Pathik 1991 Vol 31 Ank 01 02

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

શાલિહોત્રસહિતા ? અશ્વનું સુક્ષ્મથી અતિસમ વૈજ્ઞાનિક વિવરણ “શાલિહેત્રસંહિતામાં આપ્યું છે. શાલિહેત્ર ઋષિ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના ગુરુ સાંદીપનિના પણ ગુરુ હેવાનો ઉલ્લેખ મળે છે. શાલિહોત્ર ઋષિએ અધસંબધી પરંપરાગત સંશાધતેને બારીક અભ્યાસ કરી, સ્વયં પરિભ્રમણ કરી અશ્વનાં તમામ પાસાંઓનો અભ્યાસ કર્યો અને માનવકલ્યાણ માટે અશ્વારોહણની એક વિશિષ્ટ પતિ દર્શાવતી “શાલિહેગસંહિતા'નું નિર્માણ કર્યું, જે આજે પણ પૂર્ણપણે ચરિતાર્થ છે. એમાં (1) અધિનું સ્વભાવદર્શન, (૨) અશ્વના વર્ણભેદ-પંચમહાભૂતો પ્રમાણે છાયા પરીક્ષણ, (૩) અશ્વનું સામુદ્રિક શાસ્ત્ર, (૪) અશ્વની આયુર્વેદિક ઉપચાર પદ્ધતિ, (૫) શકુન શાસ્ત્ર, (૬) સારવિદ્યા, (૭) અશ્વનાં માપ અને (૮) તિષનું વિશદ વર્ણન કર્યું છે. એમાં પણ અશ્વનાં રૂપ આકાર સૌદર્ય અને શક્તિની બાબતમાં “શાલિહેરાસંહિતા આજે પણ અવાંચીન જેવી અને અદભુત છે. એનું હા પામી આજે પણ પશ્ચિમના લેકે દંગ રહી જાય છે,
ત્યારબાદ અશ્વ વિશેની લિખિત માહિતી ઈ.સ. પૂ. ૭૩૦ થી ઈ.સ. ૩૫૬ વચ્ચે થઈ ગયેલ ગ્રીક અશ્વવિશારદ “ઝેનફોન” (Xenophon) ગ્રીક અશ્વની ઐતિહાસિકતા તેમ ઉપચાર શિક્ષણ અને વિશિષ્ટતાઓનું વર્ણન કર્યું છે.*
- ત્યારબાદ ધારાપતિ મહારાજ ભેજ-વિરચિત “શાલિહોત્ર'માં એ સમયના અશ્વનું વિવરણ આવે છે. મુખ્યત્વે એ “શાલિહોત્રસંહિતાના આધારે જ લખાયેલું છે.
પાછળથી રચાયેલા ગ્રંથમાં અશ્વિની બાબતમાં ગ્રંથકર્તાઓ “શાલિહેત્રના વિચારોને જ વાળતા જણાય છે.
(૩) શિલ્પ સ્થાપત્ય અને ચિત્રકલામાં અધઃ પ્રગૈતિહાસિક કાલના માનવે શિલ્પચિત્રમાં કરેલું અશ્વનું આલેખન એ સમયના એકવસને મળતું આવે છે.
મિસરની ચિત્રલિપિમાં મળી આવતું અશ્વનું આલેખન આપણા રૂપાળા આરબ કે કાઠિયાવાડી અન્યને મળતું આવે છે.
સેમેટિક સભ્યતાનાં મળી આવેલાં શિલ્પમાં યુદ્ધભૂમિ પર અશ્વ વધારે વજનદાર અને માંસલ લાગે છે.
ગ્રીક અને મન સભ્યતાઓના અશ્વ વજનદાર મોટા કદના અને માંસલ લાગે છે, એ થી અથવા જંગલના અશ્વમાંથી ઉતરી આવ્યા હોય એવું દેખાય છે.
. સૌ વશન ભારતીય ચિત્રોમાં અને ગતિવાળો. ટૂંકી ગરદનને અને વકિા ડેકવાળા બતાવ્યા છે. રાષ્ટ્રચિદનમાં છે. ગારસિક સભ્યતાનાં ચિત્રોમાં અશ્વો રૂપાળાં ગતિવાળા અને ‘શાલિહોત્ર'માં વર્ણવેલ અશ્વોને મળતા આવે છે,
સૌરાષ્ટ્રનાં સૈધવ અને મૈત્રક કારનાં એમાં પણ અશ્વ “શાલિડેત્રમાં વર્ણવેલા અવો જે જ છે, પરંતુ એમાં રહેલી સવારની વેશભૂષા વધારે બારીકી-વાળી છે.
જેવાઓના રાજ્યકાલનાં ધૂમલી તો તેરમાં યુદ્ધ અને શિકારની સ્થિતિમાં કારેલા અaો વાંકી ડોક, ટૂંકી ગરદન, પંછડાં અને પગના આકાર પરથી સંપૂર્ણપણે “વિહેત્રમાં વર્ણવેલ શ્રેષ્ઠ અક જેવા જ લાગે છે.
જાડેજા ચિત્રોલીમાં આલેખાયેલાં અને સોલંકી યુગની પાટણની વાવમાં આલેખાયેલાં રિપેમાંનું કલ્કિ-અવતારનું શિપ દેખાવમાં વધારે કાવ્યાત્મક હોય એવું લાગે છે, છતાં પણ એમાં “શાલિત્રના અશ્વ સાથેનું સામ્ય તે રહેલું જ છે.
ડિસેમ્બર ૧૯૯૧ પથિક દીપોત્સવાંક પૂતિ