________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૭
વીરચંદભાઈ ઉપર ખૂબ માન હતું અને એમણે વીરચંદભાઈને પોતાનું પુસ્તકમાં મહાત્મા ગાંધી અને વીરચંદ ગાંધી મુંબઈની એક ઓરડીમાં નિવાસસ્થાન રહેવા માટે ખાલી કરી આપ્યું હતું. વીરચંદભાઈની સાથે રહી ખોરાકના પ્રયોગો કર્યા હોવાનો ઉલ્લેખ મળે છે. વિદ્વતાથી પ્રભાવિત થઈ તેમને અમેરિકાવાસીઓ દ્વારા ફરી વિવિધ વીરચંદભાઈના પુત્ર મોહનભાઈના લગ્નમાં હાજરી નહીં આપી શહેરોમાં પ્રવચન માટે આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા. અમેરિકાથી શકવા બદલ ગાંધીજીએ મોહનભાઈને પત્ર પણ લખ્યો હતો. ૧૪ ભારત પાછા ફર્યા પણ અમેરિકાના જ્ઞાનપિપાસુઓના નિમંત્રણથી ભાષાના જાણકાર વીરચંદ ગાંધી કવિતા પણ રચતા અને એમને ફરી ઈ. સ. ૧૮૯૬માં અમેરિકાની યાત્રાએ ગયા. ઈ. ૧૯૮૯માં કવિતામાં અલંકારોનું જ્ઞાન પણ મિત્રવર્તુળમાં વહેંચતા. પરદેશની ભારત પરત ફરી અને આજ વર્ષમાં ફરી અમેરિકા ગયા. આ વખતે લાંબી મુસાફરી અને અધિક કાર્યભારને લીધે વીરચંદભાઈનું શરીર ભારતમાં એમને અપાયેલ માનપત્રમાં એમના પત્ની જીવીબેન તથા એમને સાથ આપી શક્યું નહીં. ઈ. સ. ૧૯૦૧માં આ તેજસ્વી સૂર્ય પુત્ર મોહનને અમેરિકા સાથે લઈ ગયાનો ઉલ્લેખ મળે છે. આ વર્ષોમાં માત્ર ૩૭ વર્ષની ટુંકી વયે મહુવામાં અસ્ત પામ્યો. પશ્ચિમના જગતને માત્ર જૈન ધર્મ જ નહીં પણ બૌદ્ધદર્શન, હિન્દુદર્શન, વીરચંદ ગાંધીએ ઇંગ્લેંડમાં, અમેરિકા અને યુરોપમાં લગભગ યોગ, આહારવિજ્ઞાન, ગૂઢવિદ્યા, હિપ્નોટીઝમ, સંગીત, ૫૦૦ થી ૬૦૦ જેટલા પ્રવચનો આપ્યા પણ એમાં એમના બધા નાટ્યશાસ્ત્ર તેમજ અનેક તેજાબી પ્રવચનોથી પ્રભાવિત કર્યું. તેઓએ પ્રવચનોની નોંધ મળતી નથી, પણ એમનું જેટલું પણ હસ્તલિખિત ઇંગ્લેન્ડ તેમ જ અન્ય યુરોપિયન દેશો ફ્રાંસ, જર્મનીમાં કુલ ૫૩૫ સાહિત્ય મળ્યું એનું સંકલન કરવાનું કામ મુંબઈના શેઠ શ્રી જીવણચંદ જેટલા પ્રવચનો આપ્યા. અમેરિકાના જે શહેરમાં વીરચંદભાઈનું ધરમચંદ ઝવેરી અને વેણીચંદ સૂરચંદ શાહ તેમજ આગમોદય સમિતિ પ્રવચન હોય ત્યાં લોકોની ભીડ જમા થઈ જતી અને અમેરિકાના દ્વારા શ્રી ભગુભાઈ કારભારી નામના વિદ્વાન જેઓ બૅરિસ્ટ૨ હતા અગ્રગણ્ય અખબારો એમના પ્રવચનોની નોંધ લેતા. વિશ્વધર્મ તેમજ The Jain અને Patriotનાં તંત્રી પણ હતા, તેમને આ પરિષદમાં તેમને રોપ્ય ચંદ્રક અને કાસાડાગામાં સુવર્ણચંદ્રક એનાયત ભગીરથ કાર્ય સોંપવામાં આવ્યું. આ નામોલ્લેખ કરવાનું કારણ એ થયો. અમેરિકા અને યુરોપની યાત્રા દરમિયાન એમણે ઇંગ્લેન્ડમાં છે કે જો આ કાર્ય કરવાનો અને એને અમલમાં મૂકવાનો વિચાર આ બૅરિસ્ટરનો અભ્યાસ કરી બાર-એટ-લૉની ડીગ્રી મેળવી. અમેરિકામાં સદગૃહસ્થોને ન આવ્યો હોત આપણી પાસે ભારતના આ પનોતા મિસીસ હાવર્ડ નામના સન્નારી એમના શિષ્ય બન્યા જેમને પુત્રની વિદ્વતાનો વારસો ન મળ્યો હોત. એમના હસ્તલિખિત નવકારમંત્રના સ્મરણથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું હતું. મિસીસ હાવર્ડ સાહિત્યને એમણે ત્રણ ભાગમાં વહેંચ્યું-જૈન ફિલોસોફી, યોગ સામાયિક પણ કરતા હતા અને વીરચંદ ગાંધીના પુત્ર મોહનભાઈને ફિલસોફી અને કર્મ ફિલોસોફી. એમણે ભણાવ્યા હતા. લંડનમાં હર્બર્ટ વોરન નામના વીરચંદભાઈના ઘર્મપરિષદમાં એમણે ત્રણ ભાષણો આપ્યા; પહેલા દિવસે શિષ્ય વીરચંદ ગાંધીના પ્રવચનોની નોંધ કરીને જૈનીઝમ નામનું પુસ્તક સ્વાગત પ્રવચન, પંદરમા દિવસે મુખ્ય પ્રવચન અને પરિષદના પણ લખ્યું.
