Book Title: Chinta Krodh aur Tanav Mukti ke Saral Upay
Author(s): Lalitprabhsagar
Publisher: Pustak Mahal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003870/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya lalitaprabha sAgara ciMtA, krodha aura tanAva-mukti ke sarala upAya Jan Eaucation International For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtA, krodha aura tanAva-mukti ke sarala upAya ciMtA, krodha, tanAva, ahaMkAra, pratizodha, avasAda, ghuTana jaise manovikAroM se mukta kara antarmana kI zAMti pradAna karane vAlI anamola pustaka For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vikAsa para sarvazreSTha pustakeM / anubhava aura dUradarzitA - ApakI saphalatA Apake hAtha / Ananda kI bUMdeM khuziyoM ke motI / khuzahAla jIvana jIne ke vyAvahArika upAya . gussA chor3o sukha se jio / ciMtA chor3eM sukha se jieM - jieM to aise jieM / jIvana kI khuzahAlI kA rAz2a / jIvana ho to aisA ho| - jIvana meM saphala hone ke upAya / citta zAMti ke srota kabIra ke dohe / dhairya evaM sahanazIlatA / nirAzA chor3o sukha se jio / preraka sUkti koza / bhayamukta kaise hoM / bharapUra jIvana jIne ke zAzvata niyama / mana kI ulajhaneM kaise sulajhAeM - mana ko niyaMtrita kara tanAvamukta kaise raheM / mAnasika zAMti ke rahasya / sadA khuza kaise raheM / sAhasa aura AtmavizvAsa / zArIrika aura mAnasika tanAva romI 'upamAzrI' saMjIva manohara sAhila vemUri balarAma cunnIlAla salUjA surendranAtha saksenA DaoN. sarUpa siMha maravAhA zrI candraprabha maho. lalitaprabha sAgara gopAladAsa soMkiyA sveTa mArDena nArAyaNa siMha bhaNDArI pavitra kumAra zarmA harendra 'harSa' prakAzacaMdra gaMgarAr3e surendranAtha saksenA prema kumAra zarmA DaoN. rAmagopAla zarmA ema.ke. guptA haridatta zarmA ema.ke. guptA romI 'upamAzrI' DaoN. sarUpa siMha maravAhA pustaka mahala kI pustakeM deza-bhara ke relave, roDavez2a tathA anya pramukha buka sTaoNloM para upalabdha haiN| apanI manapasaMda pustakoM kI kisI bhI naz2adIkI buka sTaoNla se mAMga kreN| yadi na mileM, to hameM patra likheN| hama Apako turaMta vI.pI.pI. dvArA bheja deNge| pustaka mahala kI pustakoM kI niraMtara jAnakArI pAne ke lie vistRta sUcI-patra maMgavAeM yA hamArI vebasAiTa dekheM www.pustakmahal.com For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtA, krodha aura tanAva - mukti ke sarala upAya ciMtA, krodha, tanAva, ahaMkAra, pratizodha, avasAda, ghuTana jaise manovikAroM se mukta kara antarmana kI zAMti pradAna karane vAlI anamola pustaka mahopAdhyAya lalitaprabha sAgara R pustaka mahala' For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN prakAzaka pastaka mahala J-3/16, dariyAgaMja, naI dillI -110002 323276539, 23272783, 23272784* phaiksa: 011-23260518 E-mail: info@pustakmahal.com * Website: www.pustakmahal.com vikraya kendra * 10-bI, netAjI subhASa mArga, dariyAgaMja, naI dillI-110002 723268292, 23268293, 23279900 * phaiksa: 011-23280567 E-mail: rapidexdelhi@indiatimes.com * hinda pustaka bhavana 6686, khArI bAvalI, dillI-110006 023944314, 23911979 zAkhAeM baMgalurU: 080-2234025 * TelIphaiksa: 080-22240209 E-mail: pustak@sancharnet.in * pustak@airtelmail.in muMbaI: 2022-22010941, 022-22053387 E-mail: rapidex@bom5.vsnl.net.in paTanA: 70612-3294193*TelIphaiksa: 0612-2302719 E-mail: rapidexptn@rediffmail.com haidarAbAdaH TelIphaiksa: 040-24737290 E-mail: pustakmahalhyd@yahoo.co.in (c) pustaka mahala, naI dillI ISBN 978-81-223-0960-7 saMskaraNa: 2012 bhAratIya kaoNpIrAiTa ekTa ke aMtargata isa pustaka ke tathA isameM samAhita sArI sAmagrI (rekhA va chAyAcitroM sahita) ke sarvAdhikAra "pustaka mahala" ke pAsa sarakSita haiN| isalie koI bhI sajjana isa pustaka kA nAma, TAiTala DijAina, aMdara kA maiTara va citra Adi AMzika yA pUrNa rUpa se tor3a-maror3a kara evaM kisI bhI bhASA meM chApane va prakAzita karane kA sAhasa na kareM, anyathA kAnUnI taura para ve harje-kharce va hAni ke jimmedAra hoNge| madrakaH yUnika kalara kArTana, dillI For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praveza se pUrva mana kI zAMti jIvana kA svarga hai / jisakA mana zAMta hai vaha vyakti sadA sukhI, prasanna aura AnaMdita jIvana kA mAlika hotA hai| usake jIvana meM hara subaha Ida, hara dina holI aura hara rAta dIvAlI hotI hai| zAMta mana vyakti ko buddha banAtA hai, vahIM azAMta mana vyakti ko buddha / mana apAra zakti kA mAlika hai| ise sAdhakara isakI zaktiyoM kA sArthaka upayoga kiyA jAe to yaha hamAre jIvana kA bAdhaka banane kI bajAya madadagAra bana jAtA hai| agara eka ora akUta saMpatti mila rahI ho aura vahIM dUsarI ora mana kI zAMti to hameM cayana meM vilaMba nahIM karanA cAhie, jhaTa se mana kI zAMti ko svIkAra kara lenA cAhie / prastuta pustaka hamAre lie yahI mArgadarzana kara rahI hai| I jIvana kI sahajatA aura mana kI ulajhanoM ko sulajhAne ke lie prastuta pustaka pUjya zrI lalitaprabha sAgara jI mahArAja kA pAvana pravacana graMtha hai| jIvana kI durUhatA ko sarala banAne ke lie aura jIvana ko sahaja rUpa se jIne ke lie hI pUjya zrI kahate haiM ki mana kI zAMti na to kirAye para milatI hai aura na hI kharIdI jA sakatI hai jise jIne kI kalA A jAtI hai vaha mana kI zAMti ko pA letA hai / vyakti sadaiva khuziyoM se bharA rahe aura jaise sukhoM ke lie bAheM phailAtA hai, vaise hI duHkha Ane para unakA svAgata kre| jaise hama kaimare ke sAmane phoTo khIMcavAte samaya paMdraha saikaMDa ke lie muskurAyA karate haiN| vaise hI hameM sadaiva hI muskAna se bhare rahanA caahie| mahopAdhyAya zrI lalitaprabha sAgara mahArAja Aja deza ke nAmacIna vicAraka saMtoM meM haiN| prabhAvI vyaktitva, bUMda-bUMda amRtaghulI AvAja, sarala, vinamra aura vizvAsa bhare vyavahAra ke mAlika pUjya gurudeva zrI lalitaprabha maulika ciMtana aura divya jJAna ke dvArA lAkhoM logoM kA jIvana rUpAMtaraNa kara rahe haiN| unake ojasvI pravacana hameM uttama vyakti banane kI samajha dete haiN| apanI prabhAvI pravacana zailI ke For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie deza bhara ke hara kauma-paMtha-paraMparA meM lokapriya isa AtmayogI saMta kA zAMta ceharA, sahaja bholApana aura roma-roma se chalakane vAlI madhura muskAna inakI jJAna sampadA se bhI jyAdA prabhAvI hai| __ prastuta pustaka meM tanAva, ciMtA, krodha, ahaMkAra, pratizodha aura avasAda jaise mana ke rogoM ko na kevala pakar3ane kI koziza kI gaI hai, apitu yaha pustaka una rogoM kA nidAna bhI karatI hai| isa pustaka kA hara pannA tanAva, ghuTana aura avasAda se ubarane ke lie kisI TaoNnika kA kAma karatA hai| madhura jIvana ke lie Avazyaka hai ki hamArA manomastiSka madhura ho aura manuSya DhoMga se jIne kI bajAya DhaMga se jInA sIkha jaae| jIvana meM tanAva aura ciMtA kI citA jalA denI caahie| ye hamAre zAMti, sukha aura saphalatA ke zatru haiN| pUjya zrI hamArA mArgadarzana karate hue kahate haiM ki mana meM anargala vicAra na pAleM, hara samaya duHkhadAyI vicAroM meM na DUbe raheM, sahanazIlatA bar3hAeM aura hara paristhiti kA svAgata kreN| tanAva, ciMtA aura krodha kI taraha hI pUjyazrI bhaya ko mAnasika ulajhana batAte haiM / dRr3ha nizcaya, AtmavizvAsa aura sAhasa se vyakti bhaya ke bhUta ko bhagA sakatA hai| pUjyazrI kA yaha vacana hamArI jiMdagI meM AtmavizvAsa kI rozanI pradAna karatA hai ki kisI kI jiMdagI meM mauta do bAra nahIM AtI aura samaya se pahale bhI nahIM AtI, hara vyakti kI mRtyu somavAra se ravivAra ke bIca hI hotI hai| phira hama nirarthaka bhayabhIta hokara cita ko azAMta kyoM kreN| pUjya zrI ahaMkAra aura krodha ko jIvana se haTAne kI salAha dete hue kahate haiM ki ye vinAza ke bIja haiN| jaba vyakti ke ahaMkAra ko coTa lagatI hai taba vaha mAnasika taura para tilamilAtA hai aura krodha meM vyakti dUsaroM ko du:khI kara pAe yA nA kara pAe para svayaM to duHkhI ho hI jAtA hai| zAMta mana kA mAlika banane ke lie prastuta pustaka meM sujhAva diyA gayA hai ki hameM karmayoga se vimukha nahIM honA cAhie, viparIta sthiti meM mana ko vicalita nahIM hone denA cAhie aura sAtha hI havAI kile nahIM banAne caahie| dhairya, AzA, AtmavizvAsa ko jIvana kA ratna batAte hue isa pustaka meM pUjyazrI ne salAha dI hai ki hama apanI soca ko unnata rakheM, prakRti tathA paramAtmA kI vyavasthAoM meM vizvAsa rakheM aura apane jIvana ko sajagatA tathA sahajatApUrvaka jIne kA prayAsa kreN| jo loga mana kI zAMti ke mAlika bananA cAhate haiM, eka AdhyAtmika saMta kI yaha pustaka una logoM ke lie eka guru kI bhUmikA adA kregii| kisI sadguru kI taraha isa pustaka ko sammAnapUrvaka apane sAtha rakhie aura apane mana kI hara ulajhana ko sulajhAne kA prayAsa kiijie| -latA bhaMDArI 'mIrA' For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1. kaise sulajhAe~ mAnasika tanAva kI gutthiyA~ 2. bAhara nikalie ciMtA ke cakravyUha se 3. krodha para kaise kAbU pAe~ ? 4. ahaMkAra : kitanA jie~, kitanA tyAgeM ? 5. pratizodha haTAe~, prema jagAe~ 6. sadAbahAra prasanna rahane kI kalA 7. jIvana kI maryAdAe~ aura hama For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise sulajhAe~ mAnasika tanAva kI gutthiyA~ tanAva-mukti ke lie muskAna vaisA hI sahArA hai jaise bUr3he ke lie laatthii| hajAra sukha-suvidhAe~ hone ke bAvajUda agara Aja kA manuSya duHkhI aura udAsa najara AtA hai to jarUra vaha kisI na kisI mAnasika azAMti se pIr3ita hai| manuSya ke pAsa itanI suvidhAe~ kabhI nahIM huI hoMgI jitanI Aja haiM / isake bAvajUda hara manuSya ke cehare para eka vizeSa prakAra kA zoka aura dvaMdva jhalakatA hai| saba kucha hone ke bAvajUda agara mana kI zAMti aura jIvana kI prasannatA gAyaba hai, to usakA mukhya kAraNa hamAre antarmana meM palane vAlA tanAva hai| tanAva hamArI mAnasika ekAgratA ko bhaMga kara detA hai, jIvana kI khuzahAlI hamase chIna letA hai| aura to aura, dina kI roTI aura rAta kI nIMda taka vaha harAma kara detA hai| Akhira yaha tanAva kyA hai, ise jAnabUjha kara kyoM pAlA jAtA hai ? kyA haiM isake pariNAma aura kaise isase ubara sakate haiM? Aie ina praznoM ke uttara hama apane hI irdagirda talAzate haiN| rogoM kA mUla, na deM ise tUla ___hara vyakti jo bAhara se svayaM ko svastha batA rahA hai, vaha jarA mAnasika nirIkSaNa kare ki usake bhItara kahIM tanAva kA roga chipA huA to For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai ? vyakti patnI, parivAra aura vyavasAya se bhI jyAdA mAnasika ulajhana, ciMtA tathA tanAva se ghirA huA hai| kizora bhI isI tanAva se grasta haiM aura vRddha bhii| koI javAna bhI to kahA~ bacA hai isase? kaiMsara, eDsa aura sArsa jaisI bhayAnaka bImAriyA~ to duniyA meM pA~ca-dasa phIsadI logoM taka hI pahu~cI haiM lekina tanAva ne to hara kisI ko ghera rakhA hai| duniyA kI eka pratizata AbAdI eDsa se grasta hai, do pratizata AbAdI kaiMsara se grasta hai, pAMca pratizata poliyo se grasta hai, dasa pratizata vibhinna prakAra ke rogoM se grasta ho sakatI hai lekina zAyada ina sabako bhI milAkara tanAva kA pratizata jyAdA hI hogaa| isa roga kI pIr3A aura isakI ulajhana ko to vahI jAna sakatA hai jo isase gujarA hai| duniyA ke kisI bhI roga se jyAdA pIDAdAyI hai tanAva kA roga jo jIte-jI vyakti ko mArakara qhatma kara detA hai| hamAre pacAsa pratizata rogoM kA mUla kAraNa tanAva hai| sAvadhAna raheM, cAhe sira dukha rahA hai yA peTa, jarUra isake mUla meM kisI prakAra kA tanAva hI jur3A hogaa| zarIra meM roga hotA hai, rogI DaoNkTara ke pAsa jAtA hai aura DaoNkTara roga ke lakSaNoM ke AdhAra para davA detA hai / vaha roga to daba jAtA hai para nayA roga paidA ho jAtA hai| mana ko svastha kiye bagaira jaba bhI tana kA ilAja hogA- vaha niSprabhAvI hI hogaa| ilAja to pahale mana kA ho aura usake bAda tana kaa| acchI sehata ke lie tanAva-rahita jIvana sarvaprathama Avazyaka hai| tanAva se ghirA huA vyakti yadi vyApAra bhI karegA to usakA vyApAra bhArabhUta banakara use asaphalatA hI dilaaegaa| tanAvagrasta vidyArthI kI mAnasika kSamatA aura ekAgratA kSINa ho jAtI hai vaha rAtabhara jaga kara par3hAI karatA hai, usake bAvajUda anuttIrNa ho jAtA hai| tanAvagrasta vyakti agara miThAI aura pakavAna bhI khAe to ve besvAda ho jAte haiM, tanAva grasta vyakti apekSita pariNAma hAsila nahIM kara pAtA hai| vahIM jIvana kA utsAha, umaMga aura AnaMda jIvana kI hara gatividhi meM jAna DAla detA hai| tanAva hai ghuna, bajAe~ zAMti kI dhuna duniyA meM cAhe jitane Azcarya hoM para mAnava-mastiSka se bar3A Azcarya dUsarA nahIM ho sktaa| lekina iMsAna dhokhA bhI to apane isI 10 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAga ke kAraNa khAtA hai| asvastha yA asaMtulita dimAg2a AdamI kI sabase bar3I bImArI hai| prakRti ne hameM prajJA-zakti, jJAna-zakti mastiSka ke rUpa meM pradAna kI haiM lekina kabhI-kabhI choTI-sI carcA, choTI-sI bAta, choTI-sI ghaTanA yA choTA-sA avasAda manuSya ke bhItara usa ghuna kA kAma karatA hai jo bhItara hI bhItara gehU~ ko khAkara samApta kara detA hai| yaha avasAda, becainI, ghuTana, tanAva usa dImaka kA kAma karate haiM jisase ki manuSya bhItara-hI-bhItara samApta ho jAtA hai| bAhara se akhaMDa dikhAI dene vAlA zarIra aMdara se khaMDa-khaMDa ho jAtA hai| yaha roga kabhI bhI laga sakatA hai| bacapana, yuvAvasthA, praur3hAvasthA yA vRddhAvasthA meN| bur3hApe meM agara yaha roga laga gayA to isase nijAta pAnA aura bhI muzkila ho jAtA hai kyoMki tanAvagrasta bUr3hA vyakti aneka prakAra kI zArIrika bImAriyoM se bhI grasta ho jAtA hai| Aja tanAvarahita jIvana kI kalpanA karanA vyartha hai| tanAva ne hameM zAMti se jIvana jInA bhulA diyA hai aura hamAre jIvana ke bhAvAtmaka jur3Ava ko samApta prAyaH kara diyA hai| akhUTa aizvarya evaM vaibhava kI cAha tathA rAtoM-rAta karor3apati banane kI cAhata logoM meM tanAva aura avasAda paidA kara rahI hai| hamArI Adhunika jIvanazailI hameM kacha ghaMTe yA kacha dina to sukha detI hai, para usase jIvana meM aniyamitatAeM evaM visaMgatiyA~ hI paidA ho rahI haiN| aniyamita jIvana-zailI ke kAraNa loga zArIrika bImAriyoM kI capeTa meM A rahe haiM, usI se mAnasika bImAriyA~ bhI bar3hI haiM aura manoroga vizvavyApI samasyA banatA jA rahA hai| hara tIsare ghara meM tanAva aura avasAda ne apanI jagaha banA lI hai| roga-zoka kA mUla : tanAva koI vyakti kitanA bhI sampanna kyoM na ho, usane bhale hI zarIra para AbhUSaNa pahana rakheM hoM para yadi thor3A-sA bhI tanAva usake antarmana meM pala rahA ho to usakA ceharA aprasanna hI najara AtA hai| duniyA kA koI bhI vyakti jo AtmahatyA karatA hai, usakA mUla kAraNa zArIrika yA pArivArika duHkha nahIM hotA balki vyakti kinhIM kAraNoM se svayaM hI mAnasika rUpa se 11 For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ du:khI ho jAtA hai| jaba vaha tanAvagrasta yA avasAdagrasta ho jAtA hai to vaha AtmahatyA karane ko majabUra ho jAtA hai| samAcAra patroM meM hama roja AtmahatyA kI khabaroM ke bAre meM par3hate haiN| maiM samajhatA hU~ isa taraha AtmahatyA karane vAlI mahilAe~ daheja ke kAraNa aisA kadama kama uThAtI haiM isameM bhI mUla kAraNa kahIM na kahIM mAnasika tanAva hI rahatA hai| jitanA tanAvagrasta manuSya Aja hai utanA pahale nahIM thaa| hamArI dina-rAta kI vyavasthAoM meM aisI aneka bAteM aura ghaTanAe~ hotI haiM jo hamAre tanAva ko bar3hAtI haiM / yaha saMbhava nahIM hai ki duniyA meM hara AdamI jo cAhe use vahI mila jaaye| sampannatA pahale bhI thI aura Aja bhI hai| abhAva pahale bhI the aura Aja bhI haiN| Aja agara koI cIja bar3hI hai, to hamArI ApasI khIMcatAna hI baDhI hai. mAnasika dvaMdva hI bar3hA hai| mahAnagaroM meM basoM aura TenoM se pratidina zurU hotI hai jiivnyaatraa| dinabhara itanI ulajhana bharI rahatI hai ki vyakti kucha pala ke lie bhI dina meM apane mana aura mastiSka ko vizrAma nahIM de paataa| aura usameM bhI rAta ko sone se pahale dekhe jAne vAle mAradhAr3a yA seksa se bharI philmeM yA TI.vI. ke ulTe-sIdhe dRzya mana kI zAMti ko bhaMga karane meM aham bhUmikA adA karate haiN| zarIra ke roga aura vikAroM para vizva meM tejI se anusaMdhAna ho rahA hai aura unakA nidAna bhI ho rahA hai| manovaijJAnikoM ke anusAra rogoM kI utpatti kendroM para jyAdA dhyAna nahIM diyA jA rahA hai isalie ina para niyaMtraNa nahIM ho pA rahA hai| tanAva, avasAda, ghuTana, IrSyA, ciMtA ye saba vizvabhara ke cikitsakoM ke lie gaMbhIra cunautI bana gae haiN| damA ho yA dAda, egjImA ho yA blaDaprezara, zugara kA bar3hanA ho yA hArTa problama, vAstava meM inake pIche ciMtA, avasAda aura mAnasika tanAva chipe rahate haiN| AdhunikatA kI isa daur3a meM teja raphtAra kI jiMdagI aura dama ghoTane vAlA vAtAvaraNa hameM jahA~ mAnasika tanAva se grasta karatA hai vahIM tanAva rogoM ke rUpa meM zarIra para apanA prabhAva dikhAtA hai| vizva ke kaI cikitsakoM ne mana aura zarIra ke rogoM para kAphI gaharA anusaMdhAna kiyA hai| eka bAta sApha taura para siddha ho gayI hai ki bhaya, g2ama, ciMtA, IrSyA, bure vicAra aura inase paidA huI burI taraMgeM hamAre peTa 12 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura AMtoM ke rogoM ko janma detI haiM vahIM svastha vicAra hamAre zarIra ko zakti pradAna karate haiM aura svAsthya lAbha dete haiN| acche vicAra kA pariNAma jahA~ acchI taraMge, prasannacitta mana tathA nirogI jIvana hotA hai, vahIM bure vicAra kA pariNAma rogI mana, burI taraMge, duHkhI tathA rugNa jIvana hI nikalatA hai| nivAraNa se pahale samajheM kAraNa tanAva kyoM hotA hai, yaha jAnane se pahale yaha samajheM ki tanAva kyA hai ? kisI eka biMdu para niraMtara va vyartha kA kiyA jAne vAlA ciMtana jaba ciMtA kA rUpa dhAraNa kara le, mastiSka meM sthAna banA le, isa sthAna banAne kA nAma hI tanAva hai / jaba koI vyakti kisI eka bAta vizeSa para apane kSudra ahaMkAra ke calate bAra-bAra nakArAtmaka soca rakhatA hai taba tanAva kI sthiti nirmita hotI hai| tanAva se ghirA hara vyakti jAnatA hai ki tanAva meM jInA burA hai para tanAva ko chor3a pAnA kyA hara kisI ke hAtha meM hai ? buddhi mArI jAtI hai jaba vyakti tanAvagrasta hotA hai aura buddhi kA upayoga karake hI vyakti isa cakravyUha se bAhara nikala sakatA hai| kaise baceM tanAva se, isa para hama kucha samajheM, usase pahale una kAraNoM ko samajhanA jarUrI hogA jinake kAraNa tanAva janmatA hai / bhale hI hama tanAva ke upacAra ke lie kisI cikitsaka ke pAsa cale jAe~ lekina koI bhI nyUrophijiziyana isakA samUla samApana nahIM kara pAtA hai| DaoNkTara davAiyA~ detA hai para ve davAiyA~ tanAva-mukti kI nahIM hotI, nIMda kI hotI hai / nidrA meM hamArA mastiSka akriyAzIla ho jAtA hai, use thor3I sI rAhata bhI milatI hai para phira se choTA-sA nimitta pAkara tanAva hama para puna: hAvI ho jAtA hai / tor3eM, ciMtA kA cakravyUha tanAva kA pramukha kAraNa hai -- ciMtA / citA kI dahalIja para vyakti eka bAra jalatA hai para ciMtA kI dahalIja para vaha jIvana bhara jalatA rahatA hai / kisI sArthaka, sakArAtmaka, vidhAyAtmaka biMdu para kiyA gayA ciMtana aura manana to vyakti ko sArthaka pariNAma detA hai kiMtu nirarthaka, nakArAtmaka 13 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biMdu para punaH-punaH kiyA jAne vAlA ciMtana vyakti ke manomastiSka meM tanAva bhara detA hai| ciMtA to cakravyUha hai, abhimanyu kI taraha hama isameM praveza karanA to jAnate haiM para isameM se bAhara nikalanA nahIM jaante| rAta meM soye to subaha kI ciMtA, subaha jAge to dina kI ciMtA, dopahara meM zAma kI ciNtaa| ciMtA kA yaha roga manuSya ko dina meM sukha kI roTI aura rAta meM caina kI nIMda nahIM lene detaa| ciMtA aura tanAva jaba mana meM samA jAte haiM taba vyakti manorogI bhI ho jAtA hai| vyakti ciMtA se itanA grasta ho jAtA hai ki sArI sukha-suvidhAe~ bhI use saMtuSTa nahIM kara paatiiN| vaha nIMda kI golI liye binA so hI nahIM sktaa| maiM dekhA karatA hU~ ki loga vrata-upavAsa karate haiM aura dUsare dina jaba vrata kholeMge taba kyA khAe~ge, yahI socA karate haiN| Aja vrata kiyA hai lekina, kala ke bhojana kI ciMtA kara rahe haiM / are, jaba kala AegA taba hI socanA na; abhI se kyoM ciMtA kara rahe ho? aMtarmana meM palane vAlI bevajaha kI ciMtAe~ tanAva kI jar3a haiN| krodha to hamAre saMbaMdhoM ko kamajora karatA hI hai para ciMtA hamArI deha ke sAtha dimAga ko bhI kamajora karatI hai| citA vyakti ko eka bAra jalAtI hai lekina ciMtAgrasta vyakti jIvana meM bAra-bAra marane ko majabUra hotA hai| yahI vaha ciMtA hai jo dhIre-dhIre hamAre manomastiSka ko avaruddha kara detI hai| jaise ghuna gehU~ ko bhItara hI bhItara khAkara khatma karatI hai aise hI ciMtA hameM khokhalA banA detI hai| vyakti choTI-choTI bAtoM ko lekara ciMtita hotA hai para, duniyA meM koI bhI ciMtA kisI samasyA kA samAdhAna nahIM banI hai| agara hama samAdhAna kA hissA bananA cAhate haiM to ciMtA kI bajAya ciMtana ko apane jIvana meM sthAna deN| ciMtA jahA~ hamArI mAnasika kSamatA ko avaruddha karatI hai, vahIM ciMtana use prakhara karatA hai| tanAva aura ciMtA yakAyaka hoM to AdamI usase chuTakArA bhI pA sakatA hai lekina ye aMgulI pakar3akara Ate haiM, aura dhIre-dhIre hamAre, tana-mana ko apane Agoza meM sameTa lete haiN| tanAvagrasta vyakti kI sthiti vaisI hI ho jAtI hai jaisI jAle meM phaMsI makar3I kii| jisane jAlA bhI khuda banAyA aura pha~sI bhI khud| 14 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagAeM, bhaya kA bhUta ___ tanAva kA dUsarA kAraNa hai bhy| manuSya ke bhItara bhaya kI aisI graMthi nirmita ho jAtI hai ki vaha hAthI aura zera jaisI zakti rakhate hue bhI gIdar3a se bhI pasta ho jAtA hai| kamajora zarIra para majabUta mana jahA~ nizcita hI vijayI hotA hai, vahIM isake viparIta majabUta zarIra aura kamajora mana jIvana meM parAjaya kA mukhya kAraNa banatA hai| hameM mahAbhArata kA vaha ghaTanAkrama yAda hai| jaba arjuna jaisA dhanurdhara yoddhA yuddha-bhUmi meM lar3AI ke kucha samaya pUrva hI zatrusenA meM apane parijanoM ko dekhakara baicena ho jAtA hai aura kRSNa se kahatA hai, 'prabhu, yuddha bhUmi meM apane parijanoM ko dekhakara mere aMga zithila ho rahe haiM, mu~ha sUkha rahA hai, zarIra kA~pa rahA hai| prabhu, merA gAMDIva mujhase uThAyA nahIM jA rahA hai| mujhe cakkara A rahe haiN| aura to aura, maiM khar3A bhI nahIM raha pA rahA huuN|' ye sAre lakSaNa ciMtA aura ghabarAhaTa ke hI to haiN| __ciMtA aura bhaya se grasta vyakti una nimittoM se mukAbalA karane kI bajAya apane Apako kamajora mahasUsa karatA hai| use lagatA hai ki usake hAtha-pA~va ThaMDe par3ate jA rahe haiN| bhaya kI sthiti meM mu~ha aura galA sUkhatA hai, bhUkha kama ho jAtI hai aura AmAzaya meM roga paidA hone zurU ho jAte haiN| bhayagrasta vyakti sAmane vAle kA mukAbalA karanA to dUra, sahI DhaMga se kisI bAta kA javAba bhI nahIM de paataa| jaise sUkhI ghAsa ke Dhera meM lagI choTI-sI ciMgArI zuruAta meM thor3I hI dikhAI detI hai lekina dhIre-dhIre pUrI ghAsa ko hI rAkha meM tabdIla kara detI hai; aisI hI sthiti bhayagrasta vyakti kI ho jAtI hai| ___vyakti ko jIvana meM sabase bar3A bhaya hotA hai mRtyu kaa| tumheM kisI ne phona para dhamakI de dI, rAta bhara tumheM nIMda nahIM aayii| Dara gaye yaha socakara ki patA nahIM, aba kyA hogA? bhalA isase DaranA kaisA? duniyA meM koI bhI vyakti janmA hai to usakA maranA taya hai aura hara vyakti somavAra se ravivAra ke bIca hI gayA hai| AMThavA~ vAra to kisI ke lie nahIM huaa| jinake bhItara bhaya kI gutthI hai, ve sadaiva isa bAta ko yAda rakheM ki mArane vAle ke sau hAtha hote haiM para bacAne vAle ke hajAra haath| samaya se pahale hameM koI mAra nahIM sktaa| bhaya hotA hai roga kA, vizeSakara una rogoM kA 15 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo lAilAja hote haiM- jaise kaiMsara, eDsa / ina khataranAka rogoM ke bAre meM socakara bhI vyakti bhayabhIta ho jAtA hai| aba taka ke anubhava hameM yaha batA cuke haiM ki bhayabhIta vyakti jahA~ una rogoM se ghirakara jaldI pasta ho jAtA hai, vahIM vyakti nirbhaya citta hokara ina para kucha aMza taka vijaya bhI prApta kara letA hai| teja kA nAza kare uttejanA uttejanA tanAva kA tIsarA kAraNa hai| kucha logoM kI Adata paTAkhoM kI taraha hotI hai ki eka tIlI lagAI aura bama phuuttaa| unheM kucha bhI kahA nahIM ki basa lar3ane-bhir3ane ko pahale se hI taiyAra! aisA lagatA hai ki basa aba barase ki taba brse| jo choTI-choTI bAtoM meM uttejita ho jAte haiM, unake jIvana meM zAMti kA abhAva hotA hai| hamane Aja ke yuga meM takanIkI camatkAroM se bahuta kucha pAyA hai kintu yadi kucha khoyA hai to kevala mana kI zAMti ko| sukha-suvidhA kI cakAcauMdha meM zAMti ke mArga, mauna ke mArga, sAdhanA ke mArga aura jIvana kI sahajatA ke mArga hamAre hAtha se phisala gae haiN| cAroM ora azAMti kA sAmrAjya hai| AzaMkA, Aveza, Agraha ye saba uttejanA ke irda-girda ghUmate rahate haiN| jo vyakti kisI ke do kar3ave zabdoM ko zAMti se sahana nahIM kara sakatA vaha jIvana meM kabhI bhI mana kI zAMti kA mAlika nahIM bana sktaa| dUsaroM kI bAtoM para gaura na karate hue apanI hI bAta kA Agraha karate rahanA aura choTI-moTI bAtoM meM krodhita aura uttejita ho jAnA tanAva ke prArambhika lakSaNa haiN| bhagavAna mahAvIra agara apane kAnoM meM kIleM ThukavA sakate haiM aura zrIkRSNa zizupAla kI ninyAnaveM galatiyoM ko mApha kara sakate haiM to kyA hama kisI ke do kar3ave zabda sunane aura kisI kI nau galatiyoM ko mApha karane kA bar3appana nahIM dikhA sakate? parivAra meM rakhie vaicArika saMtulana tanAva kA eka aura kAraNa hotA hai jo kevala vyakti ko hI nahIM pUre parivAra aura samAja ko tanAvagrasta kara detA hai aura vaha hai 'hamArA vaicArika asaamNjsy'| hama eka dUsare ke vicAroM kA na to sammAna kara 16 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAte haiM aura na hI unheM sahI artha meM samajha pAte haiN| aisI sthiti pitA-putra, bhAI-bhAI, sAsa-bahU, pati-patnI ina saba meM mAnasika dUriyA~ bar3hatI haiM aura inake pArasparika sambandha vaise hI ho jAte haiM jaise sUkhe tAlAba kI miTTI meM par3I draareN| parivAra kA hara vyakti agara apane Apako jyAdA buddhimAna mAnegA aura svayaM ko bar3A samajhakara apane ahaMkAra kI puSTi karane kA prayAsa karegA to Apa yaha mAnakara caleM ki vaha ghara, ghara nahIM apitu sUkhA marusthala hogA jisameM hara sadasya eka-dUje ke prati zaka, Akroza aura viparIta bhAvanA se bharA hogaa| ve sAtha raheMge para duur-duur| eka ghara meM raheMge para eka dUje se kaTakara tanAvagrasta hoNge| kisI ko pati ke kAraNa tanAva, kisI ko sAsa ke kAraNa, kisI ko bahU ke kAraNa tanAva hogA to kahIM devarANI-jeThANI meM anabana ke kAraNa tanAva hogaa| Apa apane dvArA parivAra ko tanAva de rahe haiM yA parivAra ke dvArA Apa tanAva meM haiM, donoM hI sthitiyoM meM hamArA ghara naraka bana sakatA hai| na atIta, na bhaviSya; kevala vartamAna tanAva kA eka aura kAraNa hai, 'atIta kI smRti aura bhaviSya kI klpnaa|' usane mere sAtha aisA kiyA, aba maiM usake sAtha vaisA kruuNgaa| agara usa samaya maiMne vaisA nahIM kiyA hotA to abhI aisA nahIM hotaa| yadi usa samaya aisA kara detA to ThIka rhtaa| patA nahIM, isa taraha kI kitanI yAdeM vyakti apane mana meM saMjoe rakhatA hai| jo bIta gayA use vApasa lauTAyA nahIM jA sakatA to use yAda karane kA kyA aucitya hai? aura jo hone vAlA hai, vaha hokara hI rahegA to usake bAre meM vyartha kA tanAva yA ciMtA pAlane kA kyA aucitya? jo bIta cukA hai usa para vilApa karane se kyA lAbha aura jo abhI upasthita nahIM hai usakI kalpanA ke jAla kyoM bunanA? mAha bIta jAtA hai kalenDara se pannA phAr3a dete haiM, varSa bIta jAtA hai to kalenDara ko hI haTA dete haiM lekina vyakti apane bhItara palane vAlI uttejanA ko, anargala vicAroM ko, dUsaroM ke prati hone vAle vaimanasya ko haTA nahIM paataa| sATha varSa kI umra ke bAda vyakti apane atIta ko bahuta adhika For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAda karatA hai aura sabase adhika ciMtA aura tanAva se grasta hotA hai| jIvana kI zeSa Ayu ciMtA aura tanAva meM bItatI hai kyoMki hamArI apekSAe~ apanI saMtAnoM se bar3ha jAtI haiM aura jaba apekSA upekSA meM badala jAtI hai to tanAva utpanna hotA hai| acchA hogA yadi hama auroM se apekSA na paaleN| jo, jitanA, jaisA mila jAe, ho jAe usI meM prasanna rahane kI koziza kreN| jIvana meM jo milA hai, jaisA milA hai use prabhu kA prasAda.mAnakara jo svIkAra kara letA hai vaha kabhI tanAvagrasta nahIM hotaa| manuSya dUsarI ciMtA karatA hai bhaviSya kii|' vaha na jAne kinakina kalpanAoM meM khoyA rahatA hai| jo kucha hai nahIM, usake hI sapane bunatA hai / vaha apanI kalpanAoM ke jAla meM makar3I kI taraha ulajhA rahatA hai| na atIta meM jAo aura na bhaviSya kI rUparekhA banAo apitu vartamAna meM jiio| jaisA ho rahA hai, usako vaisA hI svIkAra kara lo| jisane kala diyA thA usane kala kI vyavasthA bhI dI thI aura jo kala degA vaha usa kala kI vyavasthA bhI apane Apa degaa| tuma kyoM vyartha meM ciMtA karate ho. tumhArI ciMtA se kucha hotA bhI nahIM hai| tuma vyartha ke vikalpoM meM kyoM jIte ho? kyoM svayaM ko azAMta aura pIr3ita kara rahe ho? tumhAre kiye kucha hotA nahIM hai kyoMki jo prakRti kI vyavasthAe~ haiM ve apane Apa meM pUrNa haiN| mA~ kI kokha se bacce kA janma bAda meM hotA hai kintu usake dUdha kI vyavasthA prakRti kI ora se pahale hI ho jAtI hai| __ tanAva ke aura bhI kaI kAraNa hote haiN| sabhI kAraNoM meM hamArI nakArAtmaka soca jur3I hai| vaha hamArI buddhi ko viparIta banA detI hai| atyadhika kAma kA bojha, galAkATa spardhA, kSamatA se adhika kArya bhI tanAva ke kAraNa bana sakate haiN| hIna-bhAvanA bhI tanAva kA kAraNa banatI hai| suMdaratA, kada-kAThI, aMga-bhaMga, bImAriyA~ yA zArIrika kSamatAoM ko lekara hIna-bhAvanA utpanna huA karatI hai| ciMtA, bhaya, atilobha, uttejanA, vicAroM kA asAmaMjasya- ye saba tanAva ke mUla AdhAra haiN| tanAva kA pahalA prabhAva par3atA hai hamAre manomastiSka pr| usase hamArA AjJAcakra zithila hotA hai| AjJAcakra ko hama ziva kA tIsarA netra kahate haiM yA darzanakendra bhI kahate haiN| jaise hI 18 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti tanAva kA zikAra hotA hai, vaise hI AjJAcakra zithila ho jAtA hai| use lagatA hai jaise use cakkara A rahe haiM, sira meM darda ho rahA hai aura usakA mana kamajora par3atA jA rahA hai| tanAva ke roga : dila se dimAg2a taka tanAva mana kA sabase bhayaMkara roga hai| rogI mana hI zarIra ko bImAra karatA hai| nizcita taura para tanAva se ubarA jA sakatA hai, para isase pUrva yaha samajhanA jarUrI hai ki vaha hamAre tana, mana aura jIvana para kyA prabhAva DAlatA hai? tanAva ke vaza meM hai ki hamAre gRhastha jIvana ko duHkhadAyI kara de, jIvana-vikAsa ko roka de, mana kI prasannatA ko bhaMga kara de aura ekAkIpana meM jIne ko majabUra kara de| patA nahIM aise kitane hI kAma tanAva kara detA hai| Apa agara svayaM gahare tanAva meM jI rahe haiM yA kisI tanAvagrasta vyakti ke sAtha jIne kA maukA milA hai to tanAva-janita rogoM ko jarUra dekhA hogaa| dila kI dhar3akana se lekara peTa aura A~toM taka kI bImAriyoM ko tanAva paidA karatA hai| kisI ko yaha kabja kI bImArI kara detA hai to kisI ko dasta kii| kisI ke gale meM roga paidA kara detA hai to kisI ke kamara aura jor3oM meN| thakAna, kamajorI, smaraNa-zakti kA hrAsa, AtmavizvAsa meM kamI aura anidrA jaisI bAteM to yaha hara kisI ke sAtha kara hI detA hai| tanAvagrasta vyakti jaba dekho taba udAsa hI milatA hai| khuziyoM ke avasara Ane para bhI vaha g2ama aura udAsI meM hI jItA hai| kAma-kAja meM usakI dilacaspI nahIM rhtii| kisI se bAta karanA bhI vaha pasaMda nahIM krtaa| hara samaya vaha eka vizeSa udAsI meM jItA hai| agara koI ceharA laTakAkara baiThA ho to eka baccA bhI pUcha legA, 'kyA bAta hai, kisa bAta kA TeMzana hai ?' jaise teja dhUpa meM phUla murajhA jAte haiM, vaise hI tanAva meM hamArA cehraa| cikitsakoM ko cAhiye ki jaba ve kisI ke zarIra kA ilAja kareM usase pahale usake mana kA ilAja jarUra kara leN| tanAva sIdhe taura para dUsarA prabhAva DAlatA hai hamArI rogoM se lar3ane kI kSamatA pr| vaha hamArI roga-nirodhaka kSamatA ko ghaTA detA hai| amerikA 19 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM DaoN. bauka ne lagabhaga 1500 chAtroM para eka prayoga kiyaa| unhoMne aise chAtroM ko cunA jo sadaiva jukAma aura peTa ke roga se grasta rahate the| rogiyoM se gaharI bAta karane para unheM patA lagA unameM prAya: adhikAMza vidyArthI aise the jo bhaya, gama, avasAda, nirAzA yA tanAva se pIr3ita the| DaoN. bauka ne prayoga kiyA aura Azcaryajanaka pariNAma sAmane Aye ki jukAma aura peTa ke roga taba miTa gaye jaba manovaijJAnika samajha dekara bhaya aura tanAva se chAtroM ko mukta kara diyA gyaa| mana kA tana para gaharA prabhAva par3atA hai, agara tanAvagrasta vyakti ko usake roga ke mUla kAraNoM kA patA cala jAye to vaha zIghra svastha ho sakatA hai| bhaya, ciMtA, phikra ye sabase pahale hamAre dimAga para apanA prabhAva DAlate haiN| zarIra kI saMcAlana-vyavasthA meM mastiSka kA sabase bar3A hAtha hai| viparIta manobhAva mAnasika khiMcAva paidA karate haiN| mAnasika khiMcAva hamAre zarIra para apanA viparIta prabhAva chor3atA hai| pariNAmasvarUpa zarIra meM vibhinna prakAra ke roga panapane zurU ho jAte haiN| ___mAigrena kI samasyA kA mUla kAraNa bhI tanAva hI hai| sAtha hI roga-pratirodhika kSamatA meM kamI Ane ke kAraNa Ae dina kaI taraha ke roga paidA ho jAte haiN| usase yAdadAzta to kamajora hotI hI hai| mana ke hAre hAra hai tanAva pahalA prabhAva DAlatA hai vyakti kI kAryakuzalatA pr| jaise-jaise vyakti isake makar3ajAla meM ulajhatA hai, usake manobala meM kamajorI AnI zurU ho jAtI hai| hamane kaI bAra dekhA hai ki jaba kisI TUrnAmeMTa meM do dezoM kI TIma eka maidAna meM utaratI haiM to loga pahale hI aMdezA lagA lete haiM, khilAr3iyoM ke cehare ko dekhakara ki kauna jItegA, kauna hAregA? jo maidAna meM utarane se pahale hI dUsarI TIma ko lekara manovaijJAnika dabAva meM A gayA hai, usakA hAranA taya ho jAtA hai| agara Apa dUsarI TIma se jItanA cAhate haiM to maidAna meM utarane se pahale hI usa para itanA manovaijJAnika dabAva DAla dIjiye ki mAnasika rUpa se vaha svayaM ko hArA huA mahasUsa karane laga jaaye| aisI sthiti meM khilAr3I tanAva-grasta For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtA hai aura usakA Atma-vizvAsa kamajora ho jAtA hai| mAnasika rUpa se hArA huA vyakti maidAna meM bhI hAratA hI hai| hamAre jIvana kI asaphalatAoM kA pahalA kAraNa hai hamArI mAnasika kmjorii| tanAva-grasta vyakti eka vizeSa prakAra kI parezAnI se grasta hotA hai aura hara samaya udAsa rahatA hai| apane Apa se hI aprasanna rahanA, khuda ko hIna samajhanA aura una logoM se dUra rahanA jo hamArI prasannatA ke kAraNa haiM, ye saba tanAva ke spaSTa prabhAva haiN| udAsI aura aprasannatA se hamArI samajha, tarkazakti aura vaicArika kSamatA kamajora ho jAtI hai aura hara samaya vyakti kA dRSTikoNa nirAzAvAdI ho jAtA hai| aisA lagatA hai jaise vaha kucha nahIM kara paaegaa| choTI-moTI bAtoM para vaha apane-Apako aparAdhI mAnatA hai aura usakA zarIra kumhalAyA-sA ho jAtA hai| use bhojana karane ke lie pUrI bhUkha nahIM lagatI aura bhojana karane baiTha jAe to bhojana svAdiSTa nahIM lgtaa| zAyada mana kI zAMti kA sukUna to use sapane meM bhI nahIM mila paataa| bharosA rakheM, prakRti kI vyavasthA para aisA nahIM hai ki tanAva se chuTakArA nahIM pAyA jA sktaa| AvazyakatA sirpha apane Apa para niyaMtraNa rakhane kI aura anukUla vAtAvaraNa banAne kI hai| usase mukti pAne ke lie jIvana meM thor3A-sA parivartana hI paryApta hotA hai| Akhira kaise baceM tanAva se zAyada hara vyakti ke bhItara yaha prazna uThatA hai| agara thor3I-bahuta sAvadhAniyA~ rakhI jAyeM to hama tanAva se baca sakate haiN| ___tanAva-mukti kA pahalA upAya hai nishcltaa-'rilekshesn'| agara Apa ciMtAgrasta yA bhramita haiM, kaI prakAra ke mAnasika duHkhoM ke zikAra haiM aura pariNAmasvarUpa zarIra meM kaI prakAra ke roga prabhAvI ho gaye haiM to aisI sthiti meM nizcalatA, vizrAma, zarIrabhAva se mukti hameM roga-mukta kara sakatI hai| pahale caraNa meM maiM mana kI nizcalatA ke bAre meM kahanA caahuuNgaa| vyakti sadaiva yaha socakara bephikra rahe ki jo huA vaha to honA hI thA isalie ho gayA aura jo nahIM huA usakA honA saMbhava nahIM thA isalie For Persona21 Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM huaa| kisI vastu ke milane para gumAna na ho aura kho jAne para gilA na ho| prakRti kI apanI jabaradasta vyavasthA hotI hai aura vaha prAyaH hamArI hara jarUrata ko pUrA karatI hai| baccA pIche paidA hotA hai aura usake lie mA~ ke A~cala meM dUdha kI vyavasthA pahale hotI hai| duniyA meM asaMkhya jAnavara janma lete haiM, prakRti unakI bhI vyavasthA karatI hai| mAnA ki jAnavara khetI nahIM kara sakate para manuSya apane lie anna pAne ke lie jaba khetI karatA hai to dhAna pIche AtA hai kiMtu jAnavaroM ke lie ghAsa pahale uga AtI hai aura isa taraha manuSya evaM pazu- donoM ke AhAra kI vyavasthA prakRti dvArA ho jAtI hai| kareM, tanAvotsarga-dhyAna tanAva se bacane yA ubarane ke lie pratidina 15 minaTa hI sahI bhauMhoM ke bIca AjJAcakra para apanI mAnasikatA ko ekAgra karane kI koziza kreN| usase hama 2-3 mAha meM hI tanAva se ubara jaaeNge| agara Apako lagatA hai ki tanAva ne Apako gahare jakar3a liyA hai to Apa zarIra kI nizcalatA kA dhyAna kreN| nizcalatA kA artha hotA hai zarIra kI vaha avasthA jaba hamAre sampUrNa zarIra kI mA~sapeziyA~ aura mastiSka kI sampUrNa kozikAe~ pUrNa vizrAma meM hoN| nizcalatA hamArI mA~sapeziyoM ke tanAva ko samApta karatI hai| agara Apa kisI bhI prakAra ke tanAva se grasta haiM to Apa tanAvotsarga dhyAna kreN| isa dhyAna kI prakriyA se gujaranA mana-mastiSka ke lie kAphI upayogI hotA hai| tanAvotsarga dhyAna karane ke lie kisI zAMta sthAna kA cayana kreN| aisA koI sthAna yA kamarA cuneM jahA~ kisI taraha kA koI vyavadhAna na ho| vainTIleTara ke alAvA kamare ke daravAje evaM khir3akiyA~ baMda bhI rakha sakate haiM tAki halkA -sA a~dherA ho jaaye| yadi rAta ko kara rahe hoM to khir3akiyA~ khulI bhI rakhI jA sakatI haiM / pharza para koI ArAmadeya Asana yA gaddA bichA leM tAki leTane meM takalIpha na ho| sAvadhAna raheM ki isa vidhi se gujarate samaya DhIle kapar3e pahananA jyAdA ucita rahatA hai| agara sardI ho to koI zAla bhI oDha sakate haiM aura garmI ho to havA kI For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavasthA