Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
김구세운 33
2. 예후처음.
제게베어트
No
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
(거리: 30
વીર સ’: ૨૪૬૧
2. 2-8-0
외치기도
ग्रीन यासानं सला
에디어기ᄉ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
# વિષય-પરિચય. શું
૧ શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય વિરચિત વીતરાગ સ્તુતિ.
ડો. ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ. ૩૧ ૨ સિદ્ધ હેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત. મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજી.. ૩ પ્રતિબિંબ ... ... (રા. સુશીલ ) ... ... ... ૪ ચાર કષાય (મહાન તક ) રા. રાજપાળ મગનલાલ વોરા. ૫ આધ્યાત્મિક જીવન.
અને અભ્યાસી. ૬ સ્વીકાર-સમાલોચના.
૪૨.
પહ
કલકત્તાવાળાના વિવિધ રંગોના મનોહર મેટી સાઇઝના ફોટાઓ. શ્રી નેમનાથ સ્વામીના લગ્નનો વર ૦.૧૨-૦ શ્રી ગીરનારજી.
૦-૮- ૦ શ્રી મહાવીરસ્વામીનું સમવસરણ તથા
શ્રી રાજગિરિ.
૦-૬-૦ શ્રેણિક રાજાની સ્વારી ૦-૧૨-૦ છ લેમ્યા.
૦-૬-૦ શ્રી કેસરીયાજી મહારાજ,
શ્રી મધુબિંદુ. ૦-૮ ૦
૦-૬-૦ શ્રી ચંદ્રગુપ્તના સોળ સ્વમ.
પાવાપુરીનું જલમંદિર.
૦-૮-o ૦-૮-૦
સમેતશિખર તીર્થ ચિત્રાવળી શ્રી ત્રિશલા માતાના ચૌદ સ્વM.
ન. ૦-૮-2
સેનેરી બાઈન્ડીંગ સાથે. શ્રી ગૌતમસ્વામી.
૨-૮-૦ ૦-૮-૦
જંબુદ્દીપને નકશા રંગીન.. ૦-૬-૦ શ્રી સમેતશિખરજી સિદ્ધક્ષેત્ર. -
t-૮-૦
નવતત્વના ૧૧૫ ભેદનો નકશે.રંગીન ૦-ર-૦ શ્રી રાજગિરિ પંચપહાડ.
૮-૮-૦ શ્રી સિદ્ધચક્ર યંત્ર રંગીન બહુજ શ્રી પાર્શ્વનાથ પદ્માવતી.
૭-૮-૦
| માટી સાઈઝ શ્રી ગૌતમ સ્વામી ૦-ર-૦ શ્રી સિદ્ધચક્ર યંત્ર
૦-૨-૦ શ્રી નવપદ મંડળ
શ્રી ઘંટાકર્ણ યંત્ર
૦-૪-૦
|
સુંદર આટપેપર ઉપર નવા તૈયાર થયેલા ફટાઓ. આદર્શ સભામાં ભરત ચક્રવર્તીને વૈરાગ્ય (કેવળજ્ઞાન ) સાઈઝ ૧૫૪૨૦ જ્ઞાનબાજી વિવિધ રંગોથી શુદ્ધ સુંદર અક્ષરોથી છપાયેલ , ૧૫૪૨૦
૮-૮-૦
૦-૮- ૦
ઉ
SS0002
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1 શ્રી આત્માનન્દ પ્રકાશ.
= @3================ =============
नमो विशुद्धधर्माय स्वरूपपरिपूर्तये । नमो विकारविस्तार-गोचरातीतमूर्तये ।। १ ।।
સંપૂર્ણ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રાદિ વિશુદ્ધ ધર્મવાળા, સ્વસ્વરૂપની પૂર્ણતાને પામેલા અને વિકારોના સમૂહને પાર પામેલા–એવા જે કઈ મહાત્મા હોય તેને નમસ્કાર હો.”
ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથા. =====================
====================
પુતw ૩ } વાર સં. ૨૪ ૬૪. માતૃપા. પ્રારંભ સં. ક . { ગ્રંક ૨ નો. શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યવિરચિત વિતરાગસ્તવ-સ્તુતિ
દ્વિતીય પ્રકાશ. જન્મ-સહજ અતિશય વર્ણન.
ગીતિ.
[ ગતાંક પૃષ્ઠ ૨ થી શરૂ. ] પદ્મરાગ પ્રિયંગુ, અંજન ટિક સ્વર્ણ વર્ણ ધરનારી;
વિધાયે શુચિ હારી, કાયા ન કેને આકર્ષનારી ? ૧
* અન્ય સર્વથી અતિશાયી–ચઢીયાતે અસાધારણ ગુણવિભૂતિ તે અતિશય. Extraordinary quality surpassing all others. શ્રી તીર્થંકર દેવને ! જ્ઞાનાતિશય આદિ ચાર અથવા પ્રકારોતરે ત્રીશ અતિશય વર્તે છે. તે આ પ્રકારે – ૧
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હરે
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
મંદાર સુમનમાલા, સીમા અવાસિત સુગંધી જેહ સદા;
એવા તુજ અંગોમાં, સુરાંગનાના નયને ભંગ થતા. ૨ દિવ્યામૃત રસસ્વાદથી, જાણે નષ્ટ અશેષ,
એવા રેગ-ઉરગત, તુજ અંગે ન પ્રવેશ ૩ પરણતલ પ્રતિબિંબને, પ્રતિરૂપ તું નાથ;
સ્વેદ આદ્રતા નાશની, તુજ દેહે કયાં વાત. ૪.
" चउरो जम्मप्पभिई, इक्कारस कम्मसंखए जाए ।
नवदस य देवजणिए, चउत्तीसं अइसए वन्दे ॥"
અર્થાત(૧) જન્મથી માંડીને ચાર, ( ૨ ) કર્મક્ષયથી અગીયાર અને (૩) દેવકૃત ગણીશ,-એમ ત્રીશ અતિશયવંત ભગવંતને હું વંદુ છું.
આ ત્રણ પ્રકારના અતિશય અત્રે અનુક્રમે બીજા, ત્રીજા, ચોયા તથા પાંચમા પ્રકાશમાં વર્ણવ્યા છે.
૧. કઈ તીર્થકર દેવને દેહવર્ણ પદ્મરાગ જેવો રાતે, કોઈને પ્રિયંગુ જે લીલે, કોઈને અંજન જેવો શ્યામ, કોઈનો સ્ફટિક સમે ધવલ, કોઈને કનક જેવા પીળો હોય છે. આ પંચ વર્ણના નિર્દેશપૂર્વક અત્ર વર્ણન છે. કહ્યું છે કે –
" परकनकसनविद्ममरगयधणसन्निहं विगयमोहं ।
સત્તરિસર્ચ Uિાં સંખ્યામરપુર્શ વજે ” શ્રી તિજયપહુર ૨. સુગંધી દ્રવ્યના સંસ્કારથી વાસિત થયા વિના સુગંધી,સહજ સુગંધી.
૩. પેટે ચાલે તે ઉરગ-સર્ષ અને ભક્ત કવિ ઉસ્પેક્ષા કરે છે કે દિવ્ય અમૃતરસને આસ્વાદજન્ય પુષ્ટિથી જાણે પ્રતિત થયા હેય પાછા હટી ગયા હોય, વિષ ઉતરી ગયું હોય, એવા રોગરૂપ સર્ષ હારા શરીરમાં પ્રવેશ પણ કરતા નથી અર્થાત ત્યારે દેહ સર્વથા નિગી છે.
અ. અને પ્રભુને દર્પણતલે પડતા પ્રતિબિંબની ઉપમા આપી છે. જેમ તે પ્રતિબિંબને બાહ્ય મલ આદિ સ્પર્શી શકતા નથી, તેમ પ્રભુને બાહ્યાભ્યતર મલ આદિ સ્પર્શી શક્તા નથી. તે પછી પ્રસ્વેદની ભીનાશ સુકાવાની વાત તે કયાં રહી છે અર્થાત પ્રભુને દેહ પ્રસ્વેદ રહિત છે.
, ?
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યવિરચિત વિતરાગસ્તવસ્તુતિ.
પરાગમુક્ત વિતરાગ ! ના, મન કેવલ ભગવાન !
રક્ત પણ તુજ દેહનું, છે ક્ષીરધાર સમાન. ૫ વિશ્વવિલક્ષણ જ અન્ય શું, વદવાને હું શક્ત ?
