________________
૧૦૨
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ ફાગણુ
છે કે આત્માના ગુણે! સ્વદેહમાં જ જોવામાં આવે છે, માટે આત્મા સ્વદેહપ્રમાણુ જ છે, જેવી રીતે ઘટના ગુણેા ઘટમાં જોવામાં આવે છે માટે તેટલા જ દેશમાં ઘટતુ અસ્તિત્વ છે.
पत्रैव यो दृष्टगुणः स तत्र ।
कुम्भादिवन्निष्प्रतिपक्षमेतत् ॥ ( स्या. मं. ९ )
ઘટ, પટ આદિ વસ્તુએ પૈાલિક જડ છે. આત્મા પૈસાલિક નથી. ચેતન્ય વાળા છે. એટલે જડ વસ્તુના દ્રષ્ટાંતથી ચૈતન્ય વસ્તુના ગુણુને કાંઇ નિ ય થઇ શકે નહિ. આત્માને દેહપ્રમાણ માનવામાં પણ અનેક દાષા બતાવવામાં આવે છે. દેહપ્રમાણુ માનવાથી આત્મા સાવયવ થાય છે, અનિત્ય થાય છે, કાર્ય થાય છે. એટલે આત્માનું દેહપ્રમાણપણું મુદ્ધિગમ્ય જણાતુ નથી. ઊલટુ' આત્માના જ્ઞાનમાં દૂર દૂર ભિન્ન ભિન્ન દેશ અને કાળમાં રહેલી વસ્તુઓ આવે છે. એટલે આત્માની દેહપ્રમાણતાની માન્યતા વધારે ચિંતવન માગનાર અને છે. બીજી કેવલિસમુદ્ધાત વખતે આત્મપ્રદેશે। સમસ્ત લેાકાકાશને વ્યાપીને રહે છે, તેવીરીતે વેદના કષાય વિક્રિયા મરણાંતિક તેજસ આહારક આદિ સમ્રુદ્ધાત વખતે આત્મપ્રદેશે. મૂળશરીરને ત્યાગ કર્યા વિના બહાર નીકળે છે. અર્થાત્ સમુદ્રઘાત વખતે આત્મા દેહપ્રમાણુ-દેહને જ વ્યાપીને રહેતા નથી. સિદ્ધના આત્માને દેહ નથી એટલે સિદ્ધના જીવને દેહપ્રમાણ કહેવામાં વિરાધ આવે છે. આ વિરાધાના કઇ દષ્ટિએ સમન્વય કરી શકાય છે, તે બતાવવા યતકિચિત્ પ્રયાસ આ લેખમાં કરવામાં આવે છે.
જીવ દેહપ્રમાણ છે તે વચન સાપેક્ષિક છે, એકાંતિક નથી. જયાં દેહપ્રમાણતા કહેવામાં આવે છે ત્યાં ઘણું કરીને જીવ શબ્દ વાપરવામાં આવે છે. આત્મા શબ્દ ઓછે વાપરવામાં આવ્યેા છે. ઉપર ખતાવેલ દ્રવ્યસંગ્રહની ગાથામાં અને વિશેષાવશ્યકમાં નીવો ફેરમાળો, નીયો તનુમત્તસ્થો શબ્દો વાપર્યા છે. ઇંદ્રિય, બળ, આયુ અને આણુપ્રાણુ એવા ચાર પ્રાણાને ધારણ કરનારને જીવ કહ્યો છે. અર્થાત્ જીવને એક જીવન્ત દ્રવ્ય (living substance) તરીકે માનેલ છે. જીવનશક્તિ ઉપર ભાર મૂકાયા છે. જીવનશક્તિને મુખ્ય ગણેલ છે. જ્ઞાનશક્તિને આ વિધાનમાં ગોણુ ગણવામાં આવેલ છે. જીવતા Biological Element જીવનતત્ત્વને પ્રધાન કરેલ છે, જીવના Epistemalogical Element જ્ઞાનતત્ત્વને ગાણુ કરેલ છે. જીવનશાસ્ત્રમાં ( Biology ) જીવની જે પ્રર્પણા કરેલ છે તે વિચારણા અહીં મુખ્ય રખાયેલ છે. જીવનશક્તિ શરીરમાં જ જોવામાં આવે છે. એટલે જીવનશક્તિ ધારણ કરનાર છત્ર દેહપ્રમાણવાળે યથા માની શકાય છે, પણ જ્ઞાનશક્તિની અપેક્ષાએ જીવ દેહપ્રમાણુ નથી. પણુ અસખ્યાત પ્રદેશ આત્મક છે; માટે જ શ્રીયશેાવિજયજી મહારાજ ન્યાયની દૃષ્ટિએ