kara sakate haiN| Apa tanAvotsarga vidhi prArambha kreN| bar3e ArAma se leTa jaaeN| dAnoM pA~va thor3e phAsale para raheM, donoM hAtha zarIra se thor3e dUra aura sIdhe rakheM, hatheliyA~ Upara kI ora hoN| hatheliyA~ itanI DhIlI chor3a deM ki aMguliyA~ svataH hI thor3I-sI mur3a jaaeN| isa vidhi meM kucha bAtoM kI sAvadhAnI rakhanI ucita rahatI hai| sA~sa ArAma se aura Ahiste-Ahiste leM aura dhIre-dhIre use sahaja chor3a deN| sA~sa bAhara nikAlane ke bAda aMdara khIMcane kI jaldI na kareM aura aMdara khIMcane ke bAda bAhara nikAlane kI bhI jaldI na kreN| donoM hI prakriyAoM meM Apa jitanI sahajatA se sAMsa ko aMdara karane ke bAda roka sakate haiM to avazya roNke| sabase pahale zarIra ko DhIlA chor3akara madhura muskAna leN| zarIra nirjIva vastu kI taraha par3A rahe aura madhura muskAna jArI rhe| agara ha~sane kA jI kara rahA hai to kisI acche se cuTakale yA ghaTanAprasaMga ko yAdakara ha~sa bhI leM aura phira svasaMbodhana dvArA apane zarIra ko tanAvamukti kI prakriyA meM praveza karane deN| dhIre-dhIre zvAsa lete hue pUre zarIra meM kasAvaTa deN| zvAsa ko rokate hue sampUrNa UrjA ke sAtha samasta mA~sapeziyoM ko nAbhi kI ora do kSaNa ke lie khiMcAva deM aura tatkSaNa ucchvAsa ke sAtha zarIra DhIlA chor3a deN| yaha prakriyA kula tIna bAra kreN| aba zarIra ke pratyeka aMga ko mAnasika rUpa se dekhate hue eka-eka aMga ko zithila hone ke lie Atma-nirdezana deM aura pratyeka aMga meM prasannatA aura muskurAhaTa ko vikasati kreN| paira ke aMgUThe se lekara sira taka roma-roma ko pramuditatA aura antar prasannatA kA sujhAva deN| sarvaprathama pA~va ke aMgUThe, aMguliyA~, talavA, paMjA, eDI, TakhanA, piMDalI, ghuTanA, jA~gha, nitaMba, kaTipradeza ko zithila karate hue vahA~ prasannatA kA saMcAra kreN| phira hAtha ke aMgUThe, aMguliyoM, hathelI, pRSTha bhAga, kalAI, hAtha, kohanI, bhujA evaM kaMdhoM ko prasannatA aura muskurAhaTa kA sujhAva deN| taduparAnta peTa, peTa ke aMdarUnI avayava, bar3I A~ta, choTI A~ta, pakvAzaya, AmAzaya, kiDanI, lIvara tathA hRdaya, pheMphar3e, pasaliyA~, pUrI pITha, rIr3ha kI haDDI, kaMTha aura gardana ke bhAga meM zithilatA, prasannatA evaM muskurAhaTa ko vikasita kreN| For Person & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake bAda cehare ke eka-eka aMga - ThuDDI, hoMTha, gAla, A~kha, kAna, nAka, lalATa, sira, bAla, mastiSka ke snAyu aura kozikAoM para Ananda bhAva kendrita kareM aura mana hI mana muskurAe~ / AtmanirIkSaNa kareM aura dekheM ki yadi aba bhI tanAva mahasUsa ho rahA hai to khilakhilAkara ha~sate hue loTapoTa ho jAyeM aura tanAva - mukti barakarAra rkheN| sakArAtmaka soca : tanAva - mukti kI auSadhi I I tanAva - mukti kA dUsarA upAya hai- 'sakArAtmaka soca / ' vyakti apanI soca ko sadaiva vidhAyAtmaka rkhe| jaisI soca hotI hai vaisA hI anukUla aura pratikUla hamArA jIvana hotA hai / kisI kI choTI-moTI TippaNI para dhyAna na deM aura apane dvArA bhI choTI-moTI ghaTanAoM para TippaNI na kareM / sakArAtmaka soca eka aisA maMtra hai jisase cuTakiyoM meM hI vyakti tanAvamukta ho sakatA hai| tanAva - mukti kI behatara auSadhi hai 'sakArAtmaka soca' / kisI ne hamAre lie acchA kiyA aura hamane bhI usake lie acchA kiyA-- yaha jIvana kI sAmAnya vyavasthA hai / prema ke badale meM prema diyA hI jAtA hai, lekina sakArAtmaka soca vAle vyakti kI yaha vizeSatA hotI hai ki vaha apanA ahita karane vAle kA bhI hita karatA hai, zatru meM mitratA ke sUtra talAzane kI koziza karatA hai / vaha kA~Te bone vAle ke lie bhI phUla bichAtA hai / sakArAtmakatA vyakti ke manomastiSka meM viparIta ciMtana ko ghara nahIM karane detI / Aveza, AzaMkA, Agraha Adi soca ke ve doSa haiM, jo hameM nakArAtmakatA kI ora dhakelate haiM / jaba bhI kisI biMdu para soceM, samagratA pUrvaka aura vidhAyaka najariye se soceM / prasanna raheM, tanAva mukti ke lie sadaiva prasanna rahanA tanAva se bacane kA acchA TaoNnika hai| jisa prakAra aMdhe ke lie lakar3I sahArA banatI hai aura bImAra ke lie davA, vaise hI tanAvagrasta vyakti ke lie prasannatA auSadhi kA kAma karatI hai / ha~sane, muskurAne, prasanna aura Anandita rahane se mana kA maila to sApha hotA hI hai, zarIra kI sampUrNa kozikAe~ - nAr3iyA~ sakriya bhI hotI haiN| eka prasannatA sau davA kA kAma karatI hai / 24 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiMne sunA hai, eka vyakti bukhAra se grasta ho gyaa| vaha kaI dina taka gharelU ilAja karAtA rahA para svastha na ho paayaa| vaha cikitsaka ke pAsa phuNcaa| cikitsaka ne use pIne kI davA dii| usa vyakti ke ghara meM eka pAlatU baMdara thaa| vyakti ne davA kI eka khurAka lii| pAsa baiThe baMdara ne jaba apane mAlika ko davA pIte dekhA to usake mana meM bhI davA pIne kI icchA huii| usane mAlika se najara curAkara davA pI lii| davA jabaradasta kar3avI thii| davA pIte hI bandara ne bar3A vicitra-sA mu~ha bnaayaa| vaha dA~ta kiTakiTAne lagA aura apane mAlika ko ghur3akAne lgaa| bandara kI isa bhAva-bhaMgimA ko dekhakara mAlika ko bar3I jora kI ha~sI aayii| vaha Adhe ghaMTe taka lagAtAra ha~satA rahA, kyoMki baMdara bAra-bAra apanA mu~ha bigAr3a rahA thaa| Azcarya! do ghaMTe bAda jaba usane tharmAmITara se apanA bukhAra mApA to use khabara lagI ki usakA bukhAra utara cukA hai| vaha apane Apako kAphI halkA mahasUsa karane lgaa| ___maiM yahI batAnA cAha rahA hU~ ki jo kAma davA kI dasa khurAka nahIM kara pAtI hai, vaha kAma prasannatA kI eka khurAka kara jAyA karatI hai| prasannatA hamAre bhItara utsAha paidA karatI hai| utsAha se manoyoga janmatA hai aura manoyoga kisI bhI kArya kI pUrNatA kA prANa hotA hai| utsAhahIna vyakti bhale hI kitanA bhI kAma karatA rahe lekina use manacAhA pariNAma nahIM mila sktaa| duniyA ke jitane bhI mahApuruSoM ne bar3e-bar3e kArya kiye haiM, unake pIche unakA utsAha hI thaa| jIvana-vikAsa kA maMtra : AtmavizvAsa tanAva-mukti ke lie prasannatA aura utsAha kA hI mitra banatA hai hamArA 'aatmvishvaas'| yaha to jIvana meM vahI kAma karatA hai jo kAra yA basa ko calAne meM paiTrola yA DIjala karatA hai| zarIra meM jitanA rakta kA mahatva hai utanA hI mahatva jIvana meM AtmavizvAsa kA hai / eka maidAna meM do khilAr3I utarate haiN| eka hAratA hai aura eka jItatA hai| isameM agara sabase bar3A kAraNa hai to do meM se eka kA AtmavizvAsa hI hai| yaha jIvana kA vaha pukhtA sahArA hai jisase hama bar3I-se-bar3I saphalatA ko AtmasAt karate haiM aura hara bAdhA ko lAMgha sakate haiN| 25 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma se mUka, badhira aura netrahIna helana kelara agara duniyA kI mahAn nArI banI to usake mUla meM usakA AtmavizvAsa hI thaa| hajAroM bAra prayoga karane ke bAda duniyA kI rAtoM ko rozana karane ke lie balba kI rozanI kA AviSkAra karane kA zreya agara alvA eDisana ko jAtA hai to usake pIche unakA AtmavizvAsa hI kAma karatA hai| isI AtmavizvAsa ne kolambasa se naI duniyA kI khoja karavA lI thii| isI AtmavizvAsa ne siMkadara ko vizva-vijayI banAyA thaa| duniyA ke hara mahAn vyakti ke jIvana-vikAsa meM AtmavizvAsa ne maMtra kA kAma kiyA hai| vyasta raheM, masta raheM eka aura upAya kiyA jA sakatA hai tanAva-mukti ke lie vaha yaha hai ki kArya se pyAra kreN| hara samaya vyasta raho, hara hAla meM masta raho- yahI tanAva-mukti kI rAmabANa davA hai| mujhe nahIM mAlUma ki zaitAna kA ghara kisa pAtAla-loka meM hotA hai para yaha anubhava kI bAta hai ki khAlI dimAga zaitAna kA ghara hotA hai, agara Apake jIvana meM koI bar3I durghaTanA ghaTita ho gayI hai, pati-patnI yA putra kI mRtyu bhI ho gayI hai to bhI Apa isa sadameM se ubhara sakate haiM agara Apa apane Apako kisI zreSTha karmayoga se jor3a leN| ____eka mahAnubhAva ko maiM jAnatA hU~ jinake patnI aura beTI kI hatyA ho gayI, ghara meM DakaitI ho gyii| lekina unhoMne dUsarI zAdI karane kI bajAya 'honI' ko hI svIkAra kiyA aura kisI prakAra ke avasAda yA tanAva se kuMThita hone kI bajAya kucha hI dinoM meM svayaM ko sAmAjika kalyANa kI gatividhiyoM se jor3a liyA jisake pariNAmasvarUpa ve jIvana ke sabase bar3e sadame se sahaja hI ubara gye| jIvana kA mahAna yoga : karmayoga jIvana meM kisI bhI kArya ko tanmayatA se kareM aura use bojha samajhane kI bajAya yoga smjheN| agara Apa laganapUrvaka kisI bhI kArya ko sampAdita karate haiM to Apa usa kArya ko zIghratA se to pUrNa kara hI lete haiM, sAtha hI sAtha anAvazyaka mAnasika khiMcAva se bhI baca jAte haiN| agara tuma jhAr3a bhI nikAlo 26 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to itanI laganapUrvaka ki udhara se svarga ke devatA bhI agara gujara jAe~ to tumhArI pITha thapathapAyeM aura kaha par3eM ki kyA behatara saphAI kI hai / isase jur3A huA hI eka aura bindu hai, eka vakta meM eka hI kAma kreN| yaha bhI kara dU~, aura vaha bhI kara dU~ -- socakara apane dimAga ko bhArI karane kI bajAya dhIre-dhIre hI sahI vyavasthita taura para eka-eka kArya ko pUrNa kreN| dina bhara meM bIsa kAryoM kI yojanA banAne kI bajAya kinhIM do kAryoM ko pUrNa karanA kahIM jyAdA lAbhadAyI hai / jo vyakti apane dina bhara ke kAryoM ko samayabaddha vyavasthita taura para karatA hai, vaha sAta dina ke kAryoM ko eka dina meM pUrA kara letA hai| acchA hogA ki subaha uThane ke bAda jaba Apa Avazyaka kAryoM se nivRtta ho jAe~ to dina bhara meM kiye jAne vAle kAryoM kI eka sUcI banA leM aura phira usameM pahale kisako karanA hai aura pIche kisako karanA hai, isake AdhAra para krama DAla deN| Apa pAe~ge ki Apane sabhI kAryoM ko saralatA se sampAdita kara liyA hai aura koI bhI kAma Apake lie tanAva kA kAraNa nahIM banA hai / na kareM har3abar3I, hogI nahIM gar3abar3I eka sAvadhAnI aura rkheN| kArya ko jaldabAjI meM pUrNa karane kA prayAsa na kreN| hama vyasta raheM para asta-vyasta na rheN| har3abar3I meM gar3abar3I kI jyAdA saMbhAvanA hotI hai aura jyAdA jaldabAjI hamAre dimAga meM khiMcAva aura tanAva paidA karatI hI hai| isase kArya jaldI hone kI bajAya derI se hotA hai aura zakti bhI kahIM jyAdA kharca hotI hai| jIvana meM apane parizrama para bharosA rakheM, muphta ke mAlapue khAne ke bajAe mehanata kI 'rUkhI-sUkhI' roTI behatara hotI hai / jo loga jIvana meM karmayoga se jI curAte haiM aura rAtoM-rAta karor3apati hone kA khvAba dekhA karate haiM, ve loga jIvana meM sadaiva vahIM ke vahIM par3e raha jAte haiM / mujhe yAda hai ki kisI paryaTanasthala para eka hoTala khulaa| duniyA kA adbhuta hoTala ! bAhara likhA thA 'Apa hoTala meM Ae~, jI bhara kara khaayeN| jo icchA ho so khAeM, bila kI tanika bhI ciMtA na kreN| Apa ke beTe-potoM se usakA bhugatAna le liyA jaaegaa|' eka muphtakhora udhara se 27 For Persortar & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujraa| usane bhI use pddh'aa| use lagA ki muphta meM mAla khAne kA yaha sabase acchA avasara hai| merI to zAdI hI nahIM huI hai| yaha bila kA bhugatAna kisase legA? vaha bhItara gayA, jama ke manapasaMda bhojana kiyaa| bAhara jAne lagA to hoTala ke mainejara ne sAta sau rupaye kA bila pakar3A diyaa| vaha cauNkaa| usane kahA, 'Apane bAhara likhA hai ki jI bhara ke khAo, bhugatAna beTe potoM se liyA jAegA phira mujhe bila kyoM diyA jA rahA hai?' hoTala ke mainejara ne kahA, 'janAba, yaha ApakA khAne kA bila nahIM hai| yaha to Apake bApa-dAdA khAkara gaye unakA bila hai|' use lagA ki Aja bure phNse| jIvana-bhara yAda rakheM, muphta ke mAlapue khAne kI bajAya parizrama kI rUkhI-sUkhI roTI behatara hotI hai| ciMtA-tanAva : DubAe jIvana kI nAva tanAva se bacane ke lie bevajaha kI ciMtAoM se bhI bceN| koI kAma karanA ho to usa para vyakti soca kara nirNaya le le, yaha to ucita hai, lekina kisI bhI biMdu para kevala socate rahanA aura nirNaya na le pAnA apane mastiSka para jAnabUjha kara bojha DAlanA hai| vAstava meM ciMtA vyakti ko taba satAtI hai jaba koI kArya hamArI icchA yA apekSA ke anukUla na ho rahA ho| vyakti eka hI bAta ko jaba bAra-bAra apane bhItara ghoTatA rahatA hai to usake pariNAmasvarUpa vaha tanAva meM A jAtA hai aura kabhI-kabhI to binA kisI Thosa kAraNa ke mAtra kisI bhAvI aniSTa kI AzaMkA se vyakti ciMtA meM DUba jAtA hai| aisI sthiti meM to tanAva aura bhI gaharA ho jAtA hai jaba vyakti hara pahalU para nakArAtmaka dRSTi se socatA hai| hara samaya prasanna rahanA aura choTI-moTI bAtoM kI ciMtA karane kI bajAya unheM bhulA denA hI tanAva-mukti kI amRta auSadhi hai| jo kacha aura jaisA bhI hamako milA hai usI meM saMtuSTa rahanA agara manuSya ko A jAe to tanAva kI AdhI bImArI khatma ho sakatI hai| Apake pAsa khuzI kA koI sAdhana nahIM hai to bhI Apa muskurAte hue bacce ko dekhakara prasanna ho sakate haiN| khile hue phUla va kheta-khalihAna ko, parvata-nadiyoM va prAkRtika saundarya ko dekhakara khuza ho sakate haiM aura to aura, ugate hue sUraja, khilA huA cAMda aura TimaTimAte tAroM ko dekhakara bhI hama prasanna ho sakate haiN| 28 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnamaMtrI javAhara lAla neharU se eka dina yoM hI kisI ne pUchA ki Apa rAta ko bAraha baje taka kArya karate haiM phira bhI tarotAjA bane rahate haiN| isakA kAraNa kyA hai ? ApakI taMdurustI kA rAz2a kyA hai ? paMDita jI ne kahA, 'maiM roja thor3I dera baccoM ke bIca rahatA huuN| jinase Dhera sArI khuziyA~ baTora letA huuN| roja subaha bagIce meM TahalatA hU~ jisase tAjI havA pA letA hU~ aura eka kAma jo varSoM se karatA AyA hU~, vaha hai- bItI bAtoM ko jyAdA socA nahIM karatA huuN|' bIte kA ciMtana na kara, chUTa gayA jaba tiir| anahonI hotI nahIM, hotI vaha takadIra // tanAva-mukti ke lie hama isa sUtra kA sahArA le sakate haiN| kucha acchI bAteM hotI haiM jinheM hama apane jIvana meM jIne kA prayAsa kreN| ye bAteM paMgu ke lie vaisAkhI kA kAma kara sakatI haiN| auroM kI niMdA, IrSyA, doSAropaNa kI bhAvanA, binA soce samajhe kucha bhI bola jAnA, ye saba pachatAve ke kAraNa hote haiM aura dhIre-dhIre hameM tanAva kI ora khIMca lete haiN| hama apane hI bhItara janmane vAle vicAroM kA nirIkSaNa kreN| jo vicAra auroM se jur3e hue haiM, dekheM ki ve vicAra IrSyA aura dveSa se prerita to nahIM hai? agara aisA hai to unheM darakinAra kreN| ApakI bhUlane kI Adata haiM, yaha acchI bAta hai| Apa usakA upayoga kreN| 'plIja'! Apa apane jIvana kI khuziyoM ke lie una bAtoM ko bhUla jAe~ jo bAra-bAra ApakI jiMdagI meM tanAva ke kA~Te ugA rahI haiN| isa bAta kA bodha rakheM ki hamArA mUla svabhAva kyA hai- pIr3A yA AnaMda? aura jaba ina do meM se eka ke cayana kA maukA Ae to jhaTa se AnaMda ko cuna leN| apanI jeba meM aisI muhara rakheM, jisase sadA eka hI zabda chapatA ho aura vaha hai khushii| subaha uThate hI eka minaTa taka tabIyata se muskurAeM / vaha eka miniTa kI muskAna Apake caubIsa ghaMTe kI dainaMdinI vyavasthAoM meM mAdhurya ghola degii| subaha uThakara muskurAnA apanI jholI meM khuziyoM ko baTorane kA pahalA sAdhana hai| For Personage Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhara nikalie ciMtA ke cakravyUha se ciMtA citA se badatara hai| masta rahane kI Adata DAliye, ciMtA se chuTakArA milegaa| pUrI duniyA meM zAyada hI aisA koI vyakti hogA jise kisI prakAra kI ciMtA na satA rahI ho| ciMtA karanA manuSya kA sahaja svabhAva hai| jaise-jaise vyakti bar3A hotA hai aura jaise-jaise usakI vyavasthAe~ bar3hatI haiM vaise-vaise manuSya ke manomastiSka meM ciMtA apanA baserA zurU kara detI hai| bacapana taka to hama phira bhI ciMtA-mukta rahate haiM, lekina isake bAda dhIredhIre apanI dainaMdina vyavasthAoM meM itane jyAdA ciMtita ho jAte haiM ki hamArI ciMtana kI dhAra samApta ho jAtI hai aura hameM ciMtA kA jaMga laga jAtA hai| kisI ko imtahAna kI ciMtA, kisI ko homavarka kI ciMtA, koI apane kairiyara ke lie ciMtita, to koI naukarI ke lie| kisI ko vivAha ke pahale ciMtA satA rahI hai aura kisI ko bAda meM / ghara-kharca, beTI kI zAdI, bImAriyA~, sehata, baccoM kA bhaviSya, pramozana, patnI kI pharamAizeM, karja aura bhI patA nahIM jiMdagI meM kitane-kitane kAraNa bana jAte haiM vyakti kI ciMtA ke lie| ciMtA : samAdhAna nahIM, svayaM samasyA ciMtA isa taraha apanA ghara banAtI hai ki ciMtA se mukta rahane kI salAha dene vAlA bhI svayaM ciMtita hI hotA hai| saccAI to yaha hai ki ciMtA kisI samasyA kA hala nahIM apitu apane Apa meM eka bar3I samasyA hai| For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise-jaise yaha hamAre jiMdagI meM pA~va pasAranA zurU karatI hai vaise-vaise yaha tana-mana dhana tInoM ko hI khAnA zurU kara detI hai| ciMtAgrasta vyakti jIjIkara bhI jIvana bhara marane ko majabUra hotA hai| kaI bAra to vaha itanA adhika TUTA huA, udAsa aura baicena ho jAtA hai ki usa vyakti kI jiMdagI ko dekhakara hameM dayA Ane lagatI hai| pada, pratiSThA, pahacAna, paisA ina sabako pAne kI akata cAhanA hamAre mana kI azAMti kA mUla nimitta banatI hai| __pahale kA manuSya kama ciMtita thA, kyoMki usakI jiMdagI meM ulajhaneM kama thiiN| usakI icchAoM kI sImA thI aura phijUlakharcI para roka thii| lekina Adhunika yuga kA manuSya jaise-jaise vikAsa karatA calA gayA vaise-vaise ciMtA usakI pichalaggU bana gyii| maiM mAnatA hU~ ki hamArI Adhunika sabhyatA ne hameM aneka sukha-savidhAe~ dI haiM para sAtha hI sAtha hamArI mana kI khuziyoM ko cUsane vAlI ciMtA bhI dI hai| isase hamArA parivAra prabhAvita hotA hai, vyavasAya prabhAvita hotA hai aura hamArA sAmAjika svarUpa bhI prabhAvita hotA hai| dhIre-dhIre ciMtA hamAre jIvana kI Adata bana jAtI hai| ciMtana kareM, ciMtA chor3eM yadyapi hama sabhI isa ciMtA ke roga se grasta haiM phira bhI yaha nahIM samajha pA rahe haiM ki Akhira yaha ciMtA hotI kyA hai ? ciMtA koI zArIrika roga nahIM hai apitu ghaTita yA ghaTane vAle kisI bindu para lagAtAra socane para hone vAlA mAnasika tanAva hI ciMtA hai| kisI kArya para ciMtana karane se vaha ArAma se pUrNa ho jAtA hai kiMtu usI kArya kI lagAtAra ciMtA karate rahane se vaha durUha hone lagatA hai| agara vyakti jIvana meM svAsthya, sukha aura saphalatA ko prApta karanA cAhatA hai to isake lie jarUrI hai ki vaha apane jIvana meM ciMtA para vijaya prApta kre| hamArI yaha mAnasikatA rahatI hai ki agara hama kisI bindu para bAra-bAra soceMge to usakA koI samAdhAna nikalakara A jAegA para isameM eka sAvadhAnI rakhane kI bAta yaha hai ki agara hama kisI bhI biMdu para 31 For Personal & Private Use Only Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakArAtmaka najariye se socate haiM to vaha hamAre lie samAdhAna ke dvAra kholatA hai| agara hama nakArAtmaka najariye se soceMge to vahI soca ciMtA banakara hamArI azAMti kA mUla kAraNa bana jaaegaa| jaise, Apane kisI ko do lAkha rupaye byAja meM de rakhe the| saMyoga kI bAta ki usa vyakti ne apanA divAlA nikAla diyaa| Apako khabara lagI aura Apa yakAyaka tanAva aura ciMtA se grasta ho ge| kisI grAhaka se bAta karane kA bhI ApakA mUDa na rahA, ataH usa dina kA sArA vyavasAya bhI prabhAvita ho gyaa| Apa ghara phuNce| patnI ne svAdiSTa bhojana banA rakhA thA kiMtu Apa ciMtAgrasta the, isalie yaha kahate hue bhojana nahIM kiyA ki Aja merA khAne kA mUDa nahIM hai|' rupaye gae so gaye, sukha kI roTI bhI hAtha se gii| rAta bhara kamare meM lephTa-rAiTa karate rahe athavA bistara para par3e-par3e karavaTeM badalate rahe aura nIMda na le paae| kabhI socate, 'maiMne rupaye die hI kyoM the? pichale mahIne kisI ne kahA bhI thA ki yaha vyakti hAtha U~cA karane vAlA hai, para maiMne usa samaya dhyAna nahIM diyaa| agara maiM usa samaya hI rupae vApasa le letA to Aja yaha naubata nahIM aatii|' patnI ne samajhAyA ki rupaye ke pIche nIMda harAma karane se kyA hogA? para tuma itane jyAdA ciMtita ho gae ki pUrI rAta hI khulI AMkhoM bistara para par3e rhe| yaha huA ciMtA ke kAraNa tIsarA nukasAna, rupae gae so gae, caina kI nIMda bhI gii| aura to aura, agale dina subaha tumhAre mitra tumhAre ghara Ae para tuma unase bhI prema se bAta na kara pAye kyoMki tuma ciMtita the| pariNAmasvarUpa maitrI bhI kamajora huii| hajAra citAoM se badatara eka ciMtA eka ciMtA hajAra citAoM se bhI badatara hai| citA eka bAra jalAtI hai para ciMtA jindagI meM hajAra bAra jalane ko majabUra karatI hai| usameM bhI citA to mare hue ko jalAtI hai para ciMtA to jIte jI vyakti ko hI jalA DAlatI hai| ciMtA hamArA koI prAkRtika dharma nahIM hai aura na hI yaha hamArA svabhAva hai| yaha dhIre-dhIre kucha nimittoM ke calate hamAre bhItara praveza karatI hai yA yoM kaheM ki hamAre bhItara bIja ke rUpa meM prakaTa hotI hai aura dhIredhIre svastha vyakti ko bhI apane Agoza meM jakar3a letI hai| saccAI to yaha 32 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai jo ciMtA pahale kisI bar3I bAta ko lekara hamAre bhItara jagatI hai, pIche vahI choTI-choTI bAtoM para bhI hama para hAvI hotI hai aura usake pariNAmasvarUpa dhIre-dhIre manuSya usakA AdI ho jAtA hai| ciMtA karane vAlA vyakti auroM kI bajAya kahIM adhika bhAvuka aura saMvedanazIla hotA hai aura isa kAraNa choTI-choTI bAteM bhI usa para gaharA duSprabhAva chor3atI hai| ciMtA kI Adata bIr3I-sigareTa aura zarAba kI Adata se bhI kahIM jyAdA kharcIlI hai| bIr3I pIne vAlA bIr3I para kharca karatA hai, sigareTa pIne vAlA sigareTa para aura zarAba pIne vAlA zarAba para, vaise hI ciMtAgrasta vyakti bhI apanA bahuta bar3A kharcA DaoNkTara aura davAoM para kara detA hai| kisI bhI kArya ko eka hI tarIke se bAra-bAra karanA hI Adata par3ane kA mUla kAraNa hai| phira cAhe hama cAheM yA na caaheN| Adata eka rassI kI taraha hotI hai, jisakA eka-eka dhAgA hama banate haiM aura usake bAda rassI kA rUpa lekara ve hI dhAge hameM hI bA~dha lete haiN| ciMtita vyakti sadaiva nirAzAvAdI aura bhayagrasta hotA hai| yadi ciMtA grasta vyakti ciMtA kI Adata ko chor3ane kI bAra-bAra koziza kare to vaha kucha samaya ke abhyAsa se isa roga para kAphI vijaya prApta kara sakatA hai| viparIta najariyA ciMtA kA srota ciMtA kA AbhAsa mukhyata: do srotoM se hotA hai, yA to vyakti ke vastu, sthAna aura paristhiti ko dekhane kA dRSTikoNa athavA mana meM baiThA huA usakA bhaya yA aashNkaa| kisI bhI vyakti, vastu yA paristhiti ko dekhane ke lie do najariye hote haiN| agara hama hara samaya unheM viparIta najariye se dekhate raheMge to pariNAma yaha AegA ki eka dina ve saba hamArI ciMtA ke mUla kAraNa bana jAe~ge jisase hamAre vicAra kharAba hoNge| hamArA hara vicAra ciMtA aura duHkha se bharA huA hogA aura hameM hara kArya meM asaphalatA mahasUsa hogii| phira to sthiti yaha hogI ki hama eka vizeSa prakAra ke bhrama ke zikAra ho jaaeNge| bAdala garajeMge to tumheM mahasUsa hogA ki tumase TakarAne ke lie hI ve tumhAre pAsa se gujare haiN| agara kAra meM baiThoge to baiThate hI kisI paricita kI durghaTanA yAda ho AegI aura isa taraha tumhArA hara kArya tumheM mAnasika taura para baicena karatA rhegaa| 33 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtA hRdaya meM lagI huI vaha Aga hotI hai jisakI pIr3A ko vahI jAna sakatA hai jo usameM jhulasa rahA hotA hai| usake kAraNa kaI sunahare avasara hAtha se chUTa jAte haiM aura khuziyoM ke dina bIta jAyA karate haiN| prakRti kI vyavasthA hai ki jo janma detA hai, vaha jIvana kI vyavasthA bhI kara detA hai- 'coMca deI so cUna hU dego'| jo coMca detA hai vaha cuggA bhI detA hai| isake bAvajUda vyakti bhaviSya kI kalpanAoM aura atIta kI smRtiyoM meM DUbA huA ciMtA, avasAda aura ghuTana ko bhogatA rahatA hai| Akhira kyA kAraNa haiM ciMtA ke? nivAraNa se pahale samajheM kAraNa ____merI najara meM ciMtA kA sabase bar3A kAraNa hai hamArA nirAzAvAdI dRssttikonn| vyakti saphalatAoM kI ora bar3hakara bhI bAra-bAra isalie asaphala ho jAtA hai kyoMki usake bhItara ghara kara cukI nirAzA use saphalatA ke aMtima caraNa meM lAkara vApasa lauTane ko majabUra kara detI hai| agara vyakti choTI-choTI rukAvaToM ko dekhakara nirAza ho jAtA hai to usakA ciMtita honA svAbhAvika hai| sadA yAda rakheM prayAsa karanA manuSya kA karttavya hotA hai lekina usa prayAsa kA pariNAma denA kisI aura ke hAtha meM hotA hai| jitanI gaMbhIratA se vyakti pariNAma ko dekhanA cAhatA hai, saMbhavata: utanI gaMbhIratA se vaha prayAsa nahIM krtaa| maiMne dekhA hai ki hama loga prAyaH kisI bhI kArya meM asaphala ho jAne para takadIra kA hI doSa batAte haiN| acchA hogA yadi hama apane bhAgya kA ronA rone kI bajAya kAryazailI ke jo doSa rahe haiM, una doSoM ko pahacAneM / hajAra rukAvaTeM aura musIbateM Ane ke bAvajUda jo vyakti dhairya ko barakarAra rakhatA hai vaha kabhI ciMtAoM ke makar3ajAla meM nahIM ulajhA krtaa| nirAzAvAdI dRSTikoNa vAle vyakti ko phUla ke irda-girda kA~Te hI najara Ae~ge aura AzAvAdI vyakti ko kA~ToM ke bIca bhI phUla hI najara aaegaa| vyakti dukAna kholatA hai, oNphisa calAtA hai, koI phaikTrI yA kisI saMsthAna kI yojanA prArambha karatA hai to use zuruAtI daura para milane vAlI asaphalatAoM ko dekhakara vicalita hone kI bajAya bhaviSya ke garbha meM chipI huI saphalatA ko dekhane kI koziza karanI caahie| 34 For Personar & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUleM baMda dvAra, khojeM khule dvAra nirAzAvAdI dRSTikoNa vAlA vyakti na kevala ciMtita hotA hai apitu hatotsAhita bhI ho jAtA hai| maiM kara nahIM sakatA, maiM kucha ho nahIM sakatA, merA to bhAgya hI kharAba hai, kyA karU~, jahA~ hAtha DAlU~ vahIM hAtha jalatA hai; ye saba bAteM ve loga kiyA karate haiM jo nirAzAvAdI hote haiN| jIvana bhara yAda rakheM prakRti kI vyavasthA jaba eka dvAra baMda karatI hai to dUsarA dvAra khola bhI diyA karatI hai| hameM baMda dvAroM ko dekhakara ronA rone kI bajAya jIvana meM kisI khule dvAra kI khoja karanI caahie| jiMdagI meM ninyAnave dvAra baMda ho jAe~ to bhI hatAza na hoM kyoMki prakRti kI vyavasthA hai ki vaha sauvAM dvAra jarUra khulA rakhatI hai| hamArA AzAvAdI dRSTikoNa hI viphalatA meM bhI saphalatA kA mArga khoja letA hai| AzAvAdI dRSTikoNa vAle vyakti para cAhe duHkhoM kA pahAr3a bhI kyoM na TUTa par3e, vaha to hamezA muskurAhaTa ke sAtha una sabakA sAmanA karatA hai| agara jiMdagI meM aisI naubata A jAe ki pA~va meM jUte bhI na hoM aura naMge pA~va calanA par3e taba bhI tuma Izvara ko sAdhuvAda do ki usane jUte nahIM die to kyA huA, pA~va to die haiN| duniyA meM lAkhoM loga aise haiM jinako usane pA~va bhI nahIM die haiN| bhagAeM, bhaya kA bhUta ciMtA kA dUsarA kAraNa hai mana meM baiThA huA bhaya; anAvazyaka bhaya / jaise hI manuSya bhayagrasta hotA hai, vaha ciMtita bhI ho jAtA hai| usakI zArIrika aura mAnasika zakti kamajora par3a jAyA karatI hai| bhayagrasta vyakti a~dhere meM rassI ko bhI sarpa mAna kara bhayabhIta ho jAtA hai aura nirbhayacitta vyakti mahAvIra kI taraha sA~pa ko bhI rassI mAna kara use uThA kara pheMka detA hai| kisI ne phona para choTI sI dhamakI de dI athavA kisI kA koI ulaTA-sIdhA khata A gayA to hama tatkAla udvelita ho jAte haiM aura bhayabhIta hokara anirNaya kI sthiti meM pahu~ca jAte haiN| pariNAmataH hama sabhI ora se kamajora par3a jAte haiN| jaba honI ko TAlA nahIM jA sakatA aura anahonI ko kiyA nahIM jA sakatA to vyartha kI ciMtA kyoM? jo loga 35 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane jIvana meM bhaya se grasta haiM ve apane AtmavizvAsa ko baToreM aura bhaya ko nestanAbUta kreN| mujhe yAda hai : eka baccA apanI sautelI mA~ ke galata vyavahAra se taMga Akara ghara choDakara kahIM aura jA rahA thaa| calate-calate eka gA~va meM phuNcaa| usane gA~va vAloM se Thaharane ke lie jagaha mA~gI to gA~va vAloM ne kahA, 'gA~va ke bAhara eka sunasAna maMdira hai| tuma usameM Thahara sakate ho para dhyAna rakhanA rAta meM usa maMdira meM mata rahanA kyoMki usa maMdira meM rAta ko bhUta rahatA hai aura jo bhI rAta ko isa maMdira meM rahatA hai vaha use mAra khAtA hai|' baccA maMdira meM gayA, yaha soca kara rAtabaserA kA bhI usane nirNaya le liyA ki yahA~ kA bhUta merI sautelI mammI se jyAdA khataranAka thor3e hI hogaa| vaha nirbhaya mana ho rAta ko vahIM TikA rhaa| rAta ke lagabhaga bAraha baje bhUta AyA aura maMdira meM kisI bacce ko dekhakara use Azcarya huaa| usane bacce ko uThAyA aura kahA, 'kyA tumheM mAlUma nahIM hai ki isa maMdira meM jo bhI rAta ko rahatA hai vaha merA bhojana bana jAtA hai ?' usane aTTahAsa karate hue kahA, 'mujhe joroM kI bhUkha bhI lagI thI, acchA huA tU A gyaa|' bacce ne bar3I vinamratA se hAtha jor3ate hue bhUta se kahA, 'bhUta aMkala, Apa mujhe mata maaro| maiM to vaise bhI apanI sautelI mA~ ke dvArA bahuta jyAdA satAye jAne ke bAda ghara chor3a kara yahA~ AyA huuN| Apa mujha para dayA kareM, rahama khAe~ aura mujhe jIvita rahane deN| maiM Apake lie roja khAnA bhI banA dUMgA, mAliza kara dUMgA aura Apa jo kaheMge, vaha bhI kara duuNgaa|' bhUta usakI sautelI mA~ se thor3A ThIka thaa| use bacce para dayA A gii| usane kahA, 'maiM eka zarta para tumheM jIvita rakha sakatA hU~ ki tuma kabhI bhI isa maMdira se bAhara nahIM jaaoge| tuma jaise hI bAhara jAne ke lie kadama bar3hAoge, maiM tatkAla tumheM jAna se mAra duuNgaa|' ____ kaI mahIne bIta ge| baccA vahIM rahatA rhaa| bhUta ke bhaya se usane bAhara jAne kI kabhI himmata bhI nahIM kii| bhUta bhI samaya-samaya para bacce ko DarAtA rahatA thaa| For Persona Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina bhUta ne kahA, 'beTA maiM yamarAja ke pAsa jA rahA hU~, unase prArthanA karane ke lie| kyA tumhArA koI kAma hai unase?' bacce ne kahA, 'bhUta aMkala, koI vizeSa kAma to nahIM hai kiMtu Apa kevala itanA-sA unase pUcha Ae~ ki merI umra kitanI hai ?' bhUta yamarAja ke pAsa jAkara vApasa AyA aura usa bacce se kahA, 'tumhArI umra sattara sAla, ATha mahIne, tIna dina aura ATha ghaMTe kI hai|' bacce ne kahA, 'ThIka hai|' kucha dina bAda bhUta phira yamarAja ke pAsa jAne lagA to bacce ne bhUta se kahA, 'aMkala, Apa jarA yamarAja se itanA kahiegA ki yA to merI umra eka ghaMTA jyAdA kara de yA kama kara de|' thor3e dina bAda bhUta vApasa lauTa kara AyA aura kahA, 'bhaiyA, mApha kro| yamarAja kahate haiM ki kisI kI umra kA eka ghaMTA bar3hAnA aura ghaTAnA unake hAtha meM nahIM hai|' baccA bAta samajha gyaa| vaha zAma ko maMdira se bAhara nikalane lagA to bhUta ne use dhamakAyA aura kahA, 'bAhara nikalane kI koziza kI to jAna se mAra duuNgaa|' baccA cUlhe ke pAsa gayA aura usane jalatI huI bar3I lakar3I uThAI aura bhUta ke pIche bhAgA aura kahA, 'he bhUta! tuma mujhe kyA mAroge? jaba yamarAja ke hAtha meM bhI merI jindagI ko bar3hAnA aura ghaTAnA nahIM hai to terI kyA majAla hai ?' lar3akA jalatI lakar3I lekara bhUta ke pIche pdd'aa| bhUta samajha gayA ki aba isa bacce ko nahIM DarAyA jA sakatA hai kyoMki isake bhItara ke bhaya kA bhUta mara gayA hai| tabhI usane maMdira meM jora kI AvAja sunI, 'bhAgo bhUta ! bhUta aayaa|' usake bAda Aja taka bhUta vApasa usa maMdira meM nahIM aayaa| abhaya bano, abhayadAtA bano tIrthaMkara mahAvIra ne pacIsa sau varSa pUrva mAnava-jAti ko apanI kamajoriyoM para vijaya prApta karane ke lie nirbhayacitta hone kI preraNA dete hue kahA thA ki 'vyakti na to auroM se bhayabhIta ho aura na hI apane dvArA auroM ko bhayabhIta kre|' tuma abhaya bano aura abhayadAtA bhI bno| kAyara bhaya se DaratA hai aura sAhasI vyakti se bhaya DaratA hai| eka nirbhaya vyakti sau bhayabhIta vyaktiyoM para bhArI par3a sakatA hai| bhayAkula vyakti apane vartamAna kA upayoga kama karatA hai| vaha kala kA ciMtana jyAdA karatA hai ki kahIM 27 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA ho gayA to merA kyA hogA? yaha soca hI hamAre mana ko nirbala kara detI hai| maiM yaha bhI nahIM kahatA ki bhaya sadA ke lie hI hAnikAraka hai yA sAhasa sadaiva lAbhakArI hai lekina prAyaH ye donoM hamAre lie hAni aura lAbha se jur3e rahate haiN| vaha bhaya hamAre lie ciMtA kA nimitta bana jAtA hai jo bAra-bAra kisI eka hI bindu, sthAna yA vyakti se jur3A rahatA hai| zrI kRSNa dvArA kurukSetra meM arjuna ko diyA gayA vaha saMdeza ciMtA aura tanAva se bhare hara kisI vyakti ke lie bAra-bAra mananIya hai ki he arjana! hInatA aura napuMsakatA tumheM zobhA nahIM detii| mana meM ghara kara cukI durbalatA kA tyAga karo aura apane kartavya ke lie sannaddha rho| maiM bhI Apase yahI kahanA cAhU~gA ki sAhasa aura bhaya meM hamezA saMtulana rakhA jaae| kucha biMdu aise hote haiM jinameM kucha bhaya rakhanA acchI bAta hai aura kucha biMdu aise hote haiM jinameM sAhasa kI sImA rakhanA jyAdA zreSTha rahatA hai| maiM samajhatA hU~ ki pulisa jitanA kAma nahIM karatI usase jyAdA usakA bhaya kAma karatA hai| to yaha bhaya acchA hai kyoMki isase vyakti samAja-virodhI, rASTravirodhI gatividhiyoM se bacatA hai| hA~, mUrkhatApUrNa sAhasa karanA bhI hAnikAraka hai| agara koI khUkhAra zera ke sAmane nihatthA lar3ane ke lie calA jAegA to usakI mRtyu nizcita hai| jie~, saMtulita jIvana acchA hogA ki hama vivekapUrNa aura saMtulita jIvana jie~ aura jJAna ke prakAza meM tathyoM kA bhalIbhA~ti avalokana kreN| hama vAstavikatA aura aMdhavizvAsa meM bheda samajheM aura aise bhaya ko apane pAsa meM na phaTakane deM jo ApakI zArIrika aura vaicArika zaktiyoM kA damana karatA hai| agara isake bAvajUda koI anajAnA bhaya hamAre manomastiSka meM apanA ghara banA le to hama bhaya ke kAraNoM kA vizleSaNa kareM aura pUrI zakti se bhaya kI graMthi ko bAhara khader3a deN| Aveza aura Dara- ina donoM se hI mukta hokara hama saphala aura sakSama vyakti bana sakate haiN| yAda rakheM, hamArI ciMtAe~ hamezA hamArI kamajoriyoM kA kAraNa hotI haiN| For Perso 38 Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara hama kucha kara sakate haiM to hInatA kI vRtti se bhI bceN| hInabhAvanA athavA sadaiva duHkhadAyI vicAroM meM jInA hamArI mAnasika graMthiyoM ko avaruddha karatA hai| usase hamAre jJAnataMtu kamajora hote haiN| jIvana meM saMbhava hai ki kisI prakAra kA koI eka du:kha A jAe athavA jisase hama bahuta adhika prema kara rahe hoM vahI hameM dagA de jaae| bajAe isake hama nirantara unhIM vicAroM meM jIte raheM, koziza kareM una bAtoM aura nimittoM ko bhUlane kii| duHkhadAyI vicAra hamAre duHkhoM ko kama nahIM karate apitu unameM aura bhI adhika bar3hotarI kiyA karate haiN| cAha aura ciMtA : colI-dAmana kA riztA ciMtA ke kAraNoM meM eka hai 'hamArI ati-mhtvaakaaNkssaa|' vyakti AvazyakatAoM kI pUrti kare vahA~ taka to jIvana saMyama ke bA~dha meM ba~dhA rahatA hai lekina AkAMkSAoM ke makar3ajAla meM ulajha jAne ke bAda usase mukta ho pAnA AdamI ke lie muzkila ho jAtA hai| sAgara aura AkAza kA aMta ho sakatA hai, lekina manuSya kI tRSNA aura AkAMkSA kA kabhI aMta nahIM ho sktaa| aura ve AkAMkSAe~ hamAre lie ciMtA kA kAraNa bana jAtI haiN| hama AkAMkSAe~ to Dhera sArI baTora lete haiM lekina pUrI do-cAra bhI nahIM kara pAte haiN| kucha ati mahatvAkAMkSI vyakti hote haiM jo rAta-dina yojanAe~ banAte haiM aura hara jagaha hAtha mArane kI koziza karate haiN| ve karate kama haiM aura socate jyAdA haiM, pariNAmasvarUpa ve ciMtAoM se bojhila hote rahate haiN| __ 'cAha gaI. ciMtA miTI. manavA beprvaah|' cAha aura ciMtA meM colI-dAmana kA riztA hai| lagabhaga cAlIsa phIsadI ciMtAoM kA kAraNa hamArI mahatvAkAMkSA hotI hai, jo nahIM milA hai usake lie udher3abuna karane meM hai| vyakti isI meM jItA rahatA hai aura yahI udher3abuna usakI ciMtA kA mUla kAraNa banatI hai| maiMne dekhA hai ki kucha aisI prakRti ke loga hote haiM, jo jahA~ bhI jAe~ge, jisa kisI devI-devatA ke maMdira meM bhI to unakI saMpUrNa pUjA yA upAsanA meM koI-na-koI cAha chipI rahatI hai| jo milA hai, vyakti usakA upabhoga nahIM kara pAtA aura jo nahIM milA hai usake pIche daur3atA rahatA hai| Aja agara maMdiroM meM bhaNDAra bhara rahe haiM to yaha mata 39 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhiegA ki loga bhagavAna ko car3hA rahe haiN| vAstava meM ve loga apanI bhaviSyanidhi kI vyavasthA kara rahe haiN| manuSya ko dharma ke nAma para yaha samajhAyA gayA hai ki tumheM agale janma meM eka kA sau milegA aura sau kA laakh| havA nikAleM, havAI kalpanAoM kI manuSya ke mana meM palane vAlI tRSNA usakI ciMtA kA mUla kAraNa hai| tRSNA hamAre saMtoSa ko samApta karatI hai aura asaMtoSa mAnasika tanAva kA kAraNa banatA hai| mujhe eka mahAnubhAva batAyA karate the ki unheM kaI bAra eka jaisA sapanA AtA hai ki ve eka sone ke mahala ke sAmane khar3e haiN| mahala kI khUbasUrata sIr3hiyoM se car3hakara ve mahala kI chata para pahu~cate haiN| mahala para unakA rAjya hai aura ve mahala kI dIvAroM para Tahala rahe haiN| lekina thor3I dera ke bAda hI ve sapane meM dekhate haiM ki jisa dIvAra para ve khar3e haiM usakI sArI IMTeM hila rahI haiN| unakA saMtulana bigar3ane lagatA hai| ve dIvAra se nIce utarane ke lie jaise-taise sIr3hiyoM ke pAsa pahu~cate haiM lekina sIr3hiyoM ke pAsa pahu~cate hI sIr3hiyA~ bhI bhara-bharAkara nIce gira jAtI haiN| ve bhayabhIta ho jAte haiM aura sone kA mahala unheM jAnalevA lagatA hai aura ghabarAkara ve jora se cIkhate haiM aura unakI A~kha khula jAtI hai| A~kha khulane para bhI itanI teja ghabarAhaTa rahatI hai ki sArI rAta ve baicena rahate haiM aura nIMda nahIM le paate| ___maiMne kahA ki jisa mahala kI eka IMTa bhI hamane nahIM lagAI usake Upara bhalA hama car3heM hI kyoM? jIvana meM agara mahala para car3hanA hai to pahale parizrama karo, eka-eka IMTa kA saMyojana kara majabUtI se mahala banAo phira agara mahala para car3hoge, to na to IMTe hileMgI aura na hI sIr3hiyA~ gireNgii| bAkI to jIvana meM saba loga havAI kile banAte haiM kintu kalpanA ke havAI kiloM kI umra Akhira kitanI hotI hai ? tRSNA kA makar3ajAla vyakti khuda bunatA hai aura usameM ulajha kara chaTapaTAtA huA aneka rogoM se ghira jAtA hai| binA parizrama ke kevala kalpanA ke havAI kiloM kA nirmANa karanA hamArI tRSNA kA hI vikRta rUpa hai| For Persor40 Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta haiM tRSNA ke tIra tRSNA kA sabase khataranAka rUpa hai apanI AvazyakatA se adhika sukha-sAdhana aura upalabdhiyoM ko pA lene ke bAvajUda bhI aura adhika dhana, sampatti, yaza, vaibhava Adi ko pAne kI aakaaNkssaa| arthAta dasaroM kI khuziyoM kI kabra para apanI kAmayAbI ke jhaNDe gAr3a dene kI tRSNA / tRSNA kA yaha rUpa yA to vyakti ko ciMtAgrasta karake adhamarA kara detA hai yA phira vyakti ko niraMkuza tAnAzAha banA kara vikRta kArya karane ke lie protsAhita kara detA hai| saddAma husaina aura unake beTe isake sabase tAjA namUne haiN| hiTalara, nAdirazAha, sikaMdara, mahamUda gajanavI, caMgeja khAM jaise patA nahIM kitane tAnAzAha aura svecchAcArI loga hue, jinhoMne apanI tRSNA ko zAMta karane ke lie kitane hI begunAha logoM ke khUna se holI khelI aura itihAsa ke pannoM ko khUna meM DUbo diyaa| tRSNA ke ye donoM hI rUpa khataranAka haiN| pahalI vikRti ciMtA, tanAva, ghuTana jahA~ svayaM AdamI ko naSTa karatI hai vahIM dUsarI vikRti hiMsA, AtaMka bhI hamAre sAmAjika aura rASTrIya DhA~ce ko kamajora karate hai| aise logoM kA aMta bhI bar3A duHkhada hotA hai| musolinI aura usakI patnI ko logoM ne mAra kara caurAhe para laTakA diyA thaa| hiTalara ne vikSipta hokara AtmahatyA kara lI thii| sikaMdara vApasa apanI dharatI para bhI na pahu~ca pAyA thaa| dUsarI ora mAyA kI ApA-dhApI meM vyakti itanA jyAdA ulajha gayA hai ki svayaM hI naSTa huA jA rahA hai| usake pAsa AlIzAna koThI va baMgalA hai lekina ghara kI sauhArdamayI saMvedanA mara cukI hai| ghUmane ke lie eka se bar3hakara eka lakjarI kAreM haiM lekina bhAgama-bhAga ne mana kI zAMti chIna lI hai| usake pAsa athAha sampatti hai lekina vahA~ prema nahIM apitu ahaMkAra kA pradarzana hai| jIvana meM zAMti ke bajAya tRSNA hai, kuNThA hai, tanAva, avasAda aura ghuTana hai| __maiM eka mahAnubhAva ko jAnatA hU~ jinheM jamIna aura sampatti kI itanI tRSNA thI ki pUre zahara kI hara jamIna ko ve apanI hI sampatti mAnate the| jamInoM ko pAne ke lie ve khoTe-khare hara taraha ke kAma kara dete the| 41 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dhana Ae muTThI meM, dharma jAe bhaTThI meM' vAlI soca ke vyakti the| sAma, dAma, daNDa, bheda hara taraha kI nIti-anIti ve kara diyA karate the| araboM rupaye kI jamIneM unhoMne baTora lI lekina khuda akAla mauta mAre ge| unake do laDake haiM, donoM ke do-do laDakiyA~ haiN| baDe laDake kI donoM lar3akiyA~ mAnasika rUpa se vikSipta haiM aura choTe lar3ake kI donoM lar3akiyA~ kisI durghaTanA meM apaMga ho cukI haiN| ve donoM lar3ake kAphI surakSA meM jIte haiM aura zAyada socA karate haiM ki agara unake pAsa dhana nahIM hotA to Aja ve apanI lar3akiyoM kA ilAja kaise karavAte? maiM socA karatA hU~, kAza! dUsaroM kI jamIne har3apa kara unakI badduAe~ na lI hotI to bacciyoM ke ilAja kI AvazyakatA hI na pdd'tii| hai dukhoM kI khAI, vyartha kI sirakhapAI ciMtA ke kAraNoM meM eka aura kAraNa hai- 'choTI-choTI bAtoM meM sira khpaaii|' isase parivAra kA mAhaula kaluSita hotA hai| saba loga Apasa meM TUTate haiM aura hara vyakti tanAva aura ciMtA se grasta rahatA hai| koI bar3I bAta ho aura hama sirakhapAI kareM to bAta jamatI bhI hai lekina choTIchoTI bAtoM ko sahajatApUrvaka na lenA aura una para viparIta TippaNiyA~ karanA parivAra meM sira phuTavvala kI naubata lAnA hai| mujhe yAda hai, eka mahilA apanI baccI ko choTI-choTI bAtoM meM TokA karatI thI aura usakI Tokane kI Adata itanI bar3ha gaI ki dina meM paccIsa-paccAsa bAra to vaha use Toka hI detii| dhIre-dhIre baccI para TokA-TokI kA prabhAva kama hone lgaa| vaha na kevala cir3acir3I ho gayI apitu mA~ kI bAtoM para dhyAna denA bhI usane baMda kara diyaa| pariNAmata: mA~ isa bAta ko lekara ciMtAgrasta ho gayI ki Akhira merI beTI merA kahanA kyoM nahIM mAnatI? abhI kucha dina pUrva eka mahAnubhAva mere pAsa cainnaI se aae| apanI vyathA sunAte hue ve kahane lage, 'zAdI ke sAla-cha: mahIne taka to merI aura merI patnI meM kAphI prema banA rahA lekina usake bAda patA nahIM kyA huA ki hamArI ana-bana bar3hatI gaI jisake kAraNa maiM ciMtAmukta nahIM rahatA huuN| mujhe jiMdagI bhAra-bhUta lagane laga gaI hai| jaba maiMne unakI patnI se bAta kI to usane batAyA ki ye apane hI kAraNa duHkhI haiN| choTI-choTI 42 For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAtoM para itanI jyAdA sira khapAI karate haiM ki khuda to duHkhI hote hI haiM, pUre ghara ko naraka banA dete haiN|' koI bar3I bAta ho jAya aura hama apanI ora se koI TippaNI kareM taba to bAta zobhA bhI detI hai lekina choTI-moTI bAtoM para sirakhapAI karate rahoge yA choTI-moTI bAtoM ko samajha nahIM pAoge to nihAyata khuda bhI duHkhI ho jooge aura auroM ko bhI duHkhI kroge| kula milA kara nirAzAvAdI dRSTikoNa, hInabhAvanA, mana maiM baiThA huA bhaya, hara samaya duHkhadAyI vicAroM meM DUbe rahanA, vaira kI gA~ThoM ko bA~dhanA athavA choTI-moTI bAtoM ko sahI tarIke se nahIM samajhanA hI ciMtA kA mUla kAraNa hai| yAda rakheM, kisI nizcaya/niSkarSa para pahu~canA ciMtana kA uddezya hai lekina nizcaya ho jAne ke bAda bhI usI biMdu para socate rahanA ciMtA kA mUla kAraNa bana jAtA hai| ciMtA eka, roga aneka aise kucha upAya haiM jinheM apanAkara hama ciMtA se mukta ho sakate haiM para isake lie jarUrI hai ki pahale hama yaha samajheM ki isake kauna-kauna se gambhIra duSpariNAma ho sakate haiN| ciMtA se jIvana meM kaI sunahare avasara hAtha se nikala jAte haiM aura nijI jIvana kaTutA se bhara jAtA hai| ciMtAgrasta vyakti kevala eka hI kAma kara sakatA hai aura vaha hai- 'hara bAta para ciNtaa'| hamArI zArIrika aura mAnasika zaktiyoM ko kamajora kara ciMtA hameM karmahIna to karatI hI hai, sAtha hI sAtha hamAre bhItara aise hAnikAraka bhAvAvega bhI paidA karatI hai jinase hamArA svAsthya kharAba hotA hai| manuSya ke bhItara manovega acche va bure vicAroM se paidA hotA hai| saMtoSa, sahanazIlatA, prasannatA, ha~sI, mela-milApa, sAhasa, sevA aura prema Adi se hamAre bhItara acche Avega paidA hote haiM jo hamAre svAsthya ke lie lAbhadAyaka hote haiN| bhaya, ciMtA, ghRNA, daMbha, nirAzA, niMdA, IrSyA, lar3AI-jhagar3e Adi se bure Avega paidA hote haiM jo hamAre svAstha ke lie bar3e hAnikAraka hote haiN| acche Avega jahA~ hamAre zarIra ke lie bahuta lAbhadAyaka hote haiM vahIM bure Avega hameM zArIrika aura mAnasika taura para pIr3ita karate rahate haiN| For Perso 4.5 & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH hama socA karate haiM ki ciMtAgrasta rahane vAle logoM meM koI na koI prAkRtika kamI rahatI hogI, para aisI bAta nahIM hai| ciMtita athavA tanAva grasta rahane vAle logoM meM kisI taraha kI kamajorI nahIM hotI balki usake mUla meM vaha azubha vAtAvaraNa hotA hai jisameM ve rahate haiN| maiMne kaI ciMtAgrasta logoM ko dekhA hai jo taraha-taraha kI bImAriyoM se grasta hote haiN| kucha maiMne aise ciMtita logoM ko bhI dekhA hai jinheM ciMtA kA daurA Ane para unakA dila tejI se dhar3akatA hai aura hAtha pAMva bhI ThaNDe par3a jAte haiN| aise lAgoM ko mAnasika, baicenI, sira duHkhanA aura cakkara AnA Adi roga lagane bhI zurU ho jAte haiN| sAmAnyatayA hama cAra ghaMTA kAma karake jitanI thakAvaTa pAte haiM usase cAra gunA thakAvaTa hameM cAra ghaMTe kI ciMtA de detI hai| ciMtAgrasta vyakti thor3A-sA kAma karane se hI svayaM ko thakA huA mahasUsa karatA hai| ciMtA aura bure Avega- ye donoM eka dUje ke paryAya haiM aura inase zarIra meM zugara kI mAtrA bar3hatI hai aura zarIra kamajora par3anA zurU ho jAtA hai| adhika ciMtA adhika thakAna detI hai jabaki kama ciMtA kama thakAna detI hai| hakIkata to yaha hai ki ciMtAgrasta vyakti sadaiva hI thakA huA rahatA hai kyoMki manuSya kI thakAna prAya: usake mastiSka meM hI utpanna hotI hai| yadi Apa rAta bhara soye haiM aura isake bAvajUda subaha ApakI thakAna nahIM utarI hai to isakA mukhya kAraNa ciMtA aura mAnasika tanAva hI hai| kArya ko samajheM kartavya maiMne dekhA hai ki kucha loga jaba subaha uThate haiM to usake eka-do ghaMTe bAda hI ve svayaM ko thakA huA mahasUsa karate haiN| merI najara meM isakA mukhya kAraNa kisI prakAra kI ciMtA hai yA Uba hai| dina kA Arambha hote hI jaba vyakti apane kAryoM ko vyavasthita krama nahIM de pAtA to vaha bArabAra dinabhara ke kAryoM ko yAda karake bojhila hotA hai aura usa para una kAryoM kI ciMtA savAra ho jAtI hai athavA eka hI kArya ko bAra-bAra karane se vyakti Uba jAyA karatA hai| vizeSakara gharelU kAma-kAja karane vAlI mahilAe~ isa paristhiti se gujaratI haiN| ve ghara ke kAma kAja meM isa vAtAvaraNa ko samajha nahIM pAtI athavA kAryoM ko vyavasthita sampAdita nahIM 44 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara pAtI isalie ve Uba jAyA karatI haiN| kaI bAra 'varka loDa' jyAdA hone para ve yahI socane lagatI haiM, kyA sAre kAryoM kA ThekA maiMne hI le rakhA hai, ? yaha soca kara mahilAe~ kArya ko bemana se karatI haiN| pariNAmasvarUpa vaha kArya bhArabhUta bhI hotA hai aura ciMtA dene vAlA bhii| acchA hogA ki ve mahilAe~ ghara ke kArya ko apanA karttavya samajhate hue bar3appana dikhAe~ aura kramazaH eka-eka kArya ko sampanna kreN| dina meM do-tIna bAra zarIra ko ArAma bhI deN| dIpAvalI yA anya kisI tyauhAra ke mauke para ghara kI saphAI ke nAma para eka sAtha sAre kAma hAtha meM na utthaaeN| ve mahilAeM apane ghara meM sadaiva dIvAlI manAtI haiM jo kevala dIvAlI ke mauke para hI ghara kI sAphasaphAI nahIM karatIM apitu bArahoM mahine isake prati sajaga rahA karatI haiN| bharosA rakheM bhavitavyatA para agara lage ki Apa kisI bAta ko lekara bAra-bAra tanAvagrasta ho rahe haiM to acchA hogA ki use Apa bhavitavyatA para chor3a deM aura svayaM ko kisI bhI sRjanAtmaka kArya meM jor3a deM kyoMki khAlI baiThane se hamArA mana vyartha kI ciMtAoM ke prati jyAdA AkarSita hotA hai| apane dvArA yA parivAra ke anya kisI sadasya ke dvArA kisI prakAra kI galatI ho jAe yA kAma bigar3a jAe to usako adhika tUla na deN| mAphI mAMga leM, mApha kara deM aura use bhUlane kI koziza kreN| ciMtA ke zArIrika rUpa se bhI jabaradasta prabhAva par3ate haiN| hamArI mAnasika avasthA aura pAcana zakti kA gaharA saMbaMdha hai| jyAdA ciMtA karane vAle vyakti kI pAcanazakti bigar3atI hai aura bhojana hajama nahIM hotaa| ciMtAtura vyakti kA dimAga hI tanAvagrasta nahIM rahatA apitu peTa bhI tanAvagrasta rahatA hai| yadi manuSya ciMtAgrasta hai to usakA peTa eka vizeSa prakAra kI kasAvaTa meM A jAtA hai| pariNAmasvarUpa ciMtita vyakti ko bhUkha kama lagatI hai| bhaya aura ciMtA se peTa meM alsara hone kI saMbhAvanA bhI rahatI hai| choTI AMta, bar3I AMta, AmAzaya, kiDanI saba kucha prabhAvita hotI haiM ciMtA se| For Person45 Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtA kA duSpariNAma : sabakI nIMda harAma Aja kI tArIkha meM ciMtA ne jo sabase gaharA duSpariNAma diyA hai vaha hai-- "logoM kI nIMda harAma krnaa|' pahale ciMtA ke kAraNa nIMda nahIM AtI aura phira nIMda na Ane kI ciMtA bar3hanI zurU ho jAtI hai| hamAre yahA~ saMbodhi-sAdhanA zivira meM kaI sAdhaka aise Ate haiM jo anidrA-roga ke zikAra hote haiN| varSoM taka davAiyA~ khA lene ke bAvajUda ve isa roga ko miTA nahIM pAte lekina sAta dina kA sAdhanA-zivira unheM Azcaryajanaka pariNAma detA hai aura ve nIMda kI golI khAye bagaira hI behada ArAma se sote haiM kyoMki nIMda na Ane ke jo bhI kAraNa the, ve sAdhanA se svataH hI miTa jAte haiN| anidrA ke kaI kAraNa ho sakate haiM para sabase bar3A kAraNa hai bhaya aura ciNtaa| kisI DaoNkTara ne eka meDikala kesa meM kAgajoM kI herApherI kara dii| saMyoga se agale dina akhabAra meM isa bAta kI halkI-sI AzaMkA kI nyUja A gii| basa ho gayI, usakI nIMda harAma! kAgajoM ko vApasa sahI karanA usake hAtha meM nahIM thA aura mana meM bhaya pha~sA rahatA thA ki kahIM pulisa ko isa dhokhAdhaDI kI khabara na laga jaae| DaoNkTara jI aba taka logoM kA ilAja karatA rahA, vaha apane hI manomastiSka meM panapI huI ciMtA ke kAraNa anidrA kA zikAra ho gyaa| eka bahina ne mujhe batAyA ki vaha kaI varSoM se anidrA kI zikAra hai| deza meM kaI manocikitsakoM se vaha apanA upacAra karavA cukI hai| spaSTa taura para usake mana meM kisI prakAra kI ciMtA aura tanAva bhI nahIM hai| usake jIvana meM sArI sukha-suvidhAe~ haiN| thor3e dina bAda mujhe jJAta huA ki usakI jeThAnI se usakI kAphI anabana rhii| donoM varSoM taka sAtha rahIM lekina eka dUje ko tanAva dene ke alAvA unhoMne kacha bhI nahIM kiyaa| varSoM taka aisA hI calatA rhaa| pariNAmasvarUpa alaga ho jAne ke bAda bhI usane mere sAtha aisA kyoM kiyA, inhIM saba bAtoM ke tanAva aura ciMtA ke kAraNa usakI anidrA bar3hatI calI gii| saMbaMdhoM meM jaba jyAdA apekSA pAla-lI jAtI hai aura jaba ve apekSAeM pUrNa nahIM hotI haiM to hama tanAvagrasta ho jAte haiN| hameM pratyeka vyakti aura usake vyavahAra ko sahajatA se lenA cAhie, agara koI 46 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre kAma Ae taba bhI aura na Ae taba bhii| mere sAmane do taraha kI ghaTanAe~ haiM / eka bahina apanI devarAnI kI yaha kahakara jamakara AlocanA kara rahI thI ki jaba usakI DilevarI huI to maiMne do mahIne taka palapratipala usakI sevA kI lekina vaha itanI khudagarja nikalI ki maiM kucha dinoM ke lie pIhara calI gaI to vaha dasa dina bhI mere baccoM ko prema se khAnA nahIM khilA skii| vahIM kala AgarA kI eka bahina batA rahI thI ki usake pA~va kI haDDI TUTa gaI thI para usakI devarAnI ne itanI sAra-saMbhAla kI ki vaha usakI karjadAra ho gyii| vaha kahane lagI, 'merI beTI bhI aisI sevA nahIM kara sakatI jaisI usa devarAnI ne kii|' maiMne dekhA ki devarAnI kI tArIpha karate-karate usa mahilA kI A~kheM bhara AI thiiN| sAvadhAna raheM! duniyA meM donoM taraha ke loga hote haiN| kucha Apake jIvana meM madadagAra banate haiM to kucha Apake jIvana-vikAsa meM bAdhaka bhI hote haiN| jo Apake kAma Ae usase to prema kareM hI, para usase bhI prema kareM jo Apake kAma nahIM A rahA hai, zAyada ApakA prema use kAma Ane lAyaka banA de| deM, mana ko vizrAma nIMda lene ke lie zAMta vAtAvaraNa kI jitanI jarUrata hotI hai usase bhI kahIM jyAdA jarUrata mAnasika zAMti kI hotI hai anyathA vaha vAtAvaraNa kI zAMti aura adhika mAnasika azAMti paidA kara detI hai| yadi Apako nIMda nahIM AtI hai to sIdhe leTe rheN| zarIra ko DhIlA chor3a deM aura jIvana kI kisI acchI ghaTanA yA smRtiyoM ke bAre meM soceM tAki anya ciMtAoM se ubara skeN| anidrA se bacane ke lie Apa sadaiva zAMta va prasannacitta hRdaya se 'beDarUma' meM jAe~ aura sAvadhAna raheM ! ciMtA, bhaya aura tanAva nIMda ke zatru hote haiN| bistara para jAne ke bAda dinabhara ke kAma-kAja ke jhamele ko yAda na kreN| jo loga rAta ko bistara para paDe hae bhI kArobAra ke bAre meM socate rahate haiM, ve anidrA ke zikAra ho jAte haiN| dhyAna rakheM, nIMda ke lie jabarana prayAsa na kreN| isase anidrA aura adhika prabhAvI hotI hai| nidrA kI ciMtA hI anidrA ko bar3hAtI hai| isalie nIMda kI jyAdA ciMtA karane kI bajAya zArIrika aura mAnasika ArAma para jyAdA dhyAna deN| 7 For Person & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakkara Ane kI zikAyata kA saMbaMdha bhI ciMtA aura tanAva se hai kyoMki ina hAnikAraka manovegoM se mastiSka kI nAr3iyA~ sikur3a jAtI haiN| pariNAmataH raktasaMcAra prabhAvita hotA hai aura hameM cakkara Ane zurU hote haiN| jina logoM kI gardana ke pIche darda kI zikAyata rahatI hai ve loga isake lie kisI DaoNkTara ke pAsa jAne se pahale AtmAvalokana kara leM ki Apa kaI dina se kisI ciMtA ke zikAra to nahIM haiN| ciMtA ke kAraNa gardana ke pichale bhAga kI mAsapeziyoM meM khiMcAva A jAtA hai aura gardana kA darda zurU ho jAtA hai|agr kabhI parIkSaNa karanA ho to Apa kabhI bhI, kahIM kursI para baiTha jAe~ athavA ArAma se jamIna para bhI baiTha jAe~ aura Adhe ghaMTe taka A~kheM baMda karake koI gaMbhIra ciMtA karanI zurU kara deN| Apa pAyeMge ki Adhe ghaMTA bAda ApakI gardana akar3a gaI hai aura pIche ke bhAga meM darda honA zurU ho gayA hai; sAtha hI sAtha siradarda kI zikAyata bhI zurU ho gaI hai| manocikitsakoM ke anusAra picyAsI phIsadI logoM ke siradarda kA kAraNa ciMtA hai| siradarda ko miTAne ke lie koI davA lene se pahale Apa use miTAyeM jo usa siradarda kA mUla kAraNa hai| jaise hI ciMtA haTegI, sira halkA ho jAegA aura darda gAyaba ho jaaegaa| ciMtA karane se nakha se zikhA taka kA bhAga prabhAvita hotA hai| kabja rahanA aura bhUkha na laganA to ciMtA karane vAloM kI Ama zikAyata rahatI hai| kaI loga mere pAsa Ate rahate haiN| unakI zikAyata rahatI hai ki unakI A~khoM meM hara samaya khiMcAva rahatA hai| kaI taraha kI davAiyoM kA upayoga kara lene ke bAvajUda bhI unake mana meM ciMtA hI banI rahatI hai| A~kheM zarIra kA sabase komala aMga hai aura una para ciMtA kA sabase pahale prabhAva par3atA hai| ciMtA ke kAraNa A~khoM kI mAsapeziyA~ kasa jAtI haiM aura A~khoM meM darda honA zurU ho jAtA hai| kucha dina pUrva saMbodhi-dhAma meM Ayojita eka svAsthya saMgoSThI meM kisI DaoNkTara ne jikra kiyA thA ki bhaya aura ciMtA ke kAraNa kaI bAra manuSya kI A~kheM kharAba ho jAtI haiN| use dikhanA kama ho jAtA hai aura bolane kI zakti bhI prabhAvita ho jAtI hai| unhoMne eka marIja kA hAla sunAyA ki vaha Arthika dRSTi se kAphI DA~vADola ho cukA thaa| kaI taraha ke saMkaToM meM pha~sa jAne ke kAraNa use For Perso48 Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtA ne ghera liyA thaa| pariNAmasvarUpa kucha hI dinoM meM usakI A~kheM tejI se jhapakane lagI aura usakI bolane kI zakti bhI kamajora hone lgii| ciMtAgrasta vyakti kaI prakAra kI mAnasika ulajhanoM meM pha~sA rahatA hai| apanI bImArI kA paricaya vaha svayaM hI auroM ko detA hai| kabhI kahatA hai ki 'mujhe kisI kAma meM rUci nahIM rahI aura merA mUDa hara samaya kharAba rahatA hai| jaisA maiM pahale thA, vaisA aba na rhaa| patA nahIM, mere mana ko kyA ho gayA hai? vaha hara bAta meM yahI jikra karatA hai ki aba maiM jIne yogya nahIM rahA aura kabhI bhI mara sakatA huuN| aisA vyakti buz2adila aura cir3acir3e svabhAva kA to hotA hI hai, sAtha meM vaha apane-Apako bahuta duHkhI anubhava karatA hai| vaha khuda to parezAna rahatA hI hai, apanI upasthiti se auroM ko bhI parezAna karatA rahatA hai| agara koI Apako zikAyata kare ki merI yAdadAzta kamajora ho rahI hai to samajhalo ki jarUra vaha kisI ciMtA kA zikAra ho cukA hai| Akhira kaise baceM ciMtA se agara upAya kiye jAe~ to isakA uttara bar3A sarala hai anyathA yaha bar3A pecIdA prazna hai| ciMtAmukti ke lie kucha upAyoM para amala kiyA jA sakatA hai jo hameM dhIre-dhIre isa bhaMvara se bAhara lA sakate haiN| jie~ vartamAna meM yaha samajheM ki ciMtA-mukti ke lie yaha behatarIna TaoNnika hai| atIta kI smRtiyA~ aura bhaviSya kI kalpanAe~ jahA~ hamArI ciMtA aura hamAre tanAva ko bar3hAvA detI haiM vahIM vartamAna kA ciMtana hameM ciMtA se chuTakArA dilA sakatA hai| jaise hI vyakti vartamAnajIvI hotA hai, vaha jyAdA socane kI bajAya kucha karane meM vizvAsa rakhatA hai| jo bIta gayA hai use vApasa lauTAyA nahIM jA sakatA aura jo hone vAlA hai, hokara hI rahatA hai| phira vyartha kA tanAva kyoM? mere pAsa eka aise vyakti ko lAyA gayA jo pahale kAphI sampanna thA lekina saMyoga se usake kisI pArTanara ne use dhokhA de diyA aura usakI Arthika vyavasthA caramarA gii| usake bAvajUda bhI usake jIvanayApana For Person42 Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM koI kamI nahIM thI phira bhI maiMne dekhA ki do varSoM se vaha nirantara kamajora hotA jA rahA thA aura usakA ceharA bilkula rogI kI taraha ho gayA thaa| bAtacIta meM khabara lagI ki usa vyakti ke mana meM eka hI malAla thA ki maiMne usa vyakti para jIvana bhara ahasAna kiyA kintu usane mere sAtha aisA kyoM kiyA ? bAra-bAra isI taraha kI bAteM soca-soca kara aura apanI atIta kI bAtoM ko yAda kara vaha vyakti ciMtAgrasta ho gyaa| maiMne samajhAyA ki bItA huA samaya kabhI lauTAyA nahIM jA sktaa| isalie vyartha ke vikalpoM meM gote khAne kI bajAya jaisI vartamAna meM sthiti hai use svIkAra karo aura vartamAna ko sudhArane kA prayAsa karo / duniyA meM jitanI bhI dhyAna kI vidhiyA~ haiM, unakA mukhya ciMtana vartamAna se hI jur3A huA hai kyoMki atIta kA darzana ciMtA hai, para vartamAna kA darzana ciMtana hai / I ciMtAgrasta vyakti ko cAhiye, vaha akelA kama se kama rahe / ciMtanazIla vyakti agara akelA rahegA to buddha bana jAyegA para ciMtAgrasta vyakti ke lie ekAkIpana ghAtaka hai| acchA hogA niThalle baiThane kI bajAya sadA karmayoga meM lage raheM / akelepana meM nirarthaka baiThane se ciMtAoM kA ambAra lagatA hai, aura ye prabhAvI hokara hama para hAvI hone lagatI hai / agara kisI kAraNavaza ciMtA ke cakravyUha meM phaMsa gaye haiM to bhItara hI bhItara ghuTane kI bajAya apane mana kI bAta apane kisI mitra ko kaha DAliye tAki ApakA mana halkA ho jAegA / nahIM to Izvara ko apanA saba kucha mAnakara kisI maMdira meM jAkara pratimA ke sAmane apanA saba kucha kaha ddaaliye| athavA kisI bagIce meM jAkara per3a-paudhe ko apanA mana kA mIta mAnakara sArI bAta kaha ddaaliye| per3a paudhoM meM eka khAsiyata hotI hai ki ve tumhArI sabhI bAteM prema se pacA lete haiM / pariNAma yaha hogA ki tuma apanI bAta bhI kaha doge aura tumhArI bAta idhara-udhara bhI na hogI / bIte kala kI ghaTanAoM ko jyAdA yAda mata kIjiye / aura na hI bhaviSya kI anahonI AzaMkA kI DarAvanI chAyA se Dariye / jIvana meM himmata aura AtmavizvAsa hara pala jarUrI hai| agara samasyAoM ne Apako ghera liyA hai to dhairya rakhiye / samasyAoM ke gaTThar3a meM se do patalI 50 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakar3iyoM kI samasyAoM ko cuniye aura unheM tor3akara apanI samasyAoM ke bhAra ko kama kiijiye| aisA roja kIjiye Apa samasyA aura ciMtA se mukta ho jaayeNge| sadA yAda rakheM ApakA janma kinhIM mahAna uddezyoM ko lekara huA hai| yoM vyartha tanAva ciMtA meM jIkara apane-Apako aMdhere meM DAlane kI bajAya zAMti aura saphalatA kI ora apane kadama baDhAiye aura janmadAtA ke sapane ko sAkAra kiijiye| jIvana se nirAzA aura hatAzA ko haTAie aura prakAza ke mAlika bniye| maiM Apase itanA hI cAhatA hU~, parama pitA paramezvara kI bhI Apake lie aisI hI cAha hai| For Persons Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodha para kaise kAbU pAe~ ? sAvadhAna! do minaTa kA krodha bhI hamAre madhura sambandhoM meM jahara ghola sakatA hai| manuSya ke jIvana meM duHkha ke do kAraNa hote haiN| pahalA kAraNa hai: abhAva, ApadA athavA saMyoga aura dUsarA kAraNa hai: vyakti svayaM / dUsare ke vyavahAra aura svabhAva ke kAraNa usake jIvana meM jo du:kha Ate haiM unako roka pAnA manuSya ke hAtha meM kama hai, lekina apane hI vyavahAra aura svabhAva ke kAraNa Ane vAle duHkhoM para manuSya vijaya prApta kara sakatA hai| apane hI vyavahAra aura svabhAva ke kAraNa manuSya duHkhoM ko pAtA hai jisameM mukhya kAraNa hai manuSya ke vyavahAra aura svabhAva meM palane vAlA krodha / kSaNika saMvega hai krodha ___ krodha hamAre bhItara uThane vAlA eka aisA saMvega hai jo kSaNabhara meM jagatA hai aura kSaNabhara meM zAnta ho jAtA hai| manuSya apane hoza-havAsa khokara kucha samaya ke lie eka aisI sthiti meM pahu~ca jAtA hai| jahA~ vaha krodha ke vazIbhUta hokara apanoM aura parAyoM donoM ko nukasAna pahuMcAtA hai| maiMne ise kSaNika saMvega isalie kahA kyoMki kaI bAra eka pala ke lie vyakti Aveza aura Akroza meM Akara koI bhI nirNaya yA kArya kara baiThatA hai, para kucha pala ke bAda hI Atmaviveka jagane para usake hAtha meM pazcAttApa ke alAvA kucha bhI nahIM bctaa| For Perso52& Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bahina mujhe batA rahI thI, 'jaba bhI mujhe gussA AtA hai maiM sIdhA apane baccoM para hAtha uThAtI hU~ aura tAbar3ator3a unakI piTAI kara detI huuN|' maiMne pUchA, 'phira kyA karatI ho ?' vaha kahane lagI, 'usake bAda mujhe aphasosa hotA hai aura maiM rotI huuN| roja hI aisA hotA hai ki baccoM kI piTAI aura merA ronA donoM eka sAtha calate haiM / vAstava meM yaha kSaNika saMvega hai| baccoM ko pITanA krodha kA prakaTIkaraNa hai jabaki usake bAda ronA apanI galatI kA ahasAsa hai / vyakti aisI galatiyA~ bAra - bAra isalie karatA hai kyoMki usakA svayaM para aMkuza nahIM hai| saca to yaha hai ki krodha tUphAna kI taraha AtA hai aura hameM cAroM ora se ghera letA hai| hama vivekazUnya hokara gAlI-galauca yA hAthA-pAI bhI kara lete haiM aura isa taraha hama krodha ke tUphAna meM ghira jAte hai / para krodhI AdamI kIr3e, makor3e aura bicchU taka ko mAra detA hai, apane hI bhItara palane vAle krodha ko kyoM nahIM mAra pAtA ? manuSya apane jIvana meM mUlata: cAra vRttiyoM meM jItA hai aura ve haiM - kAma, krodha, mAyA aura lobh| mere dekhe inameM se kAma, mAyA aura lobha kI vRttiyA~ to manuSya ko AMzika lAbha aura sukha bhI detI hai lekina krodha eka aisI vRtti hai jisameM vyakti khuda bhI jalatA hai aura dUsaroM ko bhI jalAtA hai / hakIkata to yaha hai ki krodhI vyakti apane bhItara aura bAhara eka aisI Aga lagAtA hai jisameM vaha auroM ko jalAne kI koziza karatA hai para use bAda meM patA calatA hai ki isase vaha auroM ko jalA pAyA yA na jalA pAyA para khuda to pahale hI jhulasa gayA / krodha meM jalanA to tUlI kI taraha hai jise dUsaroM ko jalAne ke lie pahale svayaM ko jalanA hotA hai / krodha eka : nukasAna aneka maiM kaI bAra socA karatA hU~ ki kyA dharatI para koI aisA manuSya hai jisane apanI jindagI meM kabhI krodha na kiyA ho ? aise brahmacArI sAdhaka to mila jAe~ge jinhoMne kabhI kAma kA sevana nahIM kiyA ho para 'krodha' to 'kAma' vijetAoM para bhI vijaya prApta kara letA hai| saccAI to yaha hai ki jaba Apa krodha ke niyaMtraNa meM hote haiM to svayaM kA niyaMtraNa kho dete haiM / sAvadhAna! eka pala kA krodha Apake pUre bhaviSya ko bigAr3a sakatA hai| 53 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina saMbaMdhoM ko madhura banAne meM hameM dasa varSa taka eka dUsare ko seTisphAiDa karanA par3atA hai vahIM hamArA dasa minaTa kA gussA una saMbaMdhoM para pAnI phera sakatA hai| saphalatA ke bar3hate hue kadamoM meM kele ke chilake kA kAma karatA hai hamArA gussA / hamArA krodha hameM saphalatA se hAtha dhone ke lie majabUra kara detA hai| 24 ghaMTe bhojana karake hama jo zakti apane zarIra meM pAte haiM, kucha minaTa kA gussA usa zakti ko kSINa kara detA hai| jo bacce bacapana meM jyAdA gussA karate haiM, bar3e hone para unakA dimAga kamajora ho jAtA hai| 1 krodha meM vyakti do taraha kA hiMsaka ho jAtA hai| kabhI vaha auroM ko nukasAna pahu~cAtA hai to kabhI svayaM ko / auroM ko nukasAna pahu~cAne ke lie vaha gAlI-galauca karatA hai, hAthApAI karatA hai athavA kisI zastra se prahAra bhI kara detA hai / lekina kaI bAra vyakti isakA ulaTA bhI kara letA hai / krodha meM Akara vaha apanA hI sira dIvAra se TakarA detA hai bhojana kara rahA hai to thAlI ko uThAkara pheMka detA hai / bacapana meM maiMne dekhA hai ki hamAre mauhalle meM eka aisA lar3akA rahatA thA jise gussA bahuta AtA thaa| eka dina usake ghara meM kisI ne use Toka diyaa| usa lar3ake ko gussA A gayA, saMyoga se usa dina use parIkSA dene jAnA thA kiMtu gusse meM bharakara usane nirNaya le liyA ki maiM parIkSA dene nahIM jAU~gA / ghara ke sAre loga use samajhA kara hAra gaye lekina vaha parIkSA dene nahIM gayA aura isa taraha Aveza meM Akara liye gaye nirNaya ne usakA pUrA varSa bekAra kara diyA / isa taraha ke nirNaya lene ke kucha samaya bAda vyakti ko bhale hI lagatA ho ki usakA vaha nirNaya galata thA lekina vaha kucha kara pAye, usase pahale hI usakA krodha apanA galata prabhAva dikhA hI detA hai, aura aisI sthiti meM vyakti apanA ahita kara baiThatA hai / krodha ke tIna bheda vyakti tIna taraha kA krodha karatA hai / alpakAlIna krodha, asthAI krodha aura sthAI krodh| alpakAlIna gussA kucha minaTa yA ghaMTe taka kA hotA hai aura usase mAhaula bigar3atA hai| kisI kAraNa se har3abar3I meM vyakti kucha bhI kaha detA hai aura kucha minaTa bAda aphasosa karatA hai / 54 For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM madhya pradeza ke eka zahara meM thaa| maiMne dekhA ki eka vyakti jo vahA~ ke samAja kA adhyakSa thA, usakA patA hI nahIM lagatA ki bAta-bAta meM use kaba krodha A jAtA hai ? itanA hI nahIM, vaha gusse meM Akara mAika para, maMca para kucha bhI bola detA thaa| para vaha thA itanA nizccha la dila kA AdamI ki yA to do minaTa bAda hI sAmane vAle se mAphI mAMga letA athavA yaha kahate hue madhura muskAna se bAta khatma kara detA ki maiMne kaba gussA kiyaa| alpakAlIna krodha karane vAle loga kisI bAta ko jyAdA laMbI nahIM khiiNcte| basa do minaTa ke lie jaise havA meM gubAra AyA ho yA pAnI meM bulabulA uThA ho| aisA hotA hai usakA gussaa| aise loga kabhI bhAvuka ho jAte haiM aura kabhI ktthor| jise maiM asthAyI krodha kahanA cAhatA hU~ una logoM kI prakRti aisI hotI hai ki ve kisI bhI bAta ko do dina taka Dhote rahate haiN| bAta choTI-sI hogI para use khuda hI bar3hAe~ge aura do dina taka rUThe rheNge| phira yaha pratIkSA kareMge ki koI unheM manAeM yA 'saoNrI' kahe to ve vApasa pahale jaise ho jaaeN| aise loga pA~ca-sAta dina taka to auroM se 'saoNrI' kahalavAne kA iMtajAra karate haiM, para usake bAda khuda hI sIdhe aura zAMta ho jAte haiN| tIsarI prakRti hotI hai sthAyI krodha kii| aise loga marate dama taka kisI bhI bAta ko Dhote rahate haiN| jaise kisI ne cAra logoM ke bIca apamAnajanaka koI bAta kaha dI athavA kisI kI zAdI meM jAne para sAmane vAlA vyakti sabase to ghulamila kara bAta kare para unase bAta karanA bhUla jAe, yadi parivAra ke kisI sadasya dvArA sahajatA meM hI koI vyaMgyAtmaka bAta kaha dI jAe to usa zreNI ke krodha meM jIne vAle loga unakI gAMTha bA~dha lete haiM aura dhIre-dhIre apane vyavahAra ke dvArA usa gAMTha ko aura bhI adhika majabUta karate rahate haiN| dhIre-dhIre yaha gAMTha jo pahale to eka taraphI hotI hai para phira do taraphI ho kara kaI parivAra aura samAja meM vibhAjana karA detI hai| jaise ganne kI gAMTha meM eka bUMda bhI rasa nahIM hotA vaise hI jo loga mana meM gA~The bAMdha kara rakhate haiM, unakA bhI jIvana nIrasa ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na bAMdhe vaira kI gAMTha hama eka zahara meM the| kisI mahAnubhAva ne tapArAdhanA ke upalakSya meM sampUrNa samAja ke bhoja kA Ayojana kiyaa| jisa dina bhoja kA Ayojana thA usa dina samAja ke kucha variSTha vyakti hamAre pAsa Ae aura kahane lage ki 'jisa vyakti ke dvArA Aja sampUrNa bhoja kA Ayojana hai, ve do bhAI haiM lekina unakA dUsarA bhAI va usakA parivAra isa bhoja meM nahIM aaegaa| una logoM ne hamase nivedana kiyA ki, sAhaba, Apa caleM aura use smjhaaeN| zAyada Apake kahane se vaha mAna jaae|' una logoM ke sAtha maiM usa mahAnubhAva ke ghara gyaa| usane mujhe sammAna-pUrvaka baitthaayaa| bAta hI bAta meM maiMne kahA ki 'Aja to Apa ke parivAra kI ora se sampUrNa samAja kA bhoja hai|' usane kahA, Apa aisA na kaheM kyoMki vaha merA nahIM balki mere bhAI ke ghara kA hai|' maiMne kahA, 'so to ThIka hai lekina Apa loga to AeMge na!' vaha tapAka se bola par3A, 'kisI hAlata meM nhiiN|' maiMne pUchA, 'kyoM aisI kyA bAta hai?' vaha kahane lagA ki 'solaha sAla pahale bhare samAja meM usane merA apamAna kiyA thA taba se Aja taka maiMne usake ghara kA pAnI taka nahIM pIyA hai|' maiMne bar3I sahajatA se usa bhAI se kahA - 'bhAI, jarA solaha sAla purAnA koI kaleNDara laanaa|' merI bAta sunakara vaha cauNkaa| usane kahA, 'Apa bhI kaisI majAka karate haiM ? solaha sAla purAnA kaleNDara ghara meM thor3e hI rakhA jAtA hai| maiMne kahA - 'mahInA bItatA hai to kaleNDara kA pannA palaTA jAtA hai aura varSa bItane para kaleNDara ko hI palaTa diyA jAtA hai| jaba solaha sAla purAnA kaleNDara ghara meM nahIM hai to solaha sAla parAnI bAtoM ko kyoM Dho rahe ho|' merI samajhAne se usake dimAga meM merI bAta thor3I-sI utarI / maiMne dUsare bhAI ko bhI bulavAyA aura donoM ko eka dUsare ke hAtha se mizrI kA Tukar3A khilAkara pArasparika prema sthApita kiyaa| yaha to saMyoga thA ki aisA ho gayA anyathA krodha aura Aveza meM to ba~dhI huI vaira kI gAMThoM ko kucha hI loga aise hote haiM to jIte jI vApasa khola pAte haiN| jIvana meM isa taraha kI sthiti khar3A karatA hai hamAre bhItara palane vAlA krodh| 56 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhara muskAna to ghara meM krodha kyoM? kucha logoM kI kucha vicitra Adata hotI hai| ve bAjAra meM, oNphisa meM, dukAna meM yA dostoM ke bIca sadA prasanna aura muskurAte raheMge para ghara pahu~cate hI gaMbhIra aura gusse se bhare hue ho jaaeNge| ve choTI-choTI bAtoM para ghara meM gussA kareMge aura ghara kI zAMti ko bhaMga kreNge| Apa ghara meM bar3e haiM to usakA artha yaha nahIM hai ki hara samaya Apa ho-hallA kareM yA apane bar3appana ko jatAne ke lie ghara ke vAtAvaraNa ko kaluSita kreN| ApakI bar3AI isameM hai ki Apa ghara meM apane parivAra ke sadasyoM ko itanA prema deM ki ve Apake jAne para ApakI zIghra purnavApasI kI kAmanA kreN| Apa nahIM jAnate ki Apa bAra-bAra gussA karake apane khuzahAla ghara ko naraka banA dete haiM aura parivAra kA hara sadasya bhItara hI bhItara Apa se TUTA rahatA hai| phira sthiti yaha hotI hai ki jaba Apa sAmane hote haiM to saba loga Apase dabe rahate haiM aura Apake bAhara jAne para ApakI maz2Aka ur3AI jAtI hai| patnI kahatI hai, 'choDo, aba unakI bAtoM para kauna dhyAna de kyoMki 'ho-hallA' karanA to unakI Adata hI bana gaI hai|' mujhe yAda hai, eka vyakti jo gussA bahuta kiyA karatA thaa| patnI bhI kama na thii| eka dina patnI ne rAta gyAraha baje apane pati ko nIMda meM se uThAyA aura hAtha meM eka dUdha kA gilAsa dete hue kahA, 'lo dUdha pI lo|' pati ne kahA, 'Aja kyA bAta hai, jIvana meM kabhI tUne rAta ko dUdha nahIM pilAyA, Aja acAnaka prema kaise umaDa aayaa|' patnI ne kahA, 'jI! chor3o prema-roma kI baateN| abhI-abhI maiMne kalaiNDara dekhA, Aja nAga paMcamI hai, to rAta ko sA~pa kahA~ se lAU~ dUdha pilAne / to tumako hii.....|' ___mujhe yAda hai ki eka vyakti hara samaya ghara meM gusse meM hI rahatA thaa| eka dina usane apanI patnI se kahA, 'maiM par3ausa ke zahara meM jA rahA huuN| do dina meM vApasa lauTa aauuNgaa|' kyA Apa batAe~ge ki usake aisA kahane para patnI ne mana meM kyA socA hogA? taba zAyada usane socA hogA ki do dina nahIM balki dasa dina bAda bhI Ao to bhI koI dikkata nahIM hai kyoMki tuma jitane bAhara rahate ho, ghara meM utanI hI zAnti rahatI hai| For Persor57. Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi koI zAnta svabhAva vAlA vyakti apanI patnI se do dina bAda vApisa Ane kA kahegA to patnI yahI kahegI ki ' ho sake to jaldI lauTa ke AnA kyoMki tumhAre jAne se ghara sUnAsUnA ho jAtA hai|' Apa apane hI krodhapUrNa vyavahAra se ghara ko naraka banAte haiM aura zAntipUrNa vyavahAra se ghara ko svarga / tiruvalluvara kahA karate the ki jo loga AtmarakSA aura mana kI zAnti cAhate haiM ve apane jIvana meM krodha se jarUra bceN| krodha kareM, magara sAtvika hamArA krodha tIna taraha kA hotA hai sAttvika, rAjasika aura tAmasika / ghara kI maryAdAoM ko banAe rakhane ke lie athavA auroM kI bhalAI ke lie kiyA jAne vAlA krodha sAttvika krodha hotA hai / isameM vyakti auroM ko sudhAranA cAhatA hai para kisI kA nukasAna karake nahIM / vyakti kA dUsarA gussA hotA hai rAjasika jo ahaMkAramUlaka krodha hotA hai / maiMne kahA aura tumane nahIM mAnA yAnI Apake ahaMkAra kI saMtuSTi nahIM huI isalie Apako krodha AyA hai| kaI bAra dekhA karatA hU~ ki oNphisa meM baoNsa ne athavA kisI mainejara ne apane adhInastha karmacArI ko koI kAma sauNpaa| usa dina usa kArya kI koI khAsa jarUrata na thI aura vaha vyakti usa kArya ko pUrNa na kara pAyA / sAMjha ko jaba mainejara ko khabara milI to use gussA A gayA hAlAMki use bhI isa bAta kI khabara thI ki yaha kAma koI khAsa jarUrI nahIM hai / lekina vaha gussA kevala usa ke lie kara baiThA ki maiMne kahA aura tumane najaraaMdAja kara diyaa| mere dekhe ghara ke abhibhAvakoM ko adhikAMza gussA lagabhaga isI kAraNa AtA hai / yaha krodha hotA hai apane ahaMkAra kI saMtuSTi ke lie / tIsarA krodha hotA hai tAmasika yAnI aisA gussA jo vyakti kevala dUsaroM ko nIcA dikhAne ke lie karatA hai| isameM vyakti dasa logoM ke bIca sAmanevAle ko kharI-khoTI sunAtA hai aura usakI do kamajoriyoM ko bhI saba logoM ke sAmane vyakta karatA hai / lAbha aura hAni kI dRSTi se agara hama gusse ko dekhate haiM to usakI hAniyA~ hI jyAdA najara AtI haiM / krodhI vyakti hara ora se 58 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nukasAna uThAtA hai svAsthya se bhI aura saMbaMdhoM se bhii| tIvra krodha se jahA~ zarIra meM alsara jaise roga paidA ho jAte haiM, vahIM mAnasika tanAva bhI paidA ho jAtA hai| ucca raktacApa kA to mUla kAraNa hamArA krodha hI hotA hai| hoMThoM kI muskAna jahA~ hamAre cehare ke saundarya ko bar3hAtI hai, vahIM krodha kI rekhA saundarya ko miTTI meM milA detI hai| krodha hamAre dimAga ko kamajora karane ke sAtha-sAtha zarIra ko bhI kamajora karatA hai isalie jaba hameM koI dubalA-patalA kamajora zarIra vAlA vyakti milatA hai to hama tatkAla pUcha lete haiM - 'kyA bAta hai? gussA bahuta karate ho kyA?' eka baccA bhI jAnatA hai ki gussA AdamI ke zarIra se rakta ko sokha letA hai| bujurga loga to yahA~ taka kahA karate the ki gusse se bharI huI mahilA agara apane AMcala kA dUdha bhI apane bacce ko pilAtI hai to vaha z2ahara bana jAtA hai| mUrkhatA se zuruAta, pazcAtApa para pUrNa ___gItA kahatI hai ki krodha mUrkhatA ko paidA karatA hai| mUr3hatA se smatibhrama hotA hai aura smRtibhrama se buddhi kA nAza hotA hai| jIvana bhara yAda rakheM ki krodha kI zurUAta mUrkhatA se hotI hai aura usakA samApana pazcAtApa se| krodha meM vyakti apanA viveka kho detA hai| viveka khone ke kAraNa vyakti kI buddhi bhraSTa ho jAtI hai aura kaI bAra krodhita vyakti aise kArya bhI kara detA hai jinakA pariNAma bar3A gambhIra hotA hai| AdamI ko yaha patA nahIM lagatA ki vaha kisako kyA kaha rahA hai? gasse meM bharA vyakti apanI hI saMtAna ko sUara kI aulAda,' jaisI patA nahIM kitanI hI gAliyA~ detA hai / gusse meM apane Apa ko hI sUara banA detA hai| mujhe yAda hai: eka philma haoNla meM pati-patnI philma dekha rahe the| acAnaka patnI kI goda meM soyA huA baccA ro pdd'aa| vaha muzkila se ATha-nau mahIne kA hogaa| usa vyakti ne patnI se kahA, 'use dUdha pilA do, vaha cupa ho jaaegaa| do minaTa bAda phira bhI baccA rotA rahA to usane kahA, 'maiMne kahA na, use dUdha pilAnA zurU kara do sArI philma kA maz2A kirakirA ho rahA hai|' patnI ne kahA- 'maiM bahuta koziza kara rahI hU~ para yaha pI nahIM rahA hai|' pati thor3A gussaila prakRti kA thaa| usane kahA, 'eka thappar3a mAro yaha kyA isakA bApa bhI piiegaa|' 59 For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isIlie gItA ne kahA ki krodha se smRtibhrama hotA hai aura usase buddhi kA nAza hotA hai| krodha karanA burA hai, zAyada krodha karane vAlA hara vyakti bhI yahI bAta khegaa| krodha para vijaya prApta karane ke kucha sUtroM ko samajhane se pUrva yaha jAnanA jarUrI hai ki AdamI ko gussA Akhira kyoM AtA hai ? Ama taura para gussA karane vAle logoM se pUchA jAe to unakA eka hI javAba hotA hai- 'sAhaba, koI jhUTha bole yA galatI kare to gussA AtA hai| mere dekhe yaha javAba thor3A galata hI hai| vyakti ko agara galatiyoM para gussA Ae to kevala auroM kI galatiyoM para hI kyoM? khuda kI galatiyoM para kyoM nhiiN| saca to yaha hai ki dUsare kI choTI-sI galatI ko bhI hama bardAzta nahIM kara pAte aura apane ahaMkAra kI saMtuSTi ke lie gussA kara baiThate haiN| agara galatI para gussA Ae to auroM kI galatI para hI kyoM? khuda se galatI hone para hama kyA karate haiM? hama sar3aka para cale jA rahe the| pA~va para Thokara lagI aura aMgUThe se khUna bahane lgaa| kyA Apa mujhako batAeMge ki usa vakta Apa kisa para gussA kareMge? bhojana kara rahe the ki thor3I sI asAvadhAnI ke kAraNa gAla yA jIbha dAMta ke nIce A gii| usa sthiti meM Apa kisa para gussA kareMge? upekSA : krodha kI jananI jaba vyakti kI apekSA upekSita hotI hai to use krodha AtA hai| apekSA aura krodha kA gaharA riztA hai| patA hI nahIM lagatA ki thor3A-sA upekSita hote hI vyakti kitanA vikarAla rUpa le legA? pahale hama sambandha bar3hAte haiM aura phira saMbaMdhoM meM apekSA pAlate haiN| jaba-jaba apekSA upekSita hotI hai taba-taba vyakti ko burA lagatA hai| phira saMbaMdhoM meM darAra paDanI zurU ho jAtI hai| Apa apane khAsa dosta se yaha apekSA rakhate haiM ki jaba usakA janmadina ho to Apako yAda kare aura sAtha hI yaha bhI apekSA rakhate haiM ki Apa kA janmadina ho to bhI vaha Apako zubha kAmanA kA saMdeza dene kA dhyAna rkhe| agara usa dina kisI kAraNavaza vaha bhUla gayA aura tIna dina bAda phona para Apako zubhakAmanA dI to Apako lagegA ki usakI jiMdagI meM ApakA koI mUlya nahIM hai aura Apa upAlambha de baittheNge| 60 For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logoM kI apekSAe~ alaga-alaga taraha kI hotI haiM aura yaha jarUrI nahIM hai ki hara vyakti kI apekSAe~ pUrI kara dI jaaeN| eka hI vyakti ko kaI logoM se alaga-alaga apekSAe~ ho sakatI haiN| AdamI cAhatA hai ki mere anusAra parivAra jie, samAja jie| jisa TrasTa meM maiM TrasTI hU~ vahA~ merA hI dabadabA cle| agara cAra dostoM ke bIca baiThA hU~ to merI hI bAta sunI jaae| patnI ko jaisA kaha~, ha-ba-ha vaha vaisA hI karepatA nahIM aisI kitanI hI taraha kI apekSAeM hotI haiN| hara vyakti kA socane kA tarIkA alaga hotA hai aura vyakti apanI usI soca aura dhAraNA ke anusAra nirNaya letA hai| eka chAtra jisake parivAra ko usase pUrI apekSA thI ki vaha isa varSa parIkSA kI meriTa lisTa meM jarUra aaegaa| saMyoga se use isake lie jarUrata se dasa aMka kama mile to isake lie parivAra meM use DAMTa milI aura kahA gayA ki tumane pUrI mehanata nahIM kI hogii| vahIM dUsarI ora unake par3ausI kA beTA cAlIsa pratizata aMka lekara AyA to bhI ve loga miThAI bA~Ta rahe the| daraasala unheM usake pAsa hone kI ummIda bhI nahIM thii| apekSA-upekSA kA manovijJAna apekSA aura upekSA kA bhI apanA eka vijJAna hai| agara Apane dhyAna diyA ho to dekhA hogA ki yadi koI aparicita vyakti ApakI upekSA kare to Apako gussA nahIM AtA para agara khAsa paricita AdamI ApakI upekSA kare to Apa tatkAla krodhita ho uThate haiN| hama loga yaha apekSA pAla lete haiM ki dillI meM hamArA riztedAra hai| hama to jaba bhI dillI jAeMge, vaha hameM pUrI dillI jarUra ghumaaegaa| saMyoga se tuma usake ghara cale ge| ghUmAnA to dUra kI bAta, vaha Apake pAsa pUrA baiTha bhI nahIM pAyA kyoMki vaha apane oNphisa ke kAryoM meM ulajhA huA thaa| usake isa vyavahAra ne Apako duHkhI aura krodhita kara diyaa| upekSita apekSA hamezA gusse kA nimitta banatI hai| acchA hogA ki hama auroM se apekSAe~ pAlane kI bajAya apane Apa se apekSA paaleN| abhI hama jayapura meM the| eka mahAnubhAva apanI patnI ke sAtha hamase milane ke lie aae| bAtacIta ke daurAna unase bhojana karane ke lie 61 For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agraha kiyA gyaa| unhoMne kahA - 'sAhaba, merI patnI kI buA kA beTA yahIM rahatA hai| hameM unake yahA~ bhI jAnA hai agara unake yahA~ khAnA nahIM khAyA to unheM burA lgegaa|' maiMne kahA, 'jaisI ApakI mrjii|' sAMjha ko vApasa Ae to kahane lage, 'sAhaba, hama bhojana yahIM kreNge|' maiMne kahA, 'kyA matalaba?' thor3e jhallAte hue, kahane lage, 'sAhaba patA nahIM, kaise AdamI haiM ? khAne kA to unhoMne pUchA hI nahIM, kevala cAya kaoNphI kI manuhAra karate rhe| maiMne dekhA ki unake mana meM sAmane vAle ke prati thor3I sI khaTAsa paidA ho gaI thii| maiMne bAta ko sa~vArate hue kahA, 'ho sakatA hai ki sAmane vAle ne yaha socA hogA ki gurujanoM ke yahA~ se Ae haiM to bhojana to karake hI Ae hoNge|' kaI bAra vyakti auroM kI upekSA kA zikAra hokara apane Apako azAMta kara letA hai aura tanAvagrasta ho jAtA hai| agara hama kisI ke dvArA dikhAI dI gaI upekSA ko sahI artha meM leM to vaha hameM gussA nahIM dilAegI apitu hamAre svAbhimAna ko jAgrata kara jIvana meM kucha kara gujarane kA maukA degii| Igo ko kaheM 'go' vyakti ke ahaMkAra ko jaba coTa lagatI hai to use gussA AtA hai jaba taka tumhArA ahaMkAra saMtuSTa hotA rahegA, tuma sAmane vAle se khuza hI rahoge kintu ahaMkAra ko coTa lagate hI tuma gussA kara baitthoge| ahaMkAra krodha kA pitA hai| krodha kA eka aura bhI kAraNa hai aura vaha hai aalocnaa'| kisI ne agara hamAre lie viparIta TippaNI kara dI to hama tatkAla gussA kara baittheNge| logoM kA to kAma hai auroM para aMguliyA~ uThAnA aura dUsaroM kI bAteM karanA / jaba bhI do-cAra loga Apasa meM bAta karate haiM to ve dUsaroM ke lie hamezA viparIta TippaNI kiyA karate haiN| pariNAmasvarUpa mAmalA sulajhane kI bajAya aura bhI adhika ulajha jAtA hai| agara ATha loga kisI biMdu para nirNaya karane ke lie eka jagaha baiThe haiM aura yadi ve pahale se hI soca kara baiThe haiM ki hameM isa mAmale ko ulajhAnA hai to ve use kabhI bhI sulajhA nahIM skeNge| yadi ve pahale se hI use sulajhAne kI socate haiM to kisI bhI bAta ko sulajhAne meM do minaTa lagate haiN| zAMtipUrNa DhaMga se vyA 62 For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna karane para samasyAoM ko sulajhAyA jA sakatA hai| sAtha hI krodha se bhI naSTa hone vAle saMbaMdhoM ko bhI surakSita rakhA jA sakatA hai| saoNrI kaheM, sukhI raheM agara kisI kAraNavaza kabhI jhagar3A bhI ho jAe to vaha kevala vicAroM ke pArasparika TakarAva se hI hotA hai aura phira vaha vikarAla rUpa lekara Apake jIvana ko prabhAvita bhI kara sakatA hai| aisI sthiti meM do meM se agara eka vyakti apane mana ke Avega ko niyantrita rakhe hai to mAmalA jaldI zAMta ho jAtA hai| Apa jhagar3e ko TAlane kI koziza kareM aura yadi koI choTI-sI bAta ho to 'saoNrI' kahakara salaTA leN| agara hamAre jhukane se mAmalA zAMta ho rahA ho to jhukanA burI bAta nahIM hai| agara sAmane vAlA ho-hallA kara bhI rahA hai to bhI Apa zAMti se javAba deN| choTI-sI bAta ko jhagar3e kA rUpa kabhI na deM kyoMki koI bhI jhagar3A ciMgArI ke rUpa meM zurU hotA hai aura dAvAnala banakara khatma hotA hai| patA nahIM gusse meM vyakti kaise-kaise kAma kara baiThatA hai ? AdamI gusse meM Akara apane beTe ko mAra detA hai| parivAra ko tahasa-nahasa kara detA hai| premI bhI apanI premikA para tejAba chir3aka detA hai| aura to aura miTTI kA tela DAla kara khuda ke hI tulI lagA detA hai| gusse meM AdamI kaunasA anartha nahIM kara baiThatA? gusse ko Apa kabhI bhI Adata na banane deN| agara hama roja-baroja gussA kareMge to hamArA gussA prabhAvahIna hotA jAegA aura dhIre-dhIre hamAre mitra bhI kama hote jaaeNge| Apa kabhI kisI gussaila vyakti ko apane sAmane dekha kara bhale hI kucha boleM yA na boleM para pIche se usakA saba upahAsa hI ur3Ate haiN| krodhI se to vaise hI loga kannI kATa kara rakhate haiN| jisako bolane kA viveka nahIM, usase bhalA kauna mAthA lar3Aye? baila ke sIMga meM kauna jAna bUjhakara sira mAre? choTI-moTI bAtoM ko lekara ghara meM mahAbhArata na mcaayeN| sabase apanI ora se prema se aura madhura vANI se boleM tAki Apako jiMdagI meM auroM se prema mila ske| jisa bAta ko Apa gusse meM bharakara kar3ave zabdoM meM kara rahe haiM, do pala ThahareM apane hRdaya ko prema se bharakara usI bAta ko madhura zabdoM meM kahane kI koziza kreN| ApakI bAta aura adhika prabhAvapUrNa ho jaaegii| For Person b Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara sAmane vAlA vyakti bahuta jyAdA gusse meM hai to Apa vinamratApUrvaka zAMta rheN| krodha ke vAtAvaraNa meM jitanA mauna rakhA jAe utanA hI lAbhadAyaka hai| para dhyAna rakheM ki ApakA mauna isa taraha kA bhI na ho ki sAmane vAlA apane Apako upekSita samajhe aura usakA gussA dugunA ho jaae| jo krodha ciMgArI ke rUpa meM paidA hotA hai, use kabhI bhI dAvAnala na banane deN| sahana kareM, kar3ave bola auroM ke dvArA galatI karane para unheM prema se samajhAne kI koziza kreN| agara Apa oNphisa pahu~ce aura pahu~cate hI kisI bAta para apane karmacAriyoM para jhallAne lagate haiM to karmacArI yahI soceMge ki 'lagatA hai 'baoNsa' Aja bIvI se lar3akara Ae haiN|' ata: vahA~ na calI to yahA~ calA rahe haiN| ghara kA gussA oNphisa meM na le jAe~ aura oNphisa kA gussA ghara para na utaareN| kaI bAra Apane kisI gussaila vyakti ke lie yaha kahate hue sunA hogA, 'patA nahIM yAra, subaha -subaha kisase mAthA lar3a gayA ki usane pUrA dina hI kharAba kara diyaa|' dUsaroM kI choTI-choTI galatI ko najaraaMdAja kreN| bhagavAna mahAvIra jinakI hama pUjA karate haiM unake kAna meM kIleM ThoMkI gaIM taba bhI ve zAMti se unheM sahana karate rhe| kintu hama unake anuyAyI hokara bhI kisI ke do kar3ave zabdoM ko kyoM nahIM sahana kara sakate haiM? kahate haiM, jaba zizupAla kA janma huA to AkAzavANI huI thI ki zizupAla kA vadha kRSNa ke hAthoM hogaa| zizupAla kI mA~ bhagavAna kRSNa ke pAsa pahu~cI aura unase vacana mA~gA ki Apa mere putra kA vadha nahIM kreNge| kRSNa ne mahAnatA dikhAI aura kahA, 'maiM tumheM aisA vacana to nahIM de sakatA, para tumhAre putra kI ninyAnayave galatiyoM ko mApha karane kA vacana detA huuN|' kRSNa ne aisA hI kiyaa| kRSNa agara kisI kI ninyAnave galatiyoM ko mApha kara sakate haiM to hama kisI kI nau galatiyoM ko mApha karane kI udAratA kyoM nahIM dikhA sakate? ___ kaise baceM krodha se' isake sUtra talAzane se pUrva maiM eka bar3I pyArI sI ghaTanA kA jikra karanA caahuuNgaa| ghaTanA kurAna zarIfa kI hai| mohammada sAhaba ke nAtI kA nAma 64 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalIphA husaina thaa| usa samaya kA jamAnA gulAmoM kA thaa| manuSya kharIdebece jAte the| gulAmoM ke sAtha amAnavIya vyavahAra kiyA jAtA thaa| tisa para khalIphA husaina to mAno krodha ke avatAra hI the| agara ve kisI gulAma se khaphA ho jAte to sivA mauta ke ve anya koI sajA hI na dete| eka dina khalIphA husaina apane mahala meM namAja adA kara rahe the| tabhI eka gulAma apane hAtha ke bartana meM ubalatA huA pAnI lekara udhara se niklaa| acAnaka use Thokara lagI aura baratana hAtha se chUTa gayA aura garama pAnI nIce phaila gyaa| kucha bUMde namAja par3hate hue khalIphA husaina para bhI jA girI / vaha cauMka gayA aura gusse se bhara gyaa| cU~ki usa samaya vaha namAz2a adA kara rahA thA ataH uTha nahIM sakatA thaa| udhara gulAma ne socA ki Aja to mauta kA pharamAna jArI hokara hI rhegaa| usakI A~khoM ke sAmane mauta nAcane lgii| tabhI pAsa meM rakhI huI pavitra kurAna kI pustaka usane uThA lii| vaha usake panne ulaTane lagA aura khulI pustaka hAtha meM rakha lii| vaha socane lagA ki aba to maranA hI hai| marane se pahale kurAna kI kucha AyatoM kA pATha hI kyoM na kara luuN| kurAna ke pannoM para jahA~ usakI najara par3I, usane pahalI Ayata par3hI, 'jannata unake lie hai jo apane krodha para kAba rakhate haiN| khalIphA ke kAnoM meM ye zabda par3e aura vaha saceta ho gyaa| usane svayaM ko dekhA ki usake aMdara gulAma ke prati krodha umar3a rahA hai| vaha pIche mur3A aura bolA, 'hA~, hA~ merA gussA mere kAbU meM hai|' gulAma ne socA ki kurAna kI Ayata kAma kara rahI hai| eka saccA musalamAna hara bAta kA inkAra-tiraskAra kara sakatA hai lekina kurAna ke zabda usake lie patthara kI lakIra hote haiN| tabhI gulAma ne agalI Ayata par3hI, 'jannata unake lie hai jo galatI karane vAloM ko mApha kara dete haiN|' jaba yaha pavitra vAvya khalIphA husaina ne sunA to vaha phira cauMkA aura socA ki vaha Ayata to sirpha usI ke lie kahI gaI hai| usane puna: sira U~cA kiyA aura kahA, 'jA, maiMne terI galatiyoM ko mApha kiyaa|' gulAma to khuza ho gayA ki kurAna kI do AyatoM ne kamAla kara diyaa| taba usane tIsarI Ayata par3hI, 'khudA unase pyAra karatA hai jo dayAlu 65 For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiN|' aba to khalIphA husaina kI AtmA kA~pa gii| vaha svayaM ko roka na pAyA aura namAz2a adA karate hue bIca meM se uTha aayaa| vaha gulAma ke pAsa jA pahu~cA, use gale lagAyA aura dInAroM kI thailI dete hue kahA, 'jA, maiMne tumheM gulAmI se mukta kiyaa|' gulAma calA gayA, khalIphA apane kAma meM vyasta ho gayA lekina kurAna kI ye tIna AyateM manuSya-jAti ke lie varadAna bana giiN| merA khayAla hai ki ye tIna sUtra hamAre jIvana meM utara jAne caahie| tabhI hama krodha ko kaise kAbU kara sakate haiM yaha sIkha paayeNge| ye zabda kisI surIle saMgIta kI taraha haiM jo hamAre jIvana ko sukhada banA sakate haiN| ye pavitra zabda himAcala kI kisI coTI ko chUkara AI huI kiraNa kI hI taraha haiM jo jIvana ko sataraMgA banA de| ye AyateM hamAre antara hRdaya meM utara jAnI cAhiye / sadA yAda rakheM- jannata yAnI svarga unake lie hai jo apane gusse ko kAbU meM rakhate haiM, aura jannata unake lie haiM jo galatI karane vAloM ko mApha kara diyA karate haiM, Izvara unhIM se prema karatA hai jo dayAlu aura kSamAzIla hote haiN| hamArI sabase maitrI ho, sabase nikaTatA ho| Apa nahIM jAnate ki jina saMbaMdhoM ko varSoM taka tarAza kara banAyA jAtA hai, ve dasa miniTa ke krodha se samApta ho jAte haiN| krodha se zarIra kA bhI kSaya hotA hai| krodhI vyakti kabhI hRSTa-puSTa nahIM ho sktaa| krodha usake pudgala-paramANuoM ko jalA detA hai| jo UrjA Urdhvagamana kara hameM zakti pradAna kara sakatI thI, vaha krodha meM jalakara naSTa ho jAtI hai| kAma kI taraha krodha se bhI zakti kA nAza hotA hai| maiMne dekhA hai ki loga krodha karanA bhI apanI ijjata samajhate haiN| unakA mAnanA hai ki krodha karane se dUsare loga unakI bAta mAna jaayeNge| ve isameM bhI apane ahaMkAra ko poSita karate haiN| are, kyA krodha kisI ko ijjata de pAyA hai ? usameM to anAdara kA bhAva hI bharA hai| phira hama krodha para kaise vijaya pAyeM ? isake lie maiM kucha upayogI sujhAva denA cAhatA huuN| krodha-mukti ke Tipsa krodha mukti ke lie pahalA sUtra hai, 'kala para TAlo kisI kI 66 For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galatI yA viparIta TippaNI ko / ' Apako gussA A gayA to maiM kahU~gA i Apa apane krodha ko avazya prakaTa kareM para isakI lapaTa kahIM Apako na jalA baiThe, ataH Apa apane gusse ko caubIsa ghaMTe ke bAda vyakta kareM / jaba bhI gussA Ae, tatkAla usa para viveka kA aMkuza lagAe~ aura use kala para TAla deN| kama-se-kama AdhA eka ghaMTe ke lie to TAla hI deN| anyathA ho sakatA hai galatI kisI aura ne kI ho aura Apa sImA se jyAdA gussA kara baiTheM to vaha galatI kA prAyazcita kareM yA na kareM para Apako gusse kA prAyazcita karanA par3a sakatA hai| kala kI bAta hai eka bahina apane do baccoM ke sAtha phesTivela melA dekhane gyii| eka baccA hai dasa sAla kA, dUsarA bAraha kA / choTe vAle bacce ne kisI bAta ko lekara mele meM thor3I-sI jida pakar3a lI hogii| mammI pahale hI kisI bAta ko lekara dimAga se bhArI thI, usane Aveza meM Akara bacce ko jora se cA~TA mAra diyaa| vaise baccA samajhadAra thA, ataH usane apanI jida chor3a dii| rAta ko sote samaya mammI ko lagA ki bacce kI sAmAnya - sI galatI para dasa logoM ke bIca cA~TA mArakara usane acchA nahIM kiyA aura usane apane bacce se saoNrI kahA / galatI se jyAdA gussA karane para saoNrI sAmane vAle ko nahIM Apako kahanI par3egI / ataH tatkAla gussA karane kI bajAya apanI galatI kA ahasAsa svayaM bacce ko hone deN| krodha hamArI samajhadArI ko bAhara nikAla kara usa para ciTakanI lagA detA hai| jaba Apa caubIsa ghaMTe ke bAda apane gusse ko vyakta kareMge to vaha krodha bhI hoza aura bodhapUrvaka hogaa| phira Apa jaba apanI bAta ko vyakta bhI kareMge to viparIta vAtAvaraNa se baceMge / krodha karo magara samajhapUrvaka / svayaM ko anupasthita samajheM krodha se bacane ke lie dUsare prayoga ko bhI apanAyA jA sakatA hai aura vaha hai 'svayaM ko anupasthita smjho|' jaba bhI viparIta vAtAvaraNa paidA ho, Apa yaha soceM ki agara maiM yahA~ nahIM hotA to una saba bAtoM kA javAba kauna detA ? ApakA yaha viveka Apako krodha ke vAtAvaraNa se bacA 67 For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ legaa| jaise Apa mujhase milakara apane ghara ge| khir3akI se Apane dekhA ki ApakI patnI aura usakA bhAI bAtacIta kara rahe haiN| Apane sunA ki ApakI patnI Apake bAre meM hI kaI taraha kI ulTI-sIdhI bAteM kara rahI haiN| jaise mere pati hAthakharcI nahIM dete, merA dhyAna nahIM rakhate, mere lie ulTI sIdhI bAteM karate haiM aura bhI patA nahIM besirapaira kI kitanI hI bAteM vaha kara rahI hai| svAbhAvika hai ki usa samaya Apako gussA AegA aura Apa apane sAle ko sArI saccI bAta batAnA caaheNge| yadi thor3A-sA Apa sAvadhAna raheM to Apa krodha kI bhaTTI meM girane se baca sakate haiN| agara Apa yaha soceM ki yadi maiM AdhA ghaMTA vilamba se AtA to unakI bAtoM ko kauna sunatA aura kauna javAba detA? prayoga kareM TeligrAma kI bhASA krodha-mukti ke kaI upAya haiM aura jisa samaya jo upAya yAda bana par3e, tatkAla use apanA lenA cAhie kyoMki isameM kiyA gayA vilamba kAphI hAnikAraka ho sakatA hai| krodha-mukti ke upAyoM meM eka aura acchA sA upAya yaha hai ki TeligrAma kI bhASA meM apanI bAta ko vyakta kro| agara Apako lage ki vAtAvaraNa krodha kA bana gayA hai aura Apake binA bole mAmalA ulajha sakatA hai athavA Apako bar3A teja gussA AyA huA hai aura Apa use vyakta karanA hI cAhate haiM to TeligrAma kI bhASA meM arthAt sImita zabdoM meM use vyakta kreN| jaise TeligrAma dete samaya eka-eka zabda ko tolakara likhA jAtA hai vaise hI krodha ke vAtAvaraNa meM kama zabdoM meM bAta kahakara cupa ho jaaeN| isase vAtAvaraNa kaluSita hone se bcegaa| agara Apa krodha ke samaya apane viveka ko khokara lagAtAra kucha na kucha bole jA rahe haiM, to ho sakatA hai ki aise avasara para Apa vaha bAta bhI kaha deM jo Apake bhaviSya ke lie galata pariNAma de sakatI hai| yAda kareM pariNAma krodha-mukti ke lie agalA upAya hai 'pariNAma ko yAda karo' kyoMki pahale bhI jaba kaluSita vAtAvaraNa banA thA to Apa cIkhe cillAye the aura bAta bahuta jyAdA bigar3a gaI thii| aura to aura, Apa jisa patnI se AjIvana prema nibhAne kI soca rahe the usase Apa talAka lene kI socane 68 For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lage haiN| jisa premikA para Apa apanI jAna nyauchAvara kara rahe the, usI para tejAba pheMka baitthe| jisase Apa bAta karane ke lie tarasate the, Aja usase bAta karane ko taiyAra nahIM hai| jise ghaMToM nihArA karate the Aja vaha phUTI A~kha bhI nahIM suhAtA hai / hama roja samAcAra-patroM meM par3hate rahate haiM ki gusse meM kisa AdamI ne kitanA bar3A anartha kara diyA ? kabhI pitA apane putra para hI golI calA detA hai to kabhI putra apane pitA kA katla kara detA hai| kabhI koI mahilA khuda para hI kerosina chir3aka kara Aga lagA letI hai to kabhI koI lar3akI phA~sI para laTaka kara AtmahatyA kara letI hai / patA nahIM, aisI kitanI hI ghaTanAe~ roz2a hotI haiM / kabhI auroM ke ghara meM, kabhI khuda ke ghara meM / agara vyakti krodhajanita pariNAmoM ko yAda kara le to tanAva bhare mAhaula meM bhI vaha apane Apako bacA sakatA hai / agara Apako gussA AyA hai to Apa sAvadhAna ho jaaie| Apa khar3e haiM to tatkAla baiTha jAeM tAki usake bAda gussA kevala jabAna se hI vyakta hogaa| baiThe haiM to leTa jaaeN| agara phira bhI lagatA hai ki tumhArA krodha zAMta nahIM ho rahA hai to jhaTa se phrija khola kara eka botala ThaMDA pAnI pI leN| Apa anubhava kareMge ki aisA karake Apa bar3I hAni se baca gae haiN| gussA kareM, magara pyAra se krodha - mukti kA eka aura upAya hai : 'bodha pUrvaka bolo aura kArya kro|' agara Apako lage ki binA bole kAma nahIM calegA to Apa sAvadhAnI se apanI bAta ko vyakta kareM / sAmane vAlA bhale hI samajhe ki Apa gussA kara rahe haiM para Apa bhItara se saceta rheN| ApakA gussA kisI bhI taraha se koI nukasAna na kara baitthe| hama kaI bAra TrakoM ke pIche likhI huI bar3I acchI bAtoM ko par3hA karate haiN| eka bAta maiMne kaI TrakoM ke pIche par3hI hai - 'dekho magara pyAra se ' / gusse ke sAtha bhI usI ko jor3a lo / gussA bhI karo to pyAra se karo / jaise hI antarmana meM pyAra ubharegA to gussA apane Apa gAyaba ho jAegA / gusse se bacane ke lie eka aura upAya kiyA jA sakatA hai / kisI anya kArya meM laga jAe~ / lage, gusse meM bolacAla to baMda ho gaI 69 For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa bAhara se nahIM bola rahe haiM, magara bhItara se uphAna ubhara rahA hai to tatkAla eka kAma kareM- kisI anya kArya se svayaM ko jor3a deN| thor3I dera ke lie kisI Asa-par3ausa ke ghara meM cale jAe~ athavA kisI anya sthAna yA vyakti ke pAsa cale jaayeN| jahA~ ApakI manaH sthiti badala sakatI ho| sAvadhAna raheM jaba Apa gusse meM hoM to bhojana na kreN| isase manovegoM meM uttejanA AtI hai aura vaha bhojana hamAre lie hAnikAraka ho jAtA hai| thor3I dera vizrAma kareM phira zAMta mana se bhojana kreN| dhyAna rakheM, gussA karane ke bAda agara Apa bhojana kara rahe haiM, to bhojana ko thor3A jyAdA cabA-cabA kara khAyeM tAki Apake krodha kI UrjA cabAne meM kharca ho jAe aura ApakA krodha zAMta ho jaae| kaI bAra paristhiti ke anusAra vyakti ko nirNaya karanA par3atA hai ki kitanI mAtrA meM krodha kiyA jAye athavA na kiyA jaae| kabhI-kabhI krodha prakaTa karanA Avazyaka bhI ho jAtA hai aura kabhI-kabhI bar3A hAnikAraka, para lambe arse taka krodha ko dabAkara rakhanA bhI hAnikAraka hai| kyoMki aisI sthiti meM krodha hamAre mAnasika saMtulana ko bigAr3a detA hai| krodha ko jIteM kSamA se kSamA aura sahanazIlatA kA vikAsa kareM, ye kAphI lAbhadAyaka sUtra hai| kisI ke krodha kA sAmanA sahanazIlatA se karanA aura maukA par3a jAe to zAlInatApUrvaka krodha karanA hamAre vyaktitva kI mahAnatA hai| kSamA to eka aisA maMtra hai jise hajAroM varSoM se apanAyA gayA hai| bar3e-bar3e mahApuruSoM ne isI zastra se Atma-vijaya ke saMgrAma meM saphalatA prApta kI hai| bar3I se bar3I viparIta sthiti yA ghaTanA ho jAne ke bAvajUda jaba vyakti kSamA bhAva se bharA hotA hai to viparIta vAtAvaraNa usa para prabhAva nahIM DAla sktaa| aMgrejI kA eka bar3A pyArA-sA zabda hai saoNrI-kSamA kiijie| manuSya jo dina meM paccAsa bAra isa zabda kA prayoga karatA hai bhalA viparIta vAtAvaraNa meM isakA upayoga kyoM nahIM karatA hai| kSamA se bar3hakara koI zastra nahIM hotA aura zAMti se bar3hakara koI zakti nahIM hotii| hama apane jIvana meM ina donoM kA vikAsa kreN| agara Apa krodhI svabhAva ke haiM to saptAha meM krodha kA eka vrata 70 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazya kreN| jaise hama kaI devI-devatAoM kI ArAdhanA ke lie, vrata karane ke lie alaga-alaga vAra kA cayana karate haiM, aise hI saptAha meM eka dina apane mana kI zAMti ke lie eka vrata karane kA cayana kareM aura vrata kareM krodha-mukti kaa| subaha uThate hI niyama le leM ki aba caubIsa ghaMToM ke daurAna kaisA bhI viparIta vAtAvaraNa kyoM na bana jAe para maiM kisI bhI sthiti meM gussA nahIM kruuNgaa| Apa anubhava kareMge ki isase Apake antarmana meM eka vizeSa prakAra kI zAMti anubhava ho rahI hai| jaise caubIsa ghaMTe ke lie bhojana kA tyAga karanA upavAsa kahalAtA hai isI taraha caubIsa ghaMTe taka krodha kA tyAga karanA bhI upavAsa hI hai| yaha eka acchA upavAsa hai jisase hama svayaM ko evaM pUre parivAra ko eka dina ke lie zAMti kA sukUna pradAna kara sakate haiN| saMbhava hai ki jisa dina Apake krodha na karane kA niyama liyA huA hai usI dina saMyogavaza koI viparIta TippaNI sunane ko mila jAe to use najara aMdAja karane kI koziza kreN| ho sakatA hai hamArI zAMti ko koI cunauti mile para usakA sAmanA karane kA puruSArtha dikhaaeN| sahanazIlatA se eka ora jahA~ hamAre jIvana meM gaMbhIratA AegI vahIM hama Atma saMyamI bana skeNge| sahanazIlatA auroM ke krodha ko ThaNDA bhI to kara detI hai| jo loga apane jIvana meM krodha se chuTakArA pAnA cAhate haiM unheM pratidina mauna rakhane kA bhI abhyAsa karanA caahie| mauna jahA~ hamArI vANI ko vizrAma detA hai vahIM viparIta vAtAvaraNa meM hameM taTastha rahane kA avasara pradAna karatA hai| kisI bhI vyakti ke lie cAra ghaMTe taka bolanA sarala hotA hai para cAra ghaMTA cupa rahanA muzkila / viparIta vAtAvaraNa meM hamArA mauna hamAre lie bacAva kA kAma kara sakatA hai| aise avasara para kisI ke cIkhanecillAne para bhI hamArA mauna hameM Atma viveka kA bodha detA rahatA hai| peTrola nahIM : pAnI baneM ye bindu hue svayaM ke krodha se bacane ke lie| kaI bAra dikkata yaha khar3I ho jAtI hai ki agara dUsarA hama para krodha kara rahA ho yA hamAre sAtha galata vyavahAra kara rahA ho usa samaya kyA kiyA jAya? maiM pahalA saMketa denA cAhU~gA ki hara krodha kA javAba muskAna se do| saMbhava hai sAmane 71 For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA vyakti Aga babulA bana kara AyA hai| aba yaha Apa para nirbhara hai ki Apa kisa rUpa meM haiM / udAharaNa ke taura para hama samajha sakate haiM ki hamAre do hAthoM meM do pAtra haiN| eka pAtra meM pAnI hai aura eka meM peTrola / sAmane vAlA vyakti diyAsalAI jalAkara Apake sAmane lAyA hai agara Apane pAnI kA pAtra Age bar3hA diyA to diyAsalAI usameM gira kara bujha jAegI, pAnI-pAnI ho jAyegI aura agara bhUla se tumane peTrola kA pAtra Age bar3hA diyA to vaha diyAsalAI bhayaMkara Aga kA rUpa bana jaaegii| yaha hama para nirbhara karatA hai ki hama pAnI haiM yA peTrola / DIjala haiM yA dUdha / maiMne sunA hai eka vyakti bIca bAjAra meM jalatI huI lakar3I hAtha meM thAmeM cale jA rahA thaa| cillA rahA thA maiM jAU~gA aura isa jalatI huI lakar3I se tAlAba meM Aga lagA dU~gA / loga samajha gae yaha gusse meM hai isalie aisA kaha rahA hai / para ise viveka nahIM hai ki tAlAba meM Aga lagane kI bajAya isakI lakar3I hI tAlAba meM jAkara bujha jaayegii| agara hama svayaM ko zAMta sarovara banA lete haiM to duniyA kA koI bhI aMgArA kisI sarovara meM Aga nahIM lagA sakatA hai / krodha kA z2avAba deM muskAna se 'koI hamAre prati galata vyavahAra kare, hamArI upekSA bhI kare to bhI hama use majAka meM lene kI koziza kreN| kahIM aisA na ho ki hamAre svabhAva kA svIca kisI dUsare ke hAtha meM ho vaha hameM jaba cAhe taba zAMta bhI kara de aura krodhita bhI kara de / eka pyAre saMta hue haiM- bhIkhaNa jI / kahate haiM eka bAra ve kucha bhaktoM ke bIca baiTha kara pravacana de rahe the| isI daurAna eka yuvaka AyA aura saMta ke sira para Thole mArane lgaa| bhaktoM ko yaha bardAzta na huA / unhoMne yuvaka ko pakar3a liyA aura usakI piTAI karane lge| saMta ne bIca meM hastakSepa karate hue kahA, 'ise mAro mata zAyada yaha mujhe apane guru banAne AyA hai / ' logoM ne kahA, 'guru banAne kA yaha kaunasA tarIkA hai| coTI khiMcavA kara to cele banAe jAte haiM para yaha TholA mAra kara guru banAne kA kaunasA triikaa|' saMta ne muskarAte hue kahA, 'nizcita hI yaha vyakti mujhe 72 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru banAne AyA hogaa| are koI vyakti bAjAra meM do rupae kA ghar3A bhI kharIdatA hai to bhI use cAroM tarapha se Thoka bajA kara dekhatA hai ki ghar3e meM koI cheda yA darAra to nahIM hai / jaba ghar3e ko bhI Thoka bajA kara kharIdA jAtA hai to zAyada yaha mujhe Thoka bajA kara dekhatA ho ki maiM guru banAne lAyaka hU~ ki nhiiN|' ise kahate haiM krodha kA javAba muskAna se / jahA~ taka saMbhava ho hara kisI vyakti se prema se boleM, prema se mileN| A~kha kabhI lAla mata karo aura jIbha se kabhI kar3avA mata bolo / svabhAva meM aura bhASA meM vinamratA ho / duniyA meM ve loga jyAdA sammAna pAte haiM jo sarala bhI hote haiM aura sahaja bhI / hama janma lete haiM to jIbha hameM janma ke sAtha milatI hai para dA~ta pIche Ate haiM / para yaha prakRti kA satya hai ki jIbha aMta taka hamAre sAtha rahatI hai aura dA~ta pahale hI TUTa jAte haiM / jo narama hai vaha sabako priya hotA hai aura jo kaThora, vaha apane parivAra kA bhI priya nahIM ho sakatA hai| prema cAbI hai aura krodha hathor3A / tAle ko kholane ke lie donoM kA hI prayoga kiyA jA sakatA hai para yAda rakheM cAbI se tAlA khulatA hai aura hathor3e se tAlA TUTatA hai / cAbI se khulA tAlA bArabAra kAma AtA hai para hathor3e se TUTA tAlA aMtima bAra / prema se kAma banate haiM aura krodha se bigar3ate haiM / gusse meM bharakara eka vyakti ne bhIr3a meM khaDe esa. pI. ke mu~ha para thUka diyaa| pAsa khar3e iMspekTara ne ise esa. pI. kA bhaMyakara apamAna smjhaa| jhaTa se rivAlvara nikAlI aura usakI chAtI para tAna dii| esa. pI. kSaNabhara meM sahaja huA usane muskAna lI aura iMspekTara ke hAtha se rivAlvara lete hue kahA, 'tumhAre jeba meM rUmAla hai kyA ?' iMspekTara se rUmAla lekara esa. pI. ne apane cehare para lagA thUka poMchA aura muskurAte hue kahA, jo kAma rUmAla se nipaTa sakatA hai usake lie rivAlvara kyoM calAyI jAye / jIvana ko hI svarga banAeM krodha karane kA artha hai, dUsaroM kI galatiyoM kA pratizodha svayaM se lenaa| galatI kisI aura ne kI aura gussA Apane kiyA / saMbhava hai sAmane vAlA to tumhAre gusse ko jhela kara bAhara calA gayA para tuma apane hI 73 For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gusse meM jhulasate raha ge| krodha eka agni hai| jo ise vaza meM kara letA hai vo ise bujhAne meM samartha ho jAtA hai, aura jo ise vaza meM nahIM kara pAtA vaha isameM jalane ke lie majabUra ho jAtA hai| hama apane krodha ko vaza meM kreN| anyathA eka dina hama isake vaza meM ho jaaeNge| jo mahAvata apane hAthI para aMkuza nahIM rakha pAtA vo sAvadhAna rahe, vaha hAthiyoM se kabhI bhI dabocA jA sakatA hai| hara samaya auroM ko DAMTa-DapaTa kI Adata choddeN| auroM kI galatiyoM ko dekhane kI Adata baMda kareM aura apane hI girebA~ meM jhA~ka kara dekhane kI koziza kareM ki hama svayaM kahA~ khar3e haiN| auroM kI aura eka aMgulI uThAne vAlA vyakti kyA apanI aura mur3a rahI tIna aMguliyoM para najara ddaalegaa| koI tIlI thor3e se saMgharSa se isalie jala jAtI hai kyoMki usake Upara sira to hotA hai para dimAga nahIM, para manuSya jisake pAsa sira bhI hai aura dimAga bhI, vaha bhalA thor3e se saMgharSa se diyAsalAI kI taraha kyoM jala uThatA hai| vyakti do-cAra mahine meM eka bAra ghara ke anuzAsana aura maryAdAoM ko barakarAra rakhane ke lie gussA karatA hai to vaha vAjiba kahA jA sakatA hai, lekina roja-ba-roja apane jhUThe ahaMkAra ke poSaNa ke lie vaha apane bIbI baccoM para gussA karatA hai to aisA karake eka AlIzAna baMgale meM rahane vAle apane parivAra ko naraka banA detA hai| marane ke bAda jo svarga milA karatA hai use hamane dekhA nahIM hai aura jisa naraka se bacanA cAhate haiM hamane use bhI nahIM dekhA hai para saca to yaha hai ki hama apane hI nirmala svabhAva se apane ghara ko svarga banAte haiM aura apane hI ugra svabhAva se ghara ko nrk| prema, zAMti, dayA, kSamA, karuNA ye jIvana ke svarga haiN| krodha, kaSAya, ciMtA, tanAva, ghuTana, avasAda, ahaMkAra ye jIvana ke naraka haiM / kyA hama buddhimAnI kA upayoga kareMge aura apane do kadama svarga kI ora bar3hAne kI koziza kreNge| usa svarga kI ora jise hama marane ke bAda pAnA cAhate haiM, para use jIte-jI pAyA jA sakatA hai agara hama aisA karate haiM to svargIya hone se pahale hI apane jIvana meM svarga IjAda kara sakate haiN| For Pere 74 For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaMkAra : kitanA jie~, kitanA tyAgeM ? ahaMkAra ke hathaur3e se tAlA TUTatA hai, para vinamratA kI cAbI se vahI khula jAyA karatA hai / mahAzaktizAlI bAhubalI ne saMta jIvana aMgIkAra kara liyA aura ve jaMgala meM jAkara sAdhanA meM lIna ho ge| mAha para mAha hI nahIM, apitu varSa para varSa bIta gae, lekina bAhubalI apanI sAdhanA meM hI rata rahe / itane laMbe samaya taka ve dhyAna meM DUbe rahe ki unake zarIra para latAe~ lipaTa gaIM, pakSiyoM ne ghoMsale banA liye aura sarpa bhI unake zarIra se gujarane lage / aisI kaThora tapasyA to zAyada kisI ne bhI na kI hogI, jitanI kaThora tapasyA apane pA~voM para khar3e hokara bAhubalI kara rahe the| aneka varSa bIta jAne para bAhubalI kI bahanoM ne apane pitA RSabhadeva se pUchA - prabhu ! hamArA yaha bhAI itane varSoM se sAdhanA kara rahA hai para kyA kAraNa hai ki unheM parama jJAna, Atma-jJAna upalabdha nahIM ho rahA hai| manovikAra kI dIvAra bhagavAna muskurAe aura kahane lage, 'brAhmI aura suMdarI ! AtmajJAna pAne ke liye vyakti ko na to pA~voM para khar3A honA par3atA hai aura na hI lambe samaya taka tapasyA se gujaranA par3atA hai| Atma-jJAna pAne ke liye to mana ke pariNAmoM ko vizuddha karanA par3atA hai aura jaba taka kisI vyakti ke 75 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana ke pariNAma nirmala nahIM ho jAte taba taka vaha cAhe jitanI dhyAnasAdhanA kare, yoga yA tapasyA kare lekina mukti aura paramajJAna usase dUra hI rahA karate haiN|' brAhmI aura suMdarI ne kahA, 'hama samajha nahIM pA rahI haiM ki Akhira bAhubalI ke antaramana meM aise kaunase vikAra aura vikRtiyA~ haiM jinake kAraNa ve mahAna tapasyA karake bhI apane jIvana meM mukti ko upalabdha nahIM kara pA rahe haiM! RSabhadeva ne kahA, 'bAhubalI ne jaba saMnyAsa liyA taba usake antarmana meM yaha vicAra prakaTa huA ki pahale se hI mere choTe bhAiyoM ne saMnyAsa le liyA hai aura ve sAre saMta bhagavAna ke sAtha haiN| agara maiM bhagavAna ke pAsa jAU~gA to saMta maiM bhI hU~ aura mere choTe bhAI bhI saMta haiM lekina choTe bhAI pahale dIkSita ho cuke haiM, ata: kahIM mujhe unheM praNAma na karanA pdd'e| bar3A bhAI hokara maiM apane choTe bhAiyoM ke sAmane jAkara jhukU, yaha kaise ho sakatA hai ? eka kAma karatA hU~ ki maiM svayaM hI vana meM jAkara AtmasAdhanA karU~gA aura paramajJAna pAU~gA, tatpazcAt hI apane bhAiyoM ke pAsa jAUMgA tAki ve mujhase choTe hI khlaaeNge| brAhmI-suMdarI! yAda rakho jaba taka antaramana meM ahaMkAra kA zUla cubhA huA aura dabA huA hai taba taka vyakti apane jIvana meM mukti kA phUla khilAne meM kabhI bhI samartha nahIM ho sktaa| jAo, tuma loga apane bhAI ke pAsa jAo aura use Atma-bodha do ki vaha apane ahaMkAra ko girAye tAki apane jIvana meM sAdhanA ke pariNAma ko pA ske|' utareM, ahaMkAra ke hAthI se apane pitA se Adeza pAkara brAhmI aura suMdarI bAhubalI ke pAsa giiN| bAhubalI apane dhyAna meM lIna the| unakI saghana sAdhanA dekhakara brAhmI-suMdarI ko lagA- 'oha, aisI sAdhanA to duniyA meM kisI ne bhI na kI hogI' taba donoM bahanoM ne maMda-maMda svara meM gIta gunagunAnA zurU kiyA - 'vIrA mhArA gaja thakI Utaro, gaja caDhyA kevaLa nahIM hosI re|' he bhAI! tuma hAthI se nIce utaro, hAthI para baiThakara kisI ko parama-jJAna upalabdha nahIM hotaa| jaba bAra-bAra bAhubalI ke kAna meM ye For Pers.76 . For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda gUMjane lage to bAhubalI kI cetanA jAgrata huii| unakA dhyAna bhaMga huA aura ve socane lage, 'AvAja to merI bahanoM kI hai| ye mujhase yaha kyA kaha rahI haiM ki hAthI se nIce utro| are, maiM to apane pA~voM para khar3A hU~, bhalA hAthI para kahA~ baiThA huuN|' bAhubalI antarmana meM punaH-punaH ciMtana karane lage aura pariNAmataH unakI cetanA jAgRta huii| unhoMne pAyA ki unakI bahaneM saca kaha rahI haiN| maiM jaba taka ahaMkAra ke hAthI para baiThA rahU~gA taba taka cAhe jIvana bhara sAdhanA karatA rahU~ para paramajJAna prApta nahIM kara paauNgaa| bAhubalI mana meM vinaya bhAva liye hue apane choTe bhAiyoM ko praNAma karane ke liye udyata ho gae aura jaise hI unhoMne eka kadama Age bar3hAyA ki unheM paramajJAna aura kevalajJAna upalabdha ho gayA hai| jo kArya bAraha sAla kI sAdhanA na kara pAI vaha kArya kucha paloM kI vinaya bhAvanA aura namratA se ho gyaa| ahaMkAra ke TUTane se ho gyaa| unhoMne Daga bharA aura jIvana meM bhora ho gii| maiM mAnatA hU~ ki yaha ghaTanA kAphI purAnI hai, lekina yaha na samajheM ki ahaMkAra ke kAraNa kevala bAhubalI kI sAdhanA hI aTakI thI balki hamAre jIvana kI sAdhanA bhI prabhAvita ho rahI hai, vikAsa avaruddha ho rahA hai, sambandha prabhAvita ho rahe haiN| ...to Apa yaha jAna leM ki kahIM na kahIM koI ahaMkAra kI dhArA, ahaMkAra kA baMdhana aura ahaMkAra kA bhAva vidyamAna hai| duniyA meM zAyada hI koI vyakti aisA hogA jisake bhItara lezamAtra bhI ahaMkAra na ho| aisA vyakti khojane se bhI na milegaa| jisake bhItara kama yA jyAdA ahaMkAra kI rekhAe~, bhAvanAe~ athavA ghamaMDa kI soca na ho| ahaMkAra ke grApha meM thor3A-bahuta pharka hotA hai| kisI kA ahaMkAra bahuta U~ce stara kA aura kisI kA sAmAnya stara kA hotA hai| ahaMkAra jIvana meM tabhI praviSTa ho jAtA hai jaba koI vyakti apane jIvana kI soca sambhAlatA hai| vaise to samajha Ate hI jIvana meM cAra graMthiyA~ jur3a jAtI haiM - krodha, mAna, mAyA, lobha / inameM bhI mAna yAni ahaMkAra aura krodha kA paraspara gaharA saMbaMdha hai| krodha aura mAna meM colI-dAmana kA riztA hai| jo gussaila hai, vaha ghamaMDI bhI jarUra hogaa| yadi koI ghamaMDI hai to Apa yaha mAnakara caleM ki usameM gusse kI pravRtti avazya hai| ghamaMDa aura gussA eka hI sikke ke do pahalU haiM / ye donoM sAtha-sAtha calate haiN| 77 For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM adhikAMza atyAcAra ahaMkAravaza hue haiM / ahaMkAra ke zabdakoza meM dayA, prema, karuNA aura AtmIyatA jaise zabda nahIM hote / ghRNA, krodha, IrSyA, tanAva ye saba ahaMkAra kI zAkhAeM haiN| ahaMkArI vyakti ke sambandha