________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૭
દા. ત. ૮૧ વર્ષના આયુષ્યવાળો તિર્યંચ-મનુષ્ય પોતાના બાંધતી વખતે જે આયુષ્યની સ્થિતિમાં કર્મદલિકોનો નિષેક ગાઢ આયુષ્યના બે ભાગ=૫૪ વર્ષ ગયા પછી પોતાના આયુષ્યનો ત્રીજો થયો હોય, તે આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ શસ્ત્રાદિબાહ્ય કે રાગાદિઅત્યંતર ભાગ=૨૭ વર્ષ બાકી રહે ત્યારે પરભવનું આયુષ્ય બાંધે પણ જો તે નિમિત્ત દ્વારા પણ ટૂંકી થઈ શકતી નથી. એમ ને એમ રહે છે. તે વખતે આયુષ્ય ન બંધાય, તો પોતાના આયુષ્યના-૯ ભાગ કરવા. કાલાયુષ્યને [આયુષ્યકર્મની સ્થિતિને ભોગવીને જ નાશ કરી શકાય તેમાંથી આઠ ભાગ=૭૨ વર્ષ ગયા પછી નવમો ભાગ=છેલ્લા ૯ છે. તેથી કાલાયુષ્ય ૨ પ્રકારે છે. વર્ષ બાકી રહે ત્યારે પરભવનું આયુષ્ય બાંધે પણ જો તે વખતે આયુષ્ય (૧) અપર્વતનીય, (૨) અનપવર્તનીય. ન બંધાય, તો પોતાના આયુષ્યના ૨૭ ભાગ કરવા. તેમાંથી છવ્વીસ (૧) અપવર્તનીય: જે આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ શસ્ત્રાદિબાહ્ય કે ભાગ=૭૮ વર્ષ ગયા પછી ૨૭મો ભાગ=છેલ્લા ૩ વર્ષ બાકી રહે રાગાદિઅત્યંતર નિમિત્તોથી ટૂંકી થઈ જાય છે તે અપવર્તનીય આયુષ્ય ત્યારે આવતા ભવનું આયુષ્ય બાંધે.
કહેવાય છે. તે સોપક્રમી હોય છે. હવે જો ૮૧ વર્ષના આયુષ્યવાળો તિર્યંચ-મનુષ્ય પોતાના ઉપક્રમ=આયુષ્ય ઘટવાના નિમત્તો આયુષ્યના છેલ્લા ૩ વર્ષ બાકી રહે છે ત્યારે પણ આયુષ્ય ન બાંધી જે આયુષ્યની સ્થિતિ શસ્ત્રાદિ બાહ્ય કે રાગાદિ અત્યંતર નિમિત્ત શકે, તો બાકી રહેલા આયુષ્યના પણ ત્રણ ભાગ કરવા. તેમાંથી બે દ્વારા ટૂંકી થાય છે તે સોપક્રમી અપવર્તનીયપ૦ કહેવાય છે. દા. ત. ભાગ ગયા પછી ત્રીજા ભાગે આયુષ્ય બંધાય, એટલે ૩ વર્ષનો અપર્વતનીય આયુષ્ય ૧૦૦ વર્ષનું બાંધ્યું હોય પણ જો ૫૦ વર્ષ પૂરા ત્રીજો ભાગ=છેલ્લું ૧ વર્ષ બાકી રહે ત્યારે આયુષ્ય બાંધે છે. જો એક થયા પછી ઉપક્રમ = આયુષ્ય ઘટાડી નાખે એવું એક્સિડન્ટાદિ કોઈક વર્ષ બાકી રહે ત્યારે પણ આયુષ્ય ન બાંધે, તો એક વર્ષના ત્રીજા નિમિત્ત મળી જાય, તો બાકી રહેલી ૫૦ વર્ષ જેટલી આયુષ્યની સ્થિતિ ભાગ-૪ માસ બાકી રહે ત્યારે આયુષ્ય બાંધે. જો તે વખતે પણ ટૂંકાઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પણ થઈ જાય છે એટલે ૫૦ વર્ષનું આયુષ્ય આયુષ્ય ન બાંધે, તો ૪ માસના ત્રીજા ભાગે=૪૦ દિવસ બાકી રહે માત્ર અંતર્મુહૂર્તકાળમાં ભોગવાઈ જાય છે. જેમ ૧૦ મીટરનું દોરડું ત્યારે પરભવનું આયુષ્ય બાંધે, એ પ્રમાણે બાકી રહેલા આયુષ્યનો લાંબું કરીને એક છેડો સળગાવવાથી આખું દોરડું બળતા ઘણીવાર પણ ત્રીજો ભાગ કરતા કરતા છેવટે છેલ્લું અંતર્મુહુર્તકાળ બાકી રહે લાગે. પણ તેને ગુંચળું વાળીને આગ લગાવીએ, તો એકાદ મિનિટમાં ત્યારે તો અવશ્ય પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. કારણ કે આગામી આખું દોરડું બળી જાય છે તેમ અપર્વતનીય આયુષ્યને ઉપક્રમ=આયુષ્ય ભવનું આયુષ્ય બાંધ્યા વિના સંસારી જીવ મૃત્યુ પામતો નથી. એટલે ઘટવાનું કોઈક નિમિત્ત મળી જાય, તો બાકી રહેલું આયુષ્ય જલ્દીથી અહીંથી મરીને જીવને ક્યાં જવાનું છે? ત્યાં કેટલો ટાઈમ રોકાવાન ભોગવાઈને નાશ પામી જાય છે. છે? તેનો નિર્ણય ચાલુ ભવમાં જ થઈ જાય છે પણ પરભવાયુનો
(૨) અનાવર્તનીય : જે આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ શસ્ત્રાદિબાહ્ય કે હદય તો જ સમયે વપરાશ પામે છે તે પછીના સમયે જ થાય છે. રાગાદિઅત્યંતર નિમિત્તો દ્વારા પણ ટૂંકી થઈ શકતી નથી, એમ ને એ રીતે, કોઈપણ જીવ બાકી રહેલા પોતાના આયુષ્યનો ત્રીજો
છે એમ રહે છે તે અપર્વતનીય આયુષ્ય કહેવાય છે. તે ૨ પ્રકારે છે. ભાગ કરતાં-કરતાં છેવટે અંતર્મુહૂર્તકાળ બાકી રહે છે ત્યારે તો અવશ્ય
(૧) સોપક્રમી અનપર્વતનીય. (૨) નિરૂપક્રમી, અનપવર્તનીય. આયુષ્ય બાંધે છે.
