Kalyan 2007 10 Ank 07

Author(s): Kirchand J Sheth, Manoj K Sheth
Publisher: Kalyan Prakashan Mandir

Page 4

કલ્યાણની કેડીએ
= ૦ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પૂર્ણચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજ ભાર'નો “આભાર”માં પલટો કરવો છે ? भारोऽविवेकिनः शास्त्रं भारो ज्ञानं च रागिण; अशान्तस्य मनो भारं भारोऽनात्मविदो वपुः ॥ અવિવેકીને શાસ્ત્ર ભાર, જ્ઞાન છે ભાર રાગીને, મન અશાંતને ભાર, દેહ તો અનાત્મજ્ઞને
| N૩૫લી ભાર લાગે એવી ચીજ કઈ ? અને એ ભારને જ આભાર માનવા યોગ્ય બનાવવી હોય, તો શું કરવું પડે ? પ્રહાર જેવી પીડાદાયક ચીજને જ હૈયાના હાર જેવી બનાવવાની પ્રક્રિયા કઈ ? સૌ પ્રથમ તો આવો સવાલ પેદા થવો જ ઓછો શક્ય ગણાય અને કદાચ આવો સવાલ જાગી પણ જાય, તોય આનું સચોટ-સુંદર સમાધાન જડવું, એ તો જરાય સહેલું ન ગણાય. એવી મુંઝવણ જાગ્યા વિના ન જ રહે કે, ભારભૂત ચીજમાં પલટો લાવીને એને વળી આભાર માનવા યોગ્ય કઈ રીતે બનાવી શકાય ? જે આભાર માનવા યોગ્ય હોય, એ ચીજ વળી ભારભૂત કઈ રીતે લાગે ?
સુભાષિતને ભારભૂત જે ચાર ચીજો વર્ણવવી છે, એની ભૂમિકા રચવા વ્યવહાર ઉપરાંત અનુભવની અગ્નિપરીક્ષામાં પણ ઉત્તીર્ણ થાય, એવી એક અનુભૂતિ પર ઊંડાણથી વિશ્લેષણ કરીએ : “ભાર અને આભાર'ની. વાતને બરાબર સમજવા એક કોટની દાખલા તરીકે કલ્પના કરીએ. કોટને હાથમાં ઉપાડીને ચાલીએ, તો એ કોટ ભાર જણાય, આ જ કોટને પહેરી લઈએ, તો એનો આભાર માનવાનું મન થાય, જે કોટ ઠંડી ઉડાડવામાં ઉપયોગી ન થતો હોય, એને ઉપાડીને ચાલવું પડે, એથી એ ભારભૂત લાગે, ભારભૂત લાગતો કોટ જ પહેરી લેવાથી ઠંડી ઉડાડનારો બનતા એનો આભાર માનવાનું મન થાય. આનો સાર એટલો જ નીકળ્યો કે, ઠંડી ઉડાડવા અનુપયોગી કોટ એ ભાર છે. એને જ શરીર પર પહેરી લેવામાં આવે, તો એ ઠંડી દૂર કરનારો બની જતા એનો આભાર માનવાનું મન થયા વિના ન રહે.
આટલી પાયાની વાત સમજાઈ જતા હવે સુભાષિતનો સંદેશ સાંભળીએ. સુભાષિતનો સંદેશ એવો છે કે, જે અવિવેકી છે, એને માટે શાસ્ત્ર ભાર રૂપ છે, જે રાગગ્રસ્ત છે. એને માટે જ્ઞાન ભારભૂત છે, જે અશાંત છે, એને માટે એનું મન ભારભૂત છે, તેમજ જેણે આત્માને ઓળખ્યો નથી, અને આખી આલમને ઓળખી લીધી. છે, એવા અનાત્મજ્ઞ માટે એનું પોતાનું શરીર જ ભારભૂત છે. શાસ્ત્ર, જ્ઞાન, મન અને શરીર કોના માટે ભારભૂત ઠરે અને આ ચારેને આભાર માનવા યોગ્ય ઠરાવવા શું કરવું પડે, એ હવે વિગતવાર વિચારીએ,
આગમ-શાસ્ત્રો એટલે જ્ઞાનનો અખૂટ અદ્દભૂત ખજાનો ! આમાં હેય, શેય, ઉપાદેય: આ ત્રણે કક્ષાની વાતો આવે. જેની વિવેક-ચક્ષ ખુલી હોય, એ જ જ્ઞાની “હેય - શેય - ઉપાદેય’નો ભેદ કળી શકે, એના માટે જ શાસ્ત્રો ઉપકારી બની શકે. બાકી જે અવિવેકી હોય, એના માટે તો ઉપકારક બનવા યોગ્ય શાસ્ત્રો જ અવિવેકના , પાપે અનુપકારી બનવા દ્વારા ભારભૂત બન્યા વિના ન જ રહે. કેમકે શાસ્ત્ર દ્વારા મળતી જાણકારીને હેય,
ય અને ઉપાદેય: આવી ત્રણ કક્ષામાં જે વહેચી ન શકે, હેય અને જ્ઞયને જે ઉપાદેય ગણી લે, ઉપાદેયને જે હેય શેય સમજી લે. આમ, આ ત્રણે વિભાગની જે ભેળસેળ કરે, એના માટે બધો જ ભાર ઉતારી દેવા સમર્થ એવા શાસ્ત્રો જ ભારભૂત બને, એમાં શી નવાઈ ? માટે શાસ્ત્રોના ઉપકારને ઝીલવો હોય, તો જ્ઞાનીએ પ્રથમ વિવેકી બનવું જોઈએ. માટે જ તો વિવેકને ત્રીજા લોચન તરીકે બિરદાવાયો છે. ચર્મચક્ષુ અને જ્ઞાનચક્ષના માધ્યમે સાચું ઉપકારક દર્શન એ જ કરી શકે, જેના વિવેક-લોચન ઉદ્ઘાટિત થઈ ચૂક્યા હોય. - વિવેક જાગૃત થયા બાદ વિરાગનું પણ જેના હેયે જાગરણ થઈ ચૂક્યું હોય, અથવા આવી ભાવના પણ પ્રગટી હોય, એવા વિરાગીને માટે જ જ્ઞાન ભાર ન બનતા હૈયાનો હાર બની શકે, જ્ઞાન દ્વારા એકલું વિરાગીવિશ્વ જ આંખ સામે ખડું થાય, એવું તો બને નહિ, વિરાગની સાથે સાથે રંગરાગની વાતો પણ શેર કે હેયા
0 ર : કલ્યાણ : ૬૪/૭, ઓક્ટોબર ૨૦૦૭, ૨૦૬૩ ]