________________
જુલાઈ, ૨૦૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
૩૧
'જૈન પરંપરાના પુનરુધ્ધારકો-૫ વિધાપ્રેમી શેઠ અમૃતલાલ કાળીદાસ દોશી
'T આચાર્યશ્રી વાત્સલ્યદીપસૂરીશ્વરજી
ધનપતિ અને વિદ્યાપતિ શેઠ અમૃતલાલ કાળીદાસ દોશીનું જીવન ૨૮ વર્ષના સંચાલન કાળ દરમિયાન તેમણે માતબર અને મૂલ્યવાન એટલે પારિજાતની પરિમલ!
૨૭ ગ્રંથો પ્રગટ કરાવ્યા છે અને આ તમામ ગ્રંથો તેમની યશકલગી શેઠ અમૃતલાલ કાળીદાસ દોશી સંઘર્ષ ખેડીને ધનપતિ થયા. સમાન છે. શૂન્યમાંથી સર્જન કર્યું. કિન્તુ એમનો આત્મા સદાય વિદ્યાક્ષેત્ર તરફ “નમસ્કાર સ્વાધ્યાય' એ તેમના સખત પરિશ્રમનું પુષ્પ છે. આ આકર્ષિત રહ્યો. જે ધન કમાયા તેમાંથી અનેક ક્ષેત્રોમાં ઉદાર હાથે ગ્રંથના સંપાદન માટે તેઓ સ્વયં પૂજ્ય તત્વાનંદ વિજયજી મહારાજ દાન આપ્યું. મુંબઈના ઇર્ષા એરિયામાં પોતાના બંગલાની બાજુમાં સાથે જામનગરમાં એક મહિનો રોકાયા. દેશભરના ભંડારોમાંથી જિનમંદિરનું નિર્માણ કર્યું. પોતાના વતનમાં અનેક કૉલેજો ઊભી અને વિદેશથી અનેક હસ્તપ્રતો મેળવી. તે સમયે ઝેરોક્સ નહોતું કરી. મુંબઈ ભારતીય વિદ્યાભવનમાં માતબર દાન આપ્યું. ભિન્ન એટલે ફોટોસ્ટેટ કોપી કઢાવી. શુદ્ધ પાઠ તૈયાર કરાવ્યો. પોતે રોજના ભિન્ન ક્ષેત્રમાં દાન આપવા માટે અનેક ટ્રસ્ટો ખડા કર્યા. સાતથી આઠ કલાક જમીન પર બેસીને મહેનત કરી અને જ્યારે આ
શેઠ અમૃતલાલ ખૂબ કમાયા પણ તેમનો અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત ગ્રંથ પ્રગટ થયો ત્યારે પૂજ્ય ધર્મસૂરિ મહારાજે કહ્યું કે, નમસ્કાર ભાષાનો અભ્યાસ પાકો હતો. તેમનું મન સંશોધન માટે તડપતું મહામંત્ર વિષે સ્તોત્ર અને મંત્ર અને મંત્ર અને ચિત્રોથી સભર આવો હતું. તેઓ પૂજ્ય સાગરજી મહારાજ, પૂજ્ય ભદ્ર કરવિજયજી ગ્રંથ તૈયાર કરવા માટે અપૂર્વ ભક્તિ જોઈએ. મહારાજ, પૂજ્ય પુણ્યવિજયજી મહારાજ, પૂજ્ય ધૂરંધરવિજયજી શેઠ અમૃતલાલ દોશીએ ‘લોગસ્સ સૂત્ર” તથા ‘યોગશાસ્ત્ર અષ્ટ મહારાજ, પજ્ય જંબુવિજયજી મહારાજ વગેરેના ચરણોમાં બેસીને પ્રકરણ’ વિષે પણ માતબર ગ્રંથો આપ્યા છે. “સૂરિ કલ્પ સમુચ્ચય' હસ્તપ્રત ઉકેલવા માટે અને તેને ઊંડાણથી સમજવા માટે મથ્યા. પણ તેમનો મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ છે. એમ કહેવાય છે કે ભગવાન મુનિ શ્રી તત્વાનંદ વિજયજીનો ગાઢ સંપર્ક થયો.
