Pathik 1989 Vol 29 Ank 06

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 9

ઉપનિષત્કાલીન શિષ્ય
છે. કાન્તિલાલ . દવે જર્મન રહસ્યવાદી શેપનહોવર જેઓને “માનવીય જ્ઞાન અને પ્રજ્ઞાન સર્વોત્તમ ફળ” તથા “અતિમાનવની પ્રાપ્રસાદી' ગણાવી અંજલિ આપે છે તે ઉપનિષદુગ્રંથોના ગૌરવાન્વિત માહાત્મની આધારશિલા જ્ઞાન છે અને એ જ્ઞાનની ગંગેતરી-રૂપ તત્કાલીન શિદ્વાણષ્યવસ્થા છે એ ભુલાવું ન જોઈએ. ઉત્તમ આચારવિચાર, શારીરિક અને માનસિક વિકાસ, જ્ઞાનનું સંરક્ષણ તેમ સંવર્ધન તથા શિષ્યના સર્વાગી વિકાસ દ્વારા ધર્મ સંસ્કૃતિ તથા રાષ્ટ્રના વિકાસને ચરિતાર્થ કરવાની સફળ કામ ભીડતી તતકાલીન શિક્ષણ વ્યવસ્થાના પાયામાં રહેલાં જણાય છે. આચાર્યકુળ નામે ઓળખાતી શિક્ષણ પદ્ધતિ હતી. આચાર્ય કુળે તત્કાલીન આર્યજીવનની સંસ્કૃતિ અને સરકારનાં મહાવિદ્યાલય હતાં. આચાર્યકુળમાં આચાર્ય અને એમના શિષ્યોને સમાવેશ થ હતા. આવાં આચાર્ય કુળમાં પ્રવેશ મેળવવાને દરેકને પાત્રતાનુસાર અંધકાર હતા. વિદ્યાભ્યાસ માટે અનિવાર્ય એવા ઉપનયન સંસ્કારથી દીક્ષિત થઈ આર્ય સંતાનો પિતાના જીવનનો નિશ્ચિત કાલ આચાર્ય કુળમાં ગાળવામાં ગૌરવ અનુભવતાં. ઉપનયન સંસ્કારથી સમાવર્તન સંસ્કાર સુધીનું શિષ્યનું વન આચાર્ય કુળમાં આચાર્યની પ્રત્યક્ષ દેખરેખ નીચે ઘડતર પામતું. તત્કાલીન શિષ્યો માટે બહુયુક્ત “અતેવાસિન શબ્દ(જેનો અર્થ થાય છે “જે ગુરુની પાસે વસે છે તે)થી પણ આ તમને સમર્થન મળે છે. શિષ્ય પ્રત્યે આચાર્યનાં
ને વ્યવહાર વાસઢયપૂર્ણ રહેતાં. એમના સંબંધ પિતાપુત્ર જેવા ઉષ્મ પૂર્ણ રહેતા. ઉપનિષદના અનશીલનથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે આચાર્ય કલવાસ દરમ્યાન શિષ્યને કડક આચારસંહિતાનું પાલન કરવું પડતું. શિષ્ય માટે બ્રહ્મચર્યવ્રત અનિવાર્ય હતું. શિષ્ય માટે ઉપનિષદોમાં પ્રયુક્ત બ્રહ્મચર' શબ્દ સંદર્ભમાં સૂચક છે. દર ' શ દને મૂળ થ »દ્ધ મા વેદ અર્થાત્ “જ્ઞાનનું અનુસરણ કે પ્તિ' એ થાય છે. જ્ઞાનની સાચા અર્થમાં પ્રતિ માટે અનિવાર્ય એવાં ઇદ્રિયનિગ્રહ અને કઠિન તપાલનને પાદર્શ પ્રારંભથી જ આ શબ્દ સાથે જોડાઈ ગયેલા જોવા મળે છે. આ સંદર્ભમાં શિક્ષણપ્રાપ્તિના સમગ્ર સમયાવધિને અપાયેલી ‘બહાર્યાશ્રમ” સંજ્ઞા સાર્થકતા પણ સ્વયંસિદ્ધ છે,
બ્રહ્મચર્યની જેમ જ શિષ્યના વિદ્યાભ્યાસકાળ દરમ્યાન આચાર્ય દ્વારા શ્રદ્ધા અને તપશ્ચર્યા પર પણ વારંવાર ભાર મૂકવામાં આવેલું જોવા મળે છે. આચાર્ય ઉદ્દાલક આરુણિ પુત્ર ફિર વેતકેતુને તવમસિ” એ મહામંત્રને ઉપદેશ આપતાં વટબીજમાં વિરાટકાય વટવૃક્ષના નિહિત સ્વરૂપમાં શ્રદ્ધા રાખવા જણાવે છે. એક વર્ષના સમયાવધિમાં શ્રદ્ધા તપ અને બ્રહ્મચર્યથી યુક્ત બન્યા બાદ જ ભરદ્વાજ આદિના આધ્યાત્મિક પ્રશ્નોનું સમાધાન કરનાર આચાર્ય પિપ્પલાદ(પ્રશ્ન. ૧ ૨)નાં ઉદાહરણ કે હૈ. ઉ૫(૧-૧)ને સમાવન-પ્રવચનમાં ઉપનિષદ ઠેર ઠેર શ્રદ્ધાનું જ મહિમાગાન કરતાં જણાય છે. એ જ રીતે વિદ્યાભ્યાસમાં તેની અનિવાર્યતા પર ઉપનિષદે વારંવાર ભાર મૂકે છે. તે ઉપ.(૧-૯-૧) નિત્ય સ્વાધ્યાય પ્રવચનને પણ તપ તરીકે ઓળખાવે છે. ઈદ્ર પ્રજાપતિને ત્યાં, સુકેશાદિ આચાર્ય પિપ્પલાદને ત્યાં, સત્યકામ જાબાલે આચાર્ય દ્વારિકૂમતને ત્યાં અને ઉ પકેસલે આચાર્ય સત્યકામના આચાર્યકુળમાં સહનશીલતાની કસોટી કરે તેવાં કઠિન તપ આર્યા હોવાનું ઉપનિષદ નેધે છે.
આચાર્ય કુળોમાં નિરંતર ચાલતા યજ્ઞયાગાદિ દ્વારા શિષ્ય ધાર્મિક પરંપરાઓ અને અન્ય અનુષ્ઠાનના જીવંત સંપર્કમાં રહેતા. દેવ અને પિતૃઓ પ્રત્યે સમદિર રાખવાની કે આચાર્ય અતિથિ માર્ચ/૧૯૯૦
પથિક