________________
યકૃત અને પીત્તની ઉપયોગિતા
વૈદરાજ શ્રી કાંતિલાલ દેવચંદ શાહ-ઝીંઝુવાડા (સૌરાષ્ટ્ર) આરોગ્ય અને ઉપચાર 'ની ‘ કલ્યાણ માં ચાલુ રહેલી લેખમાળાના આ ૧૮ મે લેખાંક છે. શરીરમાં યકૃત નામનું અવયવ કેટ-કેટલું ઉપયાગી તથા ઉપકારક છે; તેમજ પીત્તની ઉપયોગિતા માટે જાણવા જેવુ અહિં રજૂ થાય છે. ઉદરના ગા માટે જૈન શાસ્ત્રોમાં ફરમાવેલ ખમાસમણ ’ની ક્રિયા વિધિપૂર્વક કરવામાં આવે તે લાભદાયી છે, આ હકીકત સમજાવવા પૂર્વક અહિં શરીરના રોગો પર ઉપચારાને અંગે જે કાઇને પ્રશ્ના પૂછાવવા હાય તેમને વૈદરાજના શીરનામે જવાબી કાર્ડ ખીડવાથી પ્રત્યુત્તર મલશે, તે
:
*
· કલ્યાણુ ' દ્વારા જવાબ જોઇતા હશે તેા તેમ પણ મલશે. તે હકીકત જણાવાઈ છે.
***→***
ઉપચાર લેખાંક ૧૮
લો
નાના આંતરડામાં પિત્ત દાખલ થાય છે અને આ પિત્તની ભરપુર મદથી આંતરમાં પાચનક્રિયા ચાલે હિમાં લાલાસ લાવનાર, શારીરિક સ્થિછે. હાજરીમાં પાચન થએલ પદાથ માંથી બનેલ
રસ નામની પહેલી ધાતુ અને આંતરમાં પાચન થઇ ઉત્પન્ન થએલ રસ શરીરમાં રહેલી નાડીઓનું મૂળ કે જેનું નામ ખરાળ કહેવાય છે. તેમાંથી નીકળેલી અને ક ુટી ક્રૂ ચક્રને વિંટાઇ ઉપર હૃદય તરફ જતી મોટી નાડી ધમની યકૃતમાં દાખલ થાય છે, અને તેમાંથી શાખા પ્રશાખાએ પ્રસરી કલેજાના માત્રનીદાણાની આસપાસ જાળની માફક ગુંથાઇ જાય છે અહિં રંજક નામનું પિત્ત સંમિશ્રણ થાય છે. જેથી લેાહી રસમાંથી લાલ રંગનું બની જાય છે, અને ધમની નાડી મારફત હૃદય તરફ જાય છે પિત્ત એ ચિકણું પ્રવાહી છે ગરમ, પાતળું, પીળુ અને લીલું છે. સત્ત્વગુણથી ભરપુર છે તીખા અને કડવા રસનું સÜાજન છે.
તિનુ સમતાલપણું સાચવનાર, ચામડીને ચિકાસથી ચળકાવનાર, દૃષ્ટિના દોષાને ધ્યાવનાર, બુદ્ધિ ભળ અક્ષનાર, પથ્ય પદાર્થાને પચાવનાર, એવી અમુલ વસ્તુ આ શરીરમાં રહેલી પિત્ત ધાતુ છે. પિત્તને ઉત્પન્ન કરવાનું કાર્ય કરનાર અવયવ યકૃત અને કલેજુ છે. એટલે યકૃત એ અતિ અગત્યનું અવયવ છે. તેને નિરોગી રાખવું એ માનવી પ્રથમ ફરજ છે.
યકૃત, પિત્તાશય, પિત્તની કોથળી, કલેજું કાળજું કાળખંડ અને તલી એમ વિધવિધ નામે ઓળખાય છે, છાતી અને પેટને જુદા પાડતા ઉદર પટલ નામના પડદાની નીચે જમણી બાજુ છેલી પાંસ ળીએ નીચે આશરે બશેર જેટલા વજનનુ લેાહિમાંથી બનેલું મારું પિંડ છે. લંબાઇ એક વેત અને પહેાળાઇ છ તસુ આશરે છે. બાજરાના દાણા જેવા અસંખ્ય દાણાઓથી બનેલુ છે. ઘણા પરમાણુના સમુહ એકઠો થઇ દાણા ખનેલા છે. દરેક દાણાની અંદર ચુરણ જેવા પદાર્થ, પરમાણુ અને ચિકાસ રહેલા છે. અકેક પરમાણુમાં પિત્ત પેદા કરવાની અકળ કળા અદ્ભુત શક્તિ, સચવાએલી છે. આવી રીતે વ્યાપક રીતે પેદા થએલુ પિત્ત નસ દ્વારા પિત્તની કોથળીમાં એકટ્ટુ થાય છે. અહિથી
બાળ, પ્લીહા એ જઠરની નીચે ડાખી માજુએ પાંચ તસુ લાંખી, અને ત્રણ તસુ પહેાળી લેાહિથી બનેલી ગ્રંથી છે. ખરાળ પોચી, ખરડ અને છિદ્રોવાળી છે. બાળની અંદર લોહીના લાલ અને શ્વેત કણની જાળ ગુંથણી જેવા માવા મજ્જા હોવાથી પ્લીહા કહેવાય છે. બાળ એ નસાનું ઉત્પત્તિ સ્થાન યાને મૂળ છે. ધમની અને શીરાની શરૂઆત અહિં થાય છે. રક્તમાં ફરતાં ફરતાં નિળ થઇ ગએલા યાને મૃતક તુલ્ય બનેલા લાલ કણાના