ઋષભદેવની આજ્ઞાથી પ્રથમ ગણધર શ્રી પુંડરિક સ્વામીએ સાહિત્યના કામ માટે તેમણે પોતાના બંગલાની બાજુમાં “જૈન સૂરિમંત્રની રચના કરેલી અને ત્યાર પછી ભગવાન મહાવીરની સાહિત્ય વિકાસ મંડળ' નામની સંસ્થાની સ્થાપના કરી. વિશાળ આજ્ઞાથી ગણધર ગૌતમ સ્વામીએ તેની ફરી રચના કરેલી. આ ગ્રંથ ગ્રંથાલય ખડું કર્યું. સંશોધનની દિશામાં પગ માંડીને શ્રેષ્ઠગ્રંથો પ્રગટ સૂરિમંત્રના અધિકારી વિદ્વાનો માટે જ છે. પણ તેમાં જૈન શાસનનો કરવા માંડ્યા.
સાર મળે છે. સૂરિમંત્ર માત્ર મંત્ર નથી પણ અપૂર્વ વિદ્યા છે. પ્રતિક્રમણ વિશે તેમણે પ્રબોધ ટીકા નામનો ગ્રંથ લગભગ તૈયાર શેઠ અમૃતલાલ કાળીદાસ દોશી ગ્રંથોના સંશોધન પાછળ સમય, કરી નાખ્યો. આ માટે તેમણે દેશના વિવિધ જ્ઞાન ભંડારોમાંથી શક્તિ ખર્ચવામાં કચાશ રાખતા નહોતા. એક ગ્રંથના સંશોધન લગભગ બસો જેટલી પ્રતો મંગાવી. અનેક વિદ્વાનોની પાસે બેસીને પાછળ વર્ષ બે વર્ષ જાય તો પણ પરવા કર્યા વિના તે ગ્રંથ તૈયાર ચર્ચાવિચારણા કરી. ગ્રંથ પ્રિન્ટિંગમાં ગયો. લગભગ પચાસેક હજાર કરતા અને જ્યારે તેમને પોતાને સંપૂર્ણ સંતોષ થતો ત્યારે જ તેનું રૂપિયાનો તે સમયમાં ખર્ચ પણ થઈ ગયો. કિન્તુ તે સમયે શેઠ પ્રકાશન કરતા. આ તમામ કાર્યોમાં પૂજ્ય તત્વાનંદવિજયજી અમૃતલાલને લગભગ ૮૫ જેટલી જિજ્ઞાસા જાગી. એ શંકાઓના મહારાજને તેઓ હંમેશાં સાથે જોડાયેલા રાખતા. નિવારણ માટે તેઓ પૂજ્ય સાગરજી મહારાજ પાસે પહોંચ્યા. પૂજ્ય મહાપ્રભાવક “ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર સ્વાધ્યાય' ગ્રંથ પણ એમણે સાગરજી મહારાજે તેનું નિવારણ કરી આપ્યું. શેઠ અમૃતલાલ દોશીએ ભક્તિપૂર્વક તૈયાર કર્યો છે. શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી મહારાજની મહાન છપાઈ ગયેલા ગ્રંથની તમામ સામગ્રી એક તરફ મુકીને પુનઃ ગ્રંથનું રચના એટલે શ્રી ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર. લાગલગાટ ત્રણ વર્ષ સુધી પ્રકાશન કર્યું! કોઈએ ખર્ચ તરફ ધ્યાન દોર્યું ત્યારે શેઠે કહ્યું, “પૈસા તેમણે મહેનત કરીને આ ગ્રંથ તૈયાર કર્યો હતો. કરતાં શુધ્ધ પાઠ તૈયાર કરવો અને દુનિયા સામે પહોંચાડવો તે ઉદ્યોગપતિ શેઠ અમૃતલાલ દોશી ભૂલાઈ જાય તેમ બને પણ મહત્વનું છે.'
સંશોધક અને વિદ્યાપ્રેમી શેઠ અમૃતલાલ કાળીદાસ દોશી ક્યારેય મને યાદ છે કે “પ્રબોધ ટીકા'ના પ્રકાશન માટે તેમણે એક વર્ષ નહીં ભૂલાય. સુધી ગુણવંત અ. શાહ (તંત્રી-જિન સંદેશ)ને સોનગઢમાં રાખેલા. આકાશમાંથી સૂર્ય અને ચંદ્ર વિદાય લે છે પણ તેમણે આપેલા જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળ'ની સ્થાપના કર્યા પછી પોતાના તેજ અને પ્રકાશ સદાય છવાયેલા રહે છે.
* *