અંતિમ દિવસે સમાપન પ્રવચન. પહેલા દિવસે સ્વાગત પ્રવચન વીરચંદભાઈએ ઈ. સ. ૧૮૯૯માં આંતરરાષ્ટ્રીય વાણિજ્ય આપતા એમણે કહ્યું, ‘હું ધર્મોની જનની ભારતથી આવું છું. જૈન પરિષદમાં એશિયાના એકમાત્ર પ્રતિનિધિ તરીકે હાજરી આપી અને ધર્મનો પ્રતિનિધિ છું.' એમણે આગળ કહ્યું, “આ ધર્મ બુદ્ધ ધર્મથી ભારતીય ટપાલ પદ્ધતિમાં સુધારા સૂચવ્યાં.
અતિ પ્રાચીન છે. એનું આચરણશાસ્ત્ર બુદ્ધ ધર્મથી અતિ પ્રાચીન છે વીરચંદભાઈએ પરદેશમાં પણ જૈન આચારનું પાલન કર્યું હતું. અને આધ્યાત્મિક તત્ત્વોની દૃષ્ટિએ ભિન્ન છે.” ત્યારબાદ પોતાના રસોઈ માટે મહુવાના જાદુગર મંછાચંદને સાથે લઈ ગયા હતા. ગુરુ આત્મારામજીની સ્તુતિ કરીને એમની વતી પોતે આવ્યા છે એમ સ્વામી વિવેકાનંદે પણ દીવાનજીને લખેલા પત્રોમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે કહીને પરિષદની સફળતા માટે જૈન સમાજ અને ગુરુ વતી અભિનંદન કે, “અહીંની કાતિલ ઠંડીમાં પણ આ માણસ માત્ર કાચા શાકભાજી આપ્યા. આગળ જણાવ્યું એમ પરિષદના ચૌદમા દિવસે લંડનના અને ફળો પર રહે છે.' સ્વામી વિવેકાનંદને ઇસાઈ પાદરીઓએ વિષ પાદરી પેન્ટાકોટે ભારતીય સંસ્કૃતિ પર આક્ષેપ કરતા એના આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે વીરચંદભાઈએ સ્વામીનો બચાવ કર્યો જડબાતોડ જવાબ આપીને એમણે એમનું મુખ્ય પ્રવચન રજૂ કર્યું. હતો. એક કર્મવીર અને બીજા ધર્મવીર. સ્વામીજીએ દરિદ્રનારાયણની જેમાં એમણે કહ્યું કે, “જૈન ધર્મ કોઈ પણ વસ્તુને બે દૃષ્ટિએ જુએ છે, સેવામાં પ્રભુના દર્શન કર્યા તેવી રીતે ઈ. સ. ૧૮૯૬માં ભારતમાં એક છે દ્રવ્યયાર્થીક નય જેમાં બ્રહ્માંડ (universe) આરંભ અને દુષ્કાળ પડતા દેશપ્રેમી વીરચંદ ગાંધીએ દુષ્કાળ રાહત સમિતિની અંત વગરનું છે અને બીજું પર્યાયાર્થીક નય, જેમાં સતત ઉત્પત્તિ રચના કરી તાત્કાલિક ૪૦,૦૦૦ રૂપિયા રોકડા તથા મકાઈ ભરેલી અને નાશ દરેક ક્ષણે ચાલ્યા જ કરે છે.” ત્યારબાદ એમણે શ્રત ધર્મ સ્ટીમર કલકત્તા બંદરે મોકલાવી હતી. આજથી સો વર્ષ પહેલાં સ્ત્રી અને ચારિત્રધર્મ, આત્મા અને અનાત્મા, છ દ્રવ્ય, ચાર ગતિ, શિક્ષણની હિમાયત કરી ૩ સ્ત્રીઓને ભારતથી અમેરિકા અભ્યાસાર્થે સપ્તભંગી, ઈશ્વરની અવધારણા, કર્મ સિદ્ધાંત, જિન અને તીર્થકર મોકલી. મહાત્મા ગાંધીના ‘સત્યના પ્રયોગોમાં (અંગ્રેજી અનુવાદમાં) વગેરે ગહન તત્ત્વજ્ઞાનને એમની તેજ અને છટાદાર વાણીથી રજૂ વીરચંદ ગાંધીનો ઉલ્લેખ છે. મહાત્માજીના અંતેવાસી પ્યારેલાલજીના કરી શ્રોતાઓને મંત્રમુગ્ધ કરી દીધા. સમાપન પ્રવચનમાં હાથી
