________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૭
ગીતામાં કર્મયોગનું રહસ્ય સમજાવતાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહે પ્રવચન આપવાનું હતું ત્યારે તેઓ વ્યાખ્યાનખંડ તરફ રવાના થયા, છે – ‘યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્' – “કર્મની કુશળતા જ યોગ છે.” આ પણ પાછા વળ્યા અને દિવાનખાનામાં આવી અરીસામાં પોતાનો યોગ આધુનિક માનવ માટે મહત્વનો છે, કારણકે આમાં કર્મનો ચહેરો જોયો, ફરી વ્યાખ્યાન ખંડ તરફ ગયા ફરી પાછા વળ્યા, આવું ત્યાગ કરવાનો નથી પણ કર્મને પૂજામાં પરિણત કરવાનો છે. કેટલીક વાર થયું. યજમાન મહિલા ભક્તને સમજાયું નહિ કે
આધુનિક માનવ પાસે સમયનો અભાવ છે, કર્તવ્ય કર્મોને સ્વામીજી કેમ આવું કરી રહ્યા હતા. તેઓ અચરજ પામ્યા જ્યારે ત્યાગવાનો તેની પાસે ઉપાય નથી ત્યારે આ સમન્વયાત્મક યોગ સ્વામીજીએ તેમને કહ્યું કે તેમનું મન દેહાતીત અવસ્થામાં હતું, તેના માટે આશીર્વાદ સ્વરૂપ બની શકે છે. સવાર-સાંજ થોડો સમય વ્યાખ્યાન આપવા માટે મનને નીચે લાવવું આવશ્યક હતું, માટે તેઓ ધ્યાન, પ્રાર્થના અને સ્વાધ્યાય (રાજયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગ) વારંવાર અરીસા સામે જઈ પોતાના મનને દેહ તરફ વાળવાનો પ્રયત્ન માટે ફાળવી સમસ્ત દિવસ ઇશ્વર સમર્પિત બુદ્ધિથી કર્તવ્ય કર્મોનું કરી રહ્યા હતા. કેવી અદ્ભુત દેહાતીત અવસ્થા! નિષ્ઠાપૂર્વક પાલન કરી આ સમન્વયાત્મક યોગનું આચરણ જો સ્વામીજીએ રચેલા વિવિધ સ્તોત્રો અને ગીતો તેમની ભક્તિની આધુનિક માનવ કરે તો તેને અનંત આનંદ અને અનંત જીવન પ્રાપ્ત ઉત્કટતાનું પ્રમાણ છે. તેમણે એકવાર કહ્યું હતું કે તેમના ગુરુદેવ થશે અને દૈનિક જીવનમાં પણ સુખ-શાંતિ પ્રાપ્ત કરી શકશે. શ્રીરામકૃષ્ણ દેવની ચરણરજથી લાખો વિવેકાનંદોનું સર્જન થઈ શકે.
યુગાચાર્ય સ્વામી વિવેકાનંદ યોગાચાર પણ હતા, તેમના જીવનમાં કેવી અદ્ભુત ગુરુભક્તિ! ચારેય યોગોનો સુંદર સમન્વય જોવા મળે છે. ફ્રેંચ મનીષી રોમાં આધુનિક માનવ માટે કર્મયોગ અનિવાર્ય છે, કારણકે અન્નગત રોલાં કહે છે કે સ્વામી વિવેકાનંદજીએ ચાર યોગો રૂપી ચાર ઘોડાઓ પ્રાણ છે, આજીવિકા માટે દરેકને સંઘર્ષ કરવો પડે છે એટલે જ પર એક સાથે સવારી કરી હતી. તેઓ નાનપણથી જ ધ્યાન સિદ્ધ સ્વામી વિવેકાનંદજીએ ચારે યોગના સમન્વયની વાત કરી, પણ હતા. નાનપણમાં મિત્રો સાથે ધ્યાનની રમત રમતી વખતે તેઓ સૌથી વધુ ભાર ‘કર્મયોગ” પર મૂક્યો છે. તેમણે પોતે પણ પોતાનું એટલા ધ્યાન મગ્ન થઈ ગયા હતા કે ભયંકર નાગના આગમનની સમસ્ત જીવન માનવજાતના કલ્યાણાર્થે સમર્પિત કરી દીધું, માત્ર પણ એમને ખબર ન પડી, જ્યારે અન્ય મિત્રો ભયભીત થઈ ભાગી ૩૯ વર્ષની ઉંમરમાં એટલું બધું કાર્ય કર્યું કે તેઓ પોતે કહેતા – “મેં ગયા. ૪ જુલાઈ, ૧૯૦૨ના રોજ માત્ર ૩૯ વર્ષની વયે તેઓ ધ્યાનની આગામી ૧૫૦૦ વર્ષોનું ભાથું આપી દીધું છે. તેમણે આપેલા પાંખો પર સવાર થઈ અનંતની યાત્રાએ ઉપડી ગયા. મૃત્યુ પહેલાંના પ્રવચનો, વાર્તાલાપો વગેરેનું સંકલન “ધ મ્પલીટ વર્ક્સ ઓફ સ્વામી તેમના છેલ્લા શબ્દો જે સેવકને
| વિવેકાનંદ” નામથી નવ ગ્રંથોમાં ઉદ્દેશીને કહેલાં તે હતા- “જાઓ, 'અશાત્ત છો ? અશાત રહેજો.
