Jain Jyotish

Author(s): Shankar P Randive
Publisher: Hirachand Nemchand Doshi Solapur

Page 56

-
तदाहनि द्वादश मुहूर्ताः । पष्ठयधिकशतषट्कोतर योजनशतमहनविक मत्य तत्रिगुणसातिरेकपरिघेः तन्मण्टलम्य पंचदर्शकयोजनपछिमागाधिकपंचोत्तरशतत्रयसहस्रपंचकपरिमाणगति तक्षेत्रत्वातशेषा पामप्रकर्षपय. तपासा तावत् दिवाहानिर्वृद्धिश्च रात्री सूर्यगतिभेदात पायदानामहलात् सिद्धा | मध्ये त्वनेकविधा दिनस्य वृद्धि निधानेकमण्डलमेदात् सूर्यगतिभेदादेव यथागमं मण्डल यथागणनं च प्रत्येतव्या तथा दोपावद्धिहानिश्च युज्यते । तदेतेन दिनरात्रिवृद्धिहानिदर्शनादमुवो गोलाकारतानुमानमपास्त, तस्यान्यथानुपपत्तिवकल्यादन्यथैव तदुपपत्तः । तथा छाया महती दूरे सूर्यस्य गतिमनुमापयति मंतिकऽतिस्वरूपां न पुन - मेलकाकारतामिति छायावृदिहानिदर्शनमपि सूर्यगतिमेदानिमितकमेव । मध्यान्हकचिच्छायाविरहेऽपि परतद्दर्शनं भूमर्गाशकान्ता गमयति सममा तदनुपपत्तेरितिचेन्न, तदापि भूमिनिम्नत्वोन्नतत्वविशेषमानायव गतः तस्य च भरतैरावतयोर्दष्टत्वात् । भरतराक्तयोवृद्धि हासो घट्समयाभ्यामुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्यां " इति वचनात् । तन्मनुष्याणामुत्संधानुभवायुरादिभिर्वद्धिन्हासौ प्रतिपादितौ न भूमेरपरपुरिति न मन्तव्यं, गौणशब्दप्रयोगान् मुख्यत्य घटनादन्यथा मुख्यशदा
तिक्रमे प्रयोजनाभावात् । तेन भरतरावतयोः क्षेत्रयोर्वद्धिन्हासो मुख्यतः प्रतिपत्तव्यो, गुणभावतस्तु तत्स्थमनुष्याणामिति तथा वचनं सफलतामस्तु ते प्रतीतिश्चानुलंचिता स्यात् । सूर्यस्य ग्रहोपरागःऽपि न भूगोलच्छायया युज्यते तन्मते भूगोलस्याल्पावात सूर्यगोलस्य तच्चतुर्गुणत्वात् तया सर्वग्रासग्रहणविरोधात् । एतेन चंद्रच्छायया सूर्यस्य ग्रहणमपास्त चन्द्रमसोऽपि ततोल्पत्वात् क्षितिगोलचतुर्गुणच्छायावृद्धिघटनाञ्चंद्रगोलवृद्धिगुणच्छायावृद्धिगुणघटनाद्वा । ततः सर्वग्रासे ग्रहणमविरुद्धमेति चेत् कुतस्तत्र तथा तच्छायावृद्धिः । सूर्यस्यातिदूरत्वादितिचेन्न, समतलभूमावपि ततएव छायावृद्धिभंगात् । कथंच भूगोलादेरुपरिस्थिते सूर्ये तच्छायाप्राप्तिः प्रतीतिविरोषातू तदा छायाविरहप्रसिद्धर्मध्वंदिनवत् ततः तिर्यस्थिते