Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 02

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

૩૬
શ્રી આત્માન; પ્રકાશ,
પ્રચાર
ત્રણસે લહિયાઓ પાસે તેની સંખ્યાબંધ નકલા કરાવી સયંત્ર તેને કર્યાં. પ્રભાવક ચ૰ વિગેરે ગ્રંથોથી જણાય છે કે આ બધાં કાર્યમાં ત્રણ વર્ષોં વીતી ગયાં. મને પણ આ વાત સાચી અને સંભવિત લાગે છે. એટલે વિ. સ. ૧૧૯૬ ના છેલ્લા ભાગમાં આ વ્યાકરણનુ રીતસર અધ્યયન અધ્યાપન ચાલ્યું હશે, અને આના પ્રચાર રાજાદ્વારા દેશ વિદેશમાં થયેા હશે. જો કે કમનસીબે સિદ્ધરાજના રાજકાળમાં ત્રણ જ વર્ષે આના પ્રચાર માટે અવશિષ્ટ રહ્યાંર પણ તેના ઉત્તરાધિકારી કુમારપાલ રાજા પણ દેશ-વિદ્યા અને હેમ ચન્દ્રાચાર્યના પરમ ભક્ત હોવાથી સિદ્ધરાજ જયસિંહુ પછી તેના રાજ્યમાં પણ આના પ્રચાર અટકયા નહિ.
હેમબૃહત્ ન્યાસની રચતા ક્યારે થઈ ?
પહેલાં હેમચન્દ્રાચાર્ય વ્યાકરણના મૂળ અંગેા બનાવી રાજાને આપ્યાં. પેાતાના વ્યાકરણના જગત્માં સાથે પ્રચાર અને આદર જાણી હેમાચાય ને તે ઉપર ખીજાં વધુ સાધના તૈયાર કરી ગૂજરાત અને પેાતાની કીતિ ફેલાવવાની તમન્ના જાગી તેથી પેાતાની બૃહ્રવૃત્તિ કે જેનુ પરિમાણુ ૧૮૦૦૦ શ્ર્લાકનુ કહેવાય છે, તેના પ્રત્યેક શબ્દ ઉપર લખણુથી તેમણે ટીકા બનાવી. આનું જ નામ અહન્યાસ છે.
આ ન્યાસના થ્રેડો ભાગ (પહેલા પાદના ૩૮ સૂત્રેા. ૧-૧-૩૮ જેટલા ૫. ભગવાનદાસસંપાદિત ) બહાર પડયા છે, તે જૂતાં વ્યાકરણશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ તે અતિ મહત્વના જણાય છે. મૂળસૂત્ર અને બૃહદ્વ્રુત્તિની દરેક બાબ તને! આમાં ધણા ઉંડાણથી અને વિસ્તારથી વિચાર કર્યાં છે. શાસ્ત્રાર્થ અને તેના ખુલાસા પણ કર્યાં છે. અનેક પ્રાચીન અને તત્કાલીન ગ્રંથકારે અને ગ્રંથાના મતાના ઉલ્લેખા કરી તે ઉપર સમાલેાચના કરી છે. આનુ પ્રમાણ ૯૦૦૦૦ નેવું હજાર લેાક જેટલુ' મનાય છે, જો તે છપાય તે પાતજલ સહ ભ ષ્યની જેમ આનાથી પશુ વ્યાકરણ માટે ઘણું જાણુવાનુ` મળેનવા પ્રકાશ પડે. જો કે આની રચનાના પણ ચોકકસ સમય જાણી શકાતે નથી. મૂળ વ્યાકરણના પાંચે અંગે પછી એટલે કે વિ. સં. ગમે ત્યારે કાવ્યાનુશાસન હેમાચાર્ય બનાવ્યું અને તે બન્યા
૧૧૯૩
માદ
પછી, જ
રાજ્યકાળ
૨. સિદ્ધરાજને વિ. સ. ૧૧૯૯ માં સ્વર્ગવાસ થયા. કુમારપાળના ૧૧૯૯ થી ૧૨૩૦ વિક્રમ સંવત્ સુધીનો છે.