Book Title: Pravachansara Piyush Part 3
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
સમસ્ત પદાર્થો સમય લક્ષમાં લીધા બાદ એ દરેક : જડ ભાવે જડ પરિણમે, ચેતન ચેતન ભાવ, પદાર્થનું જે એક સ્વતંત્ર સત્ છે. તે પદાર્થના બધા : કોઈ કોઈ પલટે નહિ છોડી આપ સ્વભાવ. ભેદોમાં વ્યાપેલું છે અર્થાત્ આત્માનું સત્ આત્માના : પરિગ્રહ કદિ મારો બને, તો હું અજીવ બનું ખરે, દ્રવ્યને, આત્માના અનંત ગુણોને અને આત્માની : હું તો ખરે જ્ઞાતા જ તેથી નહિ પરિગ્રહ મુજ બને. બધી પર્યાયોને લાગુ પડે છે. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ :
સમયસાર ગા. ૨૦૮ બધાને એ જ સત્ લાગુ પડે છે. પદાર્થમાં જેટલા :
- જિનાગમ આ પ્રમાણે બે પદાર્થોના અત્યંત કોઈ અતદભાવરૂપ ભેદો છે. તેમાંથી કોઈને જુદુ : ભિન્નપણાને તો દર્શાવે જ છે પરંતુ તે ઉપરાંત તે બે સત્ મળતું નથી. જાદુ સત્ ન હોવાથી તેમને જુદા :
• પદાર્થો કયારેય એક ન થાય એવું પણ દર્શાવે છે. ક્ષેત્રો પણ હોતા નથી.
: એકના અસ્તિત્વનો બીજાના અસ્તિત્વમાં અભાવ નાનિતત્વનય.
: છે. નાસ્તિત્વનય આ સ્વરૂપ સમજાવે છે. અસ્તિત્વના
: પ્રતિપક્ષમાં શૂન્ય અને નાસ્તિત્વ એવા બે શબ્દો આપણે વચનગોચર ભેદોમાં અસ્તિરૂપ ધર્મો :
: વિચારવામાં આવે છે. ત્યાં શૂન્ય તો માત્ર દલીલમાં અને નાસ્તિરૂપ ધર્મોનું સ્વરૂપ સમજયા. ત્યાં જે :
' . જ લાગુ પડે છે. વિશ્વમાં શૂન્યને કયાંય સ્થાન નથી. નાસ્તિરૂપ ધર્મોની વાત લીધી હતી તે બધા અન્ય :
શૂન્યની દલીલ માત્ર સત્ની મજબૂતિ માટે જ છે. દ્રવ્યોના અસાધારણ ધર્મોના પ્રતિપક્ષી ધર્મો હતા. :
તા. : શૂન્ય અભાવરૂપ રહીને વિશ્વને સમય સ્થાપે છે. જેમ કે જીવમાં અરસ-અગંધ-અરૂપી એવા નાસ્તિરૂપ : એવું નાસ્તિત્વનું નથી. જીવમાં પુદ્ગલનું નાસ્તિપણું ધર્મોનું સ્વરૂપ રસ-ગંધ-રૂપ વગેરે જે પુદ્ગલના : છે પરંતુ પુદગલ પોતારૂપે વિશ્વમાં અવશ્ય સ્થાન અસાધારણ ગુણો છે તેના પ્રતિપક્ષી છે. ત્યાં તેમનું : પામે છે. જીવના અસ્તિત્વમાં પુદ્ગલના અસ્તિત્વનો પ્રતિપક્ષપણું મર્યાદિત છે. અર્થાત્ તેઓ માત્ર : અભાવ અને પુગલના અસ્તિત્વમાં જીવના અસાધારણ ધર્મોના જ પ્રતિપક્ષરૂપે છે. નાસ્તિત્વનય : અસ્તિત્વનો અભાવ છે એવું નાસ્તિત્વનયનું સ્વરૂપ માત્ર એવા વચનગોચર નાસ્તિરૂપ, ધર્મોને જ દર્શાવે : છે. છે એમ નથી.
બે પદાર્થોને ભિન્ન દર્શાવવા હોય ત્યારે સ્વને પદાર્થમાં અનંત ગુણો છે. પદાર્થના વર્ણનમાં ' સત કહીએ અને પરને અસત્ કહીએ. આ રીતે અનંતના બધાના નામ લઈને કથન ન આવે તેથી સત વિશેષણ એક પદાર્થને લાગુ પાડીએ છીએ કોઈને એમ થાય કે આત્મામાં જ્ઞાન, દર્શન વગેરે ; અને અસતુ વિશેષણ અન્ય પદાર્થ માટે વાપરીએ ગુણો છે તેમ તેમાં સ્પર્શ, રસ વગેરે પણ હશે તેમ : છીએ. કારણકે એક પદાર્થના સત્નો બીજામાં તો નથી. અનેકાંત વસ્તુ સ્વરૂપ છે. તેનાં નિત્ય- : અભાવ છે. આ રીતે એકવાર લક્ષમાં લઈને પછી અનિત્ય એવા પરસ્પર વિરોધી દેખાતા ધર્મો • બીજા દ્રવ્યને સરૂપે જ્યારે લક્ષમાં લઈએ ત્યારે તે અવિરોધપણે રહે છે અને વસ્તુને નિપજાવે છે એ : પદાર્થના અસ્તિત્વનો મારા અસ્તિત્વમાં અભાવ છે વાત સાચી છે. પરંતુ ચેતન-જડ એવા વિરોધી ધર્મો : માટે હવે અસત્ લક્ષણ મને પણ લાગુ પડશે. છે કે જે એક પદાર્થમાં કયારેય સાથે રહી ન શકે. આ રીતે વિચારતા દરેક પદાર્થમાં સત્ય-અસત્ એવા ચેતન સ્વભાવી આત્મામાં જો જડ સ્વભાવનો પ્રવેશ * બન્ને લક્ષણો લાગુ પડશે. દરેક પદાર્થ પોતાના થાય તો ચેતન સ્વભાવી આત્માનો નાશ થાય. : અસ્તિત્વથી સમય છે અને પરના અસ્તિત્વથી પ્રવચનસાર - પીયૂષ
૧૬૫