kamajora hote haiM, parivAra ke loga usase bhaya khA sakate haiM para prema nahIM kara skte| usake muMha ke sAmane bhale hI loga prazaMsA kara de, para pITha pIche to usakI majAka hI ur3Ate haiM / saccAI to yaha hai ki ahaMkAra meM AdamI phUla sakatA hai, para phaila nahIM sakatA / abhimAnI ke hAtha meM, jJAna na karatA dhAma | phaTI jeba meM kyA kabhI Tika sakate haiM dAma / ahaMkAra se ujar3e bagiyA maiM dekhA karatA hU~ ki agara samAja meM, dharma meM, parivAra meM kahIM vighaTana ho rahA hai, kisI prakAra kA vibhAjana ho rahA hai, kisI prakAra kI mAnasika dUriyA~ bar3ha rahI haiM, to isameM sabase pramukha bhUmikA ahaMkAra kI hI hotI hai| jaba samAja meM kucha logoM ke ahaMkAra TakarAte haiM to samAja TUTatA hai| jaba kucha saMtoM ke ahaMkAra TakarAyA karate haiM to dharma TUTatA hai| parivAra ke kucha logoM ke ahaMkAra TakarAte haiM to parivAra TUTatA hai / jaba vyakti apane bhItara hara pala ahaMkAra ko lekara calatA hai to usakI sthiti sUkhe tAlAba meM darAra par3I miTTI jaisI ho jAtI hai| kucha loga apane bhItara itane ghaTiyA stara ke ahaMkAra pAlate haiM ki ha~sI AtI hai| kucha loga apane Apa ko itanA bar3A mAna lete haiM ki jaise unase jyAdA koI samajhadAra hai hI nhiiN| ve samajhate haiM unase adhika khUbasUrata, sampanna, buddhimAna aura koI nahIM hai| hara AdamI svayaM ko auroM se zreSTha mAna rahA hai, mahAna mAna rahA hai / hareka ko yahI lagatA hai ki dUsare meM kyA buddhi hai kyoMki vahI sabase adhika buddhimAna hai| aham haTAeM, arham jagAeM 1 svayaM ko mahAna aura bar3A mAnane kI pravRtti aura dUsaroM ko laghu yA choTA mAnane kI Adata hI ahaMkAra ko poSita karatI hai / parivAra kA vighaTana kisI anya kAraNa se nahIM balki kinhIM do logoM ke ahaMkAra ke TakarAne ke kAraNa hotA hai / phira vaha ahaMkAra sAsa-bahU kA ho yA bApa 78 For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ beTe kA yA bhAI-bhAI kA ho| jaba ahaM jagatA hai to arham so jAtA hai| aham aura arham, aham aura sarvam, aham aura zivam ye donoM eka sAtha nahIM raha skte| tumhAre bhItara eka hI rahegA yA to aham rahegA yA shivm| agara zivam ko rakhanA hai to aham ko haTAnA pdd'egaa| aham agara bhItara baiThA hai to zivam kabhI sAkAra nahIM ho sktaa| ahaMkAra haTegA to hI vaha nirAkAra sAkAra bnegaa| ahaMkAra mAnava evaM Izvara ke bIca kI mukhya bAdhA hai| vyakti sApha-sApha nirNaya kare vaha apane bhItara zivatva cAhatA hai yA ahNkaar| abhimAna nahIM, svAbhimAna apanAeM ___ ahaMkAra ke do rUpa haiM - abhimAna aura svaabhimaan| ahaMkAra ke kucha biMdu aise haiM jinheM tyAgA jAnA cAhie lekina kucha biMdu aise bhI haiM jinheM jIyA jAnA caahie| zAyada jinheM tyAgA jAnA cAhie, unheM to hama jI rahe haiM aura jinheM jInA cAhie unakA hama tyAga kiye hue haiN| abhimAna manaSya ko akaDa aura ghamaMDa detA hai aura svAbhimAna manuSya ko Atma-gaurava detA hai| hara vyakti meM svAbhimAna aura Atmagaurava to honA hI cAhie lekina kisI meM bhI abhimAna, akar3a aura nakArAtmaka jIvana kA dRSTikoNa nahIM honA caahie| abhimAna, akar3a aura ghamaMDa jIvana ke liye nakArAtmaka dRSTikoNa dete haiN| hama logoM ke bhItara prAyaH Atmagaurava kama aura Atma-abhimAna adhika hotA hai| svAbhimAna kama aura ahaMkAra tathA abhimAna jyAdA hotA hai| Apa jAnate haiM ki rAvaNa kA aMta kyoM huA? itihAsa meM saikar3oM udAharaNa bhare par3e haiM ki jahA~ vyakti ke jhUThe daMbha, anargala ghamaMDa aura vyartha ke ahaMkAra ne usake jIvana ko naSTa kiyA hai, usakI sattA aura sampati ko naSTa kiyA hai| rAvaNa utanA kAmuka yA kAmAMdha nahIM thaa| usakA doSa usake bhItara rahane vAlI ahaMkAra kI vRtti thii| vaha kAmAMdha kama, ghamaMDI jyAdA thaa| rAvaNa ko kuMbhakarNa ne bhI samajhAyA thA ki vaha sItA ko vApasa kara de| aura to aura, aMtima paloM meM indrajIta ne bhI samajhAyA thA ki sItA ko vApasa kara de kyoMki eka nArI ke pIche sone kI laMkA aura rAkSasavaMza kA aMta hone jA rahA thaa| zAyada rAvaNa kI For Personal Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ne bhI kahA hogA ki sItA rAma ko lauTA de, lekina sItA ko lauTAne meM rAvaNa kA ahaMkAra Ar3e A rahA thaa| rAvaNa kAmuka kama, ahaMkArI jyAdA thaa| sItA kA apaharaNa bhI usane kAmavaza kama, ahaMkAravaza hI kiyA thaa| kyoMki jaba usakI bahana ne batAyA ki usake nAka-kAna kATa diye gae haiM taba rAvaNa kA ahaMkAra jagA ki merI bahana kI yaha hAlata ! aba rAma kI patnI kI bhI yahI hAlata kara dUMgA aura usane sItA kA apaharaNa kiyA apane ahaMkAra ke poSaNa ke liye| apane aMtima kSaNoM meM bhI agara rAvaNa apanA ahaMkAra chor3a detA to zAyada na to usakA vadha hotA aura na hI Aja taka rAvaNa kA dahana kiyA jaataa| pattharoM ko taya haiM ThokareM ahaMkAra vyakti ke vinAza kA kAraNa hai| kaMsa ko bhI zAyada usake aMtima paloM meM yaha mahasUsa ho gayA thA ki kRSNa koI sAmAnya vyakti nahIM hai| vaha to viSNu kA avatAra hai aura merA vadha usake hAthoM nizcita hai| varSa bhara taka nirantara rAta meM sote, dina meM jAgate, bhojana karate, rAjasabhA meM baiThe hue hara samaya use apanI mauta hI najara A rahI thii| bhale hI rAjasabhA meM baiThakara usane kRSNa kA aMta karane kI yojanAe~ banAIM para mauta kI kAlI parachAI to kaMsa ke sira para nAca rahI thii| kaMsa kA ahaMkAra hI usake aMta kA kAraNa bnaa| rAvaNa ho yA kaMsa, kisI kA bhI ahaMkAra TikA nahIM hai| kyA hotA hai ahaMkAra kA pariNAma, agara dekhanA hai to, isa yuga meM saddAma husaina sabase jIvaMta udAharaNa hai| yAda rakheM, daniyA ne usI ko pUjA hai jisake bhItara namratA aura sadAzayatA rahI hai| jo ahaMkAra ke patthara bana gae, unhoMne ThokareM hI khAI haiN| jinake bhItara ahaMkAra kI graMthi hotI hai unake cAroM ora 'maiM' kA jAla bunA rahatA hai| unheM lagatA hai ki ve hI duniyAbhara ke kAryoM ko aMjAma de rahe haiN| maiM socA karatA hU~ ki aise logoM ko unakA pUrvajanma to AsAnI se batAyA jA sakatA hai jo hara samaya 'maiM-maiM' karate rahate haiN| pichale janma meM ve jarUra bakare rahe hoMge tabhI to maiM-maiM karane kI Adata apane sAtha lekara Aye haiN| Apa bhI 'maiM' kI vRtti ko kama kareM aura 'hama' kI vRtti ko jIvita kreN| maiMne aisA kiyA hai aura aba bhI 'maiM' aisA hI 80 For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara rahA huuN| 'maiM' kahane ke bajAya agara aisA kaheM aura kareM ki 'hamane' aisA kiyA hai athavA 'hama' aisA kara rahe haiM to Apa yaha mAnakara calie ki jahA~ para 'hama' hotA hai, vahA~ sArvabhaumikatA hotI hai aura jahA~ 'maiM' hotA hai vahA~ ahaMkAra kI vRtti hotI hai| yaha saba maiMne kiyA hai kahane kI bajAya vinamra bhASA kA prayoga kareM- 'yaha hamArA vinamra prayAsa hai' aisA kahanA aura sunanA donoM hI acchA lgegaa| naraka kA dvAra- ahaMkAra svAmI vivekAnaMda eka bAra apane bhaktoM ke bIca baiThe hue the| ve loga paraspara bAtacIta kara rahe the| unameM se eka yuvaka khar3A huA aura pUchane lagA- 'Apa meM se kyA koI yaha batA sakatA hai ki naraka kauna le jAtA hai ?' eka ne kahA, 'juA le jAtA hai|' praznakartA ne kahA, 'maiM nahIM maantaa|' dUsare ne kahA, 'zAyada, parAI strI para galata najara DAlanA naraka le jAtA hai| usane kahA, 'maiM nahIM maantaa|' tIsare ne kahA 'vyasanoM meM jiinaa|' usane phira mAnane se inkAra kara diyaa| cauthe ne kahA, 'milAvaTa karanA, khoTe dhaMdhe krnaa'| isa taraha logoM ne kaI taraha kI bAteM batAI ki zAyada aisA-aisA karane vAlA AdamI naraka meM jAtA hai lekina vaha yuvaka hara bAra yahI kahatA ki, 'maiM nahIM maantaa|' vivekAnaMda to carcA meM mazagUla the| jaba unakA dhyAna isa ora gayA to unhoMne pUchA, 'kyA bAta hai ? Akhira ApakA prazna kyA hai ?' logoM ne prazna aura usake vibhinna uttara unheM batAe aura yaha bhI kahA ki vaha yuvaka ina uttaroM ko svIkAra nahIM kara rahA hai| vivekAnaMda ne kahA, 'tuma agara jAnanA cAho to maiM batA sakatA hU~ ki naraka meM kauna le jAtA hai| yaha hamArA jo 'maiM' hai, yahI naraka meM le jAtA hai| 'maiM' kA bhAva arthAt ahaMkAra kI vRtti hI hameM naraka kI aura dhakelatI hai|' ___ sAvadhAna ho jAe~ ki kahIM hamAre bhItara ahaMkAra ke bIja to nahIM panapa rahe haiN| sAvadhAna ho jAe~ ki kahIM hamAre bhItara ahaMkAra kA zUla to nahIM uga rahA hai| sAvadhAna ho jAe~ ki kahIM hamAre bhItara akar3a yA ghamaMDa kI graMthi to nahIM pala rahI hai| Apake bhItara panapane vAlI ahaMkAra kI vRtti hI Apake svabhAva ko vikRta kara degii| 81 For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haTAe~ ahaMkAra kI dIvAra ahaMkAra do manuSyoM ke bIca maitrI ko dUra karane vAlI sabase bar3I dIvAra hai| yaha vaha caTTAna hai jo hamAre jIvana kI rAha ko kaThina banAnI hai aura agara yaha caTTAna khaMDita ho jAe to jIvana meM prema kA jharanA phUTa par3atA hai| kisI bhI bAta ko tila kA tAr3a aura rAI kA pahAr3a banAne meM ahaMkAra kI sabase bar3I bhUmikA hotI hai| koI kitanA bhI samajhAe para AdamI ahaMkAra ko chor3a nahIM pAtA aura isake calate apane jIvana ke madhara saMbaMdhoM meM khaTAsa DAla detA hai| acche mitroM ko kho detA hai| mana kI zAMti ko bhaMga karatA hI hai sAtha hI ahaMkArI vyakti ke hAtha meM mAnavIya mUlya bhI nahIM Tika paate| vaha apanoM ke sAtha to jInA cAhatA hai parantu una para bhI apane ahaMkAra kA AropaNa karane kI koziza karatA hai aura dhIredhIre vaha svayaM ke jIvana kA mAdhurya hI kho baiThatA hai| mere pAsa abhI kucha dina pahale eka mahAnubhAva aaye| jinhoMne svAbhimAna ke nAma para kaI thothe ahaMkAra pAla rakhe the| kahane lage, mere parivAra meM saba loga sampanna haiM lekina maiM kisI kA ahasAna lenA nahIM cAhatA, merI garaja na kare to maiM apane bhAiyoM ke ghara nahIM jaataa| maiM apanI mA~ se alaga huA to mA~ ne eka makAna denA cAhA para maiMne apane svAbhimAna ko girane nahIM diyA aura vaha makAna nahIM liyaa| unakI patnI kahane lagI ki ye apane svAbhimAna ke nAma para kisI se bhI melajola nahIM biThA pAte. isI kAraNa sar3aka para A gaye haiN|' maiMne unheM samajhAyA ki svAbhimAna ke nAma para or3ha rakhe ahaMkAra ke libAsa ko utAra kara rakheM aura jIvana meM sabase ghulamila kara vikAsa kI maMjila prApta kreN| maiMne dekhA hai, loga apanI sAkha ko bar3hAne ke nAma para khuda to ahaMkAra meM jIte haiM aura dUsaroM kI vinamratA ko camacAgirI samajhate haiN| vyakti ke bhItara AtmavizvAsa aura AtmasammAna kI bhAvanA to honI cAhiye para ati-AtmavizvAsa aura mithyAmAna ahaMkAra kA rUpa dhAraNa kara lete haiN| AdamI ko cAhiye ki vaha svAbhimAna, sammAna aura abhimAna ke bIca eka saMtulana bnaae| kevala apanI imeja banAe rakhane ke nAma para Tipa-TaoNpa bane rahanA aura dostoM ke bIca U~cI-U~cI bAte jhAr3ate 82 For Person82 p For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahanA kisI bhI rUpa meM hamAre vyaktitva kA sadguNa nahIM kahA jA sktaa| aise loga apanA amUlya samaya, zakti aura dimAga ko vyartha hI gavA~yA karate haiN| ahaMkAra vyakti ke vyaktitva ko kaMjUsa bhI karatA hai| cAhe kisI se prema karanA ho yA kisI kI prazaMsA, kRtajJatA-jJApana karanA ho yA maitrIbhAva AdamI ina saba mAmaloM meM kaMjUsa banA rahatA hai| agara koI ahaMkArI vyakti apane vyaktitva ko prabhAvI banAnA cAhatA hai to isake lie jarUrI hai ki vaha apane jIvana meM mAnavIyatA, sahRdayatA, jaise guNoM ko dhAraNa kre| maiM to jaba bhI kisI zakhsa se milatA hU~ to socatA hU~ ki kisI na kisI bAta meM vaha mujhase bar3hakara hai aura maiM vaha sadguNa usase pAne kA prayAsa karatA huuN| acchA hogA AdamI apanI jiMdagI ke ghara se ahaMkAra ko aTAle kI taraha bAhara phaiMka de tAki vaha eka behatara iMsAna bana ske| hama loga kahate haiM ki dUsarA koI galatI kare to hameM gussA AtA hai lekina saccAI yaha nahIM hai| agara galatI para gussA Ae to khuda kI galatI para bhI gussA AnA cAhie, lekina aisA nahIM hotaa| Apa sar3aka para cala rahe the, kisI patthara se Apake Thokara laga gaI aura aMgUThe se khUna bahane lgaa| batAiye, aba Apa kisa para gussA kareMge? Apa cehare para khujalI kara rahe the ki acAnaka nAkhUna ApakI A~kha meM gar3a gyaa| batAiye, aba Apa kisa para gussA kareMge? Apa bhojana kara rahe the aura jIbha dAMta ke bIca meM A gaI, aba Apa kisa para gussA kareMge? galatI para AdamI ko gussA nahIM aataa| gussA to taba AtA hai jaba vyakti ke ahaMkAra ko coTa lagatI hai| jhukatA vahI hai, jisameM jAna hai tumane apanI patnI se kahA ki Aja aisA-aisA kara denA aura agara vaha bhUla gaI to tumheM gussA AegA kyoMki tumane kahA aura usane nahIM kiyaa| isase tumhAre ahaMkAra ko coTa lagI aura tuma ubala pdd'e| vyakti kI apekSA jaba upekSita hotI hai taba use gussA AtA hai| vyakti ke ahaMkAra ko coTa lagatI hai to gussA AtA hai| aura to aura, jaba usakA ahaMkAra asaMtulita hotA hai taba bhI vaha gusse se bhara uThatA hai| 83 For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAda rakheM, tAlA do taraha se khulatA hai - eka coTa se, dUsarA cAbI se| ahaMkAra aura krodha hathaur3e haiM jo Takkara mArate haiM aura prema rUpI tAle ko tor3a DAlate haiN| Apa apane ahaMkAra aura krodha se eka bAra to kisI se kAma karavA sakate haiM lekina antataH vaha Apase TUTa jaaegaa| dUsarA guNa hai - prema aura vinamratA - jisase vyakti jIvanabhara apane kAma karavA sakatA hai| jhukatA vahI hai jisameM jAna hai| are, akar3apana to murde kI pahacAna hai| jinake jIvana se bhItara kA satya nikala jAtA hai, ve loga hamezA akar3e hI rahate haiM ! yAda rakheM, ahaMkAra ke hathaur3e se tAlA TUTatA hai, vahIM prema kI cAbI se tAlA khulatA hai| jisameM laghutA kA bhAva hai, vinamratA hai, usI meM prabhutA kA baserA hotA hai| jisameM ahaMkAra bharA hai, vaha cAhe jitanI pUjA, ArAdhanA, tapasyA karatA rahe paramAtmA usake bhItara kabhI sAkAra nahIM ho skte| khAlI ghar3A, pAnI meM cAhe jaba taka par3A rahe, lekina vaha taba taka nahIM bharatA hai jaba taka vaha jhukane ko taiyAra nahIM hotA hai| jJAna aura ahaMkAra paraspara duzmana haiN| jIvana meM vinamratA, sadAzayatA lAe~, tabhI jIvana sucAru DhaMga se cala skegaa| apane jIvana kI gAr3I kI dhurI meM vinamratA aura sadAzayatA kA grIsa lagAeM tAki gAr3I binA AvAja kiye ArAma se cala ske| jIvana kI gAr3I gati se cale isaliye vinamra baneM raheM anyathA khaTarakhaTara kI AvAja AtI rhegii| jIbha narama rahatI hai, komala hotI hai ataH janma se milatI hai aura mRtyu taka rahatI hai, para dA~ta kaThora hote haiM ataH janma ke bAda milate haiM aura mRtyu se pahale TUTa jAte haiN| vinamratA ke tIna lakSaNa haiM- kar3avI bAta kA madhura javAba deM, krodha ke vAtAvaraNa meM cuppI sAdha leM aura kisI galatI para mana meM kSamA bhAva ko sthAna deN| zarIra meM svAsthya rahe, mana meM AnaMda rahe, buddhi meM sadjJAna rahe aura ahaMkAra meM vinamratA rhe| ve loga hI mahAnatA upalabdha kara pAte haiM jo vinamra haiN| unhIM kI pUjA hotI hai jo vinamra hote haiN| Apa jitane bar3e haiM utane hI choTe kAma karane ko tatpara rhie| Apako yAda hogA ki jaba pAMDavoM ne rAjasUya yajJa kiyA thA to zrI kRSNa ne unase pUchA ki unheM kyA kArya diyA jAegA? pAMDavoM ne kahA, 'hama Apako kyA javAbadArI sauMpa sakate hai ? Apa jo bhI 04 For Personal Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA cAheM, khuda hI mAMga liijie|' kRSNa muskurAe aura bole, 'ThIka hai, agara mujhe hI kArya kA cayana karanA hai to maiM cAhU~gA ki yajJa meM Ae hue sabhI RSi, brAhmaNa, aura atithiyoM ke caraNa-prakSAlana maiM kruuN|' jJAnI vahI jo svIkAre ajJAna bhagavAn ve nahIM jo svayaM ko bhagavAn mAnate haiM balki ve hI bhagavAn hote haiM jo auroM ko bhagavAn hone kA sammAna dete haiN| jo khuda ko mahAn mAna lete haiM unase adhika hIna duniyA meM anya koI nahIM hotaa| jisane apane jIvana ke ajJAna kA bodha pA liyA hai vahI jJAnI hone kA adhikArI hai| sukarAta ke samaya meM yUnAna meM jJAna kI devI 'DelphI' prakaTa huI, jo bhaviSyavANI kiyA karatI thii| logoM ne pUchA ki duniyA kA sabase adhika jJAnI vyakti kauna hai ? devI ne kahA, 'Aja kI tArIkha meM duniyA kA sabase bar3A jJAnI vyakti tuma logoM ke zahara meM hI hai|' sabameM utsukatA jagI ki 'kauna?' 'sukarAta', devI ne uttara diyaa| zahara ke loga sukarAta ke pAsa gaye aura unheM kahA, 'devI ne ghoSaNA kI hai ki Apa duniyA ke sabase mahAn jJAnI vyakti haiN|' sukarAta ne kahA, 'lagatA hai, devI se ghoSaNA karane meM kucha bhUla-cUka ho gaI hai| are, maiM to duniyA kA sabase bar3A ajJAnI huuN|' loga devI ke pAsa vApasa Aye aura sukarAta ne jo kahA thA vaha batAte hue pUchA ki, 'kyA sukarAta jhUTha bola rahe haiM? ve to kahate haiM ki maiM to duniyA kA sabase bar3A ajJAnI huuN|' devI ne kahA, 'bhaktoM, duniyA meM jise apane ajJAna kA bodha ho gayA hai, vahI to sabase bar3A jJAnI hai|' eka ghaTanA aura hai -- zAkya vaMza ke sAta rAjakumAra bhagavAn buddha kA pravacana sunane phuNce| bhagavAn kI gUDha, kintu sarala pravAhamayI vANI sunakara ve prabhAvita hue aura pravacana sunate-sunate vairAgya se jur3a ge| unhoMne nizcaya kiyA ki ve bhI bhikSu bneNge| unhoMne khar3e hokara nivedana kiyA- 'bhagavan, hama bhI Apake zrIcaraNoM meM dIkSita, pravrajita honA cAhate haiN| hama bhikSu bananA cAhate haiN|' buddha ne kahA, 'agara tumhAre mana meM prabala vairAgya jagA hai to maiM taiyAra huuN|' rAjakumAroM ne socA ki agara mAtA-pitA 85 For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pAsa AjJA lene jAe~ge to zAyada ve taiyAra na hoM ki hama dIkSA leN| ataH acchA to yaha hogA ki hama dIkSita hokara hI apane mAtA-pitA ko sUcanA bhijavA deN| una rAjakumAroM ke sAtha unakA sevaka bhI AyA thaa| usa sevaka ne tA-umra unakI sevA kI thI, hara prakAra se unakA dhyAna rakhA thA ataH unhoMne socA ki isane hamezA hamArI sevA hI kI hai isaliye apane vastraAbhUSaNa Adi sabhI isako hI de dete haiN| rAjakumAroM ne aisA hI kiyaa| sevaka to bahuta prasanna huA kyoMki jise jIvana meM kabhI sone kI aMgUThI bhI na milI thI, use acAnaka itane sAre AbhUSaNa aura vastra mila gae the| usane saba sAmAna turaMta-phuraMta ikaTThe kiye aura daur3a par3A apane gRha nagara kI ora yaha soca kara ki kahIM rAjakumAroM kA mana na badala jaae| rAjakumAroM ne sevaka se kahA, 'tuma jAkara hamAre pitAjI mahArAja ko sUcanA denA ki Apake sAtoM putra rAjakumAra saMnyAsI ho gae haiM aura unhoMne Apase kSamA cAhI hai ki binA ApakI anumati lie unhoMne saMnyAsa le liyA hai| sevaka ne calate-calate unakI yaha bAta sunI aura vaha tejI se nikala gyaa| gahanoM meM nahIM bahanA AbhUSaNoM kI poTalI lekara bhAgate hue do-tIna mIla pahu~cA hogA ki eka per3a ke nIce vizrAma hetu baiTha gyaa| baiThate hI use vicAra AyA ki agara maiM rAjA ko sAtoM rAjakumAroM ke saMnyAsa lene kI khabara sunAU~gA to rAjA zAyada vizvAsa na kare aura mere pAsa vastra-AbhUSaNoM ko dekhakara socane lage ki kahIM maiMne hI to una rAjakumAroM kI hatyA nahIM kara dI hai aura mAla lekara A gayA huuN| vaha bAra-bAra gahanoM ko dekhatA aura khuza hotA lekina tabhI usake mana se eka AvAja aura uThI, 'he sevaka! tU bAra-bAra una gahanoM ko dekhakara prasanna ho rahA hai jinakA rAjakumAroM ne tyAga kara diyA hai| jarUra hI una logoM ko isase bhI bar3I koI cIja milI hai jisake liye unhoMne ina gahanoM kA tyAga kara diyA hai| are, aba maiM ghara jAkara kyA karU~gA? maiM bhI usa rAste para jAU~gA jisa para sAtoM rAjakumAra gae haiN|' vaha vApasa buddha ke pAsa A gyaa| For Personal Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha miTe, to vaha prakaTe sAtoM rAjakumAra muMDita ho cuke the| bhikSu banane ke liye kASAya vastra bhI pahana cuke the| bhagavAna ke sAmane ve karabaddha khar3e the pravrajyA kA maMtra sunane ke lie| tabhI sevaka vahA~ pahu~cA aura bolA, 'he rAjakumAroM, tumhAre divya mArga ko dekhakara merA bhI mana badala gayA hai| maiM bhI saMnyAsI bananA cAhatA huuN|' usane bhI muMDana karavA liyA aura kASAya vastra dhAraNa kara liye| buddha jaise hI pravrajyA-maMtra sunAne ko udyata hue to rAjakumAroM ne kahA, 'bhagavan, hama cAhate haiM ki Apa hameM saMnyAsa deM, isase pUrva hamAre isa sevaka ko saMnyAsa deveN|' buddha ne kahA, 'tumase pUrva ise saMnyAsa dene kA artha hai ki tuma loga ise pahale praNAma karoge aura yaha tuma logoM se bar3A ho jaaegaa| tuma sAtoM rAjakumAroM ko isake sAmane jhukanA pdd'egaa|' rAjakumAroM ne kahA, 'hama yahI to cAhate haiM / hama kSatriya vaMza ke rAjakumAra haiM aura hama jAnate haiM ki saMta banane ke bAda bhI hama apane ahaMkAra ko nahIM miTA pAe~ge isalie Apa ise pahale saMnyAsa deM tAki jisane jIvanabhara hamArI sevA kI hai use pahale pravrajita dekhakara hama usakI sevA kara sakeM aura use praNAma kara skeN|' jina logoM ke bhItara itanI vinamratA hotI hai ve vAstava meM saMnyAsa ke hakadAra hote haiN| jinakA ahaMkAra girA aura vinamratA jagI, unake bhItara sAdhanA aura mukti prakaTa ho jAtI hai| rajjaba raja Upara car3he, naramAI te jaann| ror3A Thokara khAta hai, karar3AI ke jaann| halkI aura narama dhUla sadA AsamAna kI ora uThatI hai, vahIM kar3aka patthara jIvana bhara pA~voM kI Thokara khAte rahate haiN| hama jaba kisI ke praNAma kA javAba AzIrvAda kI bajAya abhivAdana meM dete haiM to kucha logoM ko aTapaTA sA lagatA hai ki sAdhuoM ko AzIrvAda kI bajAya praNAma karane kI kyA jarUrata hai ? lekina hamArI soca hai ki eka gRhastha kisI saMta ke caraNoM meM apanA sira jhukA sakatA hai to kyA eka saMta itanA bhI vinamra nahIM ho sakatA ki gRhastha ke liye apane donoM hAtha jor3a sake? ahaMkAra meM bharakara diye gaye AzIrvAda se 87 For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika prabhAvakArI hai vinamratA se kiyA gayA abhivAdana / jIvana meM vinamratA, saralatA, komalatA, sahajatA aura samarasatA ho tabhI jIvana meM zAMti utaratI hai| zarIra meM ho svAsthya, mana meM ho Ananda, buddhi meM ho jJAna aura ahaMkAra kI vRtti meM ho vinamratA kA praveza / gujarAta meM kahAvata hai - je name te sahune game arthAt jo jhukatA hai vaha sabakA priya hotA hai| ghara meM rahane vAle logoM kA Apasa meM ahaMkAra TakarAtA rahatA hai lekina ghara kI ekatA ko vahI kAyama rakha sakatA hai jo jhukane ko taiyAra hai| do meM jo pahale jhukegA vahI mahAn hogaa| akaDU kabhI mahAn nahIM ho skte| baDhApe meM kamara jhake isase pahale hama yuvAvasthA meM hI apane mana aura ahaMkAra ko jhukAne kI koziza kreN| ahaMkAra ke rUpa aneka ahaMkAra kaI taraha kA hotA hai| kisI ko jAti aura kula kA bar3A ahaMkAra hotA hai| maiM ucca kula meM paidA huA, yaha nIca kula meM paidA huA, yaha mere sAmane kursI para kaise baiTha gayA, yaha dUlhA gAMva meM ghor3I para baiThakara kaise nikala gayA ityaadi| vyakti ke bhItara jAti kA mada hotA hai| are, kisakI jAti ajara-amara rahI hai ! Aja tuma jisa jAti se napharata karate ho, pichale janma meM tuma usI jAti ke rahe hoNge| vastuta: jAti se nahIM balki bar3appana se vyakti UMcA hotA hai| jo akar3A huA rahatA hai use hama DhUMTha kahate haiM aura jo phaloM, pattoM se ladA rahatA hai use per3a kahate haiN| dUsarA ahaMkAra logoM ko bala kA athavA zakti kA hotA hai| durjana loga apanI zakti kA upayoga dUsaroM ko pIr3ita karane ke liye karate haiM lekina sajjana apanI zakti kA upayoga auroM kI pIr3AoM ko miTAne ke liye karate haiN| unhIM kI zakti sArthaka hotI hai jo dUsaroM kI pIr3A kama karate haiN| bar3e se bar3A pahalavAna bhI eka dina bUr3hA hotA hai, usakA zarIra kamajora ho jAtA hai, usake ghuTane darda karane lagate haiM aura cehare para jhurriyA~ bhI par3a jAtI haiN| hara zaktizAlI vyakti eka dina zaktihIna ho jAtA hai| rAvaNa ko bhI apanI zakti kA ahaMkAra thA aura hama sabhI jAnate haiM ki yahI ahaMkAra usake vinAza kA kAraNa bnaa| 88 For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkha kA raMga eka kaI loga apane saundarya kA ahaMkAra bhI rakhate haiN| jo jarA bhI suMdara huA ki usakA raMga-DhaMga hI badala jAtA hai aura use apanI suMdaratA kA ghamaMDa ho jAtA hai| jarA batAe~ ki kisakA sauMdarya AjIvana rahA hai ! bacapana javAnI kI ora AyA hai to yaha javAnI bhI bur3hApe kI ora jAne vAlI hai| yAda rakheM ki bItI huI javAnI kabhI lauTa kara nahIM AtI aura AyA huA bur3hApA kabhI lauTakara nahIM jaataa| phira kaisA ahaMkAra ! gorA raMga hai to ahaMkAra na ho aura kAlA raMga hai to koI hInatA na ho| zmazAna meM jalane vAle hareka insAna kI rAkha kA eka hI raMga hotA hai| gore kI rAkha gorI aura kAle kI rAkha kAlI hotI ho, aisI bAta nahIM hai| rAkha ke stara para sabakA raMga eka ho jAtA hai| pratyeka vyakti sundara dikhane kI koziza karatA hai lekina bAhya sauMdarya aura rUpa kA kaisA ahaMkAra ! yaha suMdara zarIra eka dina buDhApe kI ora jAne vAlA hai, lambe kAle bAla sapheda hone vAle haiM yA jhar3ane vAle haiM, dAMta TUTane vAle haiM, dRSTi kamajora hone vAlI hai, jhurriyA~ par3ane vAlI haiM phira kaisA rUpa aura kyA sauMdarya? cAlIsa sAla pahale jina abhinetriyoM ke loga dIvAne the, Aja ve apane ghara meM akelI par3I haiM aura unheM koI pUchane vAlA bhI nahIM hai| hareka kA rUpa Dhala rahA hai| Akhira miTTI kI kAyA miTTI meM hI milatI hai| miTTI kA AdamI kisa bAta kA ahaMkAra kare! jaba bhI mere mana meM ahaMkAra kI choTI-sI graMthi bhI jagatI hai taba maiM jamIna aura AsamAna ko dekhatA huuN| jamIna ko dekhakara merA mana kahatA hai - lalitaprabha, tU kisa bAta kA ahaMkAra kara rahA hai ? eka dina tujhe bhI isa jamIna meM samA jAnA hai, miTTI meM mila jAnA hai aura AkAza ko dekhatA hU~ to mana kahatA hai - 'baMde, kisa bAta kA ahaMkAra, eka dina tujhe bhI Upara uTha jAnA hai|' eka dina hama jA rahe the saira ko, idhara zmasAna thA, udhara kabristAna thaa| eka haDDI ne pA~va se lipaTakara yU~ kahA, are dekhakara cala, maiM kabhI iMsAna thaa| 89 For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha jIvana kA aTala satya hai / isaliye apane sauMdarya kA ahaMkAra na kareM balki use surakSita rakhane ke liye auroM ko madhuratA deM aura madhuratA hI grahaNa kreN| jo bhI ahaMkAra grasta ho rahA hai vaha yaha jAna le ki usakA sauMdarya Dhalane vAlA hai aura jinake pAsa vinamratA hai, unakA sauMdarya akSuNNa hai| khuda ko nahIM, auroM ko sarAheM manuSya apane meM tapa-tyAga - jJAna-dhyAna kA ahaMkAra bhI pAlakara rakhatA hai / vaha socatA hai - 'mujhase bar3A tapasvI, jAnakAra aura jJAnI kauna ? jaba vyakti ko buddhi kA ahaMkAra ho jAtA hai taba vaha buddhihIna ho jAtA hai| tuma bhI to logoM ke madhya apanI tArIpha karate rahate ho ki tumane itanI tapasyA kI, yaha zAstra par3hA, itanA dAna diyA, bahuta sI bAtoM kI tumheM jAnakArI hai| tuma apanI tArIpha jina logoM ke bIca karate ho, ho sakatA hai ki ve ise sunanA pasaMda hI na kreN| aisA bhI ho sakatA hai ki tumhAre cale jAne ke bAda ve loga kaheM- 'kyA bekAra kI apanI DIMgeM hAMka rahA thA, hamArA vakta aura kharAba kara gayA / ' smaraNa rahe, kabhI khuda kI prazaMsA na kreN| hA~, dUsaroM kI tArIpha karane meM kabhI kamI na rkheN| sammAna sadA auroM ko dene ke lie hotA hai, ise pAne kA prayAsa mata kIjiye / prAyaH logoM ko sattA kA bhI ahaMkAra A jAtA hai ki ve amuka pada para pahu~ca gae haiN| maMtrI, kebIneTa saciva, adhyakSa yA aise hI kisI U~ce pada para sattAsIna ho gae haiN| kRpayA una dinoM ko yAda kIjie jaba Apa sattA meM nahIM the| bhaviSya bhI dekha leM ki bhUtapUrva bhI bananA hai, phira kisa sattA kA ahaMkAra kara rahe haiM ? dekhA karatA hU~ logoM ko ki kala taka to bar3e sAmAnya the lekina jaise hI sattA milI, maMtrI bane, lAla battI kI kAra milI ki unake tevara hI badala jAte haiM / phira una logoM se jaba bhI merA milanA hotA hai jo Aja bhUtapUrva ho gae haiM to unake sAre mijAja ThaMDe par3a jAte haiM, sattA kI akar3a gAyaba ho jAtI hai / sattA to do dina kI hai, yaha to AnI-jAnI hai| sattA meM tuma kisI bhI pada para pahu~ca jAo, lekina ahaMkAra na kro| jaba sattA ahaMkAra dene lagatI hai to hamAre vinAza kA kAraNa bana jAtI hai| jaba- jaba sattAsIna logoM ne svayaM ko prajA se bar3A For Person 90 Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna liyA hai taba-taba prajA ne unheM sabaka jarUra sikhAyA hai| kisakI sattA kaba taka rahI hai! denahAra koI aura hai hamAre yahA~ guptadAna kI mahimA hai tAki dAna dekara loga ahaMkAra na kara skeN| para aba to paTTa para nAma cAhie isalie dAna diyA jAtA hai| dAna dekara bhI nAma kI jabardasta AkAMkSA hai| dAna dete haiM pacAsa hajAra kA aura sammAna pAne kI icchA hai pAMca lAkha kii| maiM unheM praNAma karU~gA jo dete to haiM lekina vApasa pAne kI AkAMkSA nahIM rkhte| unheM bhI praNAma hai jo dete to haiM para patthara para nAma likhAne kI cAha nahIM krte| jo samarpaNa to karate haiM lekina mAlA pahanane kI koziza nahIM krte| yAda hai na- 'denahAra koI aura hai, jo devata hai dina rain| loga bharama hama para kare, tAseM nIce nain|' bAta usa samaya kI hai jaba gurudeva ravIndranAtha Taigora ko unakI amara kRti 'gItAMjali' ke liye nobela puraskAra milA thaa| isa khabara se pUre deza meM prasannatA kI lahara daur3a gii| deza-videza se unheM badhAI-saMdeza Ane lge| choTe-bar3e, nAmI, girAmI sabhI loga unheM badhAI dene ke lie unake ghara Ane lge| dUra-dUra se loga A rahe the, lekina eka vyakti jo unakA par3osI hI thA, badhAI denA to dUra, yaha saba dekha kara becaina ho rahA thaa| use samajha nahIM A rahA thA ki Taigora ne aisA kaunasA tIra mAra liyA ki loga umar3e cale A rahe the badhAI dene ke liye| loga badhAI hI nahIM de rahe haiM balki Taigora ke pAMva bhI chU rahe haiM / vaha par3osI mana hI mana kur3ha rahA thaa| ravIndranAtha ko bhI yaha bAta samajha nahIM AI ki unakA par3osI unase milane kyoM nahIM A rahA hai? vaha nArAja hai yA koI aura bAta hai| eka dina jaba ve subaha Tahala rahe the to usa par3osI ke ghara pahu~ca gae aura jhukakara usa vyakti ke caraNa chUte hue bole- 'AzIrvAda caahNgaa|' gurudeva ke vyavahAra se vaha vyakti Azcarya meM par3a gayA ki vaha vyakti jisase milane aura jisake pA~va chUne bar3e-bar3e loga A rahe haiM, vaha apanI saphalatA ke lie AzIrvAda lene ke lie par3osI ke ghara Akara usake paira chuue| use AtmaglAni hone lgii| usakA galA bhara AyA, vaha bolA'gurudeva, Apa hI nobela puraskAra pAne ke sarvathA yogya haiN| Apa jaise vyavahAra ke dhanI vyakti ko hI yaha puraskAra milanA caahie|' 91 For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ravIndranAtha Taigora ne jo kucha kiyA, use kahate haiM bar3appana / AdamI dhana-daulata yA pada se bar3A nahIM hotaa| vaha bar3A hotA hai vyavahAra se| jo dhanavAna, balavAna, guNavAna, jJAnavAna hone ke bAda bhI abhimAna se dUra rahe vahI sahI arthoM meM bar3A hai| jo vakta Ane para bar3appana dikhAye, vahI bar3A hai| saccAI to yaha hai hama unase prema karate haiM jo hamArI prazaMsA karate haiM, unase nahIM jinakI hama prazaMsA karate haiN| prabhu se prArthanA karatA hU~ vaha hamAre jIvana se bhale hI saba kucha chIna le para hamArI vinamratA ko kabhI bhI na le| kyoMki yahI vaha grIsa hai jo hamArI jIvana kI gAr3I ko gati detA hai| laghutA meM prabhutA base, prabhutA se prabhu duur| jo laghutA dhAraNa kare, prabhutA Apa hajUra / eka ahaMkAra aura manuSya ko hotA hai vaha hai 'aizvarya kA ahNkaar|' yaha merI jamIna-jAyadAda-koThI-baMgalA-gAr3I-phaikTrI-oNphisa-dukAna Adi aadi| are vAha, aisA khUbasUrata makAna jaisA merA hai anya kisI kA na hogaa| yaha jo ahaMkAra hai vaha to sArI duniyA ko jItane vAle sikaMdara kA bhI na raha skaa| jaba vaha mara gayA to use daphanAne ke liye cha: phITa jamIna hI kAma AI aura or3hane ke liye do gaja kaphana kA ttukdd'aa| sampannatA ke sAtha sAdagI aura vinamratA bhI ho| Apa chor3anA hI cAhate haiM to jarUra choDeM usa ahaMkAra ko jo Apake bhItara hai| rakhanA cAhate haiM to apane Atmagaurava ko rakheM, svAbhimAna ko rakheM, sakArAtmaka soca ko rkheN| Apane saphalatA pAI hai to usakA pracAra na kareM, use jInA sIkheM, use pacAnA siikheN| jIvana meM jaise-jaise Upara uThate jAe~ vinamratA aura sadAzayatA ko grahaNa karate jaaeN| mahAn vahI hai jo vinamra hai, jisake mana meM sabake lie samAnatA kI bhAvanA hai| Apa sabhI ahaMkAra kA tyAga kareM aura jIvana kI UMcAiyoM kA sparza kreN| svayaM ko bar3A aura dUsaroM ko tuccha na maaneN| bhAgya ke khela meM kisakA pAsA kaba palaTatA hai khabara nahIM lgtii| apane jIvana meM pala rahe ahaMkAra rUpI bhassAsura ko bhasma kiijiye| Apa zivatva ko sAdhane meM saphala ho jaaeNge| isI maMgala-bhAvanA ke sAtha Apa sabhI kI cetanA meM virAjita parama pitA paramezvara ko prnnaam| For Person 92 Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratizodha haTAe~, prema jagAe~ bar3e AdamI ke krodha kI bajAya choTe AdamI kI kSamA adhika mahAna hotI hai| brahmANDa ke sabhI prANiyoM meM manuSya sarvAdhika buddhimAna mAnA jAtA hai / yadyapi manuSya machalI kI taraha hara samaya pAnI meM nahIM raha sakatA, na hI bAgha kI taraha usake nAkhUna nukIle hote haiM, na hI titalI kI taraha havA meM ur3Ana bhara sakatA hai aura na hI baMdara kI taraha chalAMgeM lagA sakatA hai, phira bhI duniyA bhara ke sabhI prANiyoM se manuSya kucha haTakara hai| kucha jIva zArIrika bala meM manuSya se zreSTha ho sakate haiM para buddhimattA meM koI bhI prANI manuSya kI barAbarI nahIM kara sakatA hai, lekina yaha buddhimAna AdamI kabhI-kabhI buddha bhI bana jAtA hai aura hama jAnate haiM ki kabhI-kabhI buddha bhI ve hI banate haiM jo jarUrata se jyAdA buddhimAna hote haiN| manuSya kI Adata hai ki vaha dUsaroM ko dekhatA hai, unakI carcA karatA hai| usakI soca rahatI hai ki vaha auroM ke bAre meM jAne, unake jIvana meM hastakSepa kare, unako cAritravAna dekhe| vaha dUsaroM ko jitanA jAnanA cAhatA hai utanA hI unakI bAteM bhI sunanA cAhatA hai| para dikkata yaha hai ki dUsaroM ke bAre meM jijJAsA aura dilacaspI lene vAlA vyakti svayaM ke prati udAsIna rahatA hai| vaha apane bhItara kI AvAja sunane ke liye taiyAra kyoM nahIM hai ? dUsaroM kI thor3I-sI burAI hamArI A~khoM meM khaTakA karatI hai lekina apanI burAiyA~, apanI galatiyA~ sadA najaraaMdAja ho jAtI haiN| jise najaraaMdAja For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA jAnA cAhie use vyakti gaharAI se dekhatA hai aura jise gaharAI se dekhanA cAhie usakI upekSA kara dI jAtI hai / baneM vItadveSa manuSya ke jIvana meM maiM do prakAra ke rizte dekhatA hU~ - dostI kA aura duzmanI kA / dostI ke rizte ko to hama sabhI jAnate haiM ki hama apane mitroM, paricitoM, AtmIyajanoM ko yAda kiyA karate haiM lekina vAstavikatA to yaha hai ki jitanA saMbaMdha dostoM se hotA hai usase kahIM adhika saMbaMdha duzmanoM se hotA hai / vaha dosta ko bhale hI dina meM do bAra yAda kare lekina apane duzmana ko sau bAra yAda kara letA hai / isa taraha vyakti ke jIvana meM do bhAva - dostI aura duzmanI ke palate haiN| eka rAga, dUsarA dveSa / yaha saMbhava nahIM hai ki vyakti svayaM ko rAga ke dAyare se alaga kara le, mana meM vyApta jo moha-mAyA kI bhAvanA, rAgAtmaka saMbaMdha hai, unako chiTakA de| hara vyakti vItarAga ho sake, yaha saMbhava nahIM hai / apane parivAra, mAtApitA, pati-patnI, putra-putrI ke prati jo rAgAtmakatA hai use mana se vilaga nahIM kiyA jA sktaa| Aja jo bAta maiM Apase kahanA cAhatA hU~ vaha jIvana se rAga ko miTAne yA haTAne kI nahIM hai Apa zAyada rAga ko na chor3a pAyeM, lekina vaira, dveSa, duzmanI se to baca hI sakate haiM / I koI apane jIvana meM vItarAga bana sake yA na bana sake, lekina hara vyakti ko vItadveSa avazya bana jAnA caahie| Apa apane moha ko bhale hI kama na kara sakeM para dUsaroM ke prati apane virodha ko to kama kara hI sakate haiN| ApakA jinake sAtha rAga aura prema hai, unase Apa dUra nahIM haTa sakate to jinake sAtha ApakI duzmanI hai unase to bacane kI koziza kara hI sakate haiN| vyakti apane purAne AghAtoM ko yAda karatA hai 'oha! to usane mere sAtha aisA kiyA thA, usane bharI sabhA meM merA pAnI utArA thA, usane mITiMga meM merI bAta kATI thI, logoM ke bIca mere sAtha durvyavahAra kiyA thA' - aisI bAtoM ke prati usake mana meM uthala-puthala calatI rahatI hai, aura eka sthiti vaha AtI hai jaba vaha mAnasika rUpa se tanAva grasta ho jAtA hai| vaha nirNaya nahIM kara pAtA ki jisane merA ahita kiyA hai usake sAtha maiM kaisA vyavahAra karU~ / 94 For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabako sanmati de bhagavAna! agara Apako lagatA hai ki amuka vyakti ApakA duzmana hai, usake prati Apake mana meM vaira-virodha kI bhAvanA hai, kaTutA hai, to usake lie Apa cha: mahIne kA eka prayoga kreN| usase mAphI mA~gane yA usake ghara jAne kI jarUrata nahIM hai, na hI usake bAre kisI se carcA kreN| roja subaha jaba Apa bhagavAn kI prArthanA kareM, pUjA-pATha kareM yA dhyAna-sAdhanA meM baiTheM taba kevala eka minaTa antarmana meM yaha kAmanA kareM ki, " he Izvara tU usakA kalyANa kara, usakA mArga prazasta kara, usako sadbuddhi de aura jIvana kI acchI rAheM dikhaa|" agara Apa cha: mahIne taka lagAtAra apane kisI duzmana ke liye aisI premabharI prArthanA kara rahe haiM to nizcaya hI cha: mAha bAda vaha duzmana ApakI dahalIja para hogA, yaha taya hai / 1 hamAre vicAra aura hamArI mAnasikatA brahmANDa meM phailatI hai / Apa yaha na soceM ki merI AvAja Apa taka yA Apake zahara taka hI sImita hai, merI AvAja brahmANDa ke aMtima chora taka jAtI hai / jaise AvAja jA rahI hai vaise hI mere vicAra bhI jA rahe haiM / Apa prayoga kareM, usakA pariNAma sakArAtmaka hI hogA / jaba tamAma maMtra, bAteM aura zAstra niSphala ho jAte haiM taba manuSya ke lie eka davA hotI hai - 'sakArAtmaka soca' / jaba taka vyakti sakArAtmaka soca ke sAtha cala rahA hai, usakI hara asaphalatA eka dina avazya hI saphalatA meM tabdIla ho jaaegii| sakArAtmakatA kI saurabha kyA hai yaha sakArAtmakatA ? sakArAtmakatA kA matalaba yaha nahIM ki kisI ne Apake sAtha acchA kiyA to Apane bhI acchA kara diyA, Apako phUla die to Apane bhI phUla de die, kisI ne ApakI burAI kI to Apane bhI burAI kara dI, kisI ne Apako kA~Te cubhAe to Apane bhI kA~Te cubhA die / prema ke badale prema aura kaTutA ke badale kaTutA denA sakArAtmakatA nahIM hai / sakArAtmakatA vaha hai jisameM Apako jisane kaTutA dI hai use bhI prema deM, gAlI dene vAle ko bhI gIta deM, jisane ApakI burAI kI hai usakI bhI tArIpha kreN| viparIta sthiti Ane ke bAvajUda jaba vyakti apanI soca ko pojiTiva banAye rakhatA hai, vahI hai sakArAtmaka 95 For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soca / pratizodha, vaira-virodha aura