakA antara nahI hotA hai / sayogIbhavastha kevalI anAhAraka jIva kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hI hotA hai / ayogI bhavastha kevalI anAhAraka jIva kA antara nahI hotA hai| __ anAgAra gautama bole-bhadanta ! ina AhAraka aura anAhAraka jIvo me kauna alpa hai aura kauna adhika hai ?
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 99 ) bhagavAna mahAvIra ne kahA- gotama / saba se kama anAhAraka jIva hote hai aura AhAraka jIva ina se asaMkhyAta guNA adhika hote hai / mUla pATha * ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, tajahA sabhAsagA abhAsagA ya / sabhAsae Na bhate / sabhAsae tti kAlao kevacira hoti ? goyamA 1 jahaNeNa ekka samaya ukkoseNa atomuhutta / o * athavA dvividhA sarvajIvA prajJaptA / tadyathA - sabhASakA, prabhASakAzca / sabhASako bhadanta / 'sabhASaka' iti kAlata kiyaccira 1 bhavati ? gautama / jaghanyena eka samayam, utkarSeNa prantarmuhUrtam / prabhASako bhadanta 1 ? gautama / zrabhASako dvividha prajJapta / sAdiko vA paryasita, sAdiko vA saparyavasita / tatra ya sa sAdika saparyavasita, sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa ananta kAlam, anantA utsarpiNyavasarpiNyo vanaspatikAla / bhASakasya bhadanta / kiyatkAlamantara bhavati ? jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa zrananta kAla vanaspatikAlaH / prabhASakasya sAdikasya aparyavasitasya nAstyantaram / sAdikasaparyavasitasya jaghanyena eka samayam, utkarSeNa antarmuhUrtam / alpabahutvamsarvastokA bhASA, prabhASakA anantaguNA / athavA dvividhA sarvajIvAH / sazarIriNazca prazarIriNazca / azarIriNo yathA siddhA, stokA prazarIriNa / sazarIriNa anantaguNAH /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 100) abhAsae Na bhate ! 0? goyamA | , abhAsae duvihe paNNatte-sAie vA apajjavasie, sAtIe vA sapajjavasie, tattha Na je se sAie sapajjavasie se jahaH ato0 ukko0 aNata kAla, aNatA ussappiNIosappiNIo vssstikaalo| bhAsagassa Na bhate / kevatikAla atara hoti ? jaha0 ato0 ukko0 ato0 aNata kAla vaNassatikAlo / abhAsaga0 sAtIyassa apajjavasiyassa Natthi atara, sAtIyasapajjavasiyassa jahaNNeNa ekka samaya ukko0 ato0 / appAbahu0 savvatyovA bhAsagA, abhAsagA aNataguNA / ahavA duvihA savvajIvA, sasarIrI ya asarIro ya / asarI rI jahA siddhA, thovA asarIrI,sasarIrI anntgunnaa| saskRta-vyAkhyA 'ahave' tyAdi athavA dvividhA sarvajIvA prajJaptAstAdyathA bhASakAzca prabhASakAzca, bhASamANA bhASakA itare'bhASakAH / samprati kAyasthitimAha-'sabhAsae Na bhate / '- ityAdi praznasUtra sugamam / bhagavAnAha-gautama / jaghanyenaika samaya bhASAdravyagrahaNasamaya eva maraNato'nyato vA kutazcitkAraNAttadvayApArasyApyuparamAt, utkarSeNAntarmuhUttaM, tAvanta kAla nirantara bhASAdravyagrahaNanisargasambhavAt / tata urdhvaM jIvasvAbhAvyAnniyamata evoparamati / prabhASakapraznasUtra sugamam, bhagavAnAha-gautama ! abhASakA dvividha prajJaptastadyathA-sAdiko vA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparyavasita siddha , sAdiko vA saparyavasita sa ca pRthivyAdiH, tatra yo'sau sAdi saparyavasita sa jaghanyanAntarmuhattaM, bhASaNAduparamyAntarmuhartena kasyApi bhUyo'pi bhASaNapravRtte , pRthivyAdibhavasya vA jaghanyata etAvanmAtrakAlatvAt, utkarSato vanaspatikAla , sa cAnantA utsappiNyavasappiNya kAlata , kSetratA'nantA lokA asaGkhayeyA. pudgalaparAvartAH te ca pUdagalaparAvartI zrAvalikAyA asaGkhayeyo bhAga. etAvanta kAla banaspatiSvabhASakatvAt / sAmpratamantara cicintayiSurAha-'bhAsagassa Na bhate !' ityAdi praznasUtra sugamam, bhagavAnAha-gautama ! jaghanyenAntamahatamutkarSato vanaspatikAla , abhASakakAlasya bhASakAntaratvAt / prabhASakasUtre sAdyaparyasitasya nAstyantaramaparyavasitatvAta, sAdisaparyavasitasya jaghanyenaika samayamutkarSato'tarmuhUtrta, bhASakakAlasyAbhASakAntaratvAt, tasya ca jaghanyata utkarSatazcaitAvanmAtratvAt, alpabahutvasUtra pratItam / 'ahave' tyAdi sazarIrA.