________________
જુલાઈ, ૨૦૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૩૭
નિરૂપક્રમી અનાવર્તનીય આયુષ્યવાળા હોય છે.
પ૦ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ૨૦૫૫ ગાથાની ટીકામાં કહ્યું છે કે ચરમશરીરી જીવો અને ઉત્તમપુરુષો નિરૂપક્રમી અનપવર્તનીય અપવર્તનીય આયુષ્યને ઉપક્રમ લાગે જ એવો કોઈ નિયમ નથી. જો અને સોપક્રમી અનપવર્તનીય એમ બન્ને પ્રકારના આયુષ્યવાળા હોય ઉપક્રમ લાગે તો આયુષ્ય ઘટી જાય અને ઉપક્રમ ન લાગે તો આયુષ્ય છે. તે સિવાયના તિર્યંચ-મનુષ્યો અપવર્તનીય અને અનપવર્તનીય ન ઘટે . તત્ત્વાર્થસૂત્રના ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે અપવર્તનીય આયુષ્યને એમ બન્ને પ્રકારના આયુષ્યવાળા હોય છે.
અવશ્ય ઉપક્રમ લાગે.
* * *
| નટવરભાઈ દેસાઈ
માણસ પોતે સાચે સાચ જે હોય તે છૂપાવવાની કોશિશ કરે છે માટે પણ દંભ કરવો જરૂરી છે અને વ્યવહારિક વિવેક ખાતર પણ અને જે તે નથી તે બતાવવાની કોશિશ કરે છે. પોતે કાંઈક છે તે દંભ આચરવો પડે છે; પરંતુ આપણી પોતાની બાબતમાં દંભ કરીએ જણાવવા માગે છે, પરંતુ હકીકતમાં પોતે એવો હોતો નથી. તેવું અજુગતું વર્તન સમાજ માટે ઘાતક કહેવાય. વર્તનમાં, વ્યવહારમાં અને અરસપરસ સંબંધમાં ચારેબાજુ આપણા ઈશ્વરે મનુષ્યને બુદ્ધિ આપી છે તેનો સદુપયોગ કરવાને બદલે સમાજમાં દંભનું દૂષણ જોવા મળે છે. માણસ વાતો ગમે તેટલી કરે ગેરઉપયોગ કરી સૌને છેતરવાનો પ્રયાસ માણસ કરતો હોય છે. પરંતુ તેનું વર્તન અને વિચારો તદ્દન અલગ હોય છે. આ હકીકત આજના સમાજમાં પૈસા, પ્રતિષ્ઠા, મોભો અને સત્તા મેળવવા માટે હોવાને કારણે કોઈ વ્યક્તિને ઓળખવી તે અત્યંત અઘરું કામ છે. (મુખમેં રામ બગલમેં છૂરી વાળી વાત છે) માણસ અનેક ખેલ કરતો વાતો મોટી મોટી કરે અને વર્તન એની વિરુદ્ધનું હોય છતાં સમાજમાં હોય છે. એમાં આ દંભ છે તે ખૂબ જ ખતરનાક બાબત છે. દંભને એવા લોકોનું ચલણ વિશેષ છે. ભાગ્યે જ એવી વ્યક્તિ જોવા મળે કે કારણે માણસ અન્યને છેતરતો હોય છે, પરંતુ સાચેસાચ તે પોતાને પોતે જે છે તે છૂપાવવાની કોશિશ ન કરે પોતે જે નથી તે બતાવવાની છેતરતો હોય છે અને તેના અંતરના અવાજને અવગણીને સ્વાર્થી કોશિશ ન કરે. તેવું અત્યારે અશક્ય થઈ ગયું છે.