kaTutA nakArAtmaka soca ke kAraNa hotI hai| IMTa kA javAba patthara se dene vAle loga pratizodha kI bhAvanA meM jIte haiM aura IMTa kA javAba phUla se dene vAle loga maitrI kI bhAvanA meM jIte haiM; ve prema, anurAga aura AtmIyatA meM jIte haiN| agara Apa mahasUsa kareM ki amuka vyakti Apake lie galata soca rahA hai, galata TippaNI kara rahA hai to jaise hI vaha mile, Apa use prema se praNAma kareM, cAra logoM ke bIca usakI tArIpha kareM, Apake ghara A jAe to prema se madhura muskAnapUrvaka usakA svAgata kreN| hameM patA cale ki hamAre yahA~ jo vyakti AyA hai vaha hamArI nindA karatA hai, apazabda bolatA hai, mana meM kaTutA rakhatA hai to hama usakA dugane prema se svAgata karate haiM, tAki hamArA vyavahAra usakI soca ko sudhArane meM sahAyaka bane / hama madhyapradeza ke eka nagara meM gaye the| eka vyakti akAraNa hama pahu~ce usase pahale hI virodhI ho gayA thaa| hama nagara meM pahu~ce to usane apanI ora se viparIta TippaNiyA~ karane meM kamI nahIM rkhii| hamane apane vyavahAra ko usake prati pojiTiva bnaayaa| aura na kevala vicAra meM apitu vyavahAra meM bhI usake prati madhura bhAva meM jIne lge| dhIre-dhIre hamAre mAdhurya ne usake mana ke kalmaSa ko sApha kiyA, pariNAma svarUpa jaba hama usa nagara se ravAnA hue to na kevala vaha vyakti hamArA prazaMsaka bana gayA apitu apane kiye ke lie usakI A~khoM meM prAyazcita ke A~sU bhI the| agara tuma apane duzmana ko dosta meM na badala sake to maiM kahU~gA ki tuma apane vyavahAra ko sudhaaro| khola dIjie gAMTheM jo purAnI bAteM, purAne AghAtoM ko yAda karake pratizodha kI bhAvanA rakhatA hai, vaha AtmaghAtI hai| vaha dUsaroM kA nukasAna kara pAye yA nahIM kintu apanA nukasAna jarUra karatA hai| badalA, vaira aura pratizodha kI bhAvanA vyakti ko tAlAba kI sUkhI miTTI kI taraha banA detI hai| jaba tAlAba kA pAnI samApta ho jAtA hai to miTTI sUkha jAtI hai aura usameM darAreM par3a jAtI haiM vaise hI manuSya kA mana bhI khaMDa-khaMDa ho jAtA hai| bIsa varSa purAnI anargala bAteM Apake mana meM DerA jamAe rahatI haiN| yaha ApakA mAnasika divAliyApana aura AtmaghAtI mana hai| bIsa sAla purAnI gA~ThoM 96 For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bhI Apa khIMca rahe haiM, unheM Dho rahe haiN| khIMcane se gA~The majabUta hotI jAtI haiM aura khulane kA nAma bhI nahIM letiiN| hama loga eka zahara meM the| vahA~ eka vyakti ne pandraha dina ke upavAsa kie| upavAsa ke upalakSya meM usane sampUrNa samAja ke lie bhoja kA Ayojana kiyaa| nagara meM usa samAja ke jitane bhI loga the una sabako usane AmaMtrita kiyaa| subaha-subaha samAja ke cAra-pAMca variSTha loga hamAre pAsa Aye aura kahane lage- 'mahArAjazrI, Aja samAja ke AThadasa hajAra loga usa vyakti dvArA Ayojita bhoja meM Ae~ge lekina usakA ekamAtra sagA bhAI aura usakA parivAra nahIM aaegaa|' maiMne pUchA - 'kyoM?' ve kahane lage- 'donoM bhAiyoM meM kisI bAta ko lekara tanAtanI ho gaI thI jisake kAraNa unameM vaira-virodha kI bhAvanA bar3hatI hI calI gii|' smaraNa rakheM- 'agara kaTutA ko samaya rahate miTA liyA jAtA hai to vaha miTa jAtI hai lekina use bhaviSya ke liye chor3a diyA jAe to samaya bItane ke sAtha-sAtha vaira-virodha, kaTutA aura vaimanasya bar3hate hI jAte haiN| samAja ke logoM ne mujhase nivedana kiyA- 'Apa caleM usa vyakti ke ghara aura use samajhAe~ / maiM sahamata ho gayA ki acchA calatA huuN| una logoM ke sAtha maiM una mahAnubhAva ke ghara phuNcaa| vaha daravAje para svAgata ke lie AyA aura mujhe bhItara le gyaa| maiM usake kahane ke pUrva hI A~gana meM baiTha gyaa| mere baiThate hI vaha bhI sAmane baiTha gyaa| maiMne kahA- 'Aja to tumhAre liye bahuta khuzI aura saubhAgya kI bAta hai ki Aja tumhAre ghara meM pUre samAja kA bhojana hai| usane kahA, 'nahIM mahArAja, mere ghara meM nahIM hai| vaha merA bhAI lagatA thA kintu aba nahIM hai| usake ghara meM bhojana hai|' maiMne kahA- 'acchA, tuma to Aoge na? usane kahA- 'kisI hAlata meM nahIM, mara jAU~gA taba bhI nhiiN| are, hamAre beTe-beTiyoM kI zAdiyA~ ho giiN| kintu maiM usake ghara nahIM gayA aura na vaha mere ghara aayaa| maiMne pUchA- 'bAta kyA hai ?' vaha kahane lagA- 'aba Apase kyA chipAnA / bIsa-bAIsa sAla pahale usane samAja meM merA apamAna kara diyA thA, apazabda kaha diye the| phira bAta bar3hatI calI gaI aura hamane eka-dUsare ke ghara AnA-jAnA aura khAnA-pInA saba baMda kara diyaa|' 97 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pannA palaTA, hama bhI palaTa leM 'sage bhAI ! ' maiMne cuTakI lekara kahA- 'kyA bIsa-bAIsa sAla purAnA kaileNDara hai Apake ghara meM ? jarA lAie to / ' vaha sakapakAyA aura kahane lagA- 'mahArAja, Apa bhI kyA bAta karate haiM ? bIsa sAla purAnA kaileNDara ghara meM thor3e hI hotA hai|' maiMne kahA- 'jaba tuma do sAla purAne kaileNDara ko bhI ghara meM nahIM rakha sakate to bIsa sAla purAnI bAta ko apane ghara meM yA mana meM kyoM rakhe hue ho ? use nikAlo, kyoMki yaha saba tumhAre dimAga kA kacarA hai / ' zAyada nagarapAlikA kI kacarApeTI kI saphAI roja hotI hogI lekina manuSya kA dimAga usa kacarApeTI se bhI badatara hai kyoMki usane dimAga meM kAma kI bAteM to do pratizata kintu Ula-jalUla idhara-udhara kI bAtoM kA saMgraha aTThAnaveM pratizata kara rakhA hai / vairavirodha, vaimanasya, pratizodha kI bhAvanA vahI vyakti pAlatA hai jisane jIvana meM kSamA aura prema kA Ananda nahIM liyA hai| jisane amRta kA Ananda nahIM liyA hai vahI samudra ke khAre pAnI ko pInA cAhatA hai / tuma khAre pAnI ko pIne ke AdI ho cuke ho aura mIThe jala ke svAda se vaMcita ho / jalatI huI zAkhA para koI bhI paMchI apanA ghoMsalA nahIM banAnA cAhatA hai| gussaila athavA krodhI AdamI ke pAsa usakA sagA bhAI bhI baiThanA pasaMda nahIM karatA hai / pratizodha to vaha viSa hai jo mastiSka kI graMthiyoM ko kamajora karatA hai aura mana kI zAMti ko bhasma kara detA hai / agara manuSya yaha socatA hai ki vaha vaira ko vaira se, yuddha ko yuddha se, hiMsA ko hiMsA se kATa degA to yaha usakI bhUla hai / vaira-virodha aura vaimanasyatA kI syAhI se sanA huA vastra khUna se nahIM balki prema AtmIyatA, kSamA tathA maitrI ke sAbuna se sApha kiyA jAtA hai| purAne AghAtoM ko yAda karanA mAnasika divAliyApana hai, badalA lene kI bhAvanA krUratA hai aura pratizodha kI soca AtmaghAta hai| yahI hai sanAtana saMdeza 1 'na hi vaireNa vairANi samaMntIdha kadAcana / avaireNa hi samantI-esa dhammo sanaMtano // vaira se vaira ko miTAyA nahIM jAtA aura pratizodha kI Aga 98 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI pratizodha se bujhAI nahIM jaatii| usakA kevala eka hI sAdhana hai, prema kA sAbuna aura kSamA kA jl| Apa jAnate haiM ki mahAvIra ke kAna meM kIleM kyoM ThoMkI gaI thI ? RSabhadeva ne kaunasA pApa kiyA thA ki bAraha mahIne taka unheM bhUkhA rahanA par3A? rAvaNa ne sItA kA apaharaNa kyoM kiyA thA jabaki usake mana meM sItA ke prati koI pApa na thA? isakA kAraNa kucha aura thaa| mahAvIra ke kAnoM meM kIleM ThokI gaIM kyoMki gusse meM Akara unhoMne pUrva janma meM kisI ke kAnoM meM pighalatA huA zIzA DalavAyA thaa| tuma marate ho to kImatI cUr3iyA~, hIroM ke hAra, sundara badana, sundara makAna, sundara kapar3e aura sundara dukAna yahIM raha jAtI hai lekina marane ke bAda janma-janmAntara taka vaira-virodha kI gAMTha calatI rahatI hai| isa gAMTha ko kamaTha bhI lekara gayA aura meghamAlI ke rUpa meM usane pArzva para usakA prayoga kiyaa| rAvaNa ne sItA kA apaharaNa kiyA kyoMki usakI bahina zUrpaNakhA ne usake mana meM rAma ke prati pratizodha kI bhAvanA paidA kI thii| use lalakArate hue kahA thA- 'eka manuSya ne tumhArI bahina kI nAka kATI hai, usakA apamAna kiyA hai, kyA tuma usake apamAna kA badalA nahIM loge?' aura isa taraha bahina ke pratizodha kA badalA lene ke lie rAvaNa ne rAma kI patnI sItA kA apaharaNa kiyA hai| yaha bAta alaga hai ki bAta kA prArambha choTI-sI bAta se hotA hai kintu Age calakara vahI bAta ahaMkAra kA rUpa dhAraNa kara letI hai aura phira ahaMkAra 'kAma' kA rUpa letA hai| zuruAta meM to kisI vaira, pratizodha kI bhAvanA hI hotI hai| janma na le le vaira kI gaMdI machalI vaira to manuSya ke mana rUpI sarovara meM rahane vAlI eka aisI gaMdI machalI hai jo sAre sarovara ko gaMdA kara detI hai| agara hamAre mana meM vaira, kapaTa, kalaha aura kaTutA hai, pratizodha kI bhAvanA hai to maiM kahU~gA ki hamane apane mana ke sarovara meM gaMdI machalI ko janma de diyA hai| jaba taka yaha gaMdI machalI rahegI tuma apane jIvana meM durgaMdha se bhare rhoge| vaira se vaira miTatA nahIM hai| tuma apane virodhI ko bhI prema do, usake prati bhI dostI ke bhAva rakho, tumhArI niMdA karane vAle vyakti kI bhI tuma prazaMsA karo to tuma pAoge ki eka dina vaha niMdaka tumhAre pA~vo meM gira jaaegaa| 99 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ne bahuta acchI bAta kahI hai ki jo saMta vigraha aura kalaha meM vizvAsa rakhate haiM, ve jisa samAja meM jAte haiM vahA~ usake Tukar3e karAne kI hI koziza karate haiN| jo vAkaI meM saMta hotA hai vaha TUTe hue diloM ko Apasa meM jor3atA hai aura jo jur3e hue diloM ko tor3atA hai, use hama 'asaMta' kahate haiN| bhagavAna ne kahA ki jo loga vigraha aura kalaha meM vizvAsa rakhate haiM, ve pApa zramaNa hote haiN| vyakti ko unase bacanA caahie| jo saMta samAja meM ApasI dUriyA~ bar3hAne kI koziza karate haiM, vaira-virodha kI bhAvanA panapAte haiM, apane ahaMkAra ko saMtuSTa karane ke lie mAnasika dUriyA~ bar3hAte haiM, ve saMta nahIM hote| maiMne dekhA hai, cAra-pAMca varSa pahale jaina sampradAya meM do saMta alaga hue the| ve amuka-amuka saMta kI paramparA meM cale ge| maiMne dekhA, pichale tIna varSoM meM unake virodha kI bhAvanA ko| upha! zAyada jhoMpaDapaTTI meM rahane vAle loga jinheM hama nAsamajha kahate haiM aura jinheM hama dharma aura buddhi ke viveka se hIna samajhate haiM, ve bhI Apasa meM eka dUsare kA aisA virodha nahIM karate hoMge jaisA una saMtoM ne eka-dUsare kA virodha kiyA thaa| mere pAsa, kabhI amuka paramparA ke loga Ate aura apane saMta kI tArIpha karate, kabhI dUsarI paramparA ke loga Ate aura apane saMta kI prazaMsA krte| maiM unase kahatA, 'abhI tumhAre saMta, saMta kahA~ hue haiM ! jo loga apane samAja meM, apane paMtha meM vaira-virodha aura kaTutA kI bhAvanA kA poSaNa karate haiM, kyA ve loga saMta kahalAne ke bhI yogya haiM ? saMtoM ke mana meM bhI agara saMtoM ke prati vaira aura virodha hai to phira maiM yaha pUchanA cAhU~gA ki prema kA baserA kahA~ hogA? prema-sarovara sUkha na pAe maiMne eka rAjasthAnI kahAvata par3hI hai- 'kuttA laDai dAMtAM sUM, mUrakha la. lAtAM sUM aura saMta lar3e bAtAM tuuN|' sabhI lar3ane meM mazagUla haiN| dhobI dhobI se milatA hai to rAma-rAma karatA hai, nAI-nAI se milatA hai to rAmarAma karatA hai, jo bhI eka dUsare se milate haiM to namaskAra-praNAma karate haiM, magara durbhAgya yaha hai ki agara saMta saMta se milatA hai to vaha hAtha bhI jor3ane ko taiyAra nahIM hotaa| soceM, vastra badalakara sAdhu to ho gae haiM para kyA mana se bhI sAdhu ho pAe haiM? 100 For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisake mana meM kaThoratA, kaTutA, kalaha aura saMgharSa kI bhAvanA rahatI hai usake citta meM kabhI kisI ke prati prema nahIM hotA / usake prema ke sarovara kA pAnI sUkha jAtA hai aura usameM darAreM par3a jAtI haiM / sneha kI kamI se melajola meM kaTautI hotI hai / vaha svayaM to duHkhI rahatA hI hai kiMtu apanI upasthiti se AsapAsa ke logoM ko bhI duHkhI karatA hai / apane krodha aura ahaMkAra se svayaM ko to daMDita karatA hI hai, dUsaroM ko bhI daMDita karane kI socatA rahatA hai / itihAsa meM khUna kI jo nadiyA~ bahatI rahI haiM, unakA ekamAtra kAraNa pratizodha aura badale kI bhAvanA rahI hai / cirakAla taka manuSya ke mana meM pratizodha kI bhAvanA laharAtI hai| Aiye, hama jIvana kA bodha jagAe~, pratizodha ko haTAe~ aura prema kI gaMgA-yamunA ko apane hRdaya meM bhaaeN| vaira bina, ye cAra dina eka bAra hama apane mana ko TaToleM, kisI dhArmika grantha kI taraha ImAnadArI se apane mana ko pddh'eN| apanI vicArasthiti ko par3he ki kahIM usake bhItara koI vaira to nahIM hai / cAra dina kI choTI-sI jiMdagI meM do dina to bIta gae aura zeSa do dina bhI bIta jAe~ge - phira kisa bAta kA vaira-virodha ! cAra dina kI jiMdagI meM, itanA na macala ke cala / duniyA hai cala - calAva kA rAstA, jarA sa~bhala ke cala // choTI-sI jiMdagI meM kaisA vaira-virodha ! mere prabhu, choTI-choTI bAtoM kI gAMTheM na baaNdheN| jaise ganne kI gAMTha meM eka bUMda bhI rasa nahIM hotA vaise hI jisa AdamI ke mana meM gAMTheM bana jAtI haiM, usakA jIvana bhI nIrasa ho jAtA hai| I itihAsa kI eka ghaTanA hai - kAzI meM brahmadatta nAma ke eka nareza hue / unake par3osI rAjya ' kozala' ke rAjA the dIrghetI / eka daphA kozalanareza aura kAzInareza ke madhya yuddha huA / kozalanareza apanI rAnI ko lekara palAyana kara gae, kyoMki unheM patA laga cukA thA ki unakI parAjaya taya hai| jaMgala meM ve donoM kuTiyA banAkara rahane lge| usa samaya rAnI garbhavatI thI / kuTiyA meM hI usane eka bacce ko janma diyaa| dIrghetI ne usa bacce 101 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA nAma dIrghAyu rkhaa| dIrdhetI ke mana meM saMzaya thA ki brahmadatta, kabhI bhI, yahA~ para hamalA kara sakatA hai| yaha socakara usane dIrghAyu ko vidyAdhyayana ke liye dUra bheja diyaa| udhara brahmadatta ke sainikoM ne dIrdhetI aura usakI patnI kI hatyA kara dii| dIrghAyu ne jaba yaha samAcAra sunA to usane saMkalpa kiyA ki vaha apane mAtA-pitA kI hatyA kA badalA jarUra legaa| pratizodha kI Aga se bhare hue dIrghAyu ne kAzInareza ke yahA~ ghur3asAla meM naukarI pA lii| vahA~ naukarI karate hue vaha apanI nipuNatA se rAjA kA cahetA bana gayA hai| rAjA ne use ghur3asAla kI naukarI se haTAkara apane nijI sahAyaka ke rUpa meM niyukta kara liyaa| mana meM pratizodha kI bhAvanA hone ke bAvajUda vaha usI ke yahA~ kAma kara rahA thaa| dina, mahIne, sAla bIta ge| eka dina rAjA brahmadatta dIrghAyu ko sAtha lekara zikAra khelane gayA hai| vaha nahIM jAnatA thA ki yaha zatru kA putra hai lekina dIrghAyu to apane pitA ke hatyAre ko jAnatA thaa| donoM ghanaghora jaMgala meM pahu~ca gye| rAjA thaka cukA thA, ataH eka per3a kI chA~va meM dIrghAyu kI goda meM sira rakhakara vizrAma karane lgaa| thor3I dera meM use nIMda A gii| badale se bar3hakara kSamA dIrghAyu bAra-bAra rAjA ke cehare ko dekhatA aura socatA- 'Aja maukA hai| yahI vaha vyakti hai jisane mere pitA se yuddha karake unheM parAjita kiyA thaa| yahI hai vaha jisane mere mAtA-pitA kI hatyA krvaaii| Aja mujhe maukA milA hai, maiM apane mAtA-pitA kI hatyA kA badalA lU~gA' - aisA socate hue usane apanI talavAra myAna se bAhara nikaalii| vaha brahmadatta para vAra karane hI vAlA thA ki use pitA ke vacana yAda Ae- 'beTA, pratizodha kI bhAvanA se bhI mahAn kSamA hotI hai| mahAn ve nahIM haiM jo pratizodha kI bhAvanA ko balavatI banAe rakhate haiM / mahAn ve haiM jo apane hRdaya meM kSamA kA sAgara sameTe rakhate haiN| dIrghAyu ne pitA ke vacanoM para vicAra kiyaa| udhara soyA huA brahmadatta svapna dekhatA hai ki usakA aMgarakSaka usakI hatyA karane ke liye kaTAra hAtha meM le cukA hai| vaha ghabarAkara jAga jAtA hai aura dIrghAyu ke hAtha meM talavAra dekhatA hai| vaha pUchatA hai- 'tuma kauna ho?' dIrghAyu kahatA hai- 'tumhAre duzmana dIrdhetI kA putra huuN| mere mana meM 102 For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpa AyA thA ki maiM apane pitA ke hatyAre kI hatyA karake badalA le lU~, lekina mujhe apane pitA kA kahA gayA vaha vacana yAda A gayA ki pratizodha se bar3hakara to kSamA hotI hai| yahI vicArakara maiMne tuma para talavAra nahIM claaii| apane zatru ke hAtha meM talavAra dekhakara brahmadatta kA~pa gayA aura kSamA mA~gane lgaa| usane kahA- 'mujhe kSamA kara do| maiM cAhatA hU~ ki hama apane vaira virodha kI bhAvanA ko yahI samApta kara deM aura paraspara maitrI ke bhAva sthApita kreN| taba brahmadatta ne apanI putrI kA vivAha dIrghAyu ke sAtha kara diyA aura daheja meM kozala kA rAjya vApasa de diyaa| yAda rakhane kI bAta hai ki pratizodha aura vaira se mahAn kSamA hotI hai aura vaibhava se jyAdA mahAn tyAga hotA hai| yaha jIvana kA aTala satya hai jo sanAtana hai / yaha kRSNa, mahAvIra, buddha, mohammada, jIsasa ke samaya jitanA satya thA Aja bhI utanA hI satya hai hama sabake liye / jIvana meM se pratizodha kA nAlA haTAe~ aura prema kI gaMgA - yamunA bhaaeN| eka bAra vyakti prema meM jIkara dekhe to use patA lagegA ki prema meM jIne kA kyA Ananda aura majA hai / prema prabhAvI to kauna hAvI ! auroM ke vacanoM se mana ko prabhAvita na kareM, auroM kI TippaNI se mana ko kuMThita na kareM, apane mana ko vicalita na kreN| buddha kisI gA~va se jA rahe the| gA~va ke logoM ne unakI bahuta niMdA kI, apazabda khe| gA~va vAle jitanA burA bola sakate the, bole / jaba ve cupa ho gae to buddha ne kahA 'kyA aba maiM agale gA~va calA jAU~ ?' loga daMga raha gaye ki hamane inheM itanA bhalA-burA kahA aura ye jarA bhI prabhAvita nahIM hue balki madhura muskAna se pUcha rahe haiM ki kyA maiM agale gA~va calA jAU~ ? logoM ne pUchA, 'hamArI gAliyoM kA kyA huA ?' buddha ne kahA 'maiM jaba pichale gA~va meM thA to loga mere pAsa miThAiyA~ lekara Ae the| unhoMne mujhe miThAiyA~ dene kI bahuta koziza kI aura taraha-taraha ke prayAsa bhI kiye lekina maiMne kisI kI miThAI svIkAra nahIM kI / Apa mujhe batAe~ ki ve miThAiyA~ phira kisake pAsa rahIM ? logoM ne kahA-'yaha to baccA bhI batA degA ki miThAiyA~ unhIM ke pAsa rhiiN|' buddha ne 103 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA- 'tumhArI bAta tumheM mubAraka ! pIche ke gA~va vAloM ne miThAiyA~ dI, maiMne ve nahIM lIM ataH ve unhIM ke pAsa rahIM, vaise hI Apa logoM ne mujhe gAliyA~ dIM aura maiMne nahIM lIM to Apa logoM kI cIja Apa hI ke pAsa raha gaI / ' 1 jinake mana meM prema aura zAMti kA nirjhara bahA karatA hai ve hI loga apriyatA, kalaha, kaTutA aura virodha kA vAtAvaraNa banane para bhI use prema aura kSamA meM r3hAla liyA karate haiM / mahAtmA gAMdhI pAnI ke jahAja para yAtrA kara rahe the| usa yAtrA meM eka aMgreja yAtrI bhI thA jo gAMdhI jI se nArAja thA / usane apazabdoM se bharA eka patra gAMdhIjI ko likhA aura socA ki jaba maiM use gAMdhI ko dU~gA to ve nArAja hoMge, jhallAe~ge, krodha kareMge / aura bhI kyA-kyA kareMge, yaha dekhU~gA / gAMdhIjI ke pAsa patra pahu~cA / sarasarI nigAha se unhoMne patra dekhA, par3hA, usameM lagI Alapina nikAlI, use jeba meM rakhA aura kAgaja pAnI meM pheMka diyaa| gAMdhIjI ke sahAyaka ne jaba yaha dekhA to usase pUche binA na rahA gayA ki unhoMne pina to nikAla lI aura patra kyoM pheMka diyA ? gAMdhI jI ne kahA- 'usameM pina hI eka kAma kI cIja thI jo maiMne rakha lI / bAkI saba bekAra kI bAteM thI, so maiMne pheMka dI / ' kAma kI bAta ho to use svIkAra lo aura bekAra kI bAtoM ko pheMka deN| jahA~ mauja, vahA~ oja prasanna raho, hara hAla meM khuza raho / prasannatA Apake saundarya ko dviguNita karatI hai / Apa prema meM, vAtsalya meM jIkara to dekheM / jitane Apa javAnI meM sundara haiM usase bhI adhika bur3hApe meM sundara dikhAI deNge| kyA Apane gAMdhIjI kA javAnI aura bur3hApe kA citra dekhA hai ? tIsa varSa kI Ayu meM ve jaise dikhate the, sattara varSa kI Ayu meM usase kahIM adhika sundara dikhane lage the| jaise-jaise vyakti ke vicAra sundara hote jAte haiM usakA bhItarI saundarya cehare para prakaTa hone lagatA hai| mahAvIra to nirvastra rahate the- havA, dhUpa, pAnI meM bhI / phira bhI unakA saundarya apratima thA / Apane maharSi araviMda kA vRddhAvasthA kA citra dekhA hai ? unake cehare kA oja, teja aura saundarya kitanA adhika AkarSaka thA ? bur3hApe meM usI kA ceharA badasUrata hotA hai jisake vicAra sundara nahIM hote| jisakI vicAradazA sundara hotI hai, vaha jaise-jaise bUr3hA hotA hai, usake cehare para saundarya chalachalAne lagatA hai| 104 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI ke kalyANa ke liye apanI ora se jo kucha bhI ho sake, kara do| agara nahIM kara sako to sahaja raho, apane mana ko hamezA nirmala rkho| maiMne sunA hai - amerikA meM eka bhikhArI thaa| jaba vaha mara gayA to pulisa usake zava ko antyeSTi ke liye uThAne aaii| vaha sar3aka ke kinAre hI rahatA thA, ata: usakA sAmAna bhI vahIM par3A thaa| pulisa ne vahA~ do thaile dekhe| unameM phaTe-purAne kapar3e the aura thI baiMka kI eka pAsabuka aura eka caikbuk| pAsabuka meM dekhA to pAyA ki usake nAma se baiMka meM sAr3he tIna lAkha DaoNlara jamA the aura ceka buka ko TaTolA to usameM eka blaiMka ceka para sAina kie gae the| cekabuka para eka noTa likhA huA thA ki maiMne bhIkha mA~ga-mA~gakara ye paise jamA kie haiM, inakA upayoga mere marane ke bAda, mujha jaise hI mAMgane vAle logoM ke kalyANa ke lie kiyA jaae| jaba maiMne isa ghaTanA ke bAre meM jAnA to mere dila ne kahA - kisI ko bhI ho na sakA usake kada kA aMdAja, vo AsamAM thA, para sara jhukA ke jIvana bhara baiThA rhaa| Apa itane mahAn bhale hI na bana sakeM para itanI virATatA jarUra dikhA sakate haiM ki apane mana kI kaTutA, kalaha, saMgharSa kI bhAvanA ko kama kreN| agara Apake pA~va meM kA~TA cubha jAe aura Apa calate raheM to vaha Apako takalIpha detA rahegA lekina usa kAMTe ko nikAla diyA jAe to Apako avazya hI rAhata milegii| isI taraha Apake mana meM jo kA~Te cubhe hue haiM, una kA~ToM ko bAhara nikAla deM to Apako bahuta rAhata milegii| jisa dina Apane una kA~ToM ko nikAla diyA to mAna lIjie usa dina saMvatsarI ho gaI, kSamApanA ho gaI, paryuSaNa ho gae, Apa vItadveSa ho ge| vItarAga honA hamAre hAtha meM ho yA na ho para vItadveSa honA to hamAre hAtha meM hI hai| pratizodha ko kaise miTAe~? pratizodha miTAne kA pahalA upAya hai : apane bhItara sahanazIlatA kA vikAsa kreN| yAda hai na, jIsasa krAisTa ko sUlI para laTakAne meM unake hI do ziSyoM kI pramukha bhUmikA rhii| kraoNsa para laTakAte samaya unakI aMtima icchA pUchI gaI to unhoneM unhIM do ziSyoM ko apane sAmane bulAne ke liye khaa| donoM ziSyoM ko jIsasa ke sAmane lAyA gyaa| ve donoM 105 For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thara-thara kA~pa rahe the ki patA nahIM jIsasa hameM kyA durAzISa deMge lekina jIsasa ne eka pAtra meM dUdha aura jala maMgavAyA aura una donoM ziSyoM ko eka caukI para biThAkara usa jala se unake pA~voM kA prakSAlana kiyA tAki unake svayaM ke mana meM bhI una donoM ke prati kisI bhI prakAra kI durbhAvanA na raha jAe / unake aMdara itanI sahanazIlatA thI ki unhoMne vaha pAtra uThAyA, donoM gurudrohI ziSyoM ke pA~va dhoye aura unheM apane bAloM se poNchaa| phira kahA - 'he prabhu, tU inheM mApha karanA kyoMki ye nahIM jAnate haiM ki ye kyA kara raheM haiM ?' jisake bhItara itanI sahanazIlatA hotI hai vaha pratizodha aura vaira kA javAba prema se detA hai, kA~To kA javAba phUloM se detA hai| hama apane jIvana meM usa sahanazIlatA kA vikAsa kareM ki agara koI hamAre prati anyAya kare to bhI hama apane antarmana meM nyAya kI bhAvanA hI rkheN| duzmana ke prati bhI dostI kA bhAva rakhanA hI sahanazIlatA kA vikAsa hai| pratizodha miTAne kA dUsarA tarIkA hai -kSamA kA vikaas| jaba bhI viparIta sthitiyA~ aura vAtAvaraNa nirmita ho taba unake prati apane antarmana meM kSamA aura prema ko janma deN| mahAvIra ke kAna meM kIleM ThokI gaIM to unhoMne kSamA ko dhAraNa kiyaa| Apake kAna meM kar3ave zabda par3eM to Apa bhI kSamAzIla bne| eka saMta ke jIvana meM agara kaSAya jagatA hai to vaha use sA~pa banAtA hai aura agara sA~pa ke jIvana meM kSamA jagatI hai to vaha use deva banA detI hai| yahI kSamA, ahiMsA aura prema jIvana jIne kI kalA hai| kSamA-prema kA svAda anupama vaira-virodha aura pratizodha usI ko acche lagate haiM jisane abhI taka prema aura kSamA kA svAda nahIM cakhA hai| duniyA meM do kaThina kArya haiMkisI se kSamA mAMganA yA kisI ko kSamA krnaa| parantu ye donoM hI kArya Apako aneka kaThinAIyoM se mukti dilAte haiM / zurU-zurU meM mAphI mAMganA hameM jahara pIne ke samAna lagatA hai parantu pariNAma meM amRta ho jAtA hai| kSamA mAMganA yadi prAyazcita kA suMdara va acchA rUpa hai to kSamA karanA bar3appana kA prtiik| isameM Apa na kevala mana kI ulajhana se mukta hoMge apitu apanI zakti aura zAMti meM bar3hotarI karane meM bhI saphala ho jaaeNge| jaba koI vyakti Apake prati galatI yA aparAdha kara detA hai to Apake mana meM jalana yA pratizodha kI bhAvanA paidA hotI hai| pariNAmasvarUpa 106 For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa ucita-anucita kA nirNaya nahIM kara pAte haiN| yAda rakheM krodha kA tUphAna Apake dimAga ke dIpaka kI lau ko bujhA detA hai| kisI se mAphI mAMgakara yA kisI ko mApha kara Apa usake prati koI upakAra nahIM krte| apitu svayaM para hI upakAra karate haiM kyoMki Apa badale kI bhAvanA aura vaira virodha jaise nakArAtmaka bhAvoM se mukta hokara zAMta aura prasanna hote haiN| tyAga tabhI jaba tyAgA aham pratizodha ko haTAne kA tIsarA upAya hai - ahaMkAra kA smaapn| agara Apake bhItara 'maiM' kA bhAva hai, to kRpayA use nikAla deM vaise hI jaise Apa pAMva meM gar3e hue kAMTe ko nikAlate haiN| Apa sabhI buddhatva kI rAha ke rAhI haiM aura isa mArga para calane kI pahalI sIr3hI hI ahaMkAra kA tyAga hai| Apane saba kucha tyAga diyA para ahaMkAra ko na tyAga sake to Apake sabhI tyAga vyartha haiN| Apa sabakA sammAna kreN| eka vyakti patnI se jhagaDA karake gusse se bharA huA kisI saMta kI kuTiyA ke pAsa phuNcaa| usane vahA~ dhakkA mArakara dhar3Ama se daravAjA kholA, jUte khole aura jAkara guru ko praNAma kiyA aura bolA- 'mujhe zAMti kA pATha pddhaao|' guru ne kahA- 'zAMti aura azAMti kI bAta bAda meM kreNge| pahale tuma jAkara usa daravAje se mAphI mAMgo, apane jUtoM se mAphI mAMgakara aao|' usane kahA -- 'kyA matalaba? daravAje aura jUtoM se mAphI mAMgane kA kyA tuka?' saMta ne kahA'tumane abhadratA se daravAjA kholA hai aura berahamI se jUte khole haiM isalie donoM se mAphI mAMgo, phira Age koI bAta kreNge|' agara vyakti zAMti cAhatA hai to sabakA sammAna kare, hiMsA kA bahiSkAra kare, dUsaroM ke kAryoM meM sahayoga de, baMdhutva ke bhAva kA svayaM meM saMcAra kare aura samaya-asamaya dUsaroM ke kAma aae| hama sabhI prema kI dahalIja para Ae haiM, to prema se jie~, prema kA Acamana kreN| yadi prema meM jIkara dekheMge to patA calegA ki prema ne hameM kyA-kyA diyA hai| 107 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAbahAra prasanna rahane kI kalA Izvara hameM vaha saba kucha nahIM de sakatA jo hameM pasanda ho| isalie jo Izvara de usI meM rAjI rahanA siikhie| parivartana prakRti kA khUbasUrata avadAna hai| jo kala thA vaha Aja nahIM hai aura jo Aja hai vaha Ane vAle kala meM sthAyI nahIM rhegaa| prakRti kI yaha vyavasthA hai ki brahmANDa meM jo Aja hai vaha kala nahIM rahatA aura jo kala thA vaha Aja nahIM hai| parivartana prakRti kA akhaNDa niyama hai| garmI kA mausama ho yA sardI kA, sAvana kI Rtu ho yA patajhar3a kI, sabhI jAnate haiM ki inameM se koI nahIM ttikte| garmI bhI calI jAtI hai aura sardI bhI, sAvana bhI bIta jAtA hai aura patajhar3a bhii| parivartana prakRti kA dharma hai| kala taka hama jahA~ hare patte dekha rahe the, ve pIle par3akara Aja havA meM ur3a rahe haiN| jo parivartana per3a-paudhoM, RtuoM, phUloM ke sAtha hotA hai vaisI hI vyavasthA hamAre jIvana ke sAtha bhI hai| jaise hama ina phUla-pattI, Rtu aura mausama ke parivartana ko svIkAra karate haiM vaise hI jIvana meM hone vAle parivartanoM ko bhI hameM sahajatA se svIkAra kara lenA caahie| parivartana acche aura bure donoM prakAra ke hote haiN| gumAna nahIM, g2ama bhI haiM ___ agara sUryodaya hotA hai to sUryAsta bhI hotA hai| kabhI manuSya Upara uThatA hai to kabhI nIce giratA hai ise prakRti kI vyavasthA kaha deM yA bhAgya For Pers 108 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI uThApaTaka para aisA hotA hai| hara kisI ke jIvana meM hotA hai| phira Upara uThane meM kaisA gumAna aura nIce girane meM kisa bAta kA g2ama / g2ama aura gumAna vyakti svayaM utpanna karatA hai| uThApaTaka to jIvana kI vyavasthA hai| jo kala taka gumAna kara rahA thA, vaha Aja g2ama meM DUbA hai aura jisa para kala taka g2ama kA sAyA thA vaha Aja itarA rahA hai| sukha aura duHkha to hamArI suvidhAoM se Ate haiN| ye to usI ko prabhAvita karate haiM jo inake nimittoM se jur3A rahatA hai| jo sadAbahAra zAMta rahakara apane mana kI prasannatA aura Ananda meM jItA hai vaha sukha Ane para gumAna nahIM karatA aura duHkha Ane para g2ama nahIM krtaa| sukha aura duHkha vyakti ko suvidhAoM aura duvidhAoM ke AdhAra para bAhara se milate haiM lekina zAMti, prasannatA aura Ananda vyakti ke bhItara se phUTate haiN| bAhara haiM pala kI khuziyAM jo bAhara se milate haiM unameM parivartana hotA rahatA hai lekina jo bhItara se AtA hai vaha sthAyI hotA hai| Apa dekheM ki bAhara ke nimitta vyakti kI bhAvadazA ko kaise prabhAvita karate haiM ? eka vyakti ne pAMca rupaye kA laoNTarI kA TikiTa khriidaa| saMyoga kI bAta, agale dina akhabAra meM dekhA ki laoNTarI kA puraskAra ghoSita ho gayA hai aura prathama puraskAra ke TikaTa kA naMbara usI ke TikaTa kA hai| vaha bahuta khuza ho gyaa| usake mana meM prasannatA samA nahIM rahI thii| ravivAra kA dina thaa| usane apane paDosiyoM ko, mitroM ko, riztedAroM ko sUcanA dI ki zAma ke samaya sAMdhya bhoja kA Ayojana kara rahA hU~ kyoMki mere nAma pA~ca lAkha kI laoNTarI khula gaI hai| zAma ke samaya usane bhojana kA prabaMdha kiyA, sabhI AmaMtritoM ko bhojana karAyA aura khuda bahuta hI khuza ho rahA thA ki usakI laoNTarI laga gaI hai| sabhI usake bhAgya kI tArIpha kara rahe the| vaha bhI jIvana meM itanA khuza pahale kabhI nahIM huA thaa| sabhI loga bhojana karake cale ge| vaha vyakti ghara meM Akara palaMga para leTa gyaa| use nIMda bhI na aaii| vaha UMceUMce sapane dekhane lgaa| pAMca lAkha mileMge to sAmAnya hI sahI, eka kAra jarUra kharIdUMgA, pacAsa hajAra lagAkara ghara bhI sudharavA lU~gA, apanA bur3hApA ThIka DhaMga se gujAra sakU~ isake lie eka-Der3ha lAkha kI epha.DI. bhI 109 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavA duuNgaa| pA~ca-pA~ca hajAra apane nAtI-potoM ko bhI de duuNgaa| vaha rAta bhara khvAba dekhatA rahA ki yaha karU~gA, vaha kruuNgaa| subaha uThA to usane akhabAra dekhaa| kala jahA~ vijJApana thA, Aja usI pRSTha para eka aura vijJApana thaa| bhUla sudhAra kaa| usameM chapA thA- kala jo laoNTarI kA vijJApana thA usameM aMtima aMka tIna ke bajAya sAta par3hA jaae| kala bhI akhabAra AyA thA aura Aja bhI, kala bhI vijJApana thA Aja bhI. rupaye na kala hAtha meM the aura na Aja hAtha meM hai| usake bAvajada kala kA dina khuziyoM meM DUbA thA aura Aja kA dina g2ama meN| tabhI to maiMne kahA ki vyakti sukha aura duHkha bhItara se nahIM balki bAhara ke nimittoM se pAtA hai| nimitta badalate rahate haiN| jo nimittoM ke prabhAva meM Akara jIvana jIte haiM unake dina kabhI sukha bhare aura rAteM pIr3A bharI, kabhI dopahara khuzI kI aura sAMjha duHkha kI ho jAtI hai| kisI ko bhI bijalI ke balba kI taraha nahIM honA cAhie jise jalAnA aura bujhAnA dUsare ke hAtha meM hotA hai| kyA hamAre jIvana kI zAMti, sukha, prasannatA aura AnaMda kisI balba kI taraha to nahIM hai jo dUsaroM se saMcAlita ho rahA hai ? kisI ne hamArI tArIpha kI, hamAre mana ke anukUla bAta kahI aura hama prasanna ho gae aura kisI ne hamAre pratikUla bAta kahI to hama aprasanna ho ge| aisI khuziyoM, aisI zAMti, sukha aura AnaMda hamAre apane nahIM balki kirAe ke haiM, udhAra lie hue haiM / aisI prasannatA kI koI umra nahIM hotii| cita meM khuza raheM aura paTa meM bhI jiMdagI meM sadAbahAra prasanna aura AnaMdacitta rahane ke lie na to kAra kI jarUrata hotI hai, na hI sattA-sampatti kI, na hI AlIzAna makAna, dukAna, phaikTrI aura oNphisa kI jarUrata hotI hai| ye saba suvidhAe~ de sakate haiM, zAMti nhiiN| zAMti aura jIvana kI khuziyA~ kahIM aura chipI huI haiN| jaba hama jAnanA cAhate haiM ki sadAbahAra prasanna kaise raheM to eka bAta nizcita samajha leM ki prasannatA auroM se nahIM balki apane citta kI cetanA se hI upArjita kI jAtI hai| Aja to AdamI kI jeba meM aisA sikkA hai jisake eka ora khuzI aura dUsarI ora nAkhuzI aura nAummIdI khudI huI For Person 110 For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vyakti jaba sikkA nikAlakara use dekhatA hai to use khuzI najara AtI hai aura vaha khuza hotA hai aura kabhI vaha jaba sikke kA dUsarA bhAga dekhatA hai to use nAkhuzI aura nAummIdI najara AtI haiN| vaha du:khI ho jAtA hai| apanI jeba meM aisA sadAbahAra sikkA rakho jisake donoM ora khazI hI khadI ho| jaba cita ko dekho to bhI khuzI aura paTa ko dekho taba bhI khushii| yaha sikkA sabhI ko jarUra rakhanA caahie| jaba bhI ise dekho, tumheM zAMti aura khuzI hI milatI rhe| prasannatA aura sukha kA sambandha vyakti ke antarmana se hai| AdamI khuziyoM ke liye Ayojana karatA hai, apane bacce kA bartha-De manAtA hai| apane yahA~ bhoja kA Ayojana karatA hai, sau-do sau loga Ate haiM, paMDAla ba~dhatA hai, vividha prakAra ke pakavAna banate haiN| do ghaMTe kI khuziyA~ najara AtI haiM, loga khAnA khAkara cale jAte haiM aura phira vahI sannATA pasara AtA hai| khuziyoM ke samAroha antataH sannATA dekara hI jAte haiN| zAMti cAhie to azAMti se bacie __agara Apa vAkaI meM prasannatA aura zAMti pAnA cAhate haiM to mana ko badaleM, mana kI dizA aura pariNAmoM ko badaleM / jIvana meM jo mile use prema se svIkAra kreN| eka vyakti miThAI kI dukAna para gayA aura pUchA'tumhAre yahA~ sabase acchI miThAI kaunasI hai ? halavAI ne apane yahA~ kI hara miThAI ko eka dUsare se acchA btaayaa| usa vyakti ne kahA - 'maiM to yaha jAnanA cAhatA hU~ ki kaunasI miThAI sabase acchI hai ?' mahAzaya, merI dukAna kI hara miThAI sabase acchI hai' - halavAI ne khaa| jiMdagI bhI eka dukAna kI taraha hai jisakI hara cIja acchI hai| jo bhI jaisA mila rahA hai usameM kaisA gilA, kaisI zikAyata! tuma duHkhI ho, kyoMki tuma jo cAhate ho, pasaMda karate ho vaha tumheM nahIM mila pA rahA hai| prasanna rahane kI kalA to isameM hai ki jo tumheM mila rahA hai usI ko pasaMda karanA zurU kara do| Izvara hameM vaha saba nahIM detA, jo hama cAhate haiN| jo Izvara ne diyA hai, hama use paMsada karanA zurU kara deN| hama sadA khuza rheNge| sukha aura duHkha donoM kA sammAna kro| agara Apa apane mana ko isa dizA meM mor3ane yA badalane meM saphala ho jAte 111 For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM to prasannatA apane Apa AegI / prasannatA udhAra yA kirAe se nahIM miltii| loga hamAre pAsa Ate haiM aura kahate haiM - 'koI aisA maMtra batAie ki jisase mana ko prasannatA aura zAMti mile|' maiM kahatA hU~- duniyA meM koI bhI aisA maMtra nahIM hai jisako japane se zAMti pAI jA ske| zAMti pAne kA eka hI mArga hai ki Apa azAMti ke nimittoM se bacane kI koziza kareM / Apane apane cAroM ora azAMti ke itane nimitta khar3e kara lie haiM ki unake bIca zAMti daphana ho gaI hai| cehare kI muskAna bhI kRtrima ho gaI hai jisake kAraNa bAhara se to vyakti sukhI najara AtA hai lekina antarmana meM vaha du:khI hI hai| prasannatA to vaha caMdana hai jise tuma bhI pratidina apane zISa para dhAraNa karo aura yadi koI vyakti tumhAre dvAre Ae to usakA bhI usI caMdana se tilaka kro| prasannatA to paraphyUma kI taraha hai jise roja subaha hI apane Upara chir3aka liyA jAnA caahie| prasannatA to sundara sAr3I kI taraha hai jise pahanakara mana khuza ho jaae| I prakRti ne sabhI ko cehare die haiM kisI ko kAle to kisI ko gore / sabhI ko lagabhaga eka jaise hI cehare diye haiM - vahI nAka, hoMTha, kAna, A~kha, jihvA - lagabhaga eka se hI diye haiM / lekina una para bhAva hama hI diyA karate haiM / jaisI vyakti kI manodazA, bhAvadazA aura soca hotI hai vaha usa vyakti ke cehare para ubhara jAtI hai / jIvana kI sarvopari zakti hai vyakti ke antarmana meM palane vAlI zAMti aura prasannatA / jIvana kI sabase bar3I, sampatti prasannatA hI hai / 1 1 sardI kI suhAnI dhUpa - sI khuzI hama soceM ki prasannatA hameM kyA detI hai ? kabhI Apa eka ghaMTe taka udAsa rahakara dekheM ki ApakA citta kitanA malina hotA jA rahA hai ? Apake mastiSka kI kozikAe~ supta hotI jA rahI haiN| bar3e se bar3A jJAnI bhI taba kucha karane meM asamartha ho jAtA hai jaba usake mana meM nAummIdI praveza kara jAtI hai| samartha aura zaktizAlI bhI zaktihIna aura zrIhIna ho jAtA hai / nirAzA se ghirane para yAda kareM ki ve do bhojana, eka jo Apane udAsI ke kSaNoM meM kiyA thA aura dUsarA jo Apane prasannatA ke paloM meM kiyA thA, unake 112 For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAda meM kitanA aMtara thA! ApakI patnI ne svAdiSTa bhojana taiyAra kiyA thA lekina Apa ciMtAgrasta the, Apa para kAma kA dabAva aura tanAva thA ataH vaha bhojana Apako phIkA aura bekAra laga rahA thaa| dUsarI bAra ApakI khoI huI vastu mila gaI thI to Apa bahuta khuza the aura bhojana karane meM bhI Apako svAda A rahA thaa| bhojana na to svAdiSTa hotA hai aura na hI besvaad| ApakI manodazAoM para hI bhojana kA svAda nirbhara hai| prasannatA to zIta meM suhAnI dhUpa jaisI hai aura garmI meM zItala chAyA, zItala bayAra jaisI hai| smaraNa rahe, jIvana meM Ane vAle nimitta kabhI eka jaise nahIM rahate aura na hI khuziyA~ eka jaisI rahatI haiN| jIvana meM mile sukha aura sAdhana bhI eka jaise nahIM rahate haiN| sUraja ugatA hai to asta bhI hotA hai, phala khilate haiM to marajhAte bhI haiN| jaba javAnI bhI baDhApe meM tabdIla hotI hai to jIvana kI khuziyA~ kaba taka raha sakatI haiM? jIvana meM Ane vAle badalAva ko jo svIkAra kara letA hai vahI apane jIvana ko prasannatA aura zAMti se jIne meM saphala ho pAtA hai| jaba taka Apa pada para the to jIvana meM khuziyA~ thIM aura Aja bhUtapUrva ho gae haiM taba bhI jIvana meM khuziyA~ rkho| pada se prasannatA ko mata jodd'o| kisI bhI pada se bhUtapUrva hone para bhI Apa prasanna aura zAMta haiM to abhUtapUrva baneM raheMge aura yadi dukha aura g2ama meM DUba gaye haiM to bhUta banane se Apako koI roka na paaegaa| yAda rakheM, hara vartamAna ko bhUtapUrva honA hai| yahI hai jIvana kA saca mujhe yAda hai - eka samrATa ko abhilASA