________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અને માર્કાપાત્રે દેવ માનવાની આજ્ઞા પાછળ પણ વિવેકમ'ડિત વિદ્યાને વધુ ઉજજવળ બનાવી સમાજ સાથે એન અનુસધાન કરવાની સાત્ત્વિક વૃત્તિનાં જ દર્શીન થાય છે. ઉપનિષદોમાં સોંગૃહીતા કેટલોક ઉદાત્ત પ્રાથનાશમાંથી પણ તત્કાલીન શિષ્યાના પવિત્ર અને નીતિપૂર્ણ જીવવાના અભિલાષાને જ પ્રતિધ્વનિ “ભળાય છે. ઉદાહરણ તરીકે મૃહદારણ્યક ઉપનિષદ(૧-૬-૨૮)ની “અસતા મા સદ્ ગમ્ય, તમસા મા જયેáતા, માર્યાં અમૃત ગમય” પ્રાથના કેટલી મધુરેદાત્ત છે !
ઉપનિષ્ઠકાસમાં શિષે આચા કુળમાં રહેતા અને જમતા એના બદલામાં આચર્યું અને આચાર્ય - કુળની યથાક્તિ સેવાને પેતાનું અહંભાગ્ય સમજતા. આચાર્યસેવા દરેક શિષ્યની પ્રથમ અને પરમ ક્રૂજ મનાતી, એટલું જ નતુ, પ્રાચીન ઉપનિષદમાં પ્રતિબિંબિત થતા આદર્શો તે એવા જણાય છે કે આચાર્યની સેવા કરતાં વધેલ! સમયમાં જ વિધિપુર:સર વેદાદિનું અધ્યયન કરવુ..પ વૈદિક વર્મિંગમાં છે!કરા ભણવા જાય છે' આ ભાષા જ નથી, છેકા ગુરુએશ કરવા ગુરુગૃહે જાય છે' આ ભાષા છે. આ જ પ્રલિકા છે એવું જણાવતાં શ્રી પાંડુર ગ શાસ્ત્રી આઠવલેજી (સાંસ્કૃતિક વિચારધારા, પૃ. ૧૫) પશુ એ કાલમાં ગુરુસેવાના અપ્રતિમ મહિમા પ્રત્યે જ અંગુલિનિર્દેશ કરતા જણાય છે.
સુખાર્થિનઃ કુતા વિદ્યા, કુતા વિદ્યાર્થિન; સુખમ્ એ સુભાષિતના ભાષ્ય-સમુ`. તત્કાલીન "શિષ્યાનું જતનઘડતર થાય એ માટે પૂરેપૂરી કાળજી આચાર્યં રાખતા. મિતનિદ્રા મિતાહાર અને મિતભાષણની સાથે સાથે સ્વાવલખનની બારાખડી પણ એમને છૂટવી પડતી. અન્ય ક્રૂરોમાં ધાર્મિક વિધિ માટે જરૂરી સમિા-ચયન અને ગાસેવા એ બે ક‰ ખાસ મહત્ત્વપૂર્ણ મનાતાં. એ નોંધવું રસપ્રદ છે કે કેટલાક કિસ્સામાં તા શિષ્યાને ખુખ લાંબે સમય ગેપાલનમાં જ વ્યતીત થઈ જતેા. છાં. ઉપ.(૪-૪-૫)માં પ્રાપ્ત ઉલ્લેખ અનુસાર શિષ્ય સત્યકામ આચાર્ય હારિદ્રુમતની આજ્ઞાથી ૪૦૦ નિબળ ગાયામાંથી સહસ્ર ગા થયા બાદ જ આચાર્ય કુળમાં પ્રવેશતા જોવા મળે છે.
છાંદોગ્ય ઉપનિષદ્ર(૪-૩-૫)ના આધારે એવુ કહી શકાય કે શિષ્યાને કયારેક ભિક્ષાટન માટે પણ જવું પડતું, શૌનક અને અભિપ્રતારી દ્વારા ભિજ્ઞાથી 'ચિત રખાયેલા શિષ્યના ઉદાહરણુને ના સમઈનમાં ટાંકી શકાય. આ ઉપરાંત પોંચાગ્નિસેવા અગ્નિહેાત્રસેવા તથા અતિયિસત્કાર જેવાં કવ્યાની જવાબદારી પણ શિષ્યાના શિરે રહેતી. એ જ રીતે દેશભરમાં ઠેર ઠેર યાન્નતા ચાસમાર ́ભા અને વિદ્યામાં શિષ્યે પણ ગુરુસેવા અર્થે આચાર્યની સાથે ઉપસ્થત રહેતા હેવાની સાબિતી ઉપનિષદેશમાં પ્રાપ્ત થાય છે (છાં. ઉપ, ૩-૧-૨, ૭). સરસ્વતી અને સંસ્કૃતિનાં સરક્ષણ અને સ ંવનની દૃષ્ટિએ સ્વાધ્યાય દ્વારા જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને પ્રવચન દ્વારા ખેતા ‘બહુજનસુખાય હુજહિત'ય' પ્રચાર કરવાની બાબત પર પણ આચાર્ય ભાર મૂકતા જણાય છે. આમ, શ્રી પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલેજી કહે છે તેમ, ઉપનિષત્કાલમાં વિદ્યાર્થીએ ગુરુપરાયણુ અને ગુરુ શિષ્યપરાયણુ હતા, ગુરુ અને શિષ્ય બને જ્ઞાનપરાયણ હતા અને જ્ઞાન સેવાપરાયણ હતુ .
આવા શીલસ'પન અને ધર્મ પરાયણ શિષ્યો તત્કાલીન શિક્ષણુવ્યવસ્થાના મુકુટમજ઼િરૂપ હતા. એએ વિત્તાનુરાગી નહિં, પણ વિદ્યાનુરાગી હતા. ઉદા. તરીકે કઠેનિષ(૧-૨૩)માં આચાર્ય યમ પાસેથી મેળવેલા ત્રીજા વરદાનના અન્નામાં આત્માની મરણેત્તર અવસ્થાનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે દઢાગ્રહી શિષ્ય નચિકેતા શતાયુષી પુત્રપૌત્રાદિ અગણિત-પશુસપત્તિ અશ્વમાતા સુવર્ણભડા સુવિશાલા–વસુ ધરાં, ચ્છામૃત્યુનું વરદાન, અઢળક ધનસપત્તિ, ભલાકની કુંભ કામનાએની પથિક
માર્ચ/૧૯૯૦
For Private and Personal Use Only
19
