Book Title: Pravachansara Piyush Part 3
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
સત્ અસત્ અને તત્-અતના બોલ એ પ્રમાણે જ : લક્ષમાં રાખીને જુદી રીતે વિચારીએ. સ્વરૂપ લીધા છે. તે પ્રમાણે અહીં પણ સમજવું રહ્યું. ' અસ્તિત્વ એ પદાર્થની અખંડ સત્તા છે. તેમાં દ્રવ્યઅસ્તિત્વનય આખા પદાર્થના અસ્તિત્વને જ વિષય - ગુણ-પર્યાય તથા ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ એવા જ વિષયો કરે છે એમ લીધા બાદ તે પદાર્થના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ- : આવે છે એવું આપણે જોયતત્ત્વ પ્રજ્ઞાપન અધિકારમાં ભાવ એવા ભેદ વિચારીને તેના પણ અસ્તિત્વનો : લક્ષમાં લીધું. શરૂઆતની ગાથામાં આ ભૂમિકા ભેદરૂપ વિચાર કરવામાં આવે છે. લક્ષમાં રહે કે : રાખીને પછીની ગાથાઓમાં તેમની વચ્ચેના પદાર્થમાં અનંત ગુણો છે તેમાં એક અસ્તિત્વ ગુણ : સંબંધોની વાત પણ લીધી. ત્યાં માત્ર છ ને અલગ છે. તેને વિષય કરનાર જ્ઞાનને અહીં અસ્તિત્વનય : લક્ષમાં લેવા અને બીજે છેડે સ્વરૂપ અસ્તિત્વ લેવું નામ નથી આપ્યું. અહીં તો આખા પદાર્થના : એમ નથી. ત્યાં દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચેના સંબંધો, અસ્તિત્વની વાત લેવામાં આવી છે. જ્ઞાન એવો ભેદ : દ્રવ્ય-પર્યાય, ગુણ-પર્યાય, ઉત્પાદ-વ્યય, ઉત્પાદપાડે છે પરંતુ આને અસ્તિત્વનયનો વિષય કહેવાય : ધ્રુવ, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ વગેરે અનેક પ્રકારના એવો કોઈ અંશ વસ્તુમાં નથી.
: સંબંધોની વાત પણ લીધી છે. ભલે તે બધા વચ્ચેના
• સંબંધને આપણે તાદાત્મ સંબંધ શબ્દ દ્વારા કહીએ એ જ પ્રકારે જેને આપણે નાસ્તિકરૂપ ધર્મો :
પરંતુ ત્યાં કેટલા બધા પ્રકારના નાના મોટા સંબંધો કહ્યા એ તો અન્ય દ્રવ્યના અસાધારણ ધર્મોના : પ્રતિપક્ષી ધર્મો છે અને તે નાસ્તિરૂપ ધર્મનું મર્યાદિત :
: છે એ બધું પણ આપણે ખ્યાલમાં લેવું જરૂરી છે.
: તેથી તો સપ્તભંગીમાં ત્રણને અલગ, બે વચ્ચેના પ્રયોજન છે. જેમકે આત્મામાં અરસ નામનો
: સંબંધો અને ત્રણેની સાથે વાત એમ બધું લેવામાં નાસ્તિરૂપ ધર્મ છે તેનું પ્રયોજન એ છે કે રસ, જે :
• આવે છે. પુગલનો અસાધારણ ગુણ છે તેનો જીવમાં પ્રવેશ ન થવા દે. કારણકે જો તે જીવમાં પ્રવેશ કરી શકે ; અવનવ્યનાય તો જીવના નાશનો પ્રસંગ આવે. પરંતુ નાસ્તિત્વનય :
આચાર્યદેવે પહેલા અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ નય તો પરદ્રવ્યના અસ્તિત્વનો સ્વમાં અભાવ દર્શાવે છે. :
: અને પછી અવક્તવ્યનનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે. ત્યાં માત્ર અસાધારણ ધર્મના નિષેધની વાત નથી. '
* : અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ બન્ને નયો, બન્ને અપેક્ષાઓ, આ રીતે વિચારતા માત્ર નાસ્તિત્વરૂપ ધર્મો જ .
નાસ્તિત્વરૂપ ધમો જ : પદાર્થમાં સાથે જ રહેલી છે. તેમનું વર્ણન ક્રમથી નાસ્તિત્વનય દ્વારા નથી સમજાવવા. તેથી કયારે એક :
જાણી શકાય અને કહી શકાય એ વાત અસ્તિત્વ દ્રવ્યની વાત છે અને ક્યારે બે પદાર્થ વચ્ચેના :
: નાસ્તિત્વનયમાં લેવામાં આવી છે. અહીં કહે છે કે સંબંધની વાત છે એનો ખ્યાલ શ્રોતાને રહેવો જરૂરી : એ બન્ને અપેક્ષાઓ સાથે કહી ન શકાય માટે તેને છે. વળી તે બે વચ્ચે કઈ રીતે સંબંધ સમજાવવા
બા : અવક્તવ્ય કહ્યું છે. આ રીતે અવક્તવ્યનો ચોથો માગે છે તે પણ જાણવું જરૂરી થઈ જાય છે. આ :
• ભેદ સમજાવ્યો છે. આ રીતે વિચારતા અસ્તિ અને રીતે વિચારતા વસ્તુમાં નાસ્તિનયના વિષયરૂપ પણ
: નાસ્તિ બે જ અપેક્ષાઓ આવી. તેના સાત ભેદ ન કોઈ અંશ નથી. જો આવું જ વસ્તુનું સ્વરૂપ છે તો
: થઈ શકે. બને કથન ક્રમપૂર્વક કરી શકાય. અને પછી અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ નયનો વિષય વસ્તુમાં કયા : એકી સાથે ન કહી શકાય એમ કરીને ચાર ભેદ ખતવવો?
• લીધા પરંતુ પછીના ત્રણ ભેદને આ રીતે સમજાવી હવે આ જ પ્રશ્નનો જવાબ એક પદાર્થને જ : નશકાય. તેથી અવક્તવ્યમાં સર્વથા વચન અગોચર ૧૬૮
ચરણાનુયોગસૂચક ચૂલિકા