-asiddhA azarIrA.-siddhAH, tataH sarvANyapi sazarIrAzarIrasUtrANi siddhAsiddhasUtrANIva bhAvanIyAni / hindI-bhAvArtha athavA sarvajIva do prakAra ke hote hai| jaiseki-sabhASaka aura prbhaassk| anagAra gautama bole-bhadanta / sabhASaka jIva sabhASakatva rUpa se kaba taka rahate hai ? ___ bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta taka / __ anagAra gautama bole-bhadanta ! abhASaka jIva abhASakatva rUpa se kaba taka rahate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! abhASaka jIva do prakAra ke kahe gaye hai-sAdi-ananta, aura sAdi-sAnta / iname
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ (102) jo sAdi-sAnta jIva hai, unakA avasthitikAla jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa anantakAla taka / arthAt ananta utsapiNiavasarpiNiyoM taka / jisa prakAra vanaspatikAla ananta hotA hai, vaise hI ina jIvo kA bhI avasthitikAla ananta samajhanA caahie| __ anagAra gautama bole-bhadanta ! bhASaka jIvo kA antara kitane kAla kA hotA hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama / jaghanya antarmuhUrta utkRSTa vanaspatikAla, arthAt anantakAla taka hotA hai / prabhASaka sAdi-ananta jIvoM kA antarakAla nahI hotA hai| sAdi-sAnta jIvo kA antarakAla jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta hotA hai| ina kA alpabahutva isa prakAra samajhanA cAhie___ saba se kama bhASaka jIva hote hai| abhASaka jIva ina se ananta guNA adhika hote hai| athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gaye hai| jaisekisazarIrI aura ashriirii| azarIrI jIvo ko siddho ke samAna samajhanA cAhie / azarIrI kama hai, aura sazarIrI ina se anantaguNA adhika hote hai| mUla pATha ahavA duvihA savvajIvA paNNattA taMjahA-carimA ceva, acarimA ceva / - athavA dvividhAH sarvajIvAH prajJaptAH / tadyathA-caramAzcaiva acaramAzcaiva / caramo bhadanta ! carama iti kAlataH kiyaccira bhavati ?
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 103 ) carime Na bhate / carimetti kAlato kevacira hAti ? goyamA carime aNAdIe sapajjavasie / acarime duvihe - aNAtIe vA apajjavasie, sAtIe apajjavasite, doha pi Natthi atara, appAbahu savvatthovA acarimA, carimA aNataguNA / setta duvihA savvajIvA paNNattA / saMskRta - vyAkhyA ' ahave' tyAdi, caramAH - caramabhavavanto bhavyavizeSA ye setsyanti, tadviparItA acaramA:- abhavyA siddhAzca / kAryasthitisUtre caramo'nAdisaparyavasito'nyathA caramatvAyogAt / acaramasUtra'caramo dvividhaH prajJaptastadyathA - anAdiko vA'paryavasitaH, sAdiko vA'paryavasitaH, tatrAnAdyaparyavasito'bhavya, sAdyaparyavasita. siddha: / sAmpratamantaramAha - 'carimassa Na bhate !' ityAdi praznasUtra sugama, bhagavAnAha -- gautama ! zranAdikasya saparyavasitasya nAstyantara, caramatvApagame sati punazcaramatvAyogAt, acaramasyApyanAdyaparyavasitasya sAdyaparyavasitasya vA nAstyantaramavidyamAnacaramatvAt / alpabahutve - sarvasvokA acaramAH, prabhavyAnA siddhAnAmeva cAcaramatvAt, caramA anantaguNAH, sAmAnyabhavyApekSametat, anyathA'nantaguNatvAyogAt, Aha ca mUlaTIkAkAra:caramA anantaguNAH, sAmAnyabhavyApekSametaditi bhAvanIya, durlakSya: gautama | caramo anAdikaH saparyavasitaH / acaramo dvividhaH --- zranAdiko vA paryavasita, sAdiko'payavasitaH / dvayorapi nAstyantaram / alpabahutvam - sarvastokAH pracaramAH, caramA anantaguNA / samApta dvividhAH sarvajIvA: prajJaptA 2