માંસ પણ અબિભત્સ ને, શુભ્ર સુગંધિ પ્રશસ્ત. ૬ જલ-સ્થલમાં ઉપજેલ સૌ, છાંડી સુમનમાલ;
તુજ નિઃશ્વાસ સુગંધને, અનુસરે મધુકાર. ૭ લોકોત્તર તુજ ભવસ્થિતિ, ચમત્કાર કરનાર, (કારણ ) ચર્મચક્ષુ ગોચર નહિં, તુજ આહાર-નહાર. ૮ in તિ દ્વિતીય પ્રશ: .
ભગવાનદાસ મનસુખભાઇ મહેતા.
વળી જેમ દર્પણતમાં પદાર્થ સ્વયં પ્રતિબિંબિત થાય છે તેમ ભગવંતના કેવલ્ય આદર્શમાં અનંત પર્યાયયુક્ત સકલ પદાર્થમાલા યુગ પ્રતિબિંબિત થાય
આ છે
" तज्जयति परंज्योतिः समं समस्तैरनन्तपर्यायैः । दर्पणतल इव सकला प्रतिफलति पदार्थमालिका यत्र ।"
શ્રી પુરૂષાર્થસિદ્ધિ ઉપાય ૫. રાગમુક્ત, ષ. (૧) રાગ-સ્નેહ-આસક્તિ રહિત, (૨) રાગ- રંગ વિનાનું, રતાશ વિનાનું અત્રે ભલેષાલંકારપુર્વક મહાત્મા સ્તોત્રકાર વર્ણવે છે કે-“હે વિતરાગ ! હારૂં મન જ માત્ર રાગમુક્ત છે એમ નથી, પણ હારા દેહનું લોહી પણ રાગમુક્ત છે ક્ષીર સમું ઉજવલ છે.”
૬. જગતથી વિલક્ષણ-વિપરીત લક્ષણવાળું. Exceptional, Extraordinary, superhuman. ૭. દુગંછા-ફૂગ ન ઉપજાવે એવું અજુસનીય.
*
SSSSSS
...
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪૪ ) - સિદ્ધ હેમચંદ્ર વ્યાકરણની રચના સંવત્ . [<^^^^^I
~~-~~-~( લે-મુનિશ્રી હિમાંશુવિજયજી મહારાજ )
[ ગતાંક પૂર્ણ ૨૧ થી શરૂ] હૈમવ્યાકરણ કેટલા ટાઈમમાં બન્યું? જેમ હેમાચાર્યો પિતાના આ વ્યાકરણના પ્રમાણ વિષે કાંઈ લખ્યું નથી તેમ તે કેટલા ટાઈમમાં કે કયારે બનાવ્યું તે વિષે પણ તેઓએ મૌન સેવ્યું છે. પ્રબંધચિંતામણિકાર આ સંપૂર્ણ વ્યાકરણ એક વર્ષમાં બનાવ્યાનું લખે છે.
બને બાબતેની આલોચના હવે ઉપરનાં બને કથનની આપણે પરીક્ષા કરવી પડશે. પહેલાં એ વિચારવું છે કે પ્ર. ચિં. માં કહેલ સવા લાખ શ્લેક હૈમવ્યાકરણના મૂળના છે કે ન્યાસ વિગેરે ટીકા ગ્રંથના લેકે પણ આ ગણતરીમાં ભેગા છે ? સૂત્ર વિગેરે પાંચ અંગો ( લઘુ અને મેટી વૃત્તિ સહિત ) કે જે અત્યારે ઉપલબ્ધ છે તેનું પ્રમાણ ૩૦૦૦૦ ત્રીસ હજાર થી વધારે નથી એ ચિક્કસ છે, એટલે એ નક્કી છે કે પ્ર. ચિં, માં લખેલ સંખ્યા મૂળ અંગોની જ માત્ર નથી. ત્યારે સવા લાખ શ્લોકની પતિ કરવા તેમને “વોપરૂન્યાસ કે જેનું પરિમાણુ પરંપરાથી ૯૦૦૦૦ નેવું હજાર કલેકનું કહેવાય છે, અને ધાતુપારાયણ વિગેરે વ્યાકરણના તેમના બીજા ગ્રંથોને પણ સમાવેશ આમાં ( ૩૦૦૦૦ માં ) કરે જોઈએ. એમ કરવાથી જ પ્ર. ચિં. માં કહેલ સવા લાખ શ્લોક પરિમાણની વાત સાચી ઠરી શકે. મૂળ પાંચ અંગો અને બહાન્યાસ વિગેરે ટીકા ગ્રંથની બધી ગણતરી સવા લાખ શ્લોકની લગભગ થઈ શકે છે.
આ સવાલાખ કલેક એક જ વર્ષમાં બનાવ્યા હોય તેમ સંભવિત લાગતું નથી. જો કે હેમચન્દ્રાચાર્ય એક વિશિષ્ટ સમર્થ પ્રતિભાશાળી અને યુગપ્રવર્તક પંડિત હતા, પણ માનવીની લખવાની પ્રવૃત્તિ કમસર જ થાય, તેમાં
૧ જો કે આ આખો ગ્રંથ શ્લેકબદ્ધ નથી, પદ્યમાં છે પણ અનુટુપના ૩૨ અક્ષર પ્રમાણને એક શ્લોક ગણી ગ્રન્થનું પરિમાણ (માપ) લખવાની જૂની પદ્ધતિ છે. તે હિસાબે અહીં સવાલાખ શ્લેક સમજવા.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
સિદ્ધ હેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત્ .
૩૫ સમયની અપેક્ષા રહે એમ દરેક માનવું જોઈએ. વળી તે વખતે હેમચન્દ્રાચાર્ય સિદ્ધરાજના પ્રેમભક્તિપાત્ર ખૂબ થયા હતા, એટલે તેમાં પણ તેમને સમય જતે હશે. એ બધું જોતાં એક વર્ષમાં આ વ્યાકરણનાં સૂત્ર વિગેરે મૂળ પાંચ અંગેની જ રચના હેમાચાર્ય કરી શક્યા હશે કે જેનું મા૫ ત્રીસેક હજાર શ્લોક જેટલું થાય છે, અને તેટલી રચના શક્ય પણ છે. વ્યાકરણની રચનાને સંબંધ આ પાંચ અંગે સાથે જ મુખ્ય છે. ટીકા ગ્રંથે તે હેમાચાર્યું ન બનાવ્યા હોત તો પણ તેમનું વ્યાકરણ અધુરૂં ન કહેવાત. તે પાછળથી વિશેષ સાધન તરીકે બનાવેલા છે.
આ પ્રમાણે હેમાચાર્યો વ્યાકરણના પાંચ અંગોને એક વર્ષમાં બનાવી વિ. સં. ૧૧૭ નું વર્ષ પૂર્ણ થતાં સિદ્ધરાજને આ વ્યાકરણ અર્પણ કર્યું. આ સંપૂર્ણ વ્યાકરણથી રાજાને અપાર હર્ષ થયે તેને વરઘોડો કાઢો અને રાજાના ભંડારમાં આ વ્યાકરણગ્રંથને મૂક્ય, પ્ર. ચિં. માં લખેલ વ્યાકરણ રચનાને એક વર્ષ જેટલે કાળ ૩૦૦૦૦ લેક જેટલા મૂળ ભાગ માટે જ સમજવું જોઈએ, એ મારો મત છે.
વ્યાકરણ બન્યા પછી સિદ્ધરાજ શૈવધર્મમાં માનનારો હતો. હેમાચાય જૈન ધર્મના આચાર્ય હતા. તેમસિદ્ધરાજ પાસે અનેક પંડિત, વધતી જતી હેમાચાર્યની કીર્તિને સાંખી શકતા ન હતા. તેઓ અવારનવાર સાચી જુઠી હેમાચાર્યની નિંદા કરી રાજાના કાન ભારતા હતા. આવી પરિસ્થિતિમાં સિદ્ધરાજ, હેમાચાર્યના ગ્રંથની સંપૂર્ણ પરીક્ષા કર્યા વગર જ તેનો પ્રચાર કરે, તેની મુક્ત કઠે પ્રશંસા કરે; તે માટે પુષ્કળ ધનવ્યય કરે એ નહિ બનવા જેવું છે. એટલે પ્રસ્તુત વ્યાકરણની રાજાએ પોતાના અર્જુન પંડિતે પાસે ખૂબ પરીક્ષા કરાવી. સંપૂર્ણ રીતે તેનું પારાયણ અને વાંચન કરાવ્યું. પંડિતોએ ખંતપૂર્વક પરીક્ષક દૃષ્ટિએ તેનું પૂર્ણ રીતે અવલોકન કર્યા પછી તેમાં વૈદિક ધર્મન્સમાજ રાષ્ટ્ર અને વ્યાકરણાદિ શાસ્ત્રોની દષ્ટિથી કોઈ બાધ તેમને જણાય નહિ એટલે રાજાને તેઓએ સદર ગ્રન્થ વિષે સારામાં સારો મત આપ્યો. એથી સિદ્ધરાજને હર્ષ વધે. હેમાચાર્યની ઉદારતા અને વિદ્વત્તા ઉપર તેની શ્રદ્ધા સજ્જડ થઈ. રાજાએ
૨. રા: પુર: પુૌવિદ્ગવિગતં તત: ચ વર્ષગવ રાશા પુસ્તकलेखनम् ॥ १०३॥ राजादेशानियुक्तैश्च सर्वस्थानेभ्य उद्यतेः । तदा चाहूय સો વનાં તત્રમ્ ૧૪ પ્રભાવક ચરિત્ર.
