________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કાઠિયાવાડના રાજકીય પરિચય [૧૯ મી સદી]
શ્રી. ગાવિંદ પ. મકવાણા
પૂર્વ ભૂમિકા : જે ભૂમિએ સ ંત શરીર અને દાતાર જેવાં રત્નાની ભેટ આપી છે તેવી ભૂમિના વિ-લેખકોએ એમની લેાકકયાએ શૌર્ય કથા અને કાવ્ય વગેરે રચનાઓમાં જેની ભાતીગળ સંસ્કૃતિનાં મુક્ત હૈયે વખાણુ કર્યાં છે તેવી આ ભૂમિનુ ‘કાઠિયાવાડ' નામ મરાઠાઓના ગુજરાતમાં થયેલા આગમન દરમ્યાન પડેલુ છે. જ્યારે સૌરાષ્ટ્રમાં મરાઠાનાં લશ્કાની ઉપરા-ઉપરી લડાઈએ થઈ ત્યારે આ પ્રતિમાં ઘણા ટટાખેર અને લુટારાએ તરીકે પ્રખ્યાત થયેલ માથાભારે કાઠી જમીનઘરે એમના જોવામાં આવ્યા એ કારણે મરાઠાઓએ આ પ્રાંતનું નામ ‘કાઠિયાવાડ' પાડયું હતું. ત્યારબાદ મા પ્રાંતને વહીવટ મરડા પાસેથી અંગ્રેજ સરકારની હસ્તક આવ્યા ત્યારે એમણે પણ કાઠિયાવાડ' નામ ચાલુ રાખ્યું. આમ સમય જતાં એનું પ્રાચીન સમયનું ‘સુરાષ્ટ્ર' નામ અસ્ત પામ્યુ’ અને ‘કાઠિયાવાડ' નામ પ્રચલિત બની ગયું..
આપણાં પુરાણા અને જૂના ઐતિહાસિક શિલાલેખાને અભ્યાસ કરતાં સ્પષ્ટ જણાય છે કે એનુ પ્રાચીનકાલથી ચાલતું આવતું' નામ ‘સુરાષ્ટ્રા' કે કચિન્ ‘સૌરાષ્ટ્ર' હતું, થ્રોક અને ચીન દેશના પ્રથામાંથી પણ આ નામ મળે છે.
મુલમન લેકોએ એને ‘સૌરાષ્ટ્ર ઉપરથી અપભ્રંશ થયેલા ‘સારડ’ નામથી ઓળખ્યા છે. કેટલાક અંગ્રેજ ગ્રંથકારોએ ‘સૌરાષ્ટ્ર' એટલે કે સૂર્ય પુષ્પક લેકારા દેશ એવે! અ કરેલ છે. ‘કાફિયાવાડ’ નામ ખરેખર દ્વીપકલ્પ વચ્ચેના એક પ્રદેશ કે જેમાં કાઢી લેાકેાની વસ્તી ઘણુ' કરી વધુ પ્રમાણમાં છે તેને જ આપી શકાય.
રાજકીય વહીવટી વિભાગ : ‘કાઠિયાવાડ સર્વસ ંગ્ર’માં સૌરાષ્ટ્રના દસ વિભાગ ર્શાવેલા છે, જેમાં રાજા ઠાકોર ગરાસિયા- મળીને ૧૯૭ રાસ્થાન હતાં તેમાં સૌથી મોટામાં મોટુ સ સ્થાન જામનુ ૨૮ લાખ રૂપિયાની વાર્ષીક આવક ધરાવતુ હાલાર સસ્થાન હતું તેમજ નાનામાં નાતાં વાંઢો પશુ હતા. સને ૧૮૬૩ માં કાર્ડિયાવાડના બધા રાજા રાણુ!એના એમની સત્તાનું ધોરણ નક્કી કરી સાત વર્ગ કરવામાં આવ્યા હતા. પ્રથમ વર્ગનાં ચાર રજવાડાં નવાનગર જૂનાગઢ ભાવનગર અને ધ્રાંગ્રધ્રા તથા ખીજા વર્ગનાં નવ રજવાડાં પોતાના વહીવટ સ્વતંત્ર રીતે પોતે કરતાં હતાં અને અન્ય સંસ્થાને વહીવટ એમના દરજજા પ્રમાણે અંગ્રેજ સરકારના પોલિટિકલ એજન્ટ સાથે મળીને કરતા હતાં, કેટલાક ઠાકારાને તો દોવાની કે ફોજદારી સતા બિલકુલ આપવામાં આવેલ ન હતી તેવાં પણ કેટલાંક નાનાં સસ્થાન હતાં.
અંગ્રેજ સરકાર તરફથી આ પ્રાંતમાં પેાતાની હકૂમત વ્યવસ્થિત ચાલે એ માટે ખને બરાબર દેખરેખ રાખવા પોલિટિકલ એજન્ટની દેખરેખ હેઠળ સૌરાષ્ટ્રના ચાર વહીયટી વિગ નક્કી કરામાં આવ્યા હતા ઋને આ ચાય વિભાગોના અલગ અલગ આસિસ્ટન્ટ પેલિટિકલ એજન્ટના નમણૂક કરવામાં આવેલ હતી. આ ચાર વિભાગ ‘હાકાર' ‘સેરઠ' ગેહિલવાડ' અને ઝાલાવાડ'ના મેળ ખાતા હતા. હાલારઃ ગુજરાતના સુલતાન બહાદુરશાહ(ઈ. સ. ૧૫૨૬-૩૬)ના શાસનના અંતકાણમાં ખેતી સત્તા પ્રાંતમાંથી ઘણી ઓછી થઈ ગઈ હતી. કચ્છના એક સરદાર જામ રાવળે મોટી ફોજ સાથે કચ્છના રણમાં થઈને આવીને, આ પ્રાંતમાંના ક્રેટલાક પ્રદેશ જીતી લઈને ઈ. સ. ૧૯૫ માં પેતાની ૦ ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદના ૨૫ થી ૨૭-૧૧-૮૮ના કલકત્તા અધિવેશનમાં સ્વીકૃત્ત અને વહેંચાયેલ નિબંધ
२०
માર્ચ/૧૯૯૦
પથિક
For Private and Personal Use Only
