________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મિંયાણીથી પ્રાપ્ત વિષ્ણુ
શ્રી. દિનકર મહેતા - જગતના પાલક દેવ વિષ્ણુ અતિ પ્રાચીન દેવ છે. એમની ભક્તિને પ્રચાર પ્રાગૈતિહાસિક કાલ પહેલાં પણ હેવાનું એક અનુમાન છે. પ્રાચીન ભારતીય ઉપખંડમાં વિષ્ણુની ભિન્ન ભિન્ન નથી પૂજા થતી અને આજ પણ એ પરંપરા ચાલુ છે. ગુજરાતમાં પણ વિષ્ણપૂજાને પ્રચાર પ્રાચીન કાળથી હતે એવા સાહિત્યિક તેમજ પુરાતાવિક પુરાવા મળેલા છે. જનાગઢમાં આવેલ પ્રસિદ્ધ શત લેખમાં
સ્કંદગુપ્તના સૂબા પણદત્તની પુત્ર ચક્રપાલિકે સુદર્શન તળાવને કાકે ઇ. સ. ૪૫૭–૪૫૮ માં અભૂત વિષાણુનું મંદિર બંધાવ્યાને ઉલેખ છે. આ પ્રમાણભૂત લેખથી ગુજરાતમાં વિષ્ણુપૂજા ઓછામાં ઓછી પંદર વર્ષ પ્રાચીન સિદ્ધ થઈ જાય છે. વિષ્ણુ ગુજરાતના લોકપ્રિય દેવ હવા વિશે પણ કંઈ ટાંકા નથી. ગુજરાતમાં ઠેરઠેરથી વિષ્ણુપતિમાઓ પ્રાપ્ત થઈ છે. ભરૂચ જિલ્લાના તેને ગામમાંથી છે. . ના. મહેતાને મળેલ વિગપ્રતિમા આશરે ત્રીજા-ચોથા સૈકાની હેવાનું માનવામાં આવે છે. એ પછી તે વિષ્ણુનાં અલગ અલગ સ્વરૂપની અનેક પ્રતિમાઓ ગુજરાતના જુદા જુદા ભાગમાંથી મળી આવી છે. વિષ્ણુના પ્રતિભાવિધાન માટે પ્રાચીન સાહિત્યમાં ઉલેખે છે. વિષ્ણુનાં વિવિધ રૂપની સંખ્યા બાવન જેટલી નેંધવામાં આવી છે. રૂ૫મંડન’ અનુસાર વિષ્ણુનાં ચતુર્વિશતિ સ્વરૂપ છે. વિષ્ણુના ચાર હાથમાં શંખ ચાક ગદા પન્ન જુદા જુદા ક્રમમાં હાથમાં ધારણ કરવાથી આ ચોવીસ ભેદ પડે છે. આ ચાવીસ અtતારમાંથી દસ અવતારને મુખ્ય ગણવામાં આવે છે. ગુજરાતમાંથી આવી દશાવતાર-પ્રતિમાને અલગ અલગ જગ્યાએથી મળી આવે છે. ગાંધીનગર જિલ્લાના ધોળાકુવા ગામ નજીક આવેલ ધોળેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાં આવેલ દશાવતાર વિષ્ણુની પ્રતિમા તાજેતરમાં નોંધવામાં આવી છે. શાસ્ત્રીય રીતે વિષ્ણુનું પ્રતિભાવિધાન આ રીતે ક૫વામાં આવે છે, જેમાં વિણ સમભંગમાં ઊભા હોય છે. ચાર હાથમાં અનુક્રમે શખ ચક્ર ગદા અને પદ્મ ધારણ કરેલાં હોય છે. શિરપ્રદેશ પાસે બંને બાજુ શિવ અને બ્રહ્મા તથા પાદાનુસગે બંને પત્નીએ અને માથે મુકુટ તથા ગળામાં વનમાલા હોય છે સૌરાષ્ટ્રને પશ્ચિમ કાંઠા સંમિશ્રિત સંસ્કૃતિથી હર્યોભર્યો છે. પોરબંદરથી દરિયાના કાંઠે વાગ્યે વીસેક કિમી, અડીને મિયાણી નામનું એક પ્રાચીન ગામ આવેલ છે, જ્યાં પ્રાચીન નોંધપાત્ર દેવાલયે પણ આવેલાં છે. ભગ્ન દેવાલયોનાં કેટલાંક અંગે અત્રતત્ર જોવા મળે છે. અત્રે ચર્ચિત વિષ્ણુપ્રતિમાને ઉપરનો આ ભાગ પણ મિયાણીથી પ્રાપ્ત થયેલ છે. ૯
વિષ્ણુની આ પ્રતિમા ખંડિત છે. કટિયા ઉપર જ ભાગ પ્રાણ થયેલ છે. પરંતુ ઘસાઈ ગયેલ હેવા છતાં મને ડર મુખાકૃતિ આકર્ષક છે. શિર પર સમૃદ્ધિને ખ્યાલ આપતે કિરીટમુકુટ છે. કાનમાં કુંડળ છે. કાન પાછળથી ઉબવતી કેશાવલી અંધને સ્પર્શે છે. ગ્રીવામાં ત્રિશર હાર છે. દેવને સૌમ્ય ચહેરો ભક્તને શાતા આપે છે, સ્નાયુબહ અંધ, સપ્રમાણ વૃક્ષ સ્થળ અને પાતળી કટે શિપકારનું કલા પરનું પ્રભુત્વ રપષ્ટ કરે છે. પ્રતિમા સમકંગમાં હશે એમ શેષ ભાગથી જાણી શકાય છે. ચતુર્ભુજ પ્રતિમાના ત્રણ હાથ ખંડિત છે, જ્યારે ઉપરના વામ હસ્તમાં ચ જળવાઈ રહ્યું છે. “પમંડનમાં જણાવ્યા અનુસાર જુદા જ ક્રમમાં હસ્ત નાં ઉપકરણ ધારણ કરવાથી વિષ્ણુનાં જે ચાવિ શનિ રૂપે પ્રગટ થાય છે તે મુજબ આ પ્રતિમાને તપાસીએ તે ફક્ત એક જ આયુધ જળવાઈ રહ્યું છે, નિર્ણાયક રીતે ઈ મત પણ આપી ન શકાય, એમ છતાં ઉપરના વામ હસ્તમ ચ હેય તે વિષ્ણુના કેશવ ત્રિવિકમ પદ્મનાભ વાસુદેવ અયુત કે ઉપેદ્ર હોઈ શકે. ગુજરાતમાંથી ત્રિવિકમ
ડિસેમ્બર/જ પથિક-દીપસ-પૂતિ
For Private and Personal Use Only
