Pathik 1989 Vol 29 Ank 06

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 8

પત્ર નંબર ૭ : આ પત્ર અંગ્રેજ એજન્ટના પત્રની નકલ છે. પત્ર તા.૩૧ ઓગસ્ટ, ૧૮૪૧ ના રોજ લખે છે. પત્રમાંની વિગત પ્રમાણે “વછરાત વગેરે હકકો તા. ૫ ઓગસ્ટ ૧૮૪૧ થી મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે.”
પત્રની નીચે અંગ્રેજ એજન્ટની સહી છે, પણ એ વચાતી નથી. આળી નેટમાં સચવાયેલા આ સાત પત્રો પછી એ પડીની મધ્યમાંથી બે ભાગ પાડ્યા છે તે પૈકી જમણી બાજુ ઉપર શીર્ષક આપ્યું છે : “તા. ૧ જુલાઈ ૧૯૪૧ થી આવક જાવકની બુક જારી રાખી તે નીચે મુજબ છે.”
ડાબી બાજુએ અરજીઓના જવાબે અને સુરતના એજટના તથા બીજા કેટલાક પત્રોની નકલ છે.
આ પત્રો પૈકી એક પત્ર તા. ૧૨ જુલાઈ, ૧૮૪૧ ને છે. એ સુરતના એજન્ટને વિજયાનંદ કરેલી અરજી છે, જેમાં માંડવીને રાજા હમીરસિંહની પાસે પેતાના લેણા રૂપિયા ૨૧૭૯૯૬/- નીકળે છે તે અપાવવા જણાવ્યું છે તેમજ સરકારને ભલામણ કરી છે કે રાજ્યની ઊપજમાથી એ નાણુ અપાવશે.
બીજો એક પત્ર પણ પોતાની જાગીર પચાવી પાડનાર કારભારી વીજભૂખણદાસ પાસે જાગીર પાછી મેળવવા લખ્યા છે. પત્રમાં વિજયાનંદે ત્રણચાર પાનાં ભરીને જાગીરને જૂનો ઈતિહાસ જણાવ્યો છે. છેવટનાં થોડાં પાનાં બગડી થયાં છે અને કાણાં પડીને વંચાય નહિ તેવા થઈ ગયાં છે.
સારાંશ : આળી નેટમાં સચવાયેલા આ એતિહાસિક દસ્તાવેજ જેવા પત્રને અભ્યાસ કરતાં નીચે મુજબની માહિતીની જાણકારી મળે છે;
૧. ઇ.સ. ૧૮૪૦ ની આસપાસના સમયમાં ગુજરાતના દક્ષિણ વિભાગમાં આવેલાં રજવાડી અંગ્રેજોના હાથારૂપ બની ગયાં હતા; એમનાથી સ્વતંત્રપણે રાજકારભાર થતો નહિ,
૨. બાહ્ય આક્રમણો, ખાસ કરીને મસલમાનોના આક્રમણ, ખાળવાની તાકાત એમનામાં ન હતી.
૩. રાજયમાં લાગવગ અને હાજીહા કરનાર વર્ગ રાજા કે અંગ્રેજોના પક્ષમાં ભળી જઈ બધું ગેરકાયદે ચલાવી શકતો.
૪. અગાઉના રાજાઓ તરફથી વંશપરંપરાગત બક્ષેલી જાગીરે પણ પાછળના રાજાઓ વચનભંગ થઈને બીજાને આપી દેતા અને કમ્પની સરકાર બંને પક્ષ પાસે પિતાનું હિત પડાવી લઈને મેટા અધિકારીઓને અરજી જેવી લાબી કાર્યવાહીમાં ગૂંચવી દઈ શકતી.
૫. એ સમયમાં એટલે કે આજથી દોઢ વર્ષ પહેલાં મુસલમાનોના હુમલા થતા, ધર્મ પરિવર્તન માટે પ્રયત્નો પણ થતા અને અટકાવવા અંગ્રેજો મદદ કરે તો રાજયની ઊપજમાંથી એમને છ આની એટલે ભાગ આપવાની જવી કબૂલાત પણ કરતા એ બતાવે છે કે દેશી રાજાઓ કેટલા નબળા હતા અને હિંદના ઈતિહાસમાં એવાં રજવાડાંઓને પક્ષ લઈને જ અંગ્રેજોએ પિતાનું સ્થાન દઢ કર્યું હતું.
૬. આ પત્રોમાં પક્તિગત હકીકત સિવાય બીજી ખાસ માહિતી નથી, અંગ્રેજો અને એમનું સુરત તથા આજુબાજુનાં ગામે અને નાનાં રજવાડાંઓમાં જે વર્ચસ હતું તે જોઈ શકાય છે. રાજાઓ નિર્બળ હતા, એમનું વર્ચસ પ્રજા પર ન હતું, તો એવા સમયમાં સામાન્ય જન સમાજની કેવી દશા હશે?
૭. કામરેજના શ્રી પદ્માનંદ વજીરના વડવાઓએ માંડવી ઉપરાંત વાંસદાના રાજાના કારોબારમાં પણ મદદ કરી હતી એ બદલ એમના કુટુંબને કેટલાંક ગામ વજરાત તરીકે મળ્યાં હતાં.
આ આળી નેટમાં સંગ્રહાયેલા પત્રોના અંતે માંડવીના રાજાની વંશાવળી અને પિતાના વજીરકુટુંબની વંશાવળી આપી છે:
[ અનુસંધાન પા. ૮ નીચે ] પથિક
માર્ચ/
૧૦