વર્તન કરતો હોય છે. હા...જી...હા...કરનારા અને પોતાના સ્વાર્થને ધ્યાનમાં રાખી વર્ષો પહેલાં અમારા એક સ્નેહી મિત્રનું અવસાન થયેલ એ વાહ...! વાહ...! કરનારા અનેક લોકો છે કે જેમનામાં સાચી વાત બાબતથી મારા એક મિત્ર અજાણ હતા અને તેઓ પણ ગુજરી ગયેલ કહેવાની નૈતિક હિંમત નથી. સાચું કહેવાથી અળખામણા થવાય મિત્ર સાથે ખૂબ પરિચિત હતા. હું તેમની સાથે લગ્ન સમારંભમાં અને એને કારણે સંબંધો બગડે તેની બીક હોય છે. પોતાના આર્થિક જમવા બેઠો હતો ત્યારે તેઓએ તે મિત્રને યાદ કરી તેમના મને અથવા સામાજિક હિતને નુકસાન ન થાય તે કારણે સાચું કહેવાની ખબર પૂછ્યા. મેં તેમને જણાવ્યું કે તેઓ તો એક વર્ષ પહેલાં ગુજરી હિંમત આવતી નથી. જે બાબત માટે બીજાની ટીકા કરતો હોય ગયા. તેજ વખતે જમવામાં જલેબી પીરસવાવાળો આવ્યો એટલે છતાં તે જ બાબત એ પોતે પણ કરતો હોય છે તે ભૂલી જાય છે. ગુજરી ગયેલ મિત્રનો શોક પડતો મૂકી તેમણે જલેબીવાળાને કહ્યું કે પૈસા હાથનો મેલ છે એ કહેવાવાળી વ્યક્તિ પૈસા સિવાય કાંઈ જોતી મારી થાળીમાં જલેબી મૂકતો જા. આવું બન્યું ત્યારે માણસ કેટલો નથી. ચારિત્ર્ય તથા સચ્ચાઈ બાબત મોટાં મોટાં પ્રવચન કરે તે દંભી છે તે પ્રત્યક્ષ જોઈને મને દુ:ખ થયું. મેં તેમને ઠપકો આપ્યો કે વ્યક્તિ પોતાના ચારિત્ર્યમાં અને સચ્ચાઈમાં તદ્દન શૂન્ય હોય છે. તમે થોડીવાર જલેબી ભૂલીને સગત મિત્રના અવસાનની બદલ છૂપી રીતે અનેક અપકૃત્ય તથા અધર્મ કરતો હોવા છતાં સમાજમાં શોક વ્યક્ત કરવાને બદલે જલેબી યાદ કરી તે ખોટું કર્યું. જવાબમાં પોતાની છાપ સજ્જન તથા સગૃહસ્થ છે તેવી ઊભી કરવા અનેક તેઓએ મને જણાવ્યું કે સગત મિત્ર ગયો તે પાછો આવવાનો છળકપટ કરતો હોય છે. આમાં સામાન્ય માણસથી માંડી કહેવાતા નથી પરંતુ આ જલેબીવાળો પાછો ન આવે તો આપણે જલેબીથી ધર્મગુરુઓ અને સંતો પણ આવી જાય છે. જેની સાથે તીવ્ર મતભેદ વંચિત થઇ જઇએ એટલે મેં જલેબીવાળાને રોકી લીધો. હોય અને અરસપરસ દુશ્મનાવટ હોય છતાં બહારથી એકબીજાને આ બનાવથી આપણે કેટલા દંભી છીએ તેનો અનુભવ થયો. સ્નેહ હોય તેવું દંભી વર્તન કરે છે. સ્વાર્થ હોય ત્યારે મૈત્રીભાવ અને આપણે સૌ થોડાઘણાં દંભી છીએ પરંતુ પ્રસંગને અનુરૂપ થોડીઘણી સ્વાર્થ ન હોય ત્યારે તદ્દન ભૂલી જાય અને જાણે ઓળખતો પણ ન મર્યાદા જાળવીએ અને દંભથી દૂર રહીએ તે ઇચ્છવા યોગ્ય છે. આપણે હોય તેવું વર્તન કરે.
બધાં સમાજ સાથે સંકળાયેલા હોવાને કારણે ઘણી વખત દંભ કરતા ગીતામાં દેવી લક્ષણો તથા આસુરી લક્ષણોનું વર્ણન છે તેમાં હોઇએ છીએ પરંતુ વ્યક્તિ પોતાના દુર્ગુણ છુપાવવા અથવા સગુણ આસુરી લક્ષણોમાં દંભ પણ આવી જાય છે. દંભ થોડો ઘણો આપણે ન હોય છતાં પ્રદર્શિત કરવાનો દંભ કરે છે તે સમાજ માટે બધા જ કરતા હોઇએ છીએ કારણ કે ઘણી વખત સામાજિક હિત નુકસાનકારક છે.