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (104) sUtrANA viSayavibhAga" iti / sampratyupasahAramAha-'setta duvihA' te ete dvividhA sarvajIvA , atra kvacidvividhavaktavyatAsagrahaNigAthA siddhasaidiyakAe joe vee kasAyalesA ya / nANuvogAhArA bhAsasarIrI ya caramo ya // 1 // (vRttikAro malayagiri ) hindI-bhAvArtha athavA sarvajIva do prakAra ke kahe gae hai / jese ki-carama aura acarama / anagAra gautama bole-bhadanta ! carama jIva caramatvarUpa se kaba taka rahate hai ? bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! carama jIva anAdisAnta hote hai| acarama jIva do prakAra ke hote hai, jaisekianAdi-ananta aura sAdi-ananta / dono prakAra ke jIvo kA antarakAla nahI hotA hai| ina jIvo kA alpabahutva isa prakAra hai sabase kama acarama jIva hote hai, aura carama jIva ina se ananta guNA adhika mAne gae hai| isa prakAra sarvajIvoM kI vyAkhyA karane vAlA prakaraNa samApta hotA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa na0 2 yajurveda me paramAtmA kI anantatA jainadarzana kA vizvAsa hai ki karmo kA Atyantika nAza kara lene para jIva mukti ko prApta kara letA hai, paramAtmA bana jAtA hai, aura phira sadA ke lie mukti me hI vaha virAjamAna rahatA hai, usase kabhI vApisa nahI AtA hai| dUsare zabdo me, jainadarzana kI dRSTi se paramAtmA sAdi-ananta hai / paramAtmasvarUpa ko jIva ne prApta kiyA hai, isa lie vaha sAdi hai, aura paramAtmasvarUpa usa kA sadA ke lie banA rahegA, usa se kabhI vaha cyuta nahIM hogA, isalie vaha ananta hai| paramAtmA kI isa anantatA ko lekara kucha loga janadarzana para kaI taraha ke UlajalUla AkSepa karate hai| ve kahate hai ki jainadarzana kA paramAtmA kaidI hai, mukti kI kaida me vaha sadA ke lie paDA rahatA hai, isaliye vaha baddha hai, use svatantra nahIM kahA jA sakatA / logo kA aisA kahanA, samajhanA sarvathA bhrAnti-pUrNa hai, kyoki paramAtmA kA apane rUpa me sthira rahanA, nijasvabhAva me ramaNa karanA, usakI baddhatA yA paratatratA kA kAraNa nahIM kahA jA sakatA / baddhatA yA paratatratA kA kAraNa paravazatA hotI hai| svabhAva-sthiratA ko kabhI baddhatA yA paratatratA kA rUpa nahI diyA jA sktaa| yadi kevala svabhAva-sthiratA ko hI baddhatA kA pratIka mAna liyA jAyagA, phira to sasAra kA koI bhI tattva svatantra nahI kahA jA sakatA / kyoki vastu kA apanA koI na
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106) koI svabhAva avazya hotA hai, aura usa me vaha avasthita bhI rahatA hai| vaidikadarzanasammata paramAtmA ko hI le le,vaidikadazana ke vizvAsAnusAra vaha jagata kA nirmANa karatA hai| to "jagata kA nirmANa karanA,paramAtmA kA svabhAva bana jAtA hai| vaidikadarzana ke anusAra jagata kA nirmANa paramAtmA dvArA hI hotA hai, isa lie apane svabhAva me sthira hone se usa jagatkartA paramAtmA ko bhI baddha yA paratatra mAnanA pdd'egaa| para jagatkartA paramAtmA kI baddhatA vaidikadarzana svaya svIkAra nahI karatA hai| vastusthiti bhI yahI hai| svabhAva-sthira kisI eka tattva para baddha yA paratatra zabda kA prayoga nahI huA karatA / ata sadA ke lie mukti me virAjamAna rahane ke kAraNa jainadarzana ke paramAtmA ko bhI baddha yA paratatra nahI kahanA cAhie aura nAhI aisA samajhanA caahie| ___ isake alAvA, vaidika grantho me bhI paramAtmA kI anantatA ko prakArAntara se svIkAra kiyA gayA hai| yajurveda me aise anekoM matra upalabdha hote hai jo spaSTa rUpa se paramAtmA kI anantatA ko abhivyakta kara rahe hai| pAThako kI jAnakArI ke lie hama yajurveda ke do matro ko yahA uddhRta karate hai| ve matra ye hai * etAvAnasya mahimAto jyAyAMzca pUruSa / pAdo'sya vizvA bhUtAni tripAdasyAmRta divi / / -yajurveda a0 31,matra 3 * vaidika yatrAlaya, ajamera se mudrita, tRtIyAvRtti vikrama samvat 1969, pRSTha 1042 - - - - -
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 107) isa kA bhAvArtha karate hue zrI dayAnanda sarasvatI likhate hai ki yaha saba sUrya,candra Adi loka-lokAntara carAcara jitanA jagata hai, vaha saba citra-vicitra racanA ke anumAna se paramezvara ke mahattva ko siddha kara uttpatti, sthiti aura pralaya rUpa se tIno kAla me ghaTane baDhane se bhI paramezvara ke eka-eka caturthAza me hI rahatA hai, kintu isa Izvara ke cauthe aza kI bhI avadhi ko nahI pAtA aura isa Izvara ke sAmarthya ke tIna aza apane avinAzI mokSasvarUpa me sadaiva rahate hai / isa kathana se usa Izvara kA anantapana nahI bigaDatA kintu jagat kI apekSA usa kA mahattva aura jagat kA nyUnatva jAnA jAtA hai / tripAdUrdhva udaitpuruSa pAdo'syehA bhavatpuna / tato viSvaGa vyakrAmatsAzanAnazane abhi / / - yajurveda, a0 31 matra 4 zrI dayAnanda sarasvatI ne isa matra kA bhAvArtha isa prakAra kiyA hai yaha pUrvokta paramezvara kAryajagat se pRthak tIna aza se prakAzita hA eka aza apane sAmarthya se saba jagata ko bArabAra utpanna karatA hai, pIche usa carAcara jagat me vyApta ho kara sthita hai / (pRSTha 1043) yajurveda ke ina matro me kahA gayA hai ki paramAtmA ke tIna aza apane avinAzI mokSasvarUpa me sadaiva rahate hai / yajurveda kA yaha varNana jainadarzanasammata paramAtmA kI anantatA ke sAtha spaSTa rUpa se mela khA rahA hai| yaha satya hai ki jainadarzana yajurveda kI bhAti paramAtmA ke cAra aza nahI mAnatA hai, aura nAho vaha paramAtmA kA jagatkartRtva svIkAra karatA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tibbatI 11 ( 108) SLINI kintu yajurveda ke matro dvArA prastuta me hama itanA ho vyakta karanA cAhate hai ki yajuveda me bhI paramAtmA ko ananta mAnA gayA hai aura yajurvedasammata paramAtmA ke tIna aza avinAzI mokSa me sadA rahate hai, ve kabhI vahA se cyuta nahI ho paate| jaba yajurvedasammata paramAtmA kI anantatA use baddha nahI hone detI, use svatatra banAe rakhatI hai, to jainadarzana sammata paramAtmA kI anantatA use baddha yA paratatra yA kaidI kaise banA sakatI hai ? uttara spaSTa hai-kabhI nhiiN| gItA me akartRtvavAda jainadarzana paramAtmA ko jagata kA nirmAtA, bhAgyavidhAtA, tathA karmaphalapradAtA svIkAra nahIM karatA hai| jainadarzana kI yaha mAnyatA sarvathA yuktiyukta aura tarkasaMgata hai| isa kI chAyA hame bhagavadgItA meM bhI milatI hai / gItA ke pAcave adhyAya kA pAcavA aura chaThA zloka dekhie na kartRtva na karmANi, lokasya sRjati prabhu / na karmaphalasayoga, svabhAvastu pravartate // arthAt-Izvara jagata kA nirmAtA nahI hai, jIvo ke karmo kI racanA nahIM karatA hai aura nAhI vaha karmaphala kA pradAtA hai / prakRti ke svabhAva se hI yaha saba bAteM ho rahI hai| nAdatte kasyacitpApa, na caiva sukRta vibhuH| ajJAnenAvRta jJAna, tena muhyanti jantavaH / / arthAt-Izvara kiso ko pApa aura puNya nahI lagAtA hai, jJAna ajJAna se AvRta ho rahA hai, isI kAraNa se jIva moha ko prApta ho rahe hai|