________________
૧૫
દ્રવ્યપૂજાના પ્રકારે વડે ઈશ્વરનાં કૃતિત્વ અને કdવનું જેમાં વિશ્લેષણ હોય તે અર્ચના-સ્તેત્ર, અને આરાધ્યવિષયક પ્રશંસા, પિતાની દયનીયતા અને હીનતાનું પ્રદર્શન કરી અનુકંપા મેળવવા માટેનાં વચને જેમાં હોય તે પ્રાર્થના સ્તોત્ર કહેવાય છે. બીજા આચાર્યો દ્રવ્ય-સ્તોત્ર, કર્મ સ્તોત્ર, વિધિ સ્તોત્ર અને અભિજન-સ્તોત્ર આવાં નામથી પણ તેત્રના ચાર પ્રકારે માને છે. કેટલાક શક્તિશાળી ભક્તોએ ઉપાલંભાતેત્ર પણ રચ્યાં છે. પરમાત્માનાં અનંત નામમાં
સ્તુતિ અને સત્ર પણ તેમનાં નામો ગણાવ્યાં છે, તેથી સહસ્ત્રનામાદિ અને નામ-કીર્તન પણ તેત્રને એક પ્રકાર છે. તંત્રશાસ્ત્રોમાં મંત્રના જે પ્રકારો ગણાવ્યા છે, તેમાં સ્તોત્ર-મંત્ર ને પણ એક પ્રકાર છે. તે માટે શારદા તિલકમાં કહ્યું છે કે–
બિહાર રાજા ઇga: રૂસણા રાતા ज्ञातव्याः स्तोत्ररूपास्ते मन्त्रा एते यथास्थिताः॥१०७॥
આ સ્તોત્રે જ્યારે અષ્ટક વગેરે સંખ્યાઓના આધારે, અકારાદિ વર્ણોના આધારે, છંદ, ઉત્સવ, ધર્મ, અનુગ્રહ, નિગ્રહ, વિનય, કાળ, ક્રિયા અને નિશ્ચિત વિષયના આધારે રચાવા લાગ્યા, ત્યારે તે તેમના પ્રકારની સંખ્યા અગણિત થઈ ગઈ
મહામાભાવિક ઑત્રો | દઢ નિષ્ઠા, અનન્ય શ્રદ્ધા અને અડગ વિશ્વાસના આધારે સ્તતવ્યના ગુણની અનુભૂતિ કરતો આરાધક તે ગુણેને પિતાના અંતરગમાં વિકસાવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. તે ગુણોનું નિરંતરપણે કરેલું મનન એ જ મંત્ર બની જાય છે. સ્તોત્રસાહિત્યમાં આવા ઘિણુ ઑત્રો છે કે જે આજે મત્રમય મનાય છે. એટલે આવાં તેત્રોની મંત્રમયતા હોઈ શકે કે કેમ? તે સંબંધમાં વિચાર
