________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મૂળી સ`સ્થાન આવેલ હતાં. ઝાલાવાડમાં ! પ્રથમ વર્ગનું, ખીજા વર્ગનાં વાંકાનેર લીબડી અને વઢવાણ, ત્રીજા વર્ગનાં લખતર સાયલા અને ચૂડા, ચોથા વર્ગનાં મૂળી અને બજાણા તથા પાંચમા વર્ગનાં પાટડી અને વતાડ નામનાં સંસ્થાન હતાં. ઝાલાવાડમાં ૫૩ થાણદારીનાં થાણુાંને પ્ણ સમાવેશ કરવામાં આવેલ હતા.
જેટલા મુલકેને વહીવટ રાજાએ! સ્વતંત્ર રીતે કરતા હતા તેનું ક્ષેત્રફળ સને ૧૯૮૧ માં ૧૮,૨૫૬ ચો. મી. હતુ. અને એની કુલ વસ્તી ૨૦,૫, ૮૦૦ જેટલી હતી તથા જે મુલકાતે વહીવટ રાજવ તરફથી 'ગ્રેજ સરકારના પેલિટિકલ એજન્ટના અમલદારે ભારતે કરવામાં આવતા હતા તેનુ ક્ષેત્રફળ ૨૬૨ . મી. હતું અને એની કુલ વસ્તી ૬,૦૦,૨૦૦ ની હતી,
પ્રાંતમાં બ્રિટિશ હુકૂમતની શરૂઆતઃ સૌ-પ્રથમ વાર મહી'કાઠાના પેલેટિકલ એજન્ટ બૅલૅન્સ્ટાઈનને ઈ.સ. ૧૮૭૧ માં પેશવાની ખાણીનો ભાગ ઉઘરાવવા કાઠિયાવાડ(સૌરાષ્ટ્ર)માં મોકલવામાં આવ્યેા હતા. ત્યારબાદ ઈ.સ. ૧૮૧૮ માં પેશવા સાથે બ્રિટિશ સરકાર કરારનામું કર્યું. એના કારણે પેશવાના કાઠિયાવાડના તમામ મુલક બ્રિટિશ સરકારને હસ્તક આવ્ય! હતો.
ત્યારપછી દર વર્ષે બૅલૅન્ટાઈન કાઠિયાવાડમાંથી ખંડણી ઉધરાવવા લાગ્યા. ઇ.સ. ૧૮૨૦ માં કૅપ્ટન ખાનેવાલની કાર્ડિયાવાડના પોલિટિકલ એજન્ટ તરીકે સૌ-પ્રથમ વાર નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. એણે તુરત જ ગાયકવાડનાં ખડિયા રાજ્યોની પ્રાંતમાં તપાસ શરૂ કરી હતી. આ રીતે કાઠિયાવાડમાં બ્રિટિશ હકૂમતની શરૂઆત ૧૮૨૦ થી શરૂ થઈ હતી.
કાઠિયાવાડમાં જે સંસ્થાને ફાદારી હકૂમત ન હતી તે એની હદમાં જે ગુના થતા હતા તેને ન્યાય કરી શિક્ષા કરવા અને ફરીથી આવા ગુનાનું પુનરાવર્તન ન થાય એ માટે બ્રિટિશ સરકારે ફીજદારી ન્યાયની કા ઈ.સ. ૧૮૩૧ માં શરૂ કરી હતી અને સૌ-પ્રથમ પેલિટિકલ એજન્ટાએ પ્રતિમાં ચાલતી અદા દરની લડાઈઓને અંત લાવી સુલેહ શાંતિ-પ્રસ્થાપિત કરી હતી.
ઈતિહાસ કે દંતકથા પ્રમાણે તા એમ સિદ્ધ થાય છે કે કાઠિયાવાડના રાજાએ પેાતપેાતાના રાજ્ય સંબધી કારભારતી બાબતમાં તે ગુજરાતમાં જે જે સરકાર એક પછી એક સર્વોપરિ સત્તા ભાગી ગઈ તેનાથી સર્વાશે સ્વતંત્ર હતા. અલબત્ત, આ ગુજરાતની સરકારને એમના તરફથી ખ`ડણી આપવી પડતી. એએક ખડણી આપતા હતા તેમાં એમને હેતુ એટલા જ હતા કે એમનાથી વધારે બળવાન સરકારની કૃપા સંપાદિત કરવી,
પ્રાંતમાં મુકગીરીની રીત હતી તે માત્ર ત્યાં જ હતી એવું ન હતું, હિંદુસ્તાનના ખીજા ભાગામાં પણ આ રીતનેા પ્રચાર થયા હતા. ખંડણી ઘણી વાર જબરદસ્તીથી લેવામાં આવતી હતી. માત્ર જામની માલિકીના પ્રદેશ સિવાયના તમામ મુલક મુલેાના વખતમાં ખાલસા મુલક ગણવામાં આવતા હતા.
ઈ.સ. ૧૮૬૩ માં પ્રાંતના રાજ્યકારભારમાં નવી પેજના દાખલ કરી એના પરિણામ ઘણાં સારાં નીવડાં હતાં. એ વખતે વાઘેરા બહારવટે નીકળી ઘણું તાફાન કરતા હતા તેમને કાબૂમાં લાવતાં બ્રિટિશ સરકારના એ પોલિટિકલ એન્ટના પ્રાણ પણ ગયા હતા તાપણ એમને કાબૂમાં લેવામાં માવ્યા હતા અને બહારવટે નીકળવાનેો રિવાજ બંધ કરવામાં આવ્યા હતા. રાજાઓને પણ પોતાનાં ન્યાયખાતાં સુધારવા તાકીદ કરવામાં આવી હતી, પોલિટિકલ એજન્ટને ન્યાયની બાબતમાં મદદ કરવા જ્યુડિશિયલ આસિસ્ટન્ટની નવી અમલદારી જગા ઈ.સ. ૧૮૭૦ માં શરૂ કરવામાં આવી હતી. રાજાએ
ર
માર્ચ/૧૯૯૦
પથિક
For Private and Personal Use Only
