________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શું તાનસેન મુસલમાન હતું?
શ્રી હસમુખભાઈ વ્યાસ અકબરના અંતરંગ મંડળમાં મહત્વનું નવરત્નોમાંના એકનું સ્થાન પામનાર તાનસેન હિંદુ હતું કે મસલમાન એ પ્રશ્ન અવારનવાર ચર્ચા રહ્યો છે. એના નામ આગળ લાગેલ ‘મિયાં’ વિશેષણ અને ગ્વાલિયરમાં દર્શાવાતી એની વર્તમાન કબરના આધારે એ મુસલમાન હોવાનું એક વર્ગ નિશ્ચિત સ્વરૂપે માને છે. આ અંગે વિગતવાર ચર્ચા કરીએ.
વલભ સંપ્રદાયને પ્રસિદ્ધ પુસ્તક સે બાવન વૈષ્ણવની વાર્તા (સમય લગભગ ૧૭ મી સદી)માં એને મુસલમાન હવાનું મળે છે. તાનસેન માટે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં બડી જાતિવારે' (અર્થાત મુસલમાન) શબ્દ પ્રયોજાયેલ છે. “નિજમત સિદ્ધાંત” એને તેલંગ બ્રાહ્મણ ગણાવે છે, તે મિશ્રબંધવિનોદ' એને ગ્વાલિયરવાસી બ્રાહ્મણ કહે છે. શિવસિંહ સરોજ એને ગૌડ બ્રાહ્મણ દર્શાવે છે.
પુરાતત્વ વિભાગ-ગ્વાલિયરના એક ક્ષેત્રીય અધિકારી શ્રી એમ. બી. ગદે એને મુસલમાન દર્શાવે છે, એટલું જ નહિ, ગલિયર નજીક આવેલ શેખ મહંમદ ગીસના મકબરા નજીકની એક કબરને ‘મિયાં તાનસેનની કબરે” હવાનું દર્શાવતી એક તકતી (બોર્ડ પણ લગાડેલ છે. આમાં તાનસેનને સંક્ષિપ્ત પરિચય આપેલ છે અને 'મિયાં’ વિશેષણ ને કબ્રસ્તાનમાં કબર આવેલ હોઈ એમાણે તાનસેને ઈસ્લામ ધર્મ અંગીકાર કર્યાની પણ નોંધ કરેલ છે, અર્થાત્ તાનસેને પછીથી મુસ્લિમ ધર્મ સ્વીકારેલે.
દંતકથાઓ તાનસેનને મુસલમાન માને છે અને આના માટે એનું વિશેષણ મિયાં જ કારણભૂત છે. હકીકતે એ મુસલમાન ન હતું.
સ્મિથે દતકથાઓના આધારે એ મુસલમાન થઈ ગયાનું અને ગ્વાલિયરમાં એની કબર હોવાનું લખ્યું છે. આપણા ઈતિહાસના ઘણા મુદ્દાઓને અંગ્રેજોએ બેટી રીતે લખી દર્શાવતા એક પરંપરા શરૂ થઈ ને આપણે પણ અંગ્રેજો ને અંગ્રેજીમાં જે લખાયું હોય તે સાચું જ હોયની આંધળા દષ્ટિ-માન્યતાથી પ્રેરાઈ એને આજ પર્યત સ્વીકારતા આવ્યા છીએ. આમાંની એક એ તાનસેનની રિમથે દર્શાવેલ ઉક્ત વિગત, જે, અલબત્ત, હવે ધીમે ધીમે આપણે એક વર્ગ પણ અંગ્રેજોએ લખેલ ઈતિહાસની તટસ્થ સમીક્ષા કરે, પુનર્લેખ કરતા થયે છે જ.
૧૮ મી સદીના પૂર્વાર્ધ સુધી તે તાનસેને મુસ્લિમ ધર્મ સ્વીકાર્યાની ક્યાંય ચર્ચા થયેલ નથી, કેમકે ખરે ખર જે એણે મુસ્લિમ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હોય તે તત્કાલીન ઈતિહાસ માંથી એને કમસે કમ ઉલેખ-નોંધ તે મળે જ, જે મળેલ નથી.
મુઘલકાલીન, વિશેષત: અકબરીય, સમાજશાસન ઈત્યાદિ વિશે અબુલ ફઝલે એના પ્રખ્યાત તત્કાલીન સર્વસંગ્રહ જેવા ગ્રંથ “અકબરનામા' કે “આઈ અકબરી'માં વિગતવાર લખેલ હોવા છતાં એણે તાનસેનને ચાય પણ મુસ્લિમ કહેલ નથી, એટલું જ નહિ, એણે સ્પષ્ટતા તાનસેનનું મૃત્યુ આગ્રામાં થયાનું દર્શાવ્યું છે. (જુએ “અકબરનામા' ખંડ ૨ પૃ. ૮૮૦) જો એને વાલિયરમાં દફનાવેલ હઈ જ્યાં એની અબર હોવાનું બતાવાય છે તે પ્રમાણે તે આની નોંધ અબુલ ફઝલે કથક તે કરી જ હેત, પરંતુ ક્યાંય નથી એ હકીકત છે. હકીકતે વાલિયરમાં દર્શાવતી વિદ્યમાન તાનસેનની કબર આ સદીના પ્રારંભથી તાનસેનની કબર' તરીકે ઓળખાવા લાગી છે. સંભવતઃ એ કબર કઈ અન્ય તાનસેનની હેય, કેમકે તાનસેન નામનો વ્યક્તિ એક કરતાં વધારે થયેલ છે!
તાનસેનની આગળ મિયાં' વિશેષણથી એ મુસ્લિમ હોવાનું માનતે એક વર્ગ છે, પરંતુ એ તે સૂફી સંતે સાથેના એના ગાઢ સંબંધનું પરિણામ છે, અર્થાત્ તાનસેનને સૂફીઓ સાથે સંબંધ પથિક-દીપેસવા-પૂતિ ડિસેમ્બર/૧૯૧
૧૯
For Private and Personal Use Only