થયું છે. જેનો ગુજરાતી અનુવાદ હું બોલાવું નહિ ત્યાં સુધી ધ્યાન | અશાન્તિ બધું ડામાડોળ કરી નાખે છે. બધું અસ્તવ્યસ્ત થતું
સ્વામી વિવેકાનંદ ગ્રંથમાળા, દશ કરો.’ તેમને અનેક વાર નિર્વિકલ્પ લાગે છે. અશાન્ત મન ચારેકોર દોડા-દોડી કરાવે છે. મંદિરે જાઉં ? ભાગોમાં ઉપલબ્ધ છે. તેમણે સમાધિની અનુભૂતિ થઈ હતી, ગુરુની શોધ કરું? અધ્યાત્મનું અધ્યયન કરું? ધ્યાનમાં બેસું? નશો શિવજ્ઞાનથી જીવસેવાનો ઉપદેશ માટે જ તેઓ “રાજયોગ' નામના કરું? શું શું કરું? અશાન્તિ કેમ કરી હટાવું? એને કેમ કરી દૂર | આપ્યો એટલું જ નહિ, તેને મૂર્ત ગ્રંથમાં આ ઉચ્ચ અવસ્થાઓનું કરું? શાન્તિ કેમ કરી મેળવવી ?
સ્વરૂપ આપવા માટે ઇ. સ. વર્ણન કરી શક્યા હતા. અમેરિકા | શાન્તિ મેળવવા કાંઈ પણ કરવું એ ખાતર પર દિવેલ રેડવા ૧૮૯૭માં રામકૃષ્ણ મિશન જેવા ભોગપ્રધાન દેશમાં પણ જેવું થાય ! અરે! અશાન્તિમાં વધારો જ થાય ! કાંઈ પણ મેળવવાની | સંસ્થાની સ્થાપના કરી, જેના તેઓ જ્યારે ટ્રેનમાં મુસાફરી
ઇચ્છા, આકાંક્ષા, ધખારો, સરવાળે તો મનને વધુ વિચલિત કરે આજે ૧૯૦ શાખા કેન્દ્રો દેશકરતાં ત્યારે ઘણીવાર સ્થાનમાં છે. જ્યાં છીએ ત્યાંથી એક પગથિયું ઉપર લઈ જવાને બદલે બે
વિદેશમાં કાર્યરત છે. નિમગ્ન હોવાને કારણે છેક છેલ્લા ચાર પગથિયાં નીચે ઢસડી જાય છે. જરાક ચૂક અને ગલોટિયાં
આમ ચારે યોગ પર સ્વામી સ્ટેશન સુધી પહોંચી જતા, પછી | બે-ચાર! ઊંધે માથે પટકાઈ જવાય!
વિવેકાનંદજીએ અદ્ભુત ગ્રંથો શાન્તિની ખોજ એ ભ્રામક દશા છે. શાન્તિ મેળવવાનો કોઈ પાછું આવવું પડતું.
લખ્યા છે એટલું જ નહિ, તેનું પણ પ્રયાસ અશાન્તિમાં વધારો કરે! જ્ઞાનયોગ'ના ગ્રંથમાં તેમણે
આચરણ પણ કરી બતાવ્યું છે, | ઉપાય માત્ર એક જ છે. સચોટ અને કામયાબ ઉપાય છે. કહો માયા વિશે જે અભુત પ્રવચનો કે, એકમાત્ર ઉપાય છે : અશાન્તિથી બચવું હોય તો અશાન્ત રહેવું
માટે જ તેઓ માત્ર યુગાચાર્ય આપ્યા છે, તે તેમની જ્ઞાનની એ એકમાત્ર ઉપાય છે. અશાન્તિનો સ્વીકાર એ શાન્ત થવાનું પ્રથમ
નહિ, યોગાચાર્ય પણ છે. ઉચ્ચ અવસ્થાનો પુરાવો છે. પગલું છે ! એ જ છેલ્લું પગલું છે !
* * * એકવાર અમેરિકામાં એક સ્થળે
પરમેશ બાપાલાલ શાહ
nikhileswarananda@gmail.com
