Jain Dharm Prakash 1947 Pustak 063 Ank 05

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 9

અંક ૫ મા ]
ભાગમીમાંસા
૯૯
દુઃખાદિને અનુભવ કરી શકતા નથી, અર્થાત્ કર્મના ફળસ્વરૂપ સુખ-દુઃખને ભાગ તરીકે માનતા નથી. જ્યારે માદ્ધ કર્મીની પ્રકૃતિ આત્માથી સર્વથા છૂટી પડી જાય છે—ક્ષય થઇ જાય છે ત્યારે આત્મા ઇતર કર્મ'ના ઉદયથી ખેંચાઇને પ્રાપ્ત થનાર શુભાશુભ પૈગલિક વસ્તુઓને પેાતાને ભાક્તા તરીકે માનતા નથી પણ સત્યસ્વરૂપ દ્રષ્ટા તરીકે જ માને છે. પછી સુખ-દુઃખના ભાગ જેવુ કશુ ંયે હેતુ' નથી અર્થાત્ કમ પુદ્ગલાને ત્યાગ અને તેના ત્યાગ સમયે યત્કિંચિત્ કમ પુદ્ગલાના અથવા તો પાગલિક વસ્તુએને સયાગ સબંધ માત્ર થાય છે કે જેને મેહ કર્મીની પ્રકૃતિના ઉદયવાળા સુખ-દુઃખના ભાગની ભાવના રાખે છે તેવી ભાવનાના અંશ પણ માહ ક્ષયવાળાને હાતા નથી. વસ્તુ માત્ર પેાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વર્તે તેમાં આત્મા દ્રષ્ટા તરીકે રહીને પોતાના સ્વરૂપમાં રમ્યા કરે છે.
શરીર( પશ )ઇંદ્રિય વ્યાપક છે અને બીજી પ્રાણ આદિ ચાર ઇંદ્રિયા વ્યાપ્ય છે. અર્થાત્ પ ઈંદ્રિય ાખાય શરીરમાં રહેલી છે અને પ્રાણુ આદિ શરીરના અમુક દેહમાં રહેલી છે. જ્યાં પ્રાણ આદિ ચાર ઇંદ્રિયે! રહેલી છે ત્યાં સ્પર્શીઇંદ્રિય પણ છે. પણુ જ્યાં જ્યાં સ્પર્શી દ્રિય છે ત્યાં ત્યાં બધેય બીજી ઇંદ્રિયા નથી એટલા માટે જ સ્પર્શે ઇંદ્રિય અધિક દેશમાં રહેવાવાળી હેાવાથી વ્યાપક કહેવાય છે અને બીજી ઇંદ્રિયા શરીરના અલ્પ દેશમાં રહે છે માટે વ્યાપ્ય કહેવાય છે અને એટલા માટે જ વધ્યું —ગધ-રસ અને શબ્દને સયેાગરૂપ ભાગ શરીરના ભિન્ન ભિન્ન દેશેામાં થાય છે પણ આખાય શરીરથી થતા નથી. પ્રાણ આદિ ઇંદ્રિયાની શક્તિ નષ્ટ થાય છે ત્યારે પણ શરીર ( ( સ્પર્શ'ઇંદ્રિય) તા કાયમ જ રહે છે અને તે શરીરની સાથે ગંધાદિ પુદ્ગલાના સયાગ થવા છતાં પણ આત્મા ભાગ તરીકે ઉપયોગ કરી શકતા નથી પરંતુ શરીરના એક દેશમાંથી સ્પઇંદ્રિયની શક્તિ નષ્ટ થઇ ગઇ હાય તાયે શરીરના ખીજા ભાગમાં કાઇ પણ સ્પર્શના ભાગ સ્પર્શ ઈંદ્રિયથી નિર તર થાય છે અને તે શરીરના કાઇ પણ દેશ પ્રદેશથી તેમજ શરીરપણે રહેલી ઘ્રાણાદિ કાઇ પણ ઇંદ્રિયથી થઈ શકે છે તેથી પણ સ્પઇંદ્રિયને વ્યાપક માની છે અને ખીજી ઇંદ્રિયાને વ્યાપ્ય માની છે. તરવૈલિક સ્ક`ધાના સયાગરૂપ નિમિત્તથી અથવા તે નિમિત્ત વગર અમુક પ્રકારની પ્રકૃતિવાળાં કર્માં જ્યારે ઉદ્દયમાં આવે છે ત્યારે શરીરરૂપે પરિત થયેલા પુદ્ગલસ્ક ધામાં વિકૃતિ થાય છે કે જેને રાગ કહેવામાં આવે છે તે વ્યાપક સ્પર્શ ઇંદ્રિયના આધારભૂત આખાય શરીરથી ભાગવાય છે. શરીરના એક દેશમાં થયેલી વિક્રિયાની અસર આખાય શરીરમાં થાય છે પણ નાશિકા આદિ બાકીની ઇંદ્રિયાના વિષયને તેા તે વિષયગ્રાહક ઈંદ્રિય જ જાણી શકે અર્થાત્ એક જ શરીરમાં અવયવપણે રહેલી હોવા છતાં પણ એક ઈંદ્રિય સંબંધ બીજી ઇંદ્રિયના વિષયને વેદી શકે નહિ. જો કે પ્રત્યેક ઇંદ્રિય પાતપાતાના વિષયનેા જ અનુભવ કરી શકે છે, સ્પઇંદ્રિય પણ પોતાના જ વિષયને ગ્રહણ કરી શકે છે. ખીજી ઇંદ્રિયા તેા ભિન્નભિન્ન પ્રદેશમાં રહેલી હાવાથી એક ખીજીની સાથે સબંધ ધરાવતી નથી પણ સ્પર્શે ઇંદ્રિયની સાથે તે બધીયે ઇંદ્રિયાના સંબધ છે છતાં તે બીજી ઈંદ્રિયોના વિષયાને ગ્રહણ કરી શકતી નથી. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ઇંદ્રિય સ્વવિષયને જ ગ્રહણ કરવાવાળી હોય છે છતાં સ્પઇંદ્રિયમાં કાંઇક વિશિષ્ટતા રહેલી છે. સ્પર્શ ઇંદ્રિય પેાતાના વિષય ગ્રહણ કરવા ઉપરાંત અશાતાવેદની