thI ki vaha jIvana ke parama satya ko jaane| isa hetu usane bar3e-bar3e paMDitoM, RSiyoM, muniyoM va jJAniyoM ko bulaayaa| ve loga Ate aura alaga-alaga zAstroM kI bAteM batAkara cale jAte ki amuka zAstra meM yaha kahA hai, phalAM pustaka meM yaha likhA hai| lekina kisI kI bAta se bhI samrAT saMtuSTa na huA ve jJAnIjana jIvana ke satya kA pratibodha rAjA ko na de paae| isa taraha varSoM bIta ge| eka dina eka assI varSIya vRddha saMta AyA aura bolA - 'samrATa maiM tumheM jIvana kA parama satya dene AyA hU~, vahI satya jo mere guru ne mujhe diyA thaa|' - yaha kahate hue usane apanI bhujA para ba~dhA huA tAbIja For Personal & Private Use Only For Perso113 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kholA aura rAjA ko de diyaa| rAjA saMta ko dekhane lgaa| saMta bolA - 'rAjan, jaba mere guru kA deha-vilaya huA thA taba unhoMne mujhe yaha tAbIja yaha kahakara diyA ki isa tAbIja ko tuma kabhI mata kholanA, para jisa dina tumheM yaha lage ki jIvana meM saMkaTa kA aMtima dina A gayA hai aura tuma isakA sAmanA karane meM viphala ho gae ho to usa dina isa tAbIja ko khola lenA aura yahI tumhAre jIvana kA parama satya hogaa| samrAT, Aja taka mere jIvana meM aisA maukA nahIM AyA ki maiM ise kholuuN| aba maiM bUr3hA ho cukA huuN| patA nahIM kaba calA jAU~ isaliye yaha tAbIja maiM tumheM de rahA huuN| para tuma bhI yAda rakhanA ki isa tAbIja ko tuma bhI taba hI kholanA jaba tumheM lage ki tumhAre jIvana meM saMkaTa kA aMtima pala A gayA hai|' - yaha kahakara vaha saMta calA gyaa| idhara samrATa kI roja icchA hotI thI ki tAbIja kholakara dekha le lekina saMta ke vacana use aisA karane se roka rahe the| cAra-pAMca varSa bIta ge| vaha tAbIja samrAT kI bhujA para ba~dhA rhaa| eka bAra par3osI rAjA ne samrAT ke rAjya para hamalA kara diyaa| yuddha huA aura samrAT hAra gyaa| vaha ghor3e para baiThA aura mahala ke pichale daravAje se bhAga chuuttaa| jaba zatrusenA ko patA calA ki samrATa bhAga gayA hai to ve loga bhI jaMgaloM meM use pakar3ane ke liye pIche daur3a pdd'e| Age samrATa kA ghor3A aura pIche zatrusainikoM ke ghoDe / samrATa ko lagA ki aba zatra ke sainika use pakar3a hI leNge| usane aura adhika tejI se ghor3A daur3A diyaa| sAmane nadI A gii| samrATa ko tairanA nahIM AtA thaa| vaha ghor3e se utarA aura chupane kI jagaha khojane lagA lekina AsapAsa aisA kucha nahIM thA jahA~ samrAT chipa ske| pIche se ghor3oM ke TApoM kI AvAja A rahI thii| samrATa ne socA, 'yaha mere jIvana ke saMkaTa kA AkhirI pala hai| phakIra ne kahA thA - aise pala meM tAbIja ko khola lenaa| usane tAbIja tor3A, Dhakkana kholA to dekhA ki usameM eka kAgaja thaa| samrATa ne kAgaja kholA to dekhA usa para likhA thA - 'yaha bhI bIta jaaegaa| yahI jIvana kA satya hai|' tabhI usane dekhA ki ghor3oM ke TApoM kI AvAja banda ho cukI hai| sainika mArga bhaTakakara dUsarI dizA meM cale ge| rAjA bAra-bAra usa 114 For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAgaja ko par3hane lagA, yaha bhI bIta jaaegaa| hA~, yahI jIvana kA saca hai - rAjA socane lgaa| kucha ghaMTe pahale maiM nagara kA samrAT thA, lekina vaha bIta gyaa| kucha dera pahale maiM zatrusainikoM dvArA pakar3A jA sakatA thA lekina ve mArga bhaTaka gae - yaha bhI bIta gyaa| Aja maiM jaMgala meM akelA par3A huuN| mere pAsa zakti aura sampatti nahIM hai| are, jaba ve dina bhI bIta gae to ye dina bhI bIta jaaeNge| samrATa ne bAra-bAra usa maMtra ko par3hA aura apane manobala ko majabUta karate hue AsapAsa ke gA~vo meM jAkara apane sainyabala ko ikaTThA karane kI koziza kI aura dhIre-dhIre vizAla sainyabala kA nirmANa kara apane hI nagara para hamalA kara diyaa| bhayaMkara yuddha lar3A gyaa| zatru ke sainika aura rAjA mAre ge| samrATa ne apane hI nagara, rAjamahala aura rAjagaddI para phira kabjA kiyaa| samrATa kA punaH rAjyAbhiSeka hone vAlA thaa| nagara ke zreSThi, maMtrI, senApati, rAja-purohita sabhI rAjA ke sAmane khar3e the| rAjapurohita ne maMtra par3hanA zurU kiyaa| rAjA ke sira para jaise hI mukuTa rakhA gyaa| rAjA ko kucha yAda AyA aura cehare para udAsI chA gii| maMtriyoM aura senApatiyoM ne pUchA - 'mahArAja, yaha kyA? Aja to hamAre lie khuziyoM kA dina hai aura Apa itane udAsa?' rAjA ne apanI jeba se phakIra kA diyA huA kAgaja nikAlA - 'yaha bhI bIta jaaegaa|' eka dina maiM samrAT thA lekina parAjita hokara jaMgala meM akelA par3A thA, lekina Aja phira samrATa bana gayA to kyA huA - 'yaha bhI bIta jaaegaa|' jo vyakti apane jIvana meM Ane vAlI hara cIja ke lie yaha socatA hai ki yaha bhI bIta jAegA' - vahI zAMta rahatA hai| kala agara tuma karor3apati the to gumAna mata karo kyoMki 'yaha bhI bIta jAegA' aura Aja 'ror3apati' ho gae ho to g2amagIna mata hoo, kyoMki yaha bhI bIta jaaegaa| jo vyakti apane jIvana kI pratyeka gatividhi se aprabhAvita rahatA hai aura jAnatA hai ki yaha saba bIta jAne vAlA hai, vahI sthAyI zAMti ko upalabdha hotA hai aura hamezA prasanna aura AnaMdita rahatA hai| bAhara se jo milate haiM vaha sukha hote haiM aura jo bhItara se milatA hai vaha jIvana kI zAMti aura prasannatA hotI hai| For Perso115 Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIMda kI golI, na banAeM ise hamajolI hamArI belagAma icchAeM aura tRSNAeM na to hameM sukha se khAne detI haiM, na sukha se baiThane detI haiM aura na hI caina se sone detI haiN| na to hamArA nIMda para niyaMtraNa hai na hI jAgaraNa pr| pahale AdamI dina bhara parizrama karatA thaa| zAma ko caina kI roTI khAtA thA, rAta ko ArAma kI nIMda letA thaa| Aja AdamI kI hAlata bar3I jabaradasta bigar3a rahI hai| rAta ko e.sI. rUma meM sotA hai. Danalapa ke gaddoM para aura sArI rAta karavaTeM badalatA rahatA hai. phira bhI nIMda nahIM AtI hai| amerikA ko vikasita deza kahate haiM / vahA~ ke logoM ko caina kI nIMda nhiiN| rAta ko sATha phIsadI loga vahA~ nIMda kI goliyA~ khA rahe haiN| Akhira yaha kaisI jiMdagI hai jisameM rAta ko sone ke lie golI khAnI par3a rahI hai aura subaha jAgaraNa ke lie alArma ghar3I kI jarUrata par3a rahI hai| duniyA meM sabase sukhI iMsAna kauna hai, agara mujhe pUcho to kahUMgA vaha iMsAna sarvathA sukhI hai jise sone ke lie nIMda kI golI nahIM khAnI par3atI aura jagane ke lie alArma kI jarUrata nahIM pdd'tii| vaha sukhI hai jo pharja nibhAtA hai para kisI kA karjadAra nahIM hai| jo pratikUla paristhitiyoM meM muskurAtA hai| dUsaroM kA hita karane ke lie apane svArtha kA tyAga karatA hai, bhalA usase jyAdA sukhI kauna hogA? ___vaha vyakti sukhI hogA jo mehanata para bharosA rakhatA hai| apane kArya svayaM kreN| dekhatA hU~ sampanna gharoM meM logoM ko pAnI pilAne ke lie bhI naukara haiM, khAnA banAne ke lie naukara haiM, jhAr3a poMche ke lie alaga naukara haiM, mA~ bApa bUr3he ho gaye to unakI sevA ke lie naukara, choTe baccoM ko mA~ bApa kA pyAra kahA~ milatA hai ! unako pAlane ke lie bhI naukr| sampanna gharoM meM logoM ne svayaM ko vyasta jatAne ke nAma para hara kAma ke lie naukara rakha rakhe haiN| mujhe to Dara lagatA hai kala kahIM aise dina na A jAye jaba tuma bahuta jyAdA vyasta ho jAo to patnI se pyAra karane ke lie bhI naukara rakhanA pdd'e| khuzI : eka mukammala davA prasannatA ke pariNAma kyA ho sakate haiM ? pahalA dekheM - 116 For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svAsthyaparaka prinnaam|' prasannatA hamAre tanAva ko kATatI hai, ciMtA ko bhedatI hai, hameM sahaja karatI hai| prasannatA to prezara kukara meM lagI sITI kI taraha hai| jaba kukara meM vASpa kA dabAva bar3ha jAtA hai to prezara rilIja karane ke liye sITI baja jAtI hai| agara sITI meM yA Dhakkana meM kucha kharAbI A jAe to atyadhika dabAva ke kAraNa kukara hI phaTa jAtA hai| manuSya ke mana meM bharI ciMtA aura avasAda kukara meM bhare hue prezara kI taraha hI haiN| agara Apa prasannatA kI eka sITI bajA deMge, to Apa mahasUsa kareMge ki bhItara kA tanAva kama ho rahA hai| dhIre-dhIre tanAva ke Dhakkana ko khola do aura prasannatA ko bharate rho| agara Apa prasanna rahate haiM to ApakA tanAva miTatA hai| agara Apa rugNa haiM, Apake zarIra meM koI vikalAMgatA hai to svayaM ko hIna na smjheN| maiM eka aise vyakti se milA hU~ jisakA kaMdhe se nIce kA pUrA zarIra niSkriya hai, aMgUThe tk| use cAhe sUI cubhAo yA kATa do, use kucha patA nahIM calatA hai / maiM usake pAsa paMdraha minaTa taka rahA aura maiMne apane jIvana meM usase adhika prasanna rahane vAlA Aja taka kisI anya ko nahIM paayaa| hara pala ha~satA, muskurAtA cehraa| maiMne pAyA ki vaha apane zarIra kI vikalAMgatA para vijaya pAne meM saphala ho gayA hai| jo vyakti apane jIvana meM apane zarIra para Ane vAle viparIta dharma aura bImAriyoM meM bhI apanI prasannatA ko banAye rakhatA hai vahI apane roga ko parAsta karane meM saphala ho jAtA hai| Apa bhale hI gaMbhIra se gaMbhIra bImArI se grasta hoM lekina pacAsa pratizata hI sahI, prasannatA kI davA Apake kAma jarUra kregii| agara Apa nirAzA se ghira gaye aura ApakI ummIda kA phUla kumhalA gayA hai to nizcaya hI Apa roga para vijaya prApta karane meM asaphala rheNge| eka khuzI, naphe haz2Ara prasannatA kA dUsarA prabhAva vyakti kI mAnasikatA para par3atA hai| prasanna hRdaya meM sadA sakArAtmaka vicAra Ate haiM aura aprasanna mana meM nkaaraatmk| agara Apa krodha karate haiM to Apake cehare kI chattIsa nAr3iyA~ prabhAvita hotI haiM aura ApakA ceharA tamatamA uThatA hai jabaki For Pers 117 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka pala kI muskAna ApakI battIsa kozikAoM ko jIvana pradAna karatI hai| jaba jahA~, jisase milo, muskurAte hue milo, yahI to eka bAta hai jo hamezA hamAre hAtha meM rahatI hai - muskuraanaa| jo hamezA prasanna rahatA hai usakI soca bhI sakArAtmaka rahatI hai| prasannatA kA tIsarA pariNAma parivAra ko milatA hai| jisa parivAra ke loga hamezA prasanna rahate haiM vahA~ svarga basatA hai| jisa parivAra meM loga khinna mana se rahate haiM vahA~ kabhI zAMti nahIM hotii| hama makAna ko galIce, almArI, pharnIcara se sajA sakate haiM lekina vaha ghara svarga tabhI banatA hai jaba ghara ke sabhI loga prasanna rheN| prasannatA kA cauthA prabhAva hai ki vyakti ke sambandha sabhI ke sAtha madhura rahate haiN| ho sakatA hai ki koI Apase khuzI-khuzI milane AyA ho lekina Apa bhItara se nAkhuza the ata: Apane usakI khuzI kA koI javAba nahIM diyaa| usa samaya sAmane vAlA vyakti yahI samajhegA ki Apa use dekhakara nAkhuza hue haiN| hamArI prasannatA se hamAre sambandhoM meM madhuratA AtI hai|apne ghara-parivAra meM prasannatA kA aisA per3a lagAe~ jisakI chAyA par3ausI taka jAe tAki hamArI prasannatA kA vistAra par3ausI aura samAja taka bhI ho| bujhAe~ ciMtA kI ciMgArI ciMtA hamArI prasannatA meM sabase adhika bAdhaka hai| yaha kAma aisA kyoM huA, aisA kaise ho gayA, mere sAtha aisA kaise ho sakatA hai, maiM to ulTe-sIdhe kAma karatA hI nahIM phira mujhe aisA pariNAma kaise milA, vyakti ke mana kI yahI udher3abuna ciMtA hai| jaba bhI mana meM isa prakAra ke vikalpa jageM, unheM sahaja chor3a deN| jo honA thA so ho gayA, hama apane mana kI zAMti ko kyoM bhaMga kareM? ciMtA to citA se bhI jyAdA khataranAka hotI hai| citA to marane ke bAda jalAtI hai lekina ciMtA se vyakti jIte jI jalatA rahatA hai| ciMtA bhI aisI ki usakA koI hala nahIM hai| samaya hI usakA sabase bar3A hala hai| putra hai, agara vaha lAyaka nikala gayA to ThIka aura yadi nAlAyaka nikalA to kaisI ciMtA? samaya para chor3a deN| tumhArI ciMtA kA usa para koI asara nahIM hone vaalaa| jIvana meM jaba jo honA hotA hai, vaha hotA hai ataH vyakti vyartha kI ciMtAe~ na paaleN| 118 For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ciMtA se mukta rahatA hai aura honI ko honI mAnakara svIkAra kara letA hai, vahI sadAbahAra prasanna raha sakatA hai| dUsare phale, isalie na jaleM ____ hamArI prasannatA kA dUsarA bAdhaka tattva IrSyA hai| maiM kaI daphA logoM ke gharoM meM dekhA karatA hU~ ki bahuoM ke cehare laTake hue haiM aura sAsa bhI alaga udAsa hai| do sukhI dila ko dukhI karatI hai eka IrSyA / jaba bhI dUsare ke vikAsa ko dekhakara antarmana meM thor3I sI bhI IrSyA jagatI hai to yaha IrSyA jIvana kI prasannatA ko chIna letI hai| do sukhI jeThAnI-devarAnI IrSyA ke kAraNa dukhI ho jAtI hai| dUsarA bhale hI hamase IrSyA kare para hama kisI se bhI IrSyA na kreN| Apa IrSyA karake do nukasAna uThAte haiM - eka to Apa apanA vikAsa nahIM kara pAte, sAmane vAle ke vikAsa ko bhI avaruddha karane kA prayAsa karate haiN| dUsarA yaha ki IrSyA ke kAraNa Apa hamezA avasAda, tanAva aura ghuTana se grasta ho jAte haiN| IrSyA ke cakkara meM par3akara dUsaroM kA pAnI utArane kA prayAsa rahatA hai| usameM usakA kucha ahita ho yA na ho, tumhArA pAnI jarUra utara jAtA hai| IrSyA mata kro| tumheM jo milA hai, tumhAre bhAgya kA milA hai, jo dUsare ke bhAgya meM hai, vaha use milA hai| phira IrSyAgrasta kyoM hote ho? hama du:khI isaliye nahIM haiM ki Izvara ne hamAre lie kucha kamI rakhI hai, hama da:khI haiM unheM dekhakara jo sukhI haiN| auroM kA sukha hamAre duHkha kA kAraNa bana rahA hai antarhRdaya meM jagI huI IrSyA kI bhAvanA se vyakti bhItara hI bhItara jalatA hai aura naSTa ho jAtA hai| . krodha chIne bodha hamArI prasannatA ko chInane vAlA eka anya tattva hai - hamArA gussaa| dasa minaTa kA gussA ApakI mAnasika zAMti aura prasannatA ko chIna letA hai| gusse meM Akara Apa galata nirNaya le lete haiN| gussaila vyakti hara samaya tanAva meM akar3A huA aura gaMbhIra dikhAI detA hai| usake cehare para ha~sI aura muskAna kama hI AtI hai| gussA karanA bahuta maha~gA hai| usase tuma azAMta to hote hI ho apane ko duHkhI bhI karate ho aura jIvana meM jAnabUjhakara saMkaToM ko AmaMtraNa dete ho| 119 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane ghara meM prema aura zAMti kA mAhaula rkho| ghara meM eka vyakti gussA kara rahA hai to dUsarA prasanna rahe, zAMti aura dhIraja rkhe| yaha to Upara vAle ko dhanyavAda hai ki vaha jaba bhI jor3I milAtA hai to eka na eka ko zAMta banAtA hai| agara patnI gussaila hai to pati zAMta hotA hai aura pati gussaila hai to patnI zAMta svabhAva kI hotI hai| kalpanA kareM usa ghara kI jahA~ donoM hI gussaila hote haiN| kyA usa ghara meM kabhI svarga kI kalpanA bhI kI jA sakatI hai? kyA unake ghara meM kabhI zAMti kI bAta socI bhI jA sakatI hai? ____ mujhe yAda hai, eka kaoNlonI meM eka daMpatti Akara rahane lge| docAra dina taka rhe| kaoNlonI vAle socate, gajaba kA ghara hai jahA~ se prAyaH ha~sI kI AvAjeM hI AtI haiN| donoM bar3e prema se rahate haiN| gharoM meM sAsabahU, pitA-putra, pati-patnI ke bIca kucha na kucha bolacAla to hotI hai to AvAjeM bhI AtI haiM, rone kI, cillAne kii| para isa ghara se aisI AvAja nahIM aaii| eka dina, sAMjha kA samaya thaa| kaoNlonI ke loga khar3e the| saMyoga se vaha vyakti udhara se niklaa| logoM ne use rokA aura pUchA, 'kyA bAta hai bhAI, tumhArA ghara to adbhuta hai| hamane jaba bhI sunA tumhAre ghara se ha~sane kI AvAja hI AtI hai| tumhAre ghara se kabhI cIkhane-cillAne aura rone kI AvAja kyoM nahIM AtI ?' usa vyakti ne batAyA - 'bAta yaha hai ki merI patnI bar3I gussaila hai| gusse meM jo bhI cIja isake hAtha par3atI hai vaha mujha para pheMka mAratI hai|' 'to isameM ha~sane kI kyA bAta hai?' - logoM ne puuchaa| 'are, yahI to rAja kI bAta hai ki jaba usakA nizAnA ThIka lagatA hai to vaha ha~satI hai aura jaba usakA nizAnA cUka jAtA hai to maiM ha~satA hU~' - usane btaayaa| ___ sAmane vAlA gussA kare to use sahana karane kI Adata DAlo, dUsarA galatI kare to use najara-andAja kro| khuda se galatI ho jAe to use sahaja meM svIkAra kro| jIvana se cAhe jo calA jAe para eka cIja na jAe aura vaha hai, apane antarmana kI prasannatA / krodha va Aveza ke kSaNoM meM ApA khonA manuSya kA svabhAva hai| para isase Upara hai jJAta-ajJAta meM huI galatiyoM ke lie kSamA mAMganA yA sAmane vAle ko kSamA krnaa| yaha 120 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake vyaktitva ko to Upara uThAtI hai Apako Atmika zAMti kA ahasAsa bhI karAtI hai| pAnI hai prasannatA to... jIvana meM sadAbahAra prasanna rahane kA pahalA sUtra hai - subaha nIMda khulate hI eka minaTa tabIyata se muskuraaie| ha~sane - khilakhilAne kI jarUrata nahIM hai para aMga-aMga se muskurAie / yaha vaha TaoNnika hai jise Apa subaha-subaha leMge to dina bhara prasanna rheNge| yaha eka minaTa kI muskAna Apako bharapUra prasannatA degii| dUsarA sUtra hai - 'jIvana ko sahajatA se jieN'| jo ho jAe, vaha ThIka hai - aisA honA thA so ho gayA, koI bAta nhiiN| agara vyApAra-- vyavasAya meM ghATA bhI ho jAe to yaha soca leM ki jAnA thA so calA gyaa| mere isa maMtra ko jIvana bhara yAda rakhanA ki jo tumhArA hai vaha kabhI jA nahIM sakatA aura jo calA gayA vaha tumhArA thA hI nhiiN| phira asahajatA kaisI! jo jaisA jisa rUpa meM milA hai, use sahaja rUpa se svIkAra kreN| jIvana sahajatA, prasannatA kA hI rUpa hai| prasannatA kA amogha astra hai - 'pratikriyAoM se bcnaa|' choTImoTI ghaTanAoM ko ha~sI meM TAle deN| gurajiepha ne apane saMsmaraNoM meM likhA hai - 'mere pitA mRtyuzaiyyA para the taba unhoMne mujhase kahA, 'abhI tU bahuta choTA hai, merI bAta nahIM samajha pAegA lekina amala meM lAegA to samajhane kI jarUrata nahIM pdd'egii|' phira unhoMne kahA ki 'kabhI koI aisI bAta jisase tujhe lage ki isase sAmane vAle ko yA tujhe khuda duHkha hogA to caubIsa ghaMTe Thahara jAnA aura phira usa bAta ko kaha denaa|' caubIsa ghaMTe to kyA agara Apa caubIsa minaTa bhI Thahara gae to bhI kAphI hai| pratikUla vAtAvaraNa bane to yahI soco ki agara tuma usa vakta vahA~ nahIM hote to una bAtoM kA javAba kauna detA? jaise hI Apa pratikriyA se bacate haiM, jIvana meM duHkhoM se bhI baca jAte haiN| prasanna rahane kA anya upAya hai apane sabhI kAryoM ko prasannatA se kareM, tanmayatA se kreN| kisI bhI kAma ko bojha na maaneN| jaba Apa kAma ko bojha mAnate haiM to vaha dugunA bojha mahasUsa hotA hai aura prasannatA ke sAtha karate haiM to kAma halkA ho jAtA hai| 121 For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svIkAra kareM, prakRti kA sAnnidhya jIvana meM prakRti ke sAnidhya meM rahane kI Adata ddaaleN| hamane kisI eka hI vyakti, vastu yA sthAna se khuziyA~ jor3a rakhI thIM, saMyoga se vaha hamase dUra ho gayA athavA TUTa gyaa| aisI sthiti meM hama apanA pUrA jIvana usI kI vyathA meM khote raheMge? prakRti ne jIvana kI khuziyoM ko pAne ke lie hamAre irda-girda hajAroM upAya kie haiN| prakRti agara raMga badalatI hai, mausama badalatI hai, to isake pIche hameM khuziyA~ denA hI hai tAki hama eka hI raMga va mausama ko dekhate hue bora na ho jaaeN| prakRti ne pAnI meM zItalatA dI hai, phUloM meM komalatA aura suvAsa dI hai, hariyAlI meM sundaratA dI hai, to ina sabake pIche hamAre jIvana ko vividhatA aura khuziyA~ denA hI rahA hai| khAsa bAta yaha nahIM hai ki hama kyA dekha rahe haiM apitu kisa taraha se dekha rahe haiM yaha khAsa bAta hai| jitanI sahajatA se prakRtipradata suvidhAoM meM hama jie~ge ve hamAre lie utanI hI khuziyA~ de skeNgii| prakRti ne pahADa, nadI, jharane, vRkSa, hariyAlI, cA~da-sitAre aura sUraja saba kucha hamAre jIvana ke lie hI to die haiN| inameM se kucha bhI hamase nahIM chInA jAtA hai| phira bhI patA nahIM, kyoM hama choTI-choTI bAtoM ko lekara duHkhI ho jAte haiN| azAMta mana ke rAjA ko jo sukha mahaloM meM kabhI nasIba nahIM hotA zAMta mana vAle vyakti ko vaha sukha jhoMpar3e meM bhI mila jAyA karatA hai| prakRti ne jIvana meM khuziyoM ke itane nimitta bhara diye haiM ki yadi hama eka DhUDheMge to hameM hajAra mileNge| hamAre irda-girda khuziyoM se bhare hue nimitta haiN| jarUrata hai unako unake sahI najariye se dekhane kii| khuziyoM ke rUpa aneka mujhe yAda hai, maiM kisI gA~va meM kisI kaccI bastI se gujara rahA thaa| kisI jhoMpar3InumA kacce makAna meM koI rAjasthAnI lokagIta cala rahA thaa| ghara ke bAhara eka ATha-dasa sAla kI baccI jisake sAmAnya se kapar3e pahane hue the, usa lokagIta para bar3I tanmayatA se thiraka rahI thii| maiMne dekhA ki usa baccI ke cehare para saMtoSa aura khuzI ke bhAva umar3a rahe the| saca! sahaja prasannatA ke sAtha usakA vaha nRtya mere mana ko sukUna de rahA thaa| 122 For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAphI varSa pahale kI bAta hai, maiM baiMgalora meM mukhya mArga se gujara rahA thaa| maiMne dekhA ki caurAhe para lAla battI jala rahI thI isalie kAphI gAr3iyA~ rukI huI thiiN| gAr3iyoM meM baiThe logoM ke cehare para apane vyavasAyadhaMdhe tathA aura bhI kaI bAtoM kI parezAniya sApha jhalaka rahI thiiN| itane meM hI mere kAnoM meM bhUbha.......... pI pI' kI AvAja aaii| maiMne dekhA ki una vAhanoM meM eka vyakti sAikila lie khar3A thaa| sAikila para DaNDe para lagI choTI-sI sITa para eka baccA baiThA thaa| Asa-pAsa khar3I gAr3iyoM ko dekha kara vaha baccA hAtha se sTIriMga ko ghUmAne kA abhinaya kara rahA thA aura mu~ha se gAr3I ko calAne kI AvAja nikAla rahA thaa| na kevala mujhe apitu mere sAtha cala rahe anya logoM ko bhI usa bacce kI isa harakata ko dekha kara ha~sI A gii| mujhe lagA ki hamAre irda girda kitanI khuziyoM ke mAhaula hote haiN| abhI jayapura se rAjendra jI osavAla mere pAsa Ae the| sulajhe hae vicAra ke sevAbhAvI vyakti haiN| ve kahane lage ki unhoMne gAyoM kI cikitsA kA zivira lagAyA thaa| eka gAya kA baccA aisA lAyA gayA jisakI do TAMgeM TUTI huI thiiN| zivira meM usakA upacAra huaa| jaba vaha bachar3A zivira meM lAyA gayA to pIr3A se itanA karAha rahA thA ki eka saikeMDa bhI sukha se baiTha hI nahIM pA rahA thaa| lekina sAta dina upacAra ke bAda vaha apane pA~voM se calane lgaa| ve baMdhu mujhe kahane lage ki mere ghara beTe ke janma hone para bhI mujhe itanI khuzI nahIM huI hogI jitanI usa bachar3e ko calate hue dekha kara huii| sevA meM sukha kA sukUna ratalAma ke eka mahAnubhAva haiM, zAMtilAla jI caurdd'iyaa| ve jIvadayA premI haiM; eka bAra hamAre sAtha jodhapura se nAgaura kI ora paidala cala rahe the| subaha ke koI sAta baje hoNge| una mahAnubhAva ke tIna dina kA upavAsa thA aura sADhe ATha-nau baje usakI pUrNatA karanI thii| yakAyaka hamane dekhA ki sar3aka ke kinAre eka gAya ghAyala par3I thI aura usake pA~va kI haDDiyA~ TUTa gayI thiiN| usake zarIra se khUna baha hA thaa| lagabhaga arddha mUrchita jaisI thI vaha / hamane Asa-pAsa kI DhANI meM rahane vAle logoM se usake upacAra 123 For Persohar & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie kahA to kisI ne koI khAsa dhyAna nahIM diyaa| hameM lagA ki yaha adhamarI gAya pUrI hI mara jaayegii| agara isakI cikitsA na kI gaI to kaue va gIdha isako noca deNge| hamAre sAtha cala rahe caurar3iyA jI ne hamAre manobhAvoM ko samajhA aura kahA, 'maiM isako pAsa ke zahara le jAtA hU~ tAki pazu-cikitsAlaya meM isakA ilAja karavAyA jA ske|' kAphI dera taka koziza karane ke bAda eka vyakti ne TATA sUmo jaisI hI gAr3I rokii| gAr3I meM DrAivara ke alAvA koI na thaa| vaha musalamAna thA para gAya kI aisI dazA dekhakara vaha jhaTa se taiyAra ho gyaa| ve loga gAya ko lekara zahara meM phuNce| pazu cikitsAlaya meM DaoNkTaroM ne tatkAla prabhAva se cikitsA kii| gAya ko hoza bhI A gayA thaa| ratalAma ke ve mahAnubhAva gAya ko lekara kaI gauzAlAoM meM gae lekina koI bhI usa ghAyala gAya ko rakhane ko taiyAra nahIM huaa| Akhira meM unhoMne kisI vyakti ko isa gAya kI vyavasthA kA jimmA sauMpA aura vaha svastha na ho jAye taba taka pAlana-poSaNa kI javAbadArI dii| ve use Avazyaka rupaye dekara A ge| zAma ko vApasa hamAre pAsa phuNce| cU~ki sUryAsta ke bAda ve kucha khAte pIte nahIM haiM ata: usa dina bhI unake upavAsa hI huaa| para unake cehare para gAya ke upacAra karAne kI khuzI aise jhalaka rahI thI ki mAno unhoMne bahuta bar3I upalabdhi pA lI ho| hama usa zahara meM phuNce| jahA~ gAya kA upacAra ho rahA thA hama vahA~ ge| usa gAya ko apane pA~voM para dhIre-dhIre calate hue dekhakara hameM hRdaya meM itanI prasannatA aura khuzI milI jisakI koI hada nahIM thii| Aja kI isa pratispardhA aura tanAva bharI jiMdagI meM jo aura jaisA bhI hameM milA hai, usameM khuziyoM ko DhU~DhanA nihAyata jarUrI ho gayA hai| yadi hama aisA nahIM kareMge to Apa yaha mAna kara caleM ki aneka sukhasuvidhAe~ hone ke bAvajUda hama asaMtuSTa aura duHkhI rheNge| agara jIvana ke irda-girda ghaTane vAlI ghaTanAoM meM hama khuzI ko DhUMDheMge to jIvana kA palapratipala khuzahAla hogaa| svarga aura naraka aura kucha nahIM hai balki hamArI mana kI sthiti se jur3e hue haiN| hamArA mana cAhe to svarga ko naraka banA sakatA hai aura mana cAhe to naraka ko svrg| jIvana ke hara tanAvapUrNa 124 For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAvaraNa meM bhI antarmana meM sahaja muskAna banAe rakhanA prasannatA ke do phUla khilAne kI taraha hai / kaisA bhI aura kitanA bhI tanAva yA kAma kA bojha bar3ha jAe taba bhI khuda ko khuza hI rakhane kA prayAsa kreN| maiMne eka saMsthA meM dekhA eka adhikArI svayaM ko to khuza rakhate hI the kintu apane adhinastha karmacAriyoM ko bhI khuza rakhane kA prayAsa karate rahate the / yadi koI ADA - Ter3hA kAma A bhI jAtA to ve majAka ke lahaje meM kahate- 'are yaha kAma karanA jyAdA muzkila thor3e hI hai / tuma to bhir3a jAo isa kAma ko karane ke lie / ' jIvana meM kaI bAra niHsvArtha kArya karake bhI vyakti khuziyoM ko prApta karatA hai| jaise Apake bacce kA janmadina hai, bajAya isake ki Apa apane dostoM aura paricitoM ko ikaTThA karake kisI hoTala meM jAkara pA~ca hajAra rupaye pAnI kareM, yadi kisI anAthAlaya, sArvajanika aspatAla athavA aise hI kisI sthAna para ina rupayoM ko kharca kareM to Apa cirasthAyI khuziyA~ pA sakate haiN| maiM apanI ora se Apako neka salAha denA cAhU~gA ki yadi Apane pichale varSa apanI saMtAna ke janmadina para ghUmane-phirane, khAna-pAna meM do hajAra kharca kiye haiM to isa varSa Apa ina saba kAryoM meM kharca karane kI bajAya apane bacce ko sAtha lekara kisI anAthAlaya, koDhIkhAnA athavA aise hI kisI sthAna para jAe~ aura apane bacce ke hAthoM se una sabako bhojana krvaaeN| kisI jhoMpar3apaTTI meM jAkara Apa jarUratamaMda baccoM ko kapar3e deN| unheM par3hane aura likhane ke sAdhana deM aura kucha nahIM to kama se kama kisI aspatAla meM hI cale jAe~ Apa aura kisI aise rogI kI talAza kara leM jisako davA kI AvazyakatA ho para Arthika abhAva meM vaha usakI vyavasthA na kara pA rahA ho| Apa usako apane beTe ke hAtha se davA dilvaaeN| kisI garIba vyakti kA agara koI oNparezana hone vAlA hai aura usake pAsa Avazyaka vyavasthA nahIM hai to Apa apane putra ke janmadina para vAstavika khuziyA~ pA sakate haiM usakA oNparezana apanI ora se karavA krke| ApakI davA ke badale usa rogI ke dvArA dI gaI duAe~ 125 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake putra ke jIvana-vikAsa meM Izvara kI kRpA banakara saMbala pradAna kregii| Apa itanA bhI na kara sakeM to bAjAra se pA~ca kilo mausaMbI le jAe~ aura sarakArI aspatAla meM jAkara apane yA apanI patnI ke hAtha se mausaMbI kA jUsa nikalavAe~ aura aise rogI ko apane putra ke hAthoM pilavAe~ jo usakI vyavasthA na kara pA rahA ho| Apa una paloM meM anubhava kareMge ki usa rogI ke jasa pIte samaya Apake mana ko kitanI zAMti milI hai! agara kara sakate haiM to hajAroM taraha ke upAya haiM jinase mAnavatA kA kalyANa bhI hotA hai aura hamArA jIvana bhI khuziyoM se sarAbora ho jAtA hai| Apa yaha bhI dekha leM ki Apake gA~va yA zahara meM koI vikalAMga to nahIM hai| Apa choTA sA upakrama kreN| Apa usake kRtrima pA~va lagavA deN| kevala hajArado hajAra kA hI kharcA hogA, lekina aba taka jo AdamI svayaM ko ghasITa kara cala rahA thA, vaha Apake isa sahayoga se pA~va para khar3A ho jaaegaa| kalpanA kareM use calatA huA dekhakara to Apa kitane khuza hoNge| abhI hamane apane jayapura pravAsa ke daurAna karIba sau se adhika vikalAMga logoM ke kRtrima pA~va banavAe the| patA nahIM, pravAsa ke daurAna kitane hI bar3e kharca aura samAroha hue hoMge, para jitanI khuzI hameM isa kArya meM milI utanI khuzI vahA~ Ayojita dazaharA maidAna kI aitihAsika pravacana-mAlA meM bhI na milI hogii| prasanna rahane kA aMtima maMtra hai - hara hAla meM masta rheN| paristhiti kaisI bhI ho apanI mastI meM kamI na Ane deN| hara hAla meM masta rahane se Apake jIvana meM sadAbahAra prasannatA kA avataraNa ho jaaegaa| 126 For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI maryAdAe~ aura hama maryAdA jIvana kA baMdhana nahIM, nirmala aura vyavasthita rUpa se jIvana jIne kI zailI hai| eka yuvaka ke mana meM jIvanaparaka Antarika samasyA utthii| usa samasyA kA samAdhAna pAne ke lie vaha kaI jagaha gayA, lekina koI bhI samAdhAna use saMtuSTa nahIM kara paayaa| usake mana meM yaha prazna thA ki vaha vivAha kara gRhasthI basAye yA sAdhu banakara saMnyAsa ke mArga ko jIvana meM caritArtha kre| jisake pAsa bhI jAtA, vaha apanA hI mArga zreSTha btaataa| saMtajana kahate, 'saMnyAsI bana jAo, zAdI karalI to bahuta dukha paaoge|' aura gRhastha kahate 'vivAha kara lo, gRhasthI basA lo, saMnyAsI bana gaye to bar3e pchtaaoge|' sAdhutA yA zAdI? eka dina vaha kisI phakIra ke pAsa pahu~cA aura unase kahA - maiM abhI yaha samajha nahIM pAyA hU~ ki maiM kyA nirNaya karU~? chabbIsa varSa kI Ayu ho gaI hai phira bhI anirNaya kI sthiti meM hU~ ki vivAha karake ghara basAU~ yA saMnyAsa lekara sAdhu kA jIvana jiiuuN|' phakIra ne kahA, 'baiTho thor3I dera meM javAba mila jaaegaa|' thor3I dera bAda phakIra ne apanI patnI se kahA - 'maiM bAhara jA rahA huuN| do-tIna ghaMTe bAda ghUmakara A jaauuNgaa|' phakIra ne yuvaka ko apane sAtha liyA aura ve jaMgala meM jAkara eka pahAr3I kI talahaTI para khar3e hue| unhoMne pahAr3I ke zikhara kI ora mu~ha karake 127 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvAja lagAI - 'o sAdhu bAbA, o sAdhu bAbA, nIce aao|' yuvaka ne dekhA, phakIra kI AvAja sunakara pahAr3I ke zikhara para guphA meM rahane vAlA eka vRddha sAdhu bAhara AyA aura dhIre-dhIre lakar3I ke sahAre calate hue lagabhaga pandraha minaTa meM vaha nIce talahaTI meM pahu~cA / usane Akara pUchA - 'bolo bhaiyA, mujhe kyoM yAda kiyA ?' phakIra ne kahA 'basa, yoM hI Apake darzana kI icchA thI to Apako nIce bulA liyaa|' bUr3he sAdhu bAbA ne AzIrvAda dete hue vApasa pahAr3I kI car3hAI zurU kara dI / pandraha minaTa taka calane ke bAda ve apanI guphA meM pahuMce hI the ki phira AvAja AI - 'o sAdhu bAbA, o sAdhu bAbA, jarA nIce Ao / ' sAdhu bAbA phira apanI guphA se bAhara nikale aura lakar3I ke sahAre jaise-taise nIce phuNce| unhoMne Akara pUchA - 'bolo bhaiyA, phira kaise yAda kiyA ?' phakIra ne kahA - 'kucha nahIM bAbA, basa phira Apake darzana kI icchA ho gii|' bUr3hA sAdhu do minaTa bAta karane ke bAda Upara calA gayA aura jaise hI guphA meM baiThA ki phira nIce se AvAja AI 'o sAdhu bAbA, o sAdhu bAbA, jarA nIce aao|' bUr3hA sAdhu jisakI kamara jhukI huI thI, cehare para jhurriyA~ chA cukI thIM, ghuTanoM meM darda bhI rahA hogA, taba bhI lakar3I kA sahArA lekara eka bAra phira dhIre-dhIre nIce AyA / nIce Akara pUchA - 'bolo bhaiyA, phira kaise yAda kiyA ?' phakIra ne kahA 'kucha bhI nahIM, phira Apake darzana kI icchA ho gaI thI / ' bUr3hA sAdhu duAeM dekara vApasa Upara calA gyaa| phakIra apane ghara lauTa aayaa| pIche-pIche yuvaka bhI phakIra ke sAtha A gyaa| maryAdA hI marma dopahara kA samaya thA / cilacilAtI dhUpa par3a rahI thii| ghara pahu~cakara phakIra ne apanI patnI ko AvAja dI, 'are suno, jarA lAlaTena jalAkara lAo, mujhe kucha kavitAe~ likhanI haiN|' patnI bhItara gaI, lAlaTena jalAkara lAI aura bAhara caukI para rakha dii| phakIra ne kavitAe~ likhanI zurU kara diiN| zAma hone A gii| yuvaka se na rahA gyaa| vaha pUchane lagA - 'phakIra sAhaba, mere prazna kA kyA huA ?' 128 For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakIra ne kahA 'maiMne to javAba de diyA n !' yuvaka ne kahA 'maiM kucha samajhA nahIM, Apane to kucha bhI javAba nahIM diyaa|' phakIra ne kahA 'maiMne tumheM javAba de diyA hai / tumhArA prazna thA ki tuma sAdhu bano yA zAdI karo aura tumheM isakA javAba mila gayA hai|' yuvaka ne kahA - 'maiM ApakI bAta nahIM samajha pAyA, kRpayA spaSTa kreN|' phakIra ne kahA 'yuvaka, tuma sAdhu bananA cAhate ho to jarUra bano, lekina usa sAdhu kI taraha jise maiMne tIna bAra nIce bulAyA, taba bhI usake cehare para kisI prakAra kI zikana yA krodha kI taraMga nahIM thI / usa vRddha sAdhu ke mana meM koI vikSobha nahIM thaa| bAra- bAra nIce Akara, Upara jAkara bhI usake antarmana meM zAMti aura mere prati kitanA prema thA ! hA~, agara tuma zAdI karanA cAhate ho to aisI patnI lekara AnA jise dopahara meM do baje kaho ki lAlaTena jalAkara lAo to vaha yaha na pUche ki sUraja kI rozanI meM lAlaTena kA kyA karoge ? sAdhu bananA ho to usa sAdhu kI taraha bano jahA~ mana meM prazna na uThe ki bAra-bAra nIce Ane-jAne kI takalIpha kyoM dI jA rahI hai ! yadi zAdI karo to patnI ke mana meM dina meM bhI lAlaTena mAMgane ke bAda prazna na uThe ki lAlaTena kyoM mAMgI jA rahI hai ! ' - jIvana jIne kI spaSTata: do vyavasthAe~ haiM aura donoM hI behatarIna haiM bazarte unheM behatarIna tarIke se jiyA jAe, maryAdita rUpa meM jiyA jAe / jIvana jIne kA pahalA mArga gRhastha aura dUsarA saMnyAsa hai| sAdhutva aura saMsAra ye donoM jIvana jIne ke do mArga haiN| eka ora saMsAra kI aura dUsarI ora saMnyAsa kI dhArA hai / donoM kI tulanA nahIM karU~gA kyoMki donoM hI apane Apa meM acchI haiM / hama eka ko hIna aura dUsare ko zreSTha nahIM kaha skte| saMsAra meM bhI vyakti niyama, maryAdA aura viveka ke sAtha jItA hai to saMsAra bhI zreSTha aura saMnyAsa ko agara amaryAdita, avivekapUrvaka jiyA jAe to saMnyAsa bhI tyAjya hai| sapheda kapar3e yA kAlI paiMTa, sapheda sAr3I yA lAla sAr3I, upAzraya yA ghara mahatvapUrNa nahIM haiM, mahatvapUrNa yaha hai ki kauna kisa tarIke se jI rahA hai ? kucha gRhastha apane jIvana ko itanA nirmala aura pavitra rUpa se jIte haiM ki ve saMta jIvana se bhI zreSThatara jIvana jI jAte haiM / kucha gRhastha 129 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMta se bhI jyAdA pavitra jIvana jI liyA karate haiM aura kucha sAdhu aise hote haiM jo gRhastha se bhI nikRSTa jIvana jIte haiN| Apa gRhasthI basAkara ghara meM rahate haiM yA saMnyAsa lekara jaMgala meM cale gae hai, patnI ke sAtha rahate haiM yA patnI se virakta ho gae haiM, yaha khAsa bAta nahIM hai| khAta bAta yaha hai ki Apa apanA jIvana kitanI maryAdA aura saMyama se jI rahe haiN| maryAdA : baMdhana nahIM, zailI hai maryAdA jIvana kA baMdhana nahIM hai apitu nirmala aura vyavasthita rUpa se jIvana jIne kI zailI hai| maryAdA cAhe gRhastha kI ho yA saMta kI, caparAsI kI ho yA adhikArI kI, netA kI ho yA prajA kI, hara vyakti tabhI zobhA pAtA hai jaba vaha apanI maryAdAoM meM jItA hai| vaha zobhAhIna ho jAtA hai jo apane jIvana kI maryAdAoM ko tyAga detA hai| hamArA atIta hamAre jIvana kA Adarza rahA hai| bhArata ke itihAsa meM aise gauravamaya puruSa hue haiM jinakA nAma lene se hRdaya garva se bhara jAtA hai aura mastaka U~cA uTha jAtA hai| hamArA atIta gauravazAlI rahA para dekheM ki vartamAna kaisA hai ? atIta kI gauravamaya gAthAoM ko gAne ke sAtha ucita rahegA ki hama apanA vartamAna bhI gauravamaya banAne kI koziza kreN| prAcIna samaya meM loga maryAdita jIvana jIne kI koziza karate the, lekina Aja ke samaya meM maiM dekha rahA hU~ ki maryAdAoM kA hanana ho rahA hai aura unakA makhaula ur3AyA jAtA hai| hama khAna-pAna, rahana-sahana, bolacAla aura Arthika saMsAdhanoM meM jisa taraha se maryAdAoM ko tilAMjali dete jA rahe haiM usase lagatA hai ki hamArA jo atIta garva ke kAbila thA, vartamAna kahIM thUkane ke lAyaka na raha jaae| Aja ko dekhate hae atIta kA gaurava svapna pratIta hotA hai| hamAre kaluSita vartamAna ne atIta ke gaurava ko dhUmila kara diyA hai| DhoMga nahIM, DhaMga se jieM manuSya ke jIvana meM hara kArya kI sImA nirdhArita kI jaae| mahAvIra kI pUjA bahuta saralatA se kI jA sakatI hai lekina unake Adarza aura saMdezoM ko ImAnadArI se jIvana meM jInA kaThina haiN| rAma kI pUjA 130 For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA sarala hai lekina rAma kI maryAdAoM ko jIvana meM jInA bahuta muzkila hai| kRSNa kI pUjA to kara sakate haiM lekina unake karmayoga ko jInA duSkara hai| buddha kI pUjA to sahajatA se kara sakate haiM lekina unakI karuNA ko jIvana meM jInA sahaja nahIM hai| hama mahAvIra ko mAnate haiM, para mahAvIra kI nahIM mAnate / vyakti apanI vyavahArakuzalatA, cApalUsI aura cAlabAjI se jIvana ko DhoMga se jInA to sIkha letA hai, para DhaMga se jInA nahIM sIkha pAtA / maryAdA jIvana ko DhoMga se jInA nahIM, apitu DhaMga se jInA hai| maryAdA jIvana ko salIke se, vyavasthita DhaMga se jIne kI zailI hai| amaryAdita jIvana se jIvana vidrUpa ho jAtA hai| samudra agara apanI maryAdA lA~ghegA to pRthvI kA vinAza hI hogA aura sItA apanI maryAdA meM lakSmaNarekhA kA ullaMghana karegI to usakA apaharaNa hI hogaa| jaba-jaba hama apanI maryAdAoM se bAhara gae haiM, jo akaraNIya thA vaha kiyaa| jIvana kA jo saMyama thA usakA atikramaNa kiyA to saMdhyAkAla meM isa atikramaNa kI AlocanA lete haiM - pratikramaNa karate haiN| pratikramaNa kA artha hai vApasa lauTanA aura atikramaNa hai sImA se bAhara cale jaanaa| jIvana jIne ke lie hamArI sAmAjika, dhArmika vyavasthAe~ aura maryAdAe~ thIM lekina hamane unakA ullaMghana kiyA aura ullaMghana se jaba hama vApasa lauTate haiM to isa vApasI kA nAma pratikramaNa hai| hamArA jIvana agara niraMkuza, amaryAdita, asaMyamI aura aviveka se paripUrNa hai to hama dUsare ko kaise jIta sakate haiM ? jo svayaM ko hI na jIta sakA vaha dUsare ko kyA jItegA? jisane apanI indriyoM ko, tRSNAoM ko, lAlasAoM ko nahIM jItA vaha bhalA dUsaroM ko kyA jItegA? Apa cunAva meM bezaka jIta jAe~, yuddha meM bhI bhale hI vijaya prApta kara leM lekina svayaM para vijaya pAnA behada muzkila hai| vijetA vaha nahIM jisane cunAva jIta liyA, vijetA vaha hai jisane apanI indriyoM ko jIta liyaa| hajAroM yoddhAoM ko parAsta kara jItanA bhI koI jItanA hai agara Apa apanI tRSNAoM, vAsanAoM, kAmanAoM para aMkuza lagAkara Atma-vijetA na bana skeN| Atmavijaya hI sarvopari vijaya hai| 1311 