________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગ” અને “કાંગિક
શ્રી. હસમુખ વ્યાસ ગુપ્ત સામ્રાજય ભારતવર્ષના વિશાળ ફલક પર ફેલાયેલું હોવા છતાં એની શાસનપ્રણાલિ વ્યવસ્થિત અને શિસ્તબદ્ધ હતી. સમગ્ર ગુપ્ત સામ્રાજય નાના મોટા અનેક પ્રાદેશિક એકમે–પેટા એકમમાં વહેચાયેલું હતું. આમાં સૌથી નાને એકમ “ગ્રામ” રહે. આ તમામ એકમોને નાના-મોટા અનેક અધિકારીઓ પરસ્પર સંકલિત રહી વહીવટ ચલાવતા. ગુસશાસનવ્યવસ્થાના ઘણા અંશે પછીથી સૌરાષ્ટ્રના વલભીના મૈત્રકોએ પણ અપનાવેલા. વલભીનાં દાનપત્રમાં ઉહિલખિત અધિકારીઓ માં ગુસશાસનવ્યવસ્થાના ઘણું અધિકારીઓને પદની દૃષ્ટિએ પણ ઉલેખ આવે છે. પ્રસ્તુત લેખમાં આમાંના ગ–ગિક'ની ચર્ચા કરવાનો ઉપક્રમ છે.
મૈત્રક રાજા કુવસેન ૧લાના એક ભૂમિદાનપત્રમાં રાજાએ ભૂમિદાનની સૂચના જે અધિકારીઓને આપેલ તેમાં દાંગિક નામના અધિકારીને પણ સમાવેશ થયેલ છે. ડો. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી કાંત્રિકના મૂળમાં 'દંગી દર્શાવી એને અર્થ “શહેર અને એને વહીવટ કરનાર અધિકારી તે “ગિક' કરે છે. અર્થાત “ક્રાંગિક' એટલે નગરને સમગ્ર વહીવટ કરનાર પ્રમુખ અધિકારી. મેનિયર મેનિયર વિલિયમ્સ પણ “ગ”ને અર્થ “શહેર' કે “નગર' કરેલ છે. એક મતાનુસાર આ શબ્દ જૈન સાહિત્યમાં સમાન અર્થમાં પ્રજાયેલ છે.
ગુપ્તસમય દરમ્યાન “કરીની પરંપરાગત સંખ્યા ૧૮ (અઢાર) હતી. આમ “ભૂમિકર' વિશેષ મહત્વને રહે. કેટલાક પ્રદેશોમાં એ ભાગકર' કહેવા, તે અન્યત્ર “ઉદ્વેગ. સામાન્ય રીતે આની માત્રા જમીનના પ્રકારનુસાર ૧૬ થી ૨૫ ટકા સુધી રહેતી. એક મતાનુસાર ભૂમિને છઠ્ઠો ભાગ અર્થત છઠ્ઠા ભાગની ભૂમિની પજ કરસ્વરૂપે વસૂલ કરાતી. “રાજતરંગિણમાં કંગને અર્થ “પહેરે, ચોકી” થયેલ હેઈપ એક વિદ્વાને “ઉગ અર્થ એક પ્રકારને ચોકીદાર-કર થતે હેવાનું પણ દર્શાવ્યું છે. આ મતાનુસાર ક્રાંગિકીને અર્થ “ઉગ' નામને કર વસુલ કરનાર અધિકારી થાય.
ગુહસેનના એક અભલેબમાં મંડલી કંગમાં આવેલ ત્રણ ગામના દાનો ઉલ્લેખ મળે છે. અહીં “કંગનો અર્થ “ચકી-પહેરે' ન થતાં “એક જાતને પ્રાદેશિક વહીવટી એકમ” થાય છે, જે સંભવતઃ આજના મહાલ કે તાલુકા જેવો હોઈ શકે. આમ, આવા વિભાગને પ્રમુખ અધિકારી “ગિક” કહેવાતો હશે, જેને સ્થાનીય પ્રમુખ અધિકારીની હસયતથી કરની વસૂલાત કરવાની પણ સત્તા હશે. આને “ઔદ્રગિક' તરીકે પણ ઉલેખ થયેલ છે. સ્પષ્ટતયા આ શબ્દ "ગ-ઉદ્વેગમાંથી યુત્પન થાય છે. ગુપ્તકાલ દરમ્યાન “ઉગ” ભૂ-રાજનું એક મહત્વનું પદ હાઈ “ઉગ' નામના કરની વસૂલાત કે એને ઉપયોગ કરનાર–એની મેગ્ય વ્યવસ્થા કરનાર અધિકારી તે “ઔદ્રગિક' એ અર્થ કરી શકાય.
છે. હાઈસ્કૂલ, જામકંડોરણ-૩૬૦૪૦૫ સંદર્ભો ૧ ઈન્ડિયન ઍન્ટિવેરી, ૪, પૃ. ૧૦૫
૨ ડે. શરસ્ત્રી હરિપ્રસાદ, મૈત્રકકાલીન ગુજરાત'-ભા. ૨, પૃ. ૫૧૮-૧૯ ૩ મોનિયર મેનિયર વિલિયમ્સ, “સંસ્કૃત ઇગ્લિશ ડિકસનેરી,' પૃ. ૫૦૦ 1 ડે. મજુમદાર અને છે. અનેકર, “વાકાટક–ગુપ્તયુગ,' પૂ. ૩૦૯ ૫ “રાજતરંગિણી' ૮, ૨૦૧૦
કે મેતી, “ઈકનેમિક લાઈફ ઓફ ઈન ઈન્ડિયા', પૃ. ૩૫-૪૩ પથિક
ઑગસ્ટ ૧૯૯૦
For Private and Personal Use Only
