________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધરાજની પુત્રી અને એને પુત્ર
શ્રી હસમુખ વ્યાસ ગુજરાતના ઇતિહાસમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહને શાસનકાલ “સુવર્ણયુગ” તરીકે ઓળખાય છે. એના જાહેર જીવન વિશે તે ઘણી બધી માહિતી મળે છે, પરંતુ એના અંગત જીવન વિશે બહુ ઓછી વિગત સાંપડે છે એ હકીક્ત છે. હા, એને પુત્ર ન હતો એટલી માહિતી અવશ્ય ઉપલબ્ધ છે. પ્રસ્તુત લેખમાં એની (સિદ્ધરાજની) પુત્રી અને એના(પુત્રોના) પુત્ર અંગે માહિતી ચકાસવાને ઉપક્રમ છે. રાજસ્થાનમાં કહેવાતી ભાટેની ખ્યાતમાં તે સિદ્ધરાજને સાત પુર્વે હેવાનું વર્ણવાય છે, પરંતુ એ ખોટું છે, કેમકે સિદ્ધરાજના ગુરુ હેમચંદ્રાચાર્યે સ્વયં પિતાને થાશ્રયકાવ્યમાં “સિદ્ધરાજને પુત્રમુખદનનું સુખ ન મળ્યા”નું લખ્યું છે, એટલું જ નહિ, ચિત્તોડના કિલામાંથી પ્રાપ્ત કુમારપાલના એક શિલાલેખમાંથી સિદ્ધરાજ પુત્ર પ્રાપ્તિ માટેની પ્રાર્થના કરવા તેમનાથના દર્શને ગયાની વિગત મળે છે, જે સિદ્ધરાજને પુત્ર ન હોવાનું સિદ્ધ કરે છે. હા, એને એક પુત્રી અવશ્ય હતી.
કઈ પણ શક્તિશાળી ને સમર્થ રાજાને પિતાના રાજયની સીમા વિસ્તારવાની ઈચ્છા રહે એ સહજ છે. સિદ્ધરાજ પણ આમાંથી અપવાદ ન હતા. એ પોતાના રાજ્યની સીમા વિસ્તારવા માટે અવારનવાર અભિયાન કરતા. રાજસ્થાનના અજમેર(સાંભર)ને ચોહાણ અર્ણોરાજ સિદ્ધરાજનો સમકાલીન અને શક્તિશાળી રાજા હતો. એ ઈ.સ. ૧૧૩૩ ની આસપાસ અજમેરની ગાદીએ બેઠેલે. ઉત્તર તરફથી આવતા તુર્કો-તમરના આક્રમણને એણે સફળતાપૂર્વક મારી હટાવેલ. એના “આના” આનાક’ ‘આનલહદેવ” વગેરે નામ પણ રાજસ્થાનમાં પ્રચલિત છે.
આગળ નેવું તે મુજબ સિદ્ધરાજ એની રાજસીમા વિસ્તારવા અવારનવાર ગુજરાત બહાર અભિયાન કરતા. આમાં એનું પ્રમુખ લક્ષ્ય રાજસ્થાનનાં રાજ્યો ને માળવા તરફ રહતું. આ જ રીતે અર્ણોરાજ પણ મળવા છતવા-મેળવવા ઈચ્છુક રહેતા. આમ બંને સમર્થ શાસકોનું લય એક હાઈ લડાઈ થાય એ સ્વાભાવિક જ છે. આવી એક લડાઈમાં એ (અરાજ) હારી જતાં સાંભર સિદ્ધરાજના કબજામાં આવી ગયેલું, પરંતુ સિદ્ધરાજ જેમ વીર હતા તેને દીઘદ્રષ્ટા પણ હતા. અર્ણોરાજ જેવા શક્તિશાળી રાજને ખંડિયા રાજા તરીકે રાખવા કરતાં એની સાથે મૈત્રીસંબંધ બાંધવામાં એને ડહાપણ માન્યું; પરિણામસ્વરૂપ એણે (સિદ્ધરાજે, એનું રાજ્ય એને પાછું સોંપ્યું, એટલું જ નહિ, પિતાની પુત્રી કાંચનદેવી પણ એની(અરાજની) સાથે પરણાવી. પુત્રો આપવાની ઉદારતા સિદ્ધરાજની દૂરંદેશિતા દર્શાવે છે, તે પુત્રી આપવી પડી એ હકીકત અણરાજની મહત્તા સૂવે છે. તત્કાલીન આધાર “પ્રબંધચિંતામણ’ (લે. ૫૧), “કીર્તિ કોમુદી'(સર્ગ ૨, લે. ૨૬-૨૮), “પૃથ્વીરાજવિજય વગેરેમાં સિદ્ધરાજે પુત્રીનાં લગ્ન અર્ણોરાજ સાથે કર્યાની સ્પષ્ટ નધિ મળે છે. અલબત્ત, હમચંદ્રાચાર્યના
યાશ્રય મહાકાવ્યમાં એને (સિદ્ધરાજના) રાજપૂતાના સાથેના વિવાદ-વિગ્રહ વિશે ખાસ કાંઈ વિગત મળતી નથી,
અરાજને કાંચનદેવી ઉપરાંત સુધવા નામની એક રાણી હતી કે જે માવાડના કેઈ સામંતની પુત્રી હતી, અરાજને કાંચનદેવીથી સોમેશ્વર નામને પુત્ર થયેલે, જેને બાળપણથી જ સિદ્ધરાજે પિતાની પાસે રાખી, ઉછેરી મેટ કરેલ. એક અનુમાન–જે ખરું પણ હોઈ શકેપ્રમાણે સિદ્ધરાજ એને પોતાને ગાદીવારસ બનાવવા ઈચ્છતા હતા. સિદ્ધરાજને કે પુત્ર ન હેઈ કુમારપાલ ગાદી
માર્ચ ૧૯૯૦
For Private and Personal Use Only
