________________
અંક ૫ મે ]
દેહપ્રમાણુજીવમીમાંસા
૧૦૩
જીવને દેહપ્રમાણુ માનવામાં વિરાધ આવે તેને સમન્વય કરે છે કે આત્મા શક્તિથી લેાકપ્રમાણ પ્રદેશવાળા છે અને વ્યક્તિથી કકૃતસ્વશરીરપ્રમાણુ છે. આત્મા લેાકાકાશપ્રદેશસમસખ્ય પ્રદેશવાળા છે એટલે સમસ્ત લેાકાકાશમાં વ્યાપી રહેવાની શક્તિવાળા છે. પણ વ્યક્તિથી અર્થાત્ જીવનના આવિર્ભાવ( manifestation )થી તે શરીરપ્રમાણુ છે. કારણ તેટલા ભાગમાં જ પ્રાણજીવનતત્ત્વ રહેલુ છે; આત્મા શક્તિથી લેાકવ્યાપી છે એટલે કેવલીસમુદ્ધાત અને વેદના આદિ પ્રસંગે પેાતાના આત્મપ્રદેશાને શરીર બહાર ફેલાવી શકે છે. આત્માની આકાશપ્રદેશેામાં અવગાહના કહેલ છે. અવગાહના એટલે peruasion sion થાય છે. આત્મા આકાશના અમુક ભાગ રાકીને રહે છે, એવા અ કરવાના નથી. Soul's occupying space simply means its presence in the different parts of space and not filling space like a material body. ઘટ જેવા એક પાગલિક પદાર્થ આકાશની અમુક જગ્યા રાકીને રહે છે, તેમ આત્મા જગ્યા રાકીને રહેતા નથી. પણ આકાશના અમુક પ્રદેશામાં તેનુ અસ્તિત્વ, અવગાહના છે એવા જ અર્થ કરવાના રહે છે. તેથી જ એક આત્માની જે આકાશપ્રદેશમાં અવગાહના હાય તે પ્રદેશેામાં બીજા આત્માની પણ અવગાહના હાઇ શકે છે. જીવના દેહપ્રમાણુના સંબંધમાં પ્રે. આન ંદશંકર ધ્રુવ સાહેબ પોતે પ્રકાશન કરેલ સ્યાદ્વાદમ જરીના ઉપાદ્ઘાતમાં નીચે પ્રમાણે સૂચક વર્ણન કરે છે:
In order to appreciate the Jain position one has to reinterpret it and understand it in the only sense in which it is possible to defend it-viz. that the phenomenon of consciousness is limited to the body, through the consciousness belongs to આત્મન્ and is the essence of આત્મ-આત્મા દેહપ્રમાણ છે એ વચન એક જ રીતે સાક કરી શકાય કે આત્માનેા ચૈતન્ય ગુણુ શરીરદ્વારા વ્યક્ત થાય છે. જો કે ચૈતન્ય ગુણુ શરીરને આશ્રયીને નથી પણ આત્માને આશ્રયીને છે અને તે આત્માના જ સ્વભાવ છે એટલે ઉપાધ્યાયજી મહારાજ આત્માને શક્તિથી વિભુ અને વ્યક્તિથી દેહપ્રમાણુ પ્રતિપાદન કરે છે તે જ અર્થમાં પ્રેા. ધ્રુવ સાહેબ પણ આત્માના દેહપ્રમાણના અર્થ ઘટાવી જૈન દનના મંતવ્યનું સમર્થન કરે છે. વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ જીવ સકાચ વિકાસ સ્વભાવવાળા દેહપ્રમાણવાળા માનવામાં આવ્યે છે અને નિશ્ચય નયની જીવ અપેક્ષાએ અસંખ્યદેશ માનવામાં આવે છે. તેના પણ સમન્વય ઉપર પ્રમાણેજ થઇ શકે છે.
अणुगुरुदेहपमाणो उवसंहारप्पसप्पदो चेदा,
असमुहदो ववहारा णिच्चयणयदो अंसखदेसो वा . ( द्र. सं. १० ) જૈન દન નાના :આત્મવાદી (pluralistic ) છે, એક આત્મવાદી નથી,