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImAe~ sabhI kI maryAdAe~ santa aura gRhastha donoM ke lie haiN| Apa logoM se kSamA mA~gate hue maiM kahanA cAhU~gA ki saMta to thor3I-bahuta maryAdA pAlana bhI karate haiM lekina gRhastha jisa taraha se maryAdAoM ko yaha kahakara tilAMjali detA jA rahA hai ki hama to gRhastha haiM, hamArI kaisI sImA, hama kucha bhI kara sakate haiM, sabako zarmasAra kara detA hai| jitanI maryAdAe~ sAdhu kI haiM utanI hI maryAdAe~ zrAvaka aura gRhasthI kI bhI haiN| jo sAdhu maryAdita jIvana nahIM jItA, kyA Apa use sAdhu kaheMge? maiM pUchanA cAhU~gA ki jo gRhastha maryAdA meM nahIM jItA, kyA use gRhastha yA suzrAvaka kahA jAe? para maiM dekhA karatA hU~ ki vyakti kI burI Adata hai auroM para aMgulI uThAnA, dUsaroM para tohamata lgaanaa| dUsarA agara jarA-sI bhI maryAdA bhaMga karatA hai to vyakti usa para TippaNI karatA hai lekina svayaM ke amaryAdita AcaraNa ko najaraaMdAja kara detA hai| par3ausI kI beTI jarA bhI maryAdA kA ullaMghana kare to hama use carcA meM le Ate haiM aura hamArI beTI kahA~ A-jA rahI hai isakI khabara hI nahIM rakha paate| auroM ke Upara TippaNI karane kI Adata, dUsaroM kI nuktAcInI karane kI Adata, auroM kI g2alatiyA~ nikAlane kI Adata meM hameM patA nahIM calatA ki hama apanI hI kamiyoM para TippaNI kara rahe haiN| jaba hama dUsaroM para eka aMgulI uThAte haiM to tIna aMguliyA~ hamArI ora hI mur3I hotI haiN| hA~, agara hama usakI acchAiyoM kI ora aMgulI uThAte haiM taba yahI prakaTa hotA hai ki jitanA vaha acchA hai usase 75 pratizata hama bhI acche haiM kyoMki taba bhI tIna aMguliyA~ hamArI ora rahatI haiN| dUsaroM para TippaNI karanA, aMgulI uThAnA aura unakI ImAnadArI para praznacihna lagAnA bahuta sarala hotA hai lekina svayaM ImAnadArI se jInA bahuta muzkila hotA hai| tuma eka adhikArI ho aura koI tumheM rizvata meM moTI rakama denA cAhatA hai, usa samaya agara tuma apane mana para saMyama rakhane meM samartha ho sake to tumhAre jIvana meM sAdhutA hai| Apa jaMgala meM akele cale jA rahe haiM aura eka akelI suMdara yuvatI bhI vahIM se jA rahI hai, aise meM agara Apa apane mana aura A~khoM ko 132 For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama meM rakha sakeM to pakkA jAnie ki Apa sAdhu haiM / Apa dukAna para baiThe haiM ki eka grAmINa-sA, bholAbhAlA-sA vyakti ApakI dukAna para aayaa| usane sAmAna kharIdA aura sau kI jagaha pA~ca sau kA noTa Apako de diyA, aise meM Apake aMdara lobha kI vRtti na jage aura Apa yaha soceM ki yaha galata hai| maiM beImAnI kA dhana ghara meM nahIM le jaauuNgaa| Apane use cAra sau rupae vApasa lauTA diye, yaha ApakI sAdhutA hai / jaba tumheM sar3aka para pAMca kA noTa milatA hai to tuma sabako dikhAkara pUchate ho ki yaha noTa kisakA hai? tumhArI sAdhutA to isameM hai ki jaba tumheM pA~ca sau kA bhI noTa mile taba bhI tuma sabase pUcho ki yaha kisakA noTa hai ? hama ImAnadAra tabhI taka haiM jaba taka beImAnI kA maukA na mile| beimAnI kA maukA milate hI ImAnadArI gadhe ke sira se sIMga kI taraha gAyaba ho jAtI hai| aura to aura aisI patnI bhI khojanA muzkila hai jisane kabhI-na-kabhI apane pati ke jeba meM se cupake se rupaye gAyaba na kiye hoN| karor3apati kI patnI bhI kyoM na ho para usane kabhI-na-kabhI pati kI jeba jarUra sApha kI hogii| Apa batAeM Apa meM se kauna vyakti aisA hai jisane bacapana meM apane pitA kI jeba yA mammI ke parsa meM capake se paise nikAlakara TAphI na khAyI, AisakrIma na khAyI ho| zAyada maiMne bhI kabhI-na-kabhI bacapana meM aisA kiyA hI hogaa| jinhoMne bar3I coriyA~ kI ve udyogapati kahalAne lge| jinhoMne choTI-moTI coriyAM kI ve choTe vyApArI bana gaye aura jinheM beImAnI kA maukA bhI na milA ve saba majabUrI meM ImAnadAra bana gaye aura apanI pITha thapa-thapAne lge| hamArI ImAnadArI kI hAlata bar3I dayanIya hai| hamArI maryAdAeM aura mUlya girate jA rahe haiM, na hama bhraSTAcAra ke bhUta se Darate haiM aura na hI caritrahInatA kI cuDaila se| merI bAta Apake mana kA manoraMjana kara degI para maiMne dekhA, eka zahara meM dIvAra para posTara lage the, kAMgresa ko voTa do, bhAjapA ko voTa do, basapA ko voTa do, inhIM cunAvI posTaroM ke nIce eka philmI posTara lagA thA jisa para likhA thA, hama saba cora haiN| 133 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa-raMga se nahIM, aMga-aMga se bole sAdhutA sAdhutA kA artha kevala saMnyAsa meM hI nahIM hai| sAdhutA kevala veza meM nahIM aTakatI haiM, sAdhutA sthAna se bhI nahIM jur3atI hai, sAdhutA jIvana ke aMga-aMga se bole| jahA~-jahA~ lobha kI vRtti jage, kAma-vAsanA kI vRtti jage, ahaMkAra kA nimitta mile aura krodha ke vikAroM kA nimitta mile, vahA~-vahA~ vyakti apane mana para saMyama rakhatA hai to gRhastha hokara bhI sAdhu hai| pati-patnI sAtha jI rahe haiM to bhI unake mana meM saMyama ke prati zraddhA ho / phisalane kA maukA mile taba bhI tuma aDiga khar3e ho to tuma sAdhu banane ke lAyaka ho| dAMta TUTane ke bAda agara cane na khAne kA niyama le liyA to koI khAsa bAta nahIM huii| hA~, dAMta rahate hue yadi kisI cIja ke tyAga kA niyama le liyA to vaha tyAga kahalAtA hai| jaba sAmane nimitta upalabdha hoM, vyavasthAe~ maujUda hoM, isake bAvajUda yadi koI apanA jIvana saMyama aura vivekapUrvaka jIne kA prayAsa karatA hai to vaha sAdhu hai| purAne jamAne meM to loga gRhastha meM bhI pavitratA aura saMyama ko barakarAra rakhate the aura Aja to zAyada sAdhu bhI utanI nirmalatA se nahIM jI pAte hoNge| Apane vijaya aura vijayA ke jIvanaprasaMga ke bAre zAyada sunA ho| eka kanyA kisI saMta guru ke pAsa khar3I hai aura unake vacanoM se prabhAvita hokara niyama letI hai ki vaha zukla pakSa kI ekama se pUrNimA taka AjIvana brahmacarya kA pAlana kregii| vahIM, kahIM dUsarI jagaha eka yuvaka anya saMta guru ke sAnnidhya meM saMkalpa letA hai ki vaha kRSNa pakSa kI ekama se amAvasyA taka AjIvana brahmacarya kA pAlana kregaa| vidhAtA kA vidhAna, prakRti kA saMyoga ki donoM kA paraspara vivAha ho gyaa| idhara patnI kA vrata ki vaha zukla pakSa meM zIlavrata kA pAlana karegI udhara pati kA niyama ki vaha kRSNa pakSa meM niyama kA pAlana kregaa| jaba donoM ko niyamoM kA patA calA taba patnI ne pati se kahA ki vaha dUsarA vivAha kara le / pati ne bhI patnI ko salAha dI ki vaha dUsarI zAdI kara le| lekina Aja hama unheM namana karate haiM kyoMki donoM sAtha-sAtha rahe para, donoM ne milakara AjIvana apane niyama kI rakSA kI aura ve zIla-ziromaNi ho ge| 134 For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibhAo liyA niyama, diyA vacana liyA huA niyama aura diyA huA vacana marakara bhI nibhAne kI koziza kro| maiM kahanA cAhatA hU~ ki Apa soceM aura dekheM ki Apake jIvana kI kyA maryAdA hai ? Apa dekheM ki Apa apane jIvana meM ina-ina bAtoM ke prati ImAnadAra haiM kyoMki jisa zahara meM Apa jisa pada para haiM vahA~ Apako koI rizvata dene nahIM A rahA hai| Apa isalie ImAnadAra haiM ki koI vyakti Apako galata dhana dene ke liye taiyAra nahIM hai| beImAnI kA maukA mile phira bhI Apa jIvana meM apanI ImAnadArI ko barakarAra rakha sakeM tabhI patA cala sakegA ki vAkaI Apa ImAnadAra haiM / yAda rakheM, Apa rizvata lekara patnI ke hAthoM meM hIre kI cUr3iyA~ pahanA sakate haiN| Apake hAthoM meM isa julma ke kAraNa kabhI hathakar3iyA~ A gayI to kyA kroge| Aja ke yuga meM harizcandra kI kathA vAMcane kI jarUrata nahIM hai, jarUrata to harizcandra ke Adarza ko jIne kI hai| jIvana kI maryAdA lAo, jIvana kA bAMdha banAo, jIvana kI sImAeM banAo ki Apa kahA~, kisa taraha use jiieNge| jIvana ko anAsaktipUrvaka jIne kI vyavasthA banAI jaae| vyakti saMsAra meM rahe, saMsAra kI dhArA meM rahe, saMsAra ke sAtha rahe lekina saMsAra ke sAtha bahe nhiiN| usake mana meM saMyama aura maryAdA ke prati zraddhA ho| use viveka rahe ki vaha saMsAra meM rahakara bhI saMsAra kI dhArA meM anAsakta jIvana jiiegaa| rAta ko dekhe jAne vAle svapna A~kha khulate hI TUTa jAte haiN| dina ke svapna bhI taba TUTa jAte haiM jaba A~kha baMda ho jAtI hai| sapanoM ke saMsAra meM kaisI tRSNA, vAsanA, vilAsitA aura kAmanA ! khaMDoM meM bhI akhaMDatA bhAratIya paramparA meM jIvana jIne kI vyavasthA dI gaI hai| kevala arthopArjana kI vyavasthA nahIM, kevala kAmasevana kI vyavasthA nahIM, kevala duniyAdArI kI vyavasthA nahIM hai balki pUre jIvana kI vyavasthA kI gaI hai| jIvana kA eka bhAga zikSA-dIkSA ke lie, dUsarA bhAga dhanopArjana, parivAra ke pAlana-poSaNa aura baccoM kI paravariza ke lie, jIvana kA tIsare bhAga ghara meM rahate hue bhI anAsakta jIvana jIne ke lie aura cauthA bhAga mukti aura saMnyAsa ke lie hai| itihAsa gavAha hai ki jina samrAToM ne bur3hApe kI 135 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dahalIja para Akara apanI icchA se rAjasiMhAsana kA tyAga karake vanavAsa grahaNa kiyA, unhoMne apane bur3hApe ko sukhI kiyA aura jinhoMne sattA kI lipsA ke calate rAjasiMhAsana kA tyAga nahIM kiyA ve apanI hI saMtAnoM ke dvArA yA to mAre gae yA unhoMne nAnAvidha yaMtraNAe~ bhogiiN| jo bur3hApe kI dahalIja para paha~cakara bhI apanI mukti ko sAdhane kA prayAsa nahIM karatA vaha phira kaba mukti kA prayAsa karegA? __kahate haiM- rAjA dazaratha AIne ke sAmane khar3e apanA ceharA nihAra rahe the| unhoMne dekhA ki unake sira kA eka bAla sapheda ho gayA hai| eka sapheda bAla ko dekhakara dazaratha kI AtmA AMdolita ho gii| ve ranivAsa meM pahu~ce aura bole, 'Aja ke bAda saMsAra meM merI koI anurakti aura Asakti nahIM rhegii|' rAniyA~ cauMka gaI aura bolI 'Aja yaha kyA ho gayA? Apake mana meM acAnaka vairAgya kaise jaga gayA?' dazaratha ne kahA - 'dekho mere sira kA eka bAla sapheda ho gayA hai| aba jIvana ko mukti kI ora le jAne kI velA A gaI hai|' dazaratha ne sira meM eka sapheda bAla dekhA aura vairAgya jaga gyaa| jarA AIne meM Apa apanA ceharA dekheN| kaiyoM ke sAre bAla sapheda ho gae haiM, phira bhI vahI Asakti aura anurakti banI huI hai| vyakti svayaM ko pakar3e, svayaM meM utare, svayaM meM jiie| bAhara kI Asakti aura anurakti ke bajAya vyakti svayaM meM utarakara jiie| yaha sArA saMsAra, yaha sArI duniyA banI-banAyI baMdhana kI mAyA hai| vyakti ne svayaM baMdhana bA~dhe haiM aura svayaM hI Asakta ho rahA hai| koI kisI ko bA~dhatA nahIM hai, hama hI jAnabUjhakara ba~dhe aura jur3e haiN| rijarvezana kucha pala kA Apako kisI gaMtavya sthAna para jAnA hai aura Apane rijarvezana karA rakhA hai| niyata samaya para Apa sTezana pahu~ce, Trena meM savAra hue para Dibbe meM Apane dekhA ki ApakI rijarva sITa para koI dUsarA baiThA huA hai| Apa usase kahate haiM, 'uTho bhAI, yaha merI sITa hai|' vaha bholA-bhAlA AdamI dUsarI jagaha para baiTha jAtA hai| Apa apane gaMtavya para pahuMcakara utarane lagate haiM ki tabhI pIche se AvAja AtI hai, 'ruko!' Apa pIche 136 For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mur3akara dekhate haiM ki yaha vahI vyakti hai jise Apane sITa se uThAyA thA / Apa pUchate haiM - 'kyoM ?' vaha kahatA hai, 'apanI sITa to lete jAo, tuma kaha rahe the nA, ki yaha sITa merI hai / ' yAda rakheM jiMdagI meM kI gaI sArI vyavasthAe~ rijarvezana kI taraha haiM, kisI kA ATha ghaMTe kA rijarvezana aura kisI kA caubIsa ghaMTe kA / kucha mahIne aura kucha varSoM ke rijarvezana para hama cala rahe haiN| mAlUma hai, jisa Trena meM baiThe ho vaha chor3anI hai, jisa Dibbe meM baiThe ho usameM se utaranA hai aura jisa sITa para baiThe ho usake moha kA tyAga karanA hai, phira Asakti kaisI ? calatI cakkI dekha kara diyA kabIra roya / do pATana ke bIca meM, sAbuta bacA na koya // saMsAra kI cakkI meM hara koI pisatA jA rahA hai / Apa jAnate haiM ki cakkI meM bhI kucha gehUM ke dAne binA pIse raha jAte haiM / Akhira kyoM ? kyoMki ve kIla ke AsapAsa raha jAte haiM / isI taraha jisane saMyama, maryAdA, viveka kI kIla kA sahArA pakar3A hai, ve saMsAra kI cakkI meM pisakara bhI akhaMDa rahate haiM bAkI to gaye cakkI meM aura ATA bana gae pisakara / Aie, aba hama dekhate haiM hamAre jIvana kI kyA maryAdA hai, jinheM hama saralatA se jI sakate haiN| eka to vaha hotA hai jo dina bhara rAma-rAma japatA hai aura dUsarA vaha hai jo rAma kI maryAdAoM ko jItA hai| jaba tuma rAma se pUchoge ki ina donoM meM se kauna unheM priya hai to ni:saMdeha ve maryAdAoM ko jIne vAle kA hI nAma leNge| mahAvIra kI pUjA karane vAlA mahAvIra ko kitanA pAegA patA nahIM, lekina unake Adarza aura naitika niyamoM ko jIne vAlA mahAvIra ke pAsa hI rahatA hai / jAneM kama, jieM jyAdA maryAdAoM se jur3I jIvana kI bAteM prAya: hara vyakti jAnatA hai / vaha jAnatA hai ki kyA apanAyA jAnA cAhie aura kyA chor3A jAnA cAhie, lekina pramAda yA Adatavaza hama apane saMyama aura viveka ko najaraaMdAja karate rahate haiM / sabhI jAnate haiM ki dUsare ko nahIM satAnA caahie| rizvata nahIM lenA cAhie aura galata dRSTi nahIM DAlanI cAhie / I 137 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bure kAma karane vAle bhI jAnate haiM ki ye kAma nahIM karane cAhie, phira bhI vaha jAnabUjhakara anajAna banane kI koziza karatA hai| isalie maiM nivedana kara rahA hU~ ki jAnabUjhakara anajAna banane kI bajAya jJAta satya ko jIvana meM jIne kA prayAsa karanA caahie| hameM isa bAta kI khuzI nahIM hai ki yahA~ itane hajAra AdamI satsaMga suna rahe haiM / satsaMga ko sunakara logoM kA jIvana badala rahA hai, jIvanazailI badala rahI hai| vyakti kisI bhI galata kAma ko karane se pahale eka bAra soca rahA hai| vyakti eka bAra bhItara kA snAna kare, gaMgA ko utArane jaisA apane bhItara bhAgIrathI prayAsa kare tAki vaha apane antarmana ko bhI nirmala va pavitra kara ske| aMdara utareM, kareM rUpAMtaraNa hajAroM hajAra saMtoM ko sunane kA kyA lAbha agara jIvana meM rUpAMtaraNa ghaTita na ho ! mujhe yAda hai, eka bUr3he bujurga roja kisI saMta ke satsaMga meM jAyA karate the, bhale hI vahA~ jAkara ve jhapakiyA~ hI lete hoM, para satsaMga meM jAte roja the| unakI icchA thI ki unakA beTA bhI unake sAtha satsaMga meM calA kre| ve roja apane beTe se Agraha karate aura kahate 'beTe, eka bAra to calo, vahA~ dekho to hajAroM loga Ate haiM / eka dina to pravacana sunane clo|' pitA ke bahuta Agraha karane para antataH eka dina beTA calA hI aayaa| vahA~ usane saMta kI vANI sunii| dayA, karuNA, prema para saMta udbodhana de rahe the| ve samajhA rahe the ki koI ghara ke daravAje para A jAe to use bhUkhA mata lauTAo, bhojana de do, kucha khAne ko de do| isa taraha ve dayA-dAna kI bAteM batA rahe the| usa yuvaka ne saba sunaa| agale dina kI bAta hai| beTA dukAna para baiThA thA aura dAdAjI satsaMga sunane cale gae the| jaba ve satsaMga se dukAna kI ora lauTe to dekhA ki beTA dukAna meM baiThA hai aura bAhara javAra kI borI khulI rakhI hai jisako gAya bar3e maje se khA rahI thii| itane meM pitAjI pahu~ce aura cillAne lage, 'are buddha, tU dekhatA nahIM hai, bAhara gAya dhAna khA rahI hai aura tU ArAma se baiThA hai|' usane kahA - 'pitAjI, kala hI to saMtapravara ne kahA thA ki ghara para koI bhUkhA, dIna-du:khI A jAe to use 138 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana denA caahie| ThIka hai, dasa rupaye kA dhAna khA bhI legI to kyA pharka par3egA? pitAjI ne kahA - 'are beTA, eka dina pravacana sunane gayA usameM yaha hAlata ! are, tU isI taraha karatA rahA to hamArA divAlA hI nikala jaaegaa| ye saMtoM kI bAteM sunane ke liye hotI haiM, jIne ke liye nhiiN| agara terI taraha maiM bhI saMtoM kI bAtoM ko jIvana meM lAgU karanA zurU kara detA to abhI taka kahA~ pahu~ca jAtA! vyakti manovinoda ke liye sunanA pasaMda karatA hai| vaha apane mana ke rUpAntaraNa ke liye sunanA kahA~ pasaMda karatA hai ! maiM jo jIvana kI maryAdAoM kI bAteM kaha rahA hU~ ve manovinoda ke liye na hoM, mana ke rUpAntaraNa ke lie hoM, jIvana ko badalane ke lie hoN| kareM varaNa, nirmala AcaraNa maryAdA ke sambandha meM jo pahalI bAta kaha rahA hU~ vaha hai - 'AcaraNa kI mryaadaa|' vyakti kA AcaraNa nirmala honA cAhie / apanA AcaraNa aisA rakho ki tumheM to garva ho hI tumhArI Ane vAlI pIr3hI bhI garvonnata ho ske| apane dvArA aisA AcaraNa kabhI na karo ki tumheM bhI mu~ha chupAnA par3e aura tumhArI saMtAnoM ko bhI auroM ke sAmane zarmindA honA pdd'e| aisA kAma kabhI na karo jise karate vakta tumhArI antarAtmA tumheM kahe ki yaha kAma mata kro| AcaraNa kI maryAdA ho ki isa sImA se usa sImA taka jIvana jiieNge| prabhAvanA naitika AcaraNa kI __ AcaraNa kI maryAdA meM pahalI hai - 'rahana-sahana kI mryaadaa|' jarA dekha leM ki pahanAvA kahIM jyAdA bhar3akAU to nahIM ho rahA hai| kahIM pahanAvA aisA to nahIM hai ki ApakA pahanAvA hI Apake prati galata najariyA banA rahA ho| ___ phaizana ke nAma para Ajakala pahanAvA itanA bigar3a gayA hai ki pUchiye mt| hama pAzcAtya jagata se kevala unakA pahanAvA sIkha rahe haiN| lekina unake ImAna aura satya ko nahIM sIkha rahe haiN| jo sIkha rahe haiM usase deza garta meM jA rahA hai| choTe nagara aura zahara chor3a bhI diye jAe~ to mahAnagaroM kA pahanAvA itanA vikRta ho gayA hai ki vahA~ ke loga vastroM ke 139 For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma para Tukar3e lapeTe hue najara Ate haiN| Upara ke kapar3e nIce A rahe haiM aura nIce ke kapar3e Upara car3hate jA rahe haiN| Apake apane zauka ho sakate haiM, icchAe~ aura bhAvanAe~ bhI ho sakatI haiM lekina hara parivAra aura samAja kI bhI apanI maryAdAeM hotI haiN| apane zauka, phaizana aura icchAoM ke pIche ghara kI maryAdAoM ko nahIM tor3A jAnA caahie| agara Apa tIvra gati se kAra calA rahe haiM aura sAmane se koI gujara rahA hai| tabhI kAra ke breka phela ho jAe~ to gaMbhIra durghaTanA ho sakatI hai| Apake amaryAdita DhaMga se kAra calAne ke kAraNa kisI kI jAna bhI jA sakatI hai| isI taraha amaryAdita AcaraNa ke sAtha agara Apa apane jIvana ko jI rahe haiM to jAnabUjhakara apane ko bigAr3a rahe haiM, maTiyAmeTa kara rahe haiN| hamAre yahA~ eka zabda AtA hai prabhAvanA' - kyA artha hai isakA? rupaye-paise, nAriyala, laDDU yA anya koI bhI vastu bAMTa denA prabhAvanA nahIM hai| vAstavika prabhAvanA vaha hai jahA~ vyakti hamAre acche cAla-calana, AcAra-vicAra aura vyavahAra se prabhAvita ho jaae| dUsarA vyakti tumhAre nirmala AcaraNa ko dekhakara khuda bhI nirmala AcaraNa se jIne kA saMkalpa kare -- yaha hai prabhAvanA - naitika AcaraNa kI prbhaavnaa| kahakara karavAne kI bajAya svayaM kA udAharaNa prastuta kareM ki dUsare bhI svapreraNA se behatara AcaraNa karane lge| bhASA meM suI ho, magara dhAge vAlI dUsarI maryAdA hai bhASA kii| agara Apa ThIka DhaMga se, salIke se apanI bAta nahIM kaha sakate haiM to kRpayA cupa rhie| eka vyakti cAra varSa kI umra se hI bolanA sIkha jAtA hai lekina vahI cAlIsa sAla taka bolakara bhI cupa rahanA nahIM sIkha paataa| cAra ghaMTe lagAtAra bolanA sarala hotA hai para cAlIsa miniTa mauna rahanA bahuta kaThina lagatA hai| bolanA agara cA~dI hai to cupa rahanA sonA hai| hamAre yahA~ pAMca samitiyoM kA jikra AtA hai jisameM eka hai bhASA smiti| apanI vANI kA vivekapUrvaka upayoga karanA bhI dharma hai| agara Apa aviveka se gAlI-galauja ke sAtha bhASA kA prayoga karate haiM, bhale hI Apa sAmAyika-pUjA hI kyoM na karate hoM, para yaha adharma hai| hA~, agara 140 For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Apa vivekapUrvaka, salIke se bhASA kA uccAraNa kara rahe haiM, vANI kA prayoga kara rahe haiM to yaha bhI dharma hai / vANI meM sUI bhale hI rakheM para usameM dhAgA DAlakara rakho tAki suI kevala cheda hI na kare, vaha Apase dUsare ko jor3akara bhI rkhe| kaba, kahA~ bolanA, kitanA bolanA isakA bhI Apako viveka ho / mahAbhArata kA yuddha na to duHzAsana, na duryodhana, na bhISma, na dhRtarASTra aura na hI yudhiSThira ke kAraNa lar3A gayA balki bhASA samiti kA upayoga na karane ke kAraNa mahAbhArata kA yuddha huA / draupadI ne duryodhana se kahA thA ki aMdhe ke bacce aMdhe hI hote haiM to itanI sI bAta ne duryodhana ke mana ko bigAr3a diyA aura usakA pariNAma draupadI ke cIraharaNa meM badala gyaa| apanI bhASA para aMkuza rkheN| jyAdA bolane se na bolanA hI acchA hotA hai| jyAdA bolane vAlA kabhI pha~sa bhI sakatA hai, lekina kama bolane vAlA kaI ulajhanoM se bacA rahatA hai / jyAdA bolane vAle ko 'saoNrI' bhI kahanA par3atA hai lekina kama bolane vAle ko aisI sthiti meM hI nahIM AnA pdd'taa| jaba jarUrata ho taba apanI vANI kA upayoga kareM anyathA mauna rahanA sarvAdhika lAbhakArI hai| I kisI se bAta kareM to majAka ur3Ate hue nahIM kareM balki salIke ke sAtha, sabhyatA, viveka aura ziSTatA ke sAtha | hamArI bhASA ziSTa, iSTa aura miSTa ho / bhASA pavitra aura nirmala ho / vyaMgyAtmakatA se dUra rahane vAlI hamArI bhASA sarala aura sahaja ho / kaTAkSa nahIM, miThAsa ho aksara aisA hotA hai ki hama anAyAsa kisI avasara para binA soce-samajhe kucha bola dete haiM, jisa para bAda meM hameM Atma-glAni hotI hai aura pachatAne ke sivA kucha nahIM raha jaataa| hamArI yaha koziza rahanI cAhiye ki hamAre saMvAda aise hoM jo dUsaroM ko coTa na phuNcaaeN| kaTAkSa kI bajAya saMyama kI bhASA kA prayoga kreN| agara viparIta vAtAvaraNa meM thor3A-sA mauna rahane kA abhyAsa rakheM, to Apake hita meM hogaa| mauna rahanA duSkara to hai, para yaha eka taraha kI daivIya anubhUti detA hai / 141 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAna-pAna kI maryAdA tIsarI maryAdA hai| kaba kitanA khAnA, Apa isakA bhI viveka rkheN| jitanI bhUkha ho usase kama khAe~ lekina yaha bhI dekheM ki kyA khA rahe haiM ? viveka rakheM ki kitanI sImA taka khAnA hai? eka, do, tIna, cAra yA aura adhika kitanI bAra? yA dina bhara hI ma~ha cala rahA hai| niyama se khAyeM - subaha halkA nAztA leM, dopahara meM khAnA khAe~ phira eka bAra aura halkA-phulkA nAztA kara sakate haiM aura aMta meM zAma ko khAnA leN| mere khayAla se itanA paryApta hai| agara Apa dina meM cAra hI bAra khAne kI maryAdA rakheMge to sar3aka para calate hue samose kI gaMdha Apako lalacAyegI nhiiN| mAnA ki miThAI muphta kI hai lekina peTa to ApakA apanA hai| kaidI haiM yA netA? indriyoM kA upayoga karo, lekina sNympuurvk| yaha dekha lo ki tuma indriyoM ke anusAra calate ho yA indriyA~ tumhAre anusAra cala rahI haiN| mujhe yAda hai - eka vyakti ke Asa-pAsa pAMca pulisavAle cala rahe the| kisI bacce ne yaha dRzya dekhakara apane pitA se pUchA, 'pitAjI, yaha AdamI jo pulisa vAloM ke sAtha jA rahA hai, yaha kauna hai ?' pitA ne kahA - 'yaha netA hai|''to netA vaha hotA hai jisake sAtha pAMca pulisa vAle hote haiM,' bacce ne kahA, 'ThIka hai,' baccA samajha gyaa| thor3I dera bAda bacce ne dekhA ki eka anya AdamI ke sAtha bhI pAMca pulisa vAle cala rahe the| bacce ne pitA se pachA, 'kyA yaha bhI netA hai?' pitA ne kahA, 'nahIM, yaha netA nahIM hai, yaha to cora hai cor|' 'samajha gayA jinake sAtha pAMca pulisa vAle hote haiM ve cora hote haiM', bacce ne kahA, para maiM yaha bAta nahIM samajha sakA ki pahale vAlA netA aura yaha dUsarA cora kaise huA?' taba pitA ne kahA, 'yahI to jIvana hai| pahale vAle kI sevA meM usake adhIna pAMca pulisa vAle cala rahe the aura yaha dUsarA vAlA pulisa ke adhIna cala rahA thaa|' Apa dekha leM ki Izvara ne Apako bhI pAMca pulisa vAle diye haiN| kAna, nAka, A~kha, jIbha aura sparza kA sukha ye pAMca pulisa vAle haiN| agara Apa inake adhIna cala rahe haiM to Apa inake gulAma haiM aura ye pAMca Apake adhIna haiM to Apa netA ho jaaeNge| aba Apa para nirbhara hai ki Apa 142 For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA honA cAhate haiM, kaidI yA netA? jIbha kA saMyama na rakhane ke kAraNa machalI kAMTe meM pha~satI hai| A~kha kA saMyama na rakha pAne ke kAraNa pataMgA dIpaka meM jala kara maratA hai| zarIra para saMyama na rakha pAne ke kAraNa hAthI gaDDhe meM jAkara giratA hai| nAka kA saMyama na rakha pAne ke kAraNa bhaMvarA phUla meM baMda hone ko majabUra hotA hai aura kAna kA saMyama na rakha pAne ke kAraNa hiraNa jAla meM pha~sa jAyA karatA hai| ye eka-eka prANI eka-eka indriya ke asaMyama se pha~sate haiM lekina jo manuSya pAMcoM hI indriyoM meM ulajhA huA hai, usakA kyA hAla hogA? pratyeka mAnava ko cAhiye ki vaha apanI indriyoM para maryAdA kA aMkuza avazya rkhe| hama khAeM, pIeM, uThe baiTheM, cale phireM kucha bhI kareM para saMyama kI maryAdA kA sAtha rahanA zreSTha hai| khAo pio chako mata, bolo cAlo bako mata, dekho bhAlo tako mata aura cAlo phiro thako mt| saMyama kI maryAdA baMdhana nahIM apitu nirmala aura vyavasthita jIne kI zailI hai| niraMkuza jIvana vyartha hai| maryAdA cAhe rAma ke yuga meM ho yA Aja, ise jo bhI jiye maryAdA puruSottama vahI hai| 143 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka mahala je-3/16, dariyAgaMja, naI dillI - 110002 23276539, 23272783, 23272784 Fax: 011-2360518 E-mail: info@pustakmahal.com website: www.pustakmahal.com hiMdI kaiTalaoNga 2012 k dennes DoordarPR Imamragirgava maraGullia gapaMDaiksa spIkiMga mAliza Ema Rear TUDRA daiities kAsa raipiDaiksa iMgaliza spIkiMga korsa aMgrejI bolacAla sIkhane kA ekamAtra sorsa raipiDaiksa iMgaliza spIkiMga korsa kaoNnveMTa stara kI zuddha va pharrATedAra aMgrejI sikhalAne vAlI aisI pustaka, jo bhArata ke kone-kone meM phailI, jise hara bhASA ke logoM ne pasaMda kiyA tathA samAja ke hara varga ne apnaayaa| ApakI mAtRbhASA koI bhI ho, Apa 60 divasIya korsa ke mAdhyama se dhArApravAha aMgrejI sIkha sakate haiN| 60 pAThoM vAlI yaha pustaka 60 dinoM meM Apako itanI aMgrejI sikhA degI ki Apa binA kisI parezAnI ke apanI bAta aMgrejI meM kaha skeNge| aba taka yaha hamezA pustaka 10 karor3a logoM ke hAthoM meM pahuMca cukI hai| sarvAdhika bikane eka-eka pustaka ko kama-se-kama 10 pAThakoM ne paDhA vAlI pustaka hogaa| yaha kitAba itanI lokapriya kyoM haiM? * isalie ki pustaka sarala paddhati meM likhI gaI hai| * ise apanA kara pAThakoM ke mana se aMgrejI bolane kA 6 bhASAoM meM prakAzitaH pratyeka meM bar3e Dara bilkula gAyaba ho jAtA hai aura ve aMgrejI DeMdI, gujarAtI, telugu, tamila, marAThI, baMgalA, sAija ke 400 se adhika pRSTha isa taraha bolane lagate haiM, mAno vaha unakI kannar3a, nepAlI, malayAlama, ur3iyA, mUlyaH 180/- pratyeka mAtRbhASA ho| urdU, (sIDI sahita) asamiyA, arabI, DAkakharcaH 30 se 40/- rupaye prati pustaka atirikta * vAkya racanA, vyAkaraNa, sahI uccAraNa sabhI kucha "jAbI, siMhalI, phaarsii| sikhAne vAlI pustk| baiMaTaka aMgrejI bolane prabhAvIva sarala korsa fepidex CERand FREE Rs.98/each Rapidex Self Letter Drafting Course Dic Gobtal Rapidex Language Learning Series A 12-Volume series teaching you 6 Regional Languages through Hindi & vice versa About 250 Big size pages in each volume Hindi Learning Courses Rapidex LANGUAGE LEARMING SERIES hrough Regional Languages fapidex LANGAJABA LEARNING SERIES Tamil-Hindi (with CD) Rapidex LANGUAGE LEARNING SERIES Kannada-Hindi (with CD) Telugu-Hindi (with CD) Rapidlex LANGUAGE LEARNING SERIES Rapider LAGULASE LEARING SERIES Bangla-Hindi Rapidex LANGUASS 11AMINO SEMES Malayalam-Hindi hindI-bAMglA Regional Language Learning larniMga korsa Courses through Hindi HINDI-BANGLA Hindi-Tamil (with CD) Hindi-Kannada (with CD) Hindi-Telugu (with CD) Hindi-Bangla Hindi-Malayalam Hindi-Gujarati With CD Also available price Rs.160/ Malayalam-Arabic irii -buNlaa Rapidex Dictionary Spotten Mroratee Rapidex SELF LETTER DRAFTING COURSE LARNING COURSE SELF LETTER DRAFTING COURSE Instant Lotter Producer Rapidex(r) Dictionary of Spoken Words Big size Pages: 376 Price: Rs. 195/- (with CD) Rapider each DAkakharcaH 30 se 40%bna|rupae pustaka atirikta Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMpyUTara / sAiMsa / gemsa cilDansa 75.ge / Children's Knowledge Bank naoNlija baiMka 2 150/bar3A AkAra, pR. 96 ROO 1017 bacAyA khaNDoM kA raMgIna sasa -700/- kI jagaha 3599/- AkarSaka giphTa paika mgiidaa| 500/ yo base hotA hai Four Volumes Over 800 Pages, Over 900 Illustrations, 890 Articles Available in Hindi & English 150 bar3A AkAra, pR. 192 kaMpyUTara/pA~pulara sAiMsa/ maijika Google facebook twitter orkut rAmAmArA progrAmiMga 101 mejika Tiksa Linkedin milAta sozala mIDiyA Sciet al(120/ 40/ 680 (250/bar3A AkAra, pR. 412 bar3A AkAra, pR. 48 DimAI AkAra, pR. 152 DimAI AkAra, pR. 144 bar3A AkAra, pR. 112 aMgrejI meM bhI upalabdha 5jika 10 SUSDUCE esTAla 2010 1000 sADamA gaNita ke khela 26RONM (96/DimAI AkAra, pR. 160 (140/DimAI AkAra, pR. 192 100/DimAI AkAra, pR. 168 60/DimAI AkAra, pR. 112 253 pUrNatayA raMgIna, pR. 112 aMgrejI meM bhI upalabdha TyUToriyala sI.DI. muphta! pUrNatayA raMgIna For Personal & Private Use Only DAkakharcaH 30 se 40/- rupae pustaka atirikta Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa/aMka zAstra/vAstu/bhavana nirmANa /3\ caka phalita jyotiSa vRhada hastarekhA zAstra aMka kaMDalinI SRIESogaroo pherA rIDiMga jyotiSa 71 96/ 80/ 108/ (68/DimAI AkAra, pR. 160 80/DimAI AkAra, pR. 200 DimAI AkAra, pR. 144 80/DimAI AkAra, pR. 144 aMgrejI meM bhI upalabdha DimAI AkAra, pR. 176 DimAI AkAra, pR. 364 aMgrejI meM bhI upalabdha bhavana nirmANa hindI adhyayana phalita jyotiSa reDIrekanara vastuniSTha hindI vAstu zAstrAnAmAra vajanmANa sudara, majabUta, bAstupUrNa evaM kama varSa meM bhavana nimoNa kaise kareM sarakArI saMsthAnoM meM TippaNI vimA jyoti ke sarvajAnie apanA 80/ 75/ 180/ 196/ (175/ DimAI AkAra, pR. 216 bar3A AkAra, pR. 188 bar3A AkAra, pR. 156 DimAI AkAra bar3A AkAra vAgha evaM saMgIta upayogI kalAeM giTAra sAkhiya sitAra sIkhie hAramoniyama HIP daMgaliTA-hindI calaTAraga Uds hoTaliMga Triksa sTaMTsa phUla yora phreMDsa phigara DraoNiMga UAN120/bar3A AkAra, pR. 172 15rama DimAI AkAra, pR. 128 aMgrejI meM bhI upalabdha pUrNatayA raMgIna nAgalina GUJIRAT baiMjo kaise banAeM AA -120/ kAlna bar3A AkAra, pR. 116 aMgrejI meM bhI upalabdha mUlya : 60/- se 100/- pratyeka sabhI pustakeM bar3e AkAra meM jIva 120/ 60/DimAI AkAra, pR. 176 aMgrejI meM bhI upalabdha, pUrNatayA raMgIna DimAI AkAra, pR. 88 lion international DAkakharcaH 30 se 40/- rupae pustaka atirikta Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthya/ilAja/cikitsA paddhatiyAM dhana ke saMpUrNa jUDo karATe bImAriyoM kI jar3a 1000 Ayurvedika gharelU nuskhe prAkRtika cikitmA elopaithI hai yejasara jahAM hAmyApathA mfreture mease Promote. LDEAOm.leansing hemmabataa 120/ (96/ 60/ 68/2 DimAI AkAra, pR. 120 DimAI AkAra, pR. 144 DimAI AkAra, pR. 220 DimAI AkAra, pR. 252 DimAI AkAra, pR. 128 aMgrejI meM bhI upalabdha nirAmayA binA davAiyoM ke .. hadaya rogoM kA nidAna Ayurvedika nizA yuvaM cikitsA (sarala poM meM bImAriyoM kA ghara hamArA AdhAnika khAna-pAna SIKADIPUR dhyAna yoga (prAyogika vacana aura vidhi TH (40/ 80/ 90/ pm-68/ DimAI AkAra, pR. 88 DimAI AkAra, pR. 160 DimAI AkAra hArDabAuMDa DimAI AkAra, pR. 112 DimAI AkAra, pR. 128 prabhAvI katyika cikitsA moTApA svAsthya-vardhaka kriyAeM leDIya slIniya ghaTAie bojAtana prANAyAma aurablewaromint So12 30/ pallA bhAga (72 DimAI AkAra, pR. 120 DimAI AkAra, pR. 80 DimAI AkAra, pR. 152 DimAI AkAra, pR. 48 HP80/DimAI AkAra, pR. 116 aMgrejI meM bhI upalabdha DHURKELF-1001 yona homiyopethIkA svayaM cikitsA gharelU cikitsA koza apanA kada homiyopaithI sva-cikitsA koza LARROCHOPRASHARMATHERE-USLI winerandutii beteo 680/ and(96/ 148/ 150/ (165/ bar3A AkAra, pR. 388 DimAI AkAra, pR. 118 DimAI AkAra, pR. 312 DimAI AkAra, pR. 72 bar3A AkAra, pR. 320 aMgrejI meM bhI upalabdha aMgrejI meM bhI upalabdha For Personal & Private Use Only DAkakharcaH 30 se 40/- rupae pustaka atirikta Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-vikAsa vemUri balarAma DazahA E ApakI saphalatA Apake hAtha ciMtA sukhasajie Ananda kI bU vRziyoM ke motI anubhava aura dUradarzitA baoNDI laiMgveja kApanamAhitI samIkamamatA meated th.ambedambandaae. Breaterheempan (60/ -80/ 96 (80/ 68/ DimAI AkAra, pR. 102 DimAI AkAra, pR. 128 DimAI AkAra, pR. 144 DimAI AkAra, pR. 318 DimAI AkAra, pR. 144 jopAdhyAyalacitAmA sAgara jIvana ho toaisA hI citta-zAnti ke srota kabIrake dohe jIvana kI khuzahAlI kA rAja ciMtA, krodha aura tanAva-mukti ke sarala upama kA AinA 100/ (80/ M2/ develsa 60/DimAI AkAra, pR. 144 150/DimAI AkAra pR. 312 DimAI AkAra, pR. 144 DimAI AkAra, pR. 176 DimAI AkAra pR. 88 jieMto aise bharapUra jIvana jIne ke zAzvAta jiAeM nirAma mana ko niyaMtrita kara tanAvamukta kaise raheM lakSya banAe~, puruSArthajagAe~ hADIadibest PradkathA hention bADA lagvaja -100/ 100/ 68/ DimAI AkAra, pR. 136 DimAI AkAra pR. 144 DimAI AkAra pR. 112 DimAI AkAra pR. 112 DimAI AkAra pR. 140 mana ke hAre hA mana ke jIte sadA khuza kaise raheM ahekAra ko kaise jIte sisTama ke Ana-janAtha calI damental mIniDha ora sAvanika -maje meM rahoge tanAva morerA kyoM hotA hai ..aura kele kveM 80/ 68/ 120/ 60/ (68/ DimAI AkAra pR. 144 DimAI AkAra pR. 128 DimAI AkAra pR. 112 DimAI AkAra pR. 128 DimAI AkAra, pR. 160 aMgrejI tathA baMgalA meM bhI upalabdha DAkakharcaH 30 se 40/- rupae pustaka atirikta Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6\ dharma-graMtha yogika kriyAeM mahAzaktiyoM 51 zaktipITha eka yogI keabhaya udabodhana zrImadbhagavad gAtA mRtyu se mulAkAta bhagavAna prava (60/ -100/ 120/DimAI AkAra pR. 216 80/DimAI AkAra pR. 184 (96/DimAI AkAra "60/pR. 120 DimAI AkAra pR. 224 DimAI AkAra pR. 180 danGUNE pahalapahala AdhAra stambha hiMduoM ke dharmagrantha kAvya-mAdhurI hiMdU nAriyoM C on gItopaniSada (80/ (80/ (40/ (80/ najanma namRtyu (60/DimAI AkAra pR. 112 96/DimAI AkAra pR. 240 DimAI AkAra pR. 192 DimAI AkAra pR. 160 DimAI AkAra pR.96 DimAI AkAra pR. 192 avidoM meM kyAha? putrANAma kyA bhAratIya darzanoM makyA dharma AsiradasA hai SEE (80/ (80/ (96/ (80/ (80/DimAI AkAra pR. 160 DimAI AkAra pR. 176 DimAI AkAra pR. 218 DimAI AkAra pR. 216 DimAI AkAra pR. 200 rIti-rivAja mAnyatAeM mRtyu ke bAda tAsAra gItA vADA-gInA rocaka pAne kelyako re kyA? 80/ (20/ (30/ 160/ 130/DimAI AkAra pR. 32 DimAI AkAra pR. 176 DimAI AkAra pR. 64 1. 80 (raMgIna) bar3A AkAra, pR. 248 aMgrejI meM: 250/- raMgIna citra hamAre tyohAra aura mele kreSi-mani tIna bhagavAn ziva dvAdaza jyotirliMga saMta-mahAtmA sacitrAta 150/ bar3A AkAra pR. 160 150/ (120/bar3A AkAra, pR. 136 bar3A AkAra, pR. 144 For Personal & Private Use Only DAkakharcaH 30 se 40/- rupae pustaka atirikta 180/bar3A AkAra, pR. 260 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahilAoM ko samarpita upayogI pustake kAmakAjI mahilAeM puti pali pallI tanAva Uga banAI zikSA preyasI zizumAla oNkadAzila mA 48/ (80/ 120/ 80/ (723 DimAI AkAra, pR. 135 120 DimAI AkAra, pR. 328 DimAI AkAra, pR. 144 DimAI AkAra, pR. 144 DimAI AkAra, pR. 336 DimAI AkAra, pR. 144 udyAna kalA bebI heltha gAiDa paraba haEiR Cons TRENyA (72/ 120/ (75/ 120/ bar3A AkAra, pR. 120 DimAI AkAra, pR. 144 96/bar3A AkAra, pR. 206 aMgrejI meM bhI upalabdha bar3A AkAra, pR. 128 bar3A AkAra, pR. 52 aMgrejI meM bhI upalabdha pAka kalAeM pournal puSpa-vATikA kAryakAra calAhATI paniyA oNsrAyale rAdAda vIrabahAra 120/bar3A AkAra, pR. 100 120/bar3A AkAra 480/ (80/ 80/DimAI AkAra, DimAI AkAra, pR. 100 DimAI AkAra, pR. 104 habala SECSeas eNDa TApA parIkaMcAriyA nArIja kI zelo keyara (80/ (120/bar3A AkAra, pR. 136 aMgrejI meM bhI upalabdha 80/DimAI AkAra, pR. 104 80/DimAI AkAra, pR. 96 80/DimAI AkAra, pR. 88 DimAI AkAra, pR. 104 AsvA aura EASE acAra,paTanI -180/ 80/ 80/ 80/DimAI AkAra, 80/DimAI AkAra, DimAI AkAra, DimAI AkAra, DimAI AkAra, DAkakharcaH 30 se 40.6malrupae pustaka atirikta Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasya romAMca/phana-phaikTsa/ sAmAnya jJAna anasulajha 140 saMtraka evaM zikSApada loka kathAeM saMyogoM kI enarjanma kI 101 saccI ghaTanAeM 104 sAja-nimita Azcarya bhUta pretoM kI rahasyamaya ghaTanA rocaka rahasya 162 ghaTanAeM STAN 80/ 180/DimAI AkAra, pR. 136 80/DimAI AkAra, pR. 112 80/DimAI AkAra, pR. 144 80/DimAI AkAra, pR. 96 -80/DimAI AkAra, pR. 120 DimAI AkAra, pR. 152 rahasyamaya alaukika ghaTanAeM pUrvAdhAma aura vapnoM kI rahasyamaya saccI ghaTanAeM sAhalI bacilo ke joma are bAjAle sa-1500 adabhuta Azcarya ur3ana taztariyoM ke rahasya 80/80/60/80/ 80/- DimAI AkAra, pR. 144 DimAI AkAra, pR. 120 DimAI AkAra, pR. 112 DimAI AkAra, pR. 120 DimAI AkAra, pR. 136 aMgrejI meM bhI upalabdha hAsya-vyaMgya 120/DimAI AkAra, pR. 224 pATatI kaTAkSa rocaka pahAlaya mugAyarA gujale pati-pAnI meM noka rAe musakarAeM aao| aneka zarmA ko haMsAeM rANa 48/ (48/ (48/ (60/ pRSTha: 128 se 144 pratyeka mUlya: 30/ se 40/- pratyeka DAkakharcaH 30 se 4072 rupae pustaka atirikta Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtA, krodha aura tanAva-mukti ke sarala upAya prastuta pustaka 'ciMtA, krodha aura tanAva-mukti ke sarala upAya' meM mana kI ulajhanoM ko parata-dara-parata ughAr3A gayA hai| isameM tanAva, ciMtA, krodha, ahaMkAra, pratizodha aura avasAda jaise mana ke rogoM ko na kevala pakar3ane kI koziza kI gaI hai, apitu yaha kitAba una rogoM kA nidAna bhI karatI hai / isa kitAba kA hara pannA tanAva, ghuTana aura avasAda se ubarane ke lie kisI TaoNnika kA kAma karatA hai| madhura jIvana ke lie Avazyaka hai ki hamArA manomastiSka madhura ho aura manuSya DhoMga se jIne kI bajAya DhaMga se jInA sIkha jaae| jIvana meM tanAva aura ciMtA kI citA jalA denI caahie| ye hamAre zAMti, sukha aura saphalatA ke zatru haiN| mahopAdhyAya zrI lalitaprabha sAgara mahArAja Aja deza ke nAmacIna vicAraka saMtoM meM haiN| prabhAvI vyaktitva, bUMda-bUMda amRtaghulI AvAja, sarala, vinamra aura vizvAsa bhare vyavahAra ke mAlika pUjya gurudeva zrI lalitaprabha maulika ciMtana aura divya jJAna ke dvArA lAkhoM logoM kA jIvana rUpAMtaraNa kara rahe haiN| unake ojasvI pravacana hameM uttama vyakti banane kI samajha dete haiN| apanI prabhAvI pravacana zailI ke lie deza bhara ke hara kauma-paMtha-paramparA meM lokapriya isa AtmayogI saMta kA zAMta ceharA, sahaja bholApana aura romaroma se chalakane vAlI madhura muskAna inakI jJAna sampadA se bhI jyAdA prabhAvI hai| 00-00 Self help/stress Management IS BN10:81-223-0960-7 ISBN 978-81-223-0960-7 | < 100: MIT pustaka mahala Rs 100/ pustakamahala dillI muMbaI baMgalora paTanA haidarAbAda www.pustakmahal.com 911788122309607 || For Personal & Private Use Only