(૧) જે અનપવર્તનીય આયુષ્યને આયુષ્યકર્મ પુરું થતી વખતે અક્ષયસ્થિતિને ઢાંકનારા કાર્માસ્કંધોને દ્રવ્યાયુષ્ય કહે છે અને
ઉપક્રમઃશસ્ત્રાદિબાહ્ય કે રાગાદિઅત્યંતર નિમિત્તો પ્રાપ્ત થાય છે, તે દ્રવ્યાયુષ્યકર્મની સહાયતાથી સંસારી જીવ જેટલો કાળ જીવી શકે છે
સોપક્રમી અનપવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે.
અનપવર્તનીય આયુષ્યવાળાને મરણ સમયે ઉપક્રમ લાગતો તેટલા કાળને કલાયુષ્ય કહે છે.
હોવાથી ઉપક્રમ દ્વારા જીવ મૃત્યુ પામ્યો હોય એવું લાગે છે પણ દ્રવ્યાયુષ્ય આયુષ્યક્રમના દલિકો.
વાસ્તવિક રીતે ઉપક્રમ લાગ્યો ત્યારે આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ પૂર્ણ થવાની કાલાયુષ્ય આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ.
તૈયારીમાં જ હતી. એટલે ઉપક્રમથી જીવને કષ્ટ પડે છે પણ આયુષ્યની સંસારી જીવને દ્રવ્યાયુષ્ય તો અવશ્ય ભોગવવું પડે છે. જેમ તેલ
અપવર્તના થતી નથી. જે રીતે આયુષ્ય બાંધ્યું હોય, તે જ રીતે ભોગવાય વિના દીપક બળી શકતો નથી તેમ દ્રવ્યાયુષ્ય વિના સંસારીજીવ છે
છે. દા. ત. સ્કન્ધકાચાર્યના ૫૦૦ શિષ્યો, ગજસુકુમાર, ઝાંઝરીયા જીવી શકતો નથી અને દ્રવ્યાયુષ્ય પૂર્ણ થયા વિના જીવ ક્યારેય મરતો
મુનિ વગેરે સોપક્રમી અનાવર્તનીય આયુષ્યવાળા હતા. તેમને નથી. એટલે દરેક સંસારી જીવ દ્રવ્યાયુષ્યકર્મને અવશ્ય ભોગવીને
આયુષ્યકર્મ પુરું થવાની તૈયારીમાં જ ઉપક્રમ લાગ્યો હોવાથી તેના નાશ કરે છે. પણ કાલાયુષ્યને ભોગવીને જ નાશ કરે એવો કોઈ
દ્વારા જીવને માત્ર કષ્ટ જ સહન કરવું પડ્યું છે પણ ઉપક્રમથી નિયમ નથી. કારણ કે આયુષ્યકર્મ બાંધતી વખતે જે આયુષ્યની
આયુષ્યક્રમની અપવર્તન થઈ નથી. સ્થિતિમાં કર્મદલિકોનો નિર્ષક શિથિલ થયો હોય, તે આયુષ્યકર્મની
(૨) જે અનપવર્તનીય આયુષ્યને ઉપક્રમ જ લાગતો નથી. તે સ્થિતિ શસ્ત્રાદિબાહ્ય કે રાગાદિઅત્યંતર નિમિત્ત દ્વારા ટૂંકાઈને નિરૂ૫ક્રમી અનાવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે. અંતર્મુહર્ત જેટલી થઈ જાય છે. તેથી તે કાલાયુષ્યનો (આયુષ્યકમની દેવ-નારક, અઢીદ્વીપમાં રહેલા યુગલિક તિર્યંચ-મનુષ્યો અને સ્થિતિનો) ભોગવ્યા વિના પણ નાશ થઈ શકે છે અને આયુષ્યકમે અઢીદ્વીપની બહાર રહેલા અસંખ્યાતવર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચો