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૬
શ્રી આત્માન; પ્રકાશ,
પ્રચાર
ત્રણસે લહિયાઓ પાસે તેની સંખ્યાબંધ નકલા કરાવી સયંત્ર તેને કર્યાં. પ્રભાવક ચ૰ વિગેરે ગ્રંથોથી જણાય છે કે આ બધાં કાર્યમાં ત્રણ વર્ષોં વીતી ગયાં. મને પણ આ વાત સાચી અને સંભવિત લાગે છે. એટલે વિ. સ. ૧૧૯૬ ના છેલ્લા ભાગમાં આ વ્યાકરણનુ રીતસર અધ્યયન અધ્યાપન ચાલ્યું હશે, અને આના પ્રચાર રાજાદ્વારા દેશ વિદેશમાં થયેા હશે. જો કે કમનસીબે સિદ્ધરાજના રાજકાળમાં ત્રણ જ વર્ષે આના પ્રચાર માટે અવશિષ્ટ રહ્યાંર પણ તેના ઉત્તરાધિકારી કુમારપાલ રાજા પણ દેશ-વિદ્યા અને હેમ ચન્દ્રાચાર્યના પરમ ભક્ત હોવાથી સિદ્ધરાજ જયસિંહુ પછી તેના રાજ્યમાં પણ આના પ્રચાર અટકયા નહિ.
હેમબૃહત્ ન્યાસની રચતા ક્યારે થઈ ?
પહેલાં હેમચન્દ્રાચાર્ય વ્યાકરણના મૂળ અંગેા બનાવી રાજાને આપ્યાં. પેાતાના વ્યાકરણના જગત્માં સાથે પ્રચાર અને આદર જાણી હેમાચાય ને તે ઉપર ખીજાં વધુ સાધના તૈયાર કરી ગૂજરાત અને પેાતાની કીતિ ફેલાવવાની તમન્ના જાગી તેથી પેાતાની બૃહ્રવૃત્તિ કે જેનુ પરિમાણુ ૧૮૦૦૦ શ્ર્લાકનુ કહેવાય છે, તેના પ્રત્યેક શબ્દ ઉપર લખણુથી તેમણે ટીકા બનાવી. આનું જ નામ અહન્યાસ છે.
આ ન્યાસના થ્રેડો ભાગ (પહેલા પાદના ૩૮ સૂત્રેા. ૧-૧-૩૮ જેટલા ૫. ભગવાનદાસસંપાદિત ) બહાર પડયા છે, તે જૂતાં વ્યાકરણશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ તે અતિ મહત્વના જણાય છે. મૂળસૂત્ર અને બૃહદ્વ્રુત્તિની દરેક બાબ તને! આમાં ધણા ઉંડાણથી અને વિસ્તારથી વિચાર કર્યાં છે. શાસ્ત્રાર્થ અને તેના ખુલાસા પણ કર્યાં છે. અનેક પ્રાચીન અને તત્કાલીન ગ્રંથકારે અને ગ્રંથાના મતાના ઉલ્લેખા કરી તે ઉપર સમાલેાચના કરી છે. આનુ પ્રમાણ ૯૦૦૦૦ નેવું હજાર લેાક જેટલુ' મનાય છે, જો તે છપાય તે પાતજલ સહ ભ ષ્યની જેમ આનાથી પશુ વ્યાકરણ માટે ઘણું જાણુવાનુ` મળેનવા પ્રકાશ પડે. જો કે આની રચનાના પણ ચોકકસ સમય જાણી શકાતે નથી. મૂળ વ્યાકરણના પાંચે અંગે પછી એટલે કે વિ. સં. ગમે ત્યારે કાવ્યાનુશાસન હેમાચાર્ય બનાવ્યું અને તે બન્યા
૧૧૯૩
માદ
પછી, જ
રાજ્યકાળ
૨. સિદ્ધરાજને વિ. સ. ૧૧૯૯ માં સ્વર્ગવાસ થયા. કુમારપાળના ૧૧૯૯ થી ૧૨૩૦ વિક્રમ સંવત્ સુધીનો છે.
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭
સિદ્ધ હેમચંદ્ર વ્યાકરણના રચના સવત્. હેમન્યાસની રચના થઇ છે. મૂળ કવ્યાનુશાસન ( અલંકાર ચૂડામણિ ) ની રચના તેમના વ્યાકરણ પછી થઇ છે અને તે પછી જ આ બૃહન્યાસ લખાય છે એમ પણ મારું દૃઢ મતવ્ય છે. જો કે આ વાત કાઈપણુ લેખકે લખી નથી, એટલે ઘણા લાકોને નવી લાગશે, પણ પ્રસ્તુત ન્યાસનું અવલાકન કરતાં મને તેમાં સબળ પ્રમાણુ મળ્યુ છે, તેથી હું ભાર દઈને લખું છું. હૈમવ્ય કરણના “ વિશેષળમાવ્યાત વાન્યમ્ ૧-૧-૨૬” ના સૂત્રની બૃહવૃત્તિના હેમાચાર્ય કૃત આ બૃહન્યાસમાં તેમના અલ કે રચૂડામણિ (કાવ્યાનુશાસન) ના સૂત્રના ઉતારે આવ્યા છે, તે આ પ્રમાણ છે:-- " यदाह स्वोपज्ञालङ्कारचूडामणौ वक्त्रादिवैशिष्ट्यादर्थस्यापि मुख्याख्यात्मनो વ્યક્તત્વમ્ ' (જીએ ૫. ભ. સપાદિત બૃહન્યાસનુ પેજ ૩૫) જે સૂત્રના અહી' તેમણે ઉતારા કર્યા છે તે સૂત્ર તેના (હેમાચાર્યના) કાવ્યાનુશાસનમાં (નિર્ણયસાગરની આવૃત્તિ રૃ. ૩૧માં) હાલ મળે છે તેમ કાવ્યાનુશાસનમાં હૈમવ્યાકરણુના નિર્દેશ છે; તેથી એ નક્કી છે કે આ બૃહન્યાસની રચના કાવ્યાનુશાસન (અલકારચૂડામણ) ની બાદ થઇ છે.
સદરહુ ન્યાસના છાએલ ભાગમાં દ્વાશ્રય વિષે કાંઇ ઉલ્લેખ નથી તેણે ઢચાશ્રયમાં પણ તેને રચ્યા સ ંવતુ નથી તેથી હું નિશ્ચયાત્મક એ નથી કહી શકતા કે સંસ્કૃત દ્વાશ્રયની રચના પ્રસ્તુત ન્યાસની પહેલાં કે પછી થઇ છે. આ કાવ્ય કે જેમાં હૈમવ્યાકરણના બધાંય સં॰ સૂત્રોના પ્રયેગાને હેમાચાર્ય કુશળતાપૂર્વક કમસર ગાઠવ્યા છે તેના સંબધ હૈમવ્યાકરણ સાથે ઘણા નજીકના છે, અને સાથે સાથે સિદ્ધરાજ સુધી ચૌલુક્ય વંશના ઉજ્જવલ ઇતિહાસને મજકુર દ્વાશ્રય કાવ્યમાં લિપિબદ્ધ કર્યાં છે; તેથી એ કલ્પના થઇ શકવી અસ`ભવિત નથી કે કદાચ ન્યાસની પહેલાં પણુ સંસ્કૃત ચાશ્રય કાવ્ય (યશાવર્માને હરાવ્યા સુધી ૧૫ સર્ગ સુધી) બનાવી સિદ્ધરાજને હેમાચાર્ય બતાવ્યુ` હોય; પણું આ હું ફક્ત કલ્પનાથી કહું છું. હેમાચાર્યના બધા ગ્રંથા વિષે પૌર્વાપના ક્રમ નક્કી કરવા માટે તા તેમના સઘળા ગ્રંથેાનુ` ઉંડું અધ્યયન કરવું આવશ્યક છે.
૧ હેમાચાર્યે પેાતાના વ્યાકરણની સિદ્ધિ માટે ટ્ટિકાવ્ય જેવાં એ કાવ્યા બનાવ્યાં છે, સંસ્કૃત માટે વીસ સત્તુ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતાદિ ચાય માટે પ્રાકૃતાશ્રય આ સૂનું બનાવ્યું છે. સંસ્કૃતના છેલ્લા પાંચ સ તથા આખા પ્રાકૃતાશ્રય (કુમારપાળ ચિરત્ર) ની રચના બારમી સદી પૂરી થયા બાદ થઈ છે. આ બન્ને કાવ્યા ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે મહત્ત્વનાં છે. મુંબઇ ગવર્મેન્ટ સંસ્થાએ છપાવ્યાં છે.
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
સેમેશ્વર અને શત્રુંજયની યાત્રા. સિદ્ધરાજે સોમેશ્વર વિગેરેની છેલ્લી યાત્રા બહુ ઠાઠથી કરી હતી તેવા ઉલે બે અન્યાન્ય ગ્રંથોમાં આવે છે, પણ તેને સંવત્ જડતો નથી. તે વખતે સંવત્ આપવાની પદ્ધતિ બહુ પ્રચારમાં આવી ન હતી, તેથી જ તે સમયના અનેક મહત્વના બનાવોના સંવત, માસ કે દિવસના ઉલેખે ઐતિહાસિક ગ્રંથમાં પણ બહુ જ ઓછા મળે છે.
હેમચન્દ્રાચાર્ય કે જેઓ સિદ્ધરાજના પ્રિય ગુરૂ અથવા જ્ઞાનગોષ્ટીના મિત્ર હતા, અને ચૌલુક્ય વંશના ઈતિહાસના મુખ્ય લેખક હતા તેમણે
દ્વયાશ્રયમાં યશ વર્માને હરાવ્યા પછીના લખાણમાં સોમેશ્વર, શત્રુંજય વિગેરેની યાત્રાનું વર્ણન કર્યું છે. પ્રબંધચિંતામણિકાર યશવને જીત્યા પહેલાં એક સેમેશ્વરની યાત્રાને ઉલ્લેખ કરે છે, પણ તે મીનળદેવીને નિમિત્તે કરેલ યાત્રા હેવી જોઈએ, જે સિદ્ધરાજની યુવાવસ્થામાં થઈ હતી. માળવાને જીત્યા પછી ફરી બીજી વાર રાજા વધુ ઠાઠથી વૈદિક અને જૈનેનાં મેટાં તીર્થો (સેમેશ્વર, શત્રુંજય, ગિરનાર) ની યાત્રા કરવા ગયા હતા એ માનવા જેવી બાબત છે. તેનું કારણ એ છે કે-રાજા માળવાની જિતથી બહુજ પ્રશ્ન થયે હતું. તેનું રાજ્ય દરેક રીતે વધ્યું હતું. તે વૃદ્ધ, ધર્મ પ્રેમી અને કૃતકૃત્ય પણ થયો હતો, તેથી તેનામાં ધર્મતીર્થોની યાત્રા કરવાની વૃત્તિ જાગે એ ધર્મપ્રધાન ભારતીય રાજાઓ માટે તદ્દન સંભવિત છે. દ્વયાશ્રયમાં આ યાત્રાની તારીખ કે તેનું વર્ષ નથી લખ્યું પણ મારી કલ્પના પ્રમાણે હેમ ચાર્યના સંપૂર્ણ મૂળ પંચાંગી સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણની રચના પૂરી થયા પછી જ આ યાત્રા સિદ્ધરાજે કરી હશે.
હેમચન્દ્રાચાર્યને સિદ્ધરાજ જયસિંહે પ્રાર્થના કરી વ્યાકરણ બનાવવાના કામનાં રોકાયા હતા. આવું મહત્વપૂર્ણ કાર્યો કે જે સંપૂર્ણ મગપુર્વક સ્થિરવાસમાં જ કરી શકાય એ વાત રાજા પણ સારી પેઠે જાણો હિતે, તેથી પોતાના હિતકારી આચાર્યના તેવા કાર્યમાં વિન્ન નાખવાની પ્રવૃત્તિ તે રાજા કરી શકે નહિ. બીજી બાજુ હેમાચાર્ય ઉપર તેનો સ્નેહ પણ વધી ગયે હતે. પિતે વિદ્યાને પ્રેમી હોઈ કરી યાત્રા જેવી ધાર્મિક મુસાફરીમાં હેમાચાર્યને સાથે લેવા તેણે અવશ્ય ઈછયું હશે, એ દષ્ટિએ હેમાચાર્યો વ્યાક
૨ જુઓ ચૌદમા અને પંદરમા સર્ગમાં,
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સિદ્ધ હેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત્, રણના મૂળ પાંચે અંગે પુરાં કર્યા પહેલાં સિદ્ધરાજે યાત્રાને પ્રારંભ નહિ જ કર્યો હોય. વ્યાકરણ પૂરું થયા પછી પંડિતેને તેની પરીક્ષા માટે સોંપી સિદ્ધરાજે વિક્રમ સંવત્ ૧૧૯૩ પછી જ વૈદિક અને જૈનતીર્થોની યાત્રા કરી હશે.
બીજી બાબત એ છે કે જૈન તીર્થોની યાત્રા કરવા રાજા ગયે એમ જ્યારે પિતે હેમચંદ્ર જ લખે છે, તે તે વખતે હેમચંદ્ર વગર રાજા ગયે હશે એ કેમ બની શકે ? તેમ હેમચન્દ્ર પણ સાથે રહી ધમપ્રભાવના કરવાને આ લાભ કેમ છેડે ? વળી કેટલાક પ્રબંધે સોમેશ્વરની યાત્રા વખતે હેમચન્દ્રાચાર્યની હાજરી સ્પષ્ટ રીતે પૂરવાર કરે છે, તેથી એમ માનવું કાંઈ વાંધાભર્યું નથી કે ૧૧૯૩ પછી જ સિદ્ધરાજ જયસિંહે આ તીર્થયાત્રા કરી હતી અને હેમાચાર્ય પણ તેની સાથે હતા.
હવે આ યાત્રા કયા વર્ષે કરી તે ચોક્કસ રીતે જો કે કહેવાની હિમ્મત નહિ કરી શકાય પણ સિદ્ધરાજનાં જીવનના છેલ્લા પ્રસંગમાં તે થઈ છે એવું અનુમાન દ્વયાશ્રય કાવ્યના વર્ણનથી સ્પષ્ટ કરી શકાય છે, કેમકે આ યાત્રાથી પાછા ફર્યા પછી સિદ્ધરાજે વધુ કાર્યો કર્યા નથી. તેની જીંદગી ત્રણ વર્ષથી વધારે ટકી નથી એમ સ્પષ્ટ જણાય છે. એ હિસાબ મુજબ વિ. સં. ૧૧૯૬ ના લગભગ રાજાએ યાત્રા માટે પ્રયાણ કર્યું હોવું જોઈએ.
ડૉ. બુલરનું કહેવું છે કે “હેમાચાર્યે પિતાના વ્યાકરણની પતિ રાજાએ સોમેશ્વર વિગેરેની યાત્રા પૂરી કર્યા પછી કરી હશે, યાત્રા કર્યા પહેલાં તેની પૂર્તિ માનવામાં આ વ્યાકરણની પ્રશસ્તિના ૨૩ મા શ્લોકથી વધે ઉભે થાય છે. જે ૨૩ મા શ્લેકથી તે ડૉ. બુહલર વાધ વિધ) સમજે છે તે શ્લેક આ છે –
जयस्तम्भान सीमन्यनुजलधिवेलं निहितवान् वितानैर्ब्रह्माण्डं शुचिगुणगरिष्ठैः पिहितवान् ।
૧ બને ધર્મના તીર્થોની યાત્રા રાજાએ એક જ સાથે કરી હતી. પબંધ ચિં. પ્ર. ચ. અને બીજા પણ જૂના-નવા ગ્રંથે થોડા ફેરફારથી પ્રસ્તુત યાત્રાનો ઉલ્લેખ કરે છે.
૨ જુઓ પ્રભાવક ચરિત્રમાં હેમચન્દ્રાચાર્ય ચરિત્ર
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
o
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. यशस्तेजोरूपैरलिपत जगन्त्यर्धघुसृणैः कृतो यात्रानन्दो विरमति न किं सिद्धनृपतिः ? ॥२३॥
આ શ્લોકમાં “તો યાત્રાનઃ વાક્યથી બુઠ્ઠલર, સિદ્ધરાજે કરેલી છેલ્લી સોમેશ્વર વિગેરેની યાત્રા સમજે છે, તેથી તે સદરહુ હૈમવ્યાકરણની રચના તે યાત્રા પછી એટલે કે વિ. સં. ૧૧૯૭ પછી કલપે છે.
ડે. બુહલરના મતની સમાલોચના જે ૨૩ મા શ્લોકથી 3. બુહલ વ્યાકરણની પૂર્તિ સેમેશ્વરની યાત્રા પછી કલ્પી છે તે શ્લોકને તેઓ અર્થ ઉલટી રીતે સમજ્યા છે. ઉક્ત શ્લોકમાં રાજાની યુદ્ધયાત્રાના ઉત્સવનું વર્ણન છે; તીર્થયાત્રાનું નહિ. “ આ સમુદ્રના કાંઠા સુધી સિદ્ધરાજે જયસ્થંભ રોપ્યા. પવિત્ર–ઉજવલ ગુણરૂપી ચંદરવાથી જગને ઢાંકયું. યશ અને પ્રતાપરૂપી કેસરથી સમસ્ત જગતને આછો લેપ કર્યો–પીળું બનાવ્યું. આ પ્રમાણે યાત્રોત્સવ-યુદ્ધને ઉત્સવ કર્યો છતાં હજુ સિદ્ધરાજ કેમ વિરમતું નથી ? શત્રુઓ ઉપર મીઠી નજર કેમ રાખતા નથી?” ઉત્સવમાં થાંભલા, ચંદરવા અને કેસરને ઉપયોગ થાય છે, આ પદ્યમાં રૂપક બનાવી તે બધું ઘટાડ્યું છે. ઉક્ત પદ્યને આવો અર્થ કરે મને ઠીક લાગે છે. જે ડૉ. બહુલરની કલ્પનાથી “યાત્રાનન્દ નો અર્થ આપણે સોમેશ્વરની છેલ્લી યાત્રાનો અર્થ કરી હૈમવ્યાકરણની પૂર્તિ સં. ૧૧૭ પછી માનીએ તો આપણને અનેક શંકાઓ અને મુશ્કેલીઓ નડે છે. તેમાંની કેટલીક અહીં લખું છું—
વ્યાકરણ બન્યા પછી સિદ્ધરાજે રાજપંડિતે પાસે તેને સંપૂર્ણ વંચાવી તેણે પરીક્ષા કરાવવામાં જે સમય કાઢયો તે ઘટી શકે નહિ કે જે
પરીક્ષા કરાવવાની વાત આપણને સાવ સાચી જેવી જણાય છે. ૨ તેની સેંકડે નકલો કરાવવામાં અને પૂર્વોકત કાર્યમાં ત્રણ વર્ષ વીત્યાની પ્રભાવચરિત્રની વાત ઘટે નહિ, કેમકે સિદ્ધરાજનું મૃત્યુ સં. ૧૧૯
માં થયું છે એમાં કોઈને ય મતભેદ નથી. ૩ વ્યાકરણના પ્રચાર માટે સિદ્ધરાજે જે મદદ આપી, મહેનત લીધી
તેને માટે ચાર વર્ષથી ઓછા સમય માનવું પડે કે જે ઠીક નથી લાગતું.
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૧
સિદ્ધ હેમચંદ્ર વ્યાકરણને રચના સંવત. ૪ હેમચંદ્રાચાર્યની હાજરી સોમેશ્વરની છેલ્લી યાત્રામાં બધા ગ્રંથે કહે છે, તેને કાઢી નાખવી પડે, કે જે કાઢવી ઈતિહાસથી વિરૂદ્ધ જણાય છે, અને ડૉ. બુદ્ધર પણ તે કાઢી નાખવી પસંદ ન જ કરે. એ બધી બાબતો જેમાં હું એવા વિચાર ઉપર આવ્યું છું કે સેમેશ્વરની યાત્રાએ જતાં પહેલાં જ હેમાચાર્યો વ્યાકરણ પૂરું કર્યું હતું.
તારણ આ આખાય લેખનું તારણ એ છે કે માલવાના રાજા યશોવર્માને જીતીને આવ્યા પછી અને સામેશ્વર, ગિરનાર તથા શત્રુંજયાદિ વૈદિક, જૈન તીર્થોની છેલ્લી યાત્રા કર્યા પહેલાં ગુજરાતના રાજાધિરાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યને પ્રાર્થના કરી ગુજરાતના ગૌરવને વધારવા માટે વિ. સં. ૧૧૯૩ ના છેડા ઉપર સિદ્ધ હેમચન્દ્ર શબ્દાનુશાસન નામનું વ્યાકરણ બનાવરાવ્યું અને વિ. સં. ૧૧૯૬ પછી સિદ્ધરાજે તેને અનેક રીતે પ્રચાર કર્યો. હૈમ ન્યાસ વિગેરે વ્યાકરણના ટકા ગ્રંથે તેની પાછળ બન્યા છે.
આ લેખમાં હૈમ બહન્યાસ, હૈમ કાવ્યાનુશાસન અને દ્વયાશ્રય કાવ્યને પણ પ્રસંગોપાત વિચાર કરવામાં આવ્યો છે.
આ વિષય વિષમ છે. સાધને ઓછાં છે તેથી ઘણુંખરૂં કામ કલ્પનાથી લઈ મારી અત્ય૯૫ મતિથી મેં અહી ટૂંકમાં વિચાર કર્યો છે, મારે મત દર્શાવ્યું છે. તે સંપૂર્ણ સાચે જ છે એમ હું દાવો નથી કરતો. સજ્જડ યુક્તિ અને પ્રમાણેથી મારા મતનું ખંડન કરવા હરકેઈને હું પ્રાર્થ છું. તેનું સાચી રીતે ખંડન થતાં હું મારા મતને ફેરવવા વિલંબ કે સંકેચ નહિ કરું એમ ખાત્રી આપું છું. ગુજરાતના સાક્ષરે એ વિષે વધુ મૌલિક અને સ્પષ્ટ વિચારો પ્રકટ કરે એમ ઈછી વિરમું છું.
લેખક:- મુનિ હિમાંશુવિજય ન્યાય-કાવ્યતીર્થ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિ|િ
[સુશીલ ]. શ્રી વિધુશેખર શાસ્ત્રીજીને “ભારતીય દર્શનની પ્રધાન ધારાઓ” એ શિર્ષક એક લેખ પ્રગટ થયો છે. ગુજરાતના કેટલાક વાચકોને શ્રી શાસ્ત્રીજીનું નામ કદાચ નવીન લાગશે, એટલે એમને છેડે પરિચય આપવાની અહીં જરૂર રહે છે.
શ્રી વિધુશેખર શાસ્ત્રી, વૈદિક તેમજ બૌદ્ધ સાહિત્યના ઘણું સારા અભ્યાસી છે. સંસ્કૃત તથા પાલી જેવી પ્રાચીન ભાષાના પારંગત છે. દર્શનશાસ્ત્ર એમને પ્રિય વિષય છે. આજસુધીમાં એમણે ભાષા તથા દર્શન વિષે ઘણું મૌલિક નિબંધ લખ્યા છે. તે ઉપરાંત તેઓ શાંતિનિકેતનમાં–વિશ્વ ભારતીના મુખ્ય આચાર્યનું પદ શોભાવે છે. એમની શૈલી પણ એટલી સરળ, આગ્રહ રહિત અને તુલનાત્મક છે કે કોઈ પણ મતવાદીને એમનું પ્રતિપાદન રેચક થયા વિના ન રહે.
પ્રસ્તુત લેખ, એમણે ભારતીય દર્શનની વિવિધ ધારાઓનું પૃથક્કરણ કરવાના આશયથી લખે છે. ભારતીય દર્શનોને સમુચ્ચય એટલે એક ગંભીર જળાશય એમ કહીએ તે ચાલે. જુદી જુદી નીકો દ્વારા એ જળાશયમાં દાર્શનિકતાનાં નીર ઠલવાયાં છે. તળાવમાં પાણીની આવકના એક-બે નહીં, અસંખ્ય માગ હોય છે, પણ એમાં મુખ્ય નીક કઈ ? કઈ નીકમાંથી વધુમાં વધુ પાણી આવે છે તે શોધી કાઢવું સહજ નથી.
કોઈ એક શિખર ઉપર ઉભા રહી, નદી અને સાગર સંગમ નીહાનીએ તેમ શ્રી શાસ્ત્રીજી દર્શનના મહાસાગરમાં જુદી જુદી નદીઓના પ્રવાહ ઠલવાતા જુવે છે. આમાં મુખ્ય પ્રવાહ કયાંથી આવે છે તે બતાવવા તેઓ દર્શનના આદિ યુગ તરફ આપણી નજર વાળે છે. અને તેઓ જે પ્રતિપાદન કરે છે તે જોતાં તો જૈન દર્શન જ સિંધુ, ગંગા કે યમુનાની જેમ પિતાનું વિચાર–પુર દર્શન-સાગરમાં ઠલવતું હોય એમ લાગે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રતિષિ’ખ.
૪૩
શરૂઆતની પાંચ-દશ જેટલી પંક્તિએમાં, શાસ્ત્રીજી, આત્માની શેાધ શી રીતે થવા પામી હશે, તેને કઇક ચિતાર આપે છે. પાતાને જાણ્યા સિવાય, અન્યને જાણવાનુ જ્યારે નિષ્ફળ બન્યું ત્યારે પ્રથમ દ્રષ્ટાએ આત્મા જેવી વસ્તુ સ્વીકારી અને પહેલવહેલી વિચારધારા એ રીતે અસ્તિત્વમાં આવી.
અહીં સ્પષ્ટપણે શાસ્ત્રીજી જૈન દાર્શનિક માનીનતાના ઉલ્લેખ કરે છે, અને તે પછી એ માનીનતા ઉપર જ સરસ વિવેચન ઉમેરે છે. એમના પેાતાના શબ્દોમાં એ હકીકત વાંચવા જેવી હાવાથી અહીં તેનુ થેડું અવતરણ આપું:જૈન દાર્શનિકાએ ઉચ્ચાયુ: જે એકને જાણે છે તે સર્વને જાણે છે, અને જે સર્વ જાણે છે તે એકને જાણે છે.
66
અનેકની તે કોઇ સંખ્યા જ નથી, સીમા જ નથી; એટલે એકને જાણ્યા પછી અનેકને જાણવામાં ઘણી સરળતા લાગે છે. કેાઇ જીજ્ઞાસુ પૂછે કે વિશ્વસમસ્તને જાણવાને કાઈ રાજમાર્ગ છે ? તા એના ઉત્તર એટલે જ કે પહેલાં આત્માને ઓળખાઃ આત્માને આળખ્યા પછી બીજી વસ્તુઓ આપે। આપ સમજાશે.”
આત્માને ઓળખવા અને આત્મા જ આનંદ તથા સુખનું એક માત્ર ધામ છે એ દર્શનશાસ્ત્રની મુખ્ય ધારા બની. પછી એમાં બીજી વિચારધા રાએ ઉમેરાતી ચાલી.
આત્મા છે અને આત્મા આનદરૂપ છે એમ કહેવાથી બધું આવી જતું નથી. આત્મા અને આનંદના યાગનું ખરાખર રક્ષણ થવુ જોઇએ. એટલે આત્મા અને આનંદની સાથે નિત્યપણાને સંબંધો
ધાયા.
બૌદ્ધ દાર્શનિકાએ એ જ વાત જરા ફેરવીને કહી. એમણે કહ્યું: આત્મા જેવું કંઇ નથી, બધું દુઃખમય છે અને અનિત્ય છે. આ વિચારધારા જૈનાદિ દર્શનકારેથી ઉલટી છે, પણ તે એક જ સ્થાન ઉપર પહેાંચતી હાવાનું શાસ્ત્રીજી કહે છે. આપણે એ વાત ઉપસ’હારમાં જોઇશુ.
આત્મા છે, આત્મા આનંદમય છે અને આત્મા નિત્ય છે એ સૂત્ર શેાધાયા પછી, એને અનુસરતા યુક્તિવાદ આર ભાયા. કાઇ પણ શેાધક કે જીજ્ઞાસુને યુક્તિ વિના સતાષ ન થાય. આત્મા છે, તે વસ્તુતઃ એનું સ્વરૂપ શુ' ? આત્માના અસ્તિત્વનું પ્રમાણ શું ? આત્માનું અ ંતિમ લક્ષ્ય શું? આવા અનેકાનેક પ્રશ્ના ઘેાળાવા લાગ્યા. એ પ્રશ્નાની ચર્ચા અને નિરાકરણે ભારતમાં વિવિધ દશ ને જન્માન્યાં.
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. યુક્તિવાદ માણસ માગે છે ખરા, પણ તે સંસ્કાર અને શ્રદ્ધાથી એ ઘેરાચેલે રહે છે કે હેજે એમાંથી છુટી શક્તો નથી. એક તરષ્ટ્ર યુક્તિ અને બીજી તરન્ન સંસ્કાર તેમજ વિશ્વાસ એ બન્ને વચ્ચે, પછી તે, ઠંદ્વયુદ્ધ ચાલે છે. યુક્તિ ઉત્તરમાં ખેંચી જાય તે સંસ્કાર અને શ્રદ્ધા દક્ષિણ તરફ ઘસડી જવા મથે છે. કોઈ કઈ વાર આવા પ્રસંગે વચલે તેડ કાઢવો પડે છે તે કઈ વાર પ્રબળની છત અને દુર્બળની હાર પણ થાય છે. યુકિત બળવાન હોય તે તે બાજી જીતી જાય અને સંસ્કાર બળવાન હોય તે મનુષ્ય તે તરફ ઝુકે.
“ આત્માને ઓળખ” એવી મતલબની જૈન દર્શને સિંહગર્જના કરી તે વખતે, તે જમાને યજ્ઞ-યાગના ક્રિયાકાંડમાં ગળા સુધી બેલે હતો. આ યજ્ઞના હિમાયતીઓ કહેતા કે જ્યાં દુઃખને છોટે નથી તેવા કેઈ સ્થાનમાં જવું હાયલાંબા વખતને માટે ત્યાં રહેવું હોય તે તિબ્દોમ યા તો વિશ્વજિત યજ્ઞને આશ્રય લે. મતલબ કે યજ્ઞ કરવાથી તમને સ્વર્ગનું સુખ મળશે.
યજ્ઞયાગના સંસ્કારથી–વિશ્વાસથી ઘેરાયેલા આદમીને સ્વર્ગને એ રાહ ગમી જાય એ સ્વાભાવિક છે. ઓછા પ્રયને સંપૂર્ણ સુખ અને અમરતા મળતી હોય તે વધુ કડાકૂટમાં કોણ ઉતરે ? યાજ્ઞિકોએ જુદા જુદા યજ્ઞના વિધિ અને મનહર ફળનાં એવાં વર્ણન ઉપજાવી કાઢ્યાં કે લેકેને એમ લાગ્યું કે યજ્ઞ સિવાય શાશ્વત સુખને બીજો કોઈ માર્ગ નથી અને હોય તે પણ બીજા માર્ગો એટલા વિકટ છે કે પરંપરાથી ચાલ્યો આવતો આ માર્ગ છેડવા જે તો નથી જ.
પણ કઈ યુગમાં બધા જ બાળજી હાય-બધા જ ગતાનુગતિકો હેય એમ નથી બનતું જીજ્ઞાસુ અને વિચારક પણ હોય છે. એમને પગલે પગલે શંકાઓ મુંઝવે છેઃ “ પૂર્વ તરફ માં રાખીને જ આ યજ્ઞક્રિયા શા માટે કરવી ? યજ્ઞની વેદીને આકાર અમુક પ્રકારને જ શા માટે જોઈએ? એ વિધિ ન પાળીએ તે ક હેટ અનર્થ થઈ જવાને હતો ?” યજ્ઞવાદીઓ એ શંકાને જે જવાબ વાળતા તેમાં જીજ્ઞાસુઓને યુક્તિવાદને નામે મેટું મીંડુ જ હાથ લાગતું. યજ્ઞવાદીઓને યુક્તિવાદ વસ્તુતઃ યુક્તિવાદ જ ન હતે. યુક્તિમાં સંપૂર્ણ સ્વાધીનતા હોવી જોઈએ તે તેઓ કયાંથી લાવે? શ્રુતિ એટલે કે આ પ્રકારે અમે સાંભળ્યું છે અથવા અમુક વિધિ અમે
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
1
કપ
પ્રતિબિંબ પેઢી દર પેઢી સાંભળતા આવ્યા છીએ માટે તેનું જ અનુસરણ કરવું જોઈએ, એ એમના યુક્તિવાદને મુખ્ય આધાર બન્યો.
જીજ્ઞાસુઓએ-વિચારકોએ પૂછવા માંડયું “યજ્ઞથી અમુક ફળ મળે એમ તમે કહો છો, પણ તેમાં પ્રમાણુ શું છે ?”
જવાબ મળેઃ “ બીજું શું ? શ્રુતિ, એટલે કે પરંપરા.”
બીજે પ્રશ્ન આ “શ્રતિમાં ભ્રમણ પણ હોઈ શકે, એને પ્રમાણે ભૂત કેમ મનાય?”
“શ્રુતિને આધાર વેદ વેદ અપૌરુષેય છે. એ તે તમારે માચે જ છૂટકે.” યજ્ઞવાદના યુક્તિવાદની આ સામાન્ય રૂપરેખા થઈ.
બાળજીવોને ભલે એ યુકિતવાદથી સંતોષ થાય, પણ સ્વતંત્ર વિચારકેને એથી સંતોષ ન થયું. એમણે વધુ વિચાર કરવા માંડે અને એ વિચારને પરિણામે એમને જન્માંતરના રહસ્યની કંઈક ઝાંખી થઈ. જન્માંતરની સાથે આત્માના અસ્તિત્વની શ્રદ્ધા વધુ દ્રઢીભૂત બની. પણ આત્માના સ્વરૂપને નિર્ણય કરતાં એમને અનેક ગુંચવાડામાંથી પસાર થવું પડયું. એકે કહ્યું: પ્રાણવાયુ છે તે જ આત્મા છે. બીજાએ કહ્યુંઃ મન એ જ આત્મા. ત્રીજાએ કહ્યું: વિજ્ઞાન એ જ આત્મા. ચેથાએ જરા વધુ આગળ જઈ ઉચ્ચાર્યું: “જે આનંદમય છે તે જ આત્મા.” આમ આત્માના નિર્ણયને લગતે પ્રવાહ આગળ ચાલ્યો,
આત્માની પછી તરત જ બીજે પ્રશ્ન આ સમસ્ત વિશ્વઘટનાને અંગે ઉભે થયો. આ સુંદર દેહ, આ પહાડ, જંગલ, પશુ પ્રાણું, નદી, તળાવ આ બધું ક્યાંથી આવ્યું? ઇશ્વર અને જીવ તથા ઇશ્વરના ભેદભેદ વિષે વિચારકેએ દર્શનની નવી નવી ધારાઓ વહાવી.
શ્રીયુત વિધુશેખર શાસ્ત્રીજીએ, પિતાના લેખમાં એ બધાનું બહુ સુંદર ક્રમિક અને બુદ્ધિગમ્ય વર્ણન આપ્યું છે. નવા નવા વિચારકેએ, કેવા પ્રશ્ન ઉભા કર્યા, એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં મતભેદ થતાં કેવાં સમન્વય ઉપજાવ્યાં અને આખરે જૈનદર્શનનાં બીજ વૃક્ષરૂપે કેવી રીતે પરિણમ્યાં તે તેઓ બતાવે છે. જૈનદર્શનના સંબંધમાં શ્રી શાસ્ત્રીજીના વિચારો બહુ સમજવા જેવા છે. હવે પછી એમની પિતાની જ વાણીમાં આપણે એ વાત વાંચશું.
(ચાલુ)
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાન તસ્કરો DECEMBER (ગતાંક પૃષ્ઠ ૨૭ થી શરૂ ) Adદર
નજીકના ભૂતકાળમાં બનેલી એક સાચે બનાવ અખબાર પઢનારી જનતાથી અજાણ્યો નથી. કોધથી કેટલી હદ સુધી અનિષ્ટ બની જાય છે તેના સાક્ષાત પૂરાવા માટે તે બીનાને અતિશયોક્તિના રંગથી રહિત, માત્ર મૂળ હકીકત તરીકે અત્રે રજુ કરવામાં આવે છે તે અસ્થાને નથી. - માતૃપ્રેમ એ સર્વ પ્રેમમાં ઉત્કૃષ્ટ પદે છે. નવ નવ માસ સુધી ગર્ભને ભાર વહન કરી, પ્રસવકાળની મહાવેદના ભેગવી, માતા પિતાના વહાલસોયા બાળકને જન્મ આપે છે. જન્મ આપ્યા પછી પણ પોતાના દેહના અમી પાઈ તેને ઉછેરે છે. પોતે ભીનામાં સૂઈ પોતાના પ્રિય સંતાનને સુકામાં સુવાડે છે. આવાં અનેક જાતનાં કષ્ટો ઉઠાવાને પણ માતા પોતાના બાળકને ઉછેરે છે. તે માતા બાળક પર કુર બને એ કેમ સંભવી શકે? સંતાને મે ટાં થઈ માતાનો દાહ કરે તે પણ માતા તે અંતરથી તેને આશીવાદ જ આપશે કે મારા બાળકનું કલ્યાણ થાઓ. તેનું સુખ જોઈને મારાં નેત્રો ઠરશે. આવી જનેતા પિતાના બે સુકુમાર -દેઢ વર્ષના અને ચાર વર્ષના કિશોર બાળકને ચોથે માળેથી નાચે ફેંકી દે એ કલપના જ કેટલી ભયંકર અને દિલ કે પાવનારી છે ! આ વાતને કોઈ અસત્ય ન માને. ઉગ્ર ક્રોધના પ્રતાપે મુંબઈમાં બનેલી એ સત્ય બીના છે. નિત્યના ઉગ્ર ગૃહકલેશનું એ દુઃખદ પરિણામ હતું. એકાદ વખતના કલેશ-કંકાસથી તેમ બનવું શક્ય નથી, પરંતુ એકાંતરે આવા પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવા માંડ્યો; કેટલીક વખત તે એ નિદોષ કિશોરે માટે પણ નજીવી બાબતમાં કંકાસ થતા. કૌટુ બિક ઘોર અજ્ઞાનતાના કારણથી નિત્ય નિત્ય અગ્નિમાં ધૃત હોમાવાની માફક ઉત્તરોત્તર એ કલેશ વૃદ્ધિ પામતા જ ગયા. અસાન અ સર્વ આપદાને નેતરનાર છે; અજ્ઞાન એ સર્વ દુઃખનું મૂળ છે. આવા પ્રગતિના યુગમાં પણ પીછેહઠ કરાવનાર તેવી અજ્ઞાનતા આપણુ ગૃહોમાં ઠેર ઠેર નજરે પડે છે અને તેથી જ સવ અનિષ્ટ પ્રગટે છે. અહીં પણ તેમજ બન્યું. છેવટે એક અમંગલ પ્રભાતે કલેશ-કંકાસરૂપ દાવાનળની શરૂઆત થઈ. કલેશને અને ક્રોધને તે નિકટને સંબંધ છે. ક્રોધ વિના કલેશ ન બને અને કલેશ વિના કોધ ન ઉપજે. એટલે તેવા પ્રકારના ઉગ્ર ક્રોધમાં અંધ બનેલી તે માતાએ પોતાના બે બાળકોને અનક્રમે ચોથે માળેથી ફેંકી દીધા. બાળકોનું એ વખતનું કરૂણ આકંદ અને તે દય જેનારના હાયકારાનો ખ્યાલ આવ પણ મુશ્કેલ છે. ચોથા માળ જેટલે ઉંચેથી નીચેનું સખત જમીન પર પડતાંની સાથે જ બને બાળકનાં સમગ્ર
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચાર કષા-મહાન તસ્કરો. શરીર લેહીલુહાણ થઈ ગયાં અને મહાન વેદનાથી બને બાળકના પ્રાણ તત્કાળ ચાલ્યા ગયા. પછી ગમે તેટલે પશ્ચાત્તાપ કરે તે પણ શું વળે ? થુંકયું કોઈ પણ રીતે પાછું ગળાય તેમ હતું જ કયાં?. એટલે તે નિર્દોષ અને સુકુમાર બાળકે તે સદાને માટે માતાની ગોદમાંથી ગયા તે ગયા જ. ઉગ્ર ક્રોધ કેટલી હદ સુધી પિતાને ભાવ ભજવે છે અને ક્રોધાંધ મનુષ્ય કેટલી હદ સુધી અમેગ્ય કાર્ય કરી નાખે છે એનો આથી વધુ મજબૂત દાખલો મળવો મુશ્કેલ છે. આ કાર્યમાં માતાનો ઉદ્દેશ બાળકને મારવાનો ન હોય તો પણ ક્રોધ મનુષ્ય પાસે શું શું કરાવે છે અને માણસની વિવેકશક્તિ અને વિચારશક્તિને કેવી રીતે કુંઠિત કરી નાખે છે તેનું આ સર્વોત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે.
રાવણ જે વિવેકી શ્રાવક પણ અષ્ટાપદ જેવા મહાન તીર્થને અને વાલી મુનિને સમુદ્રમાં ફેંકી દેવા સુધી તૈયાર થયે તે પણ ઉગ્ર ક્રોધના જ પ્રતાપે ને ?
એક દષ્ટાંત છે કે- એક નગરના રાજમાર્ગને ચંડાળ વાળી રહ્યો છે. તે વખતે એક બ્રાહ્મણ સ્નાનાદિકથી શુદ્ધ બની, દેવપૂજાનાં વસ્ત્ર પહેરી ત્યાંથી નીકળ્યો. તેમાંથી એકાદની ભૂલથી કે દુલક્ષથી તે બ્રાહ્મણને અને ચાંડાલને સંઘટ્ટ થઈ ગયે. આથી બ્રાહ્મણ ચંડાલ પર અતિ ક્રોધાયમાન થયા અને ગાળોનો વરસાદ વરસાવવા માંડ્યો. ત્યારે ચંડાલ નમ્રતાથી ક્ષમા યાચી તેને કહે છે કે ભાઈ સાહેબ, કોની ભૂલથી આમ બન્યું તે હું નથી જાણતો તે પણ આપ મને ક્ષમા કરો. ચંડાલના નમ્ર વચન છતાં બ્રાહ્મણનો પીત્તો વધારે ઉગ્ર થવા લાગ્યો અને યુદ્ધાતળા બકવા માંડયું. ત્યારે સમયસૂચક એવો તે ચંડાલ બ્રાહ્મણને ભેટી પડ્યો. પછી તો બ્રહ્મદેવને પારે ચડી જાય એમાં શું નવાઇ? વાત વધી પડી અને છેવટે બન્ને રાજદ્વારે ન્યાય માટે ગયા. સભા સમક્ષ રાજાએ બ્રાહ્મણની વાત સાંભળીને પછી ચંડાલને કહ્યું કે- તું બ્રાહ્મણને કેમ ભેટી પડ્યો હતો તે જણાવ? ત્યારે ચંડાલે કહ્યું કે-હે પ્રજાપતિ! હું બ્રાહ્મણને નહેતા. ભેચ્યો પણ મારા જાતિભાઈ ચંડાલને ભેટ્યો હતો. તેના આવા શબ્દોથી સર્વને વિસ્મય થતાં જોઈને ચંડાલ ઘટસ્ફોટ કરે છે કે-રાજન્ ! હું તો ચંડાલ જાતિ છું પરંતુ તે કુળથી બ્રાહ્મણ હોવા છતાં તે વખતે તેનામાં ઉગ્ર ક્રોધરૂપ ચંડાલને આવિર્ભાવ થયે હતું તે જોઈ હુ ક્રોધરૂપ ચંડાલ કે જે મારો જાતિભાઈ થાય તેને મળવા માટે ભેટ્યો હતો. આ સિવાય મારે અન્ય કાંઇ આશય ન હતો, આમાં મે અયોગ્ય શું કર્યું છે?
આ કથા પરથી સારાંશ એ જ લેવાનો છે કે ક્રોધરૂપ ચંડાલથી બહુ જ સાવધાન રહેવાની જરૂર છે, નહીંતર તે કયારે છળીને માણસમાં પ્રવેશ કૅરશે તે કહી શકાતું નથી. હવે ફોધના ઉત્પત્તિ સ્થાનને અને તેના વિનાશને વિચાર કરીએ.
૧ કલેશ-કંકાસ-ઝગડા ઇત્યાદિ વખતે કદિ પણ છૂટથી ન બોલી શકનારમાં
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. પણ વકતૃત્વશક્તિ આવી જાય છે અર્થાત કે તે વખતે ક્રોધને એટલે બધે પ્રબળ વેગ મનુષ્યમાં આવે છે કે જેથી તે સારાસારના વિવેકનું ભાન ભૂલીને એકધારું બોલ્યું જ જાય છે અને તેથી કેટલુંય આડું વેતરાઈ જાય છે. આમ ક્રોધની શરૂઆત કલેશથી ગણી શકાય.
૨ કોઈ માણસની પ્રત્યાઘાતી વલણ વખતે પણ ક્રોધ મૂર્ત સ્વરૂપ ધારણ
૩ માર્મિક અને કટાક્ષમય વાકયે કઈ આપણું પ્રત્યે બેલે તે આપણામાં અને આપણે અન્યના પ્રતિ તેવાં વાક બોલીએ તો સામેની વ્યક્તિમાં તીવ્ર ક્રોધને આવિર્ભાવ થાય છે.
૪ અતિશય હાંસી-મશ્કરી કરવાથી પણ ક્રોધ ઉપજે છે. તે માટે કહેવત છે કેઃ “રેગનું મૂળ ખાંસી ને વિનાશનું મૂળ હાંસી.”
પ કોઈ નિંદા કુથલી કરતાં તેમાં કેટલે સત્યાંશ છે તે તો જેવાતે જ નથી. તે વાત જેના વિષે નિંદા આદિ થયેલ હોય તેની પાસે જાય ત્યારે તેને દુઃખ અને ક્રોધ ઉપજે જ અને તેથી વ્યર્થ કડવાશ ઉત્પન્ન થાય.
૬ વારંવાર ટકટક કરવાથી-સાસુ વહુને ટેકે, પિતા પુત્રને ટેકે, પુરૂષ સ્ત્રીને કે, શેઠ નેકરને ટકે શિક્ષક વિદ્યાર્થી ને ટકે, એમ વારંવાર કરવાથી તેઓમાં કોધ ઉત્પન્ન થઈ આવે તે સ્વાભાવિક જ છે. એ ન ભૂલવું જોઈએ કે વહ, પુત્ર, સ્ત્રી, નકર કે વિદ્યાથી એ પણ મનુષ્ય જ છે અને તેઓને પણ
વ્યક્તિત્વ હોઈ શકે છે. અલબત્ત, આવશ્યકતા પૂરતું મીઠી ભાષામાં કહેવું તે ઠીક છે, પરંતુ વારંવાર કરવાથી માણસ નિંભર થઈ જાય છે અને પરિણામે કાં તે કોધની ઉત્પત્તિ થાય છે અથવા તે એની કણે દ્રિય એવા શબ્દો સાંભળવાને ટેવાઈ જાય છે અને તેથી તન અને મન વધારે શિથિલ બને છે. માનસશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે જે કાર્ય મીઠાશ--મિષ્ટભાષીપણુથી થઈ શકે છે તેથી અર્ધ ભાગનું પણ કડવાશથી નથી બનતું.
કલેશને માટે તો આપણામાં ખાસ કહેવત છે કે નિત્યના કલેશથી ગોળાના પાણું પણ સૂકાઈ જાય છે અને શ્રીદેવી તેવાં ગૃહમાં આવતાં અટકી જાય છે અને હોય તે સીધાવે છે. ઘણું પ્રસંગોમાં નિત્યના કલેશથી ક્રોધાંધ બની મનુષ્ય આત્મઘાત જેવું વિષમ પગલું પણ ભરવા પ્રેરાય છે. આમ સમજીને પણ સુજ્ઞ જનોએ કલેશ-કંકાસથી વિરમવું ઉચિત છે. વળી કેાઈની નિંદા કુથલી કરવી એ તે બહુ જ ખરાબ છે. તેમ કરવું તે કોઇની પીઠ પાછળ ઘા કરવા સમાન છે. એમાં લેશ પણ સજજનતા નથી. વળી તેથી તેનું કાંઈ નથી બગડતું પણ નિંદા કરનારને આમ મલીન થાય છે.
બહેનેમાં પ્રાયઃ સમજણને, શિક્ષણ, સંસ્કારને અભાવ હોવાથી આવી
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચાર કષા-મહાન તસ્કરે. કુથલી યાને નિંદા તેઓમાં જોવાય છે. તેને માટે ઘરના સુશિક્ષિત જનેએ એવું સુંદર વાતાવરણ બનાવવું જોઇએ કે જેથી ગૃહકામમાંથી અને વાંચનનાદિમાંથી નવરાશ મળે ત્યારે કેઈની વાત કરવા જાય ને ? તે વખત જ ન મળે તેવો પ્રબંધ કર ઉચિત છે.
કેઈની હાંસી મશ્કરી કરવી, માર્મિક કટાક્ષયુક્ત વચને વાપરવા તેમાં લેશ પણ સજજનતા નથી. દરેક વસ્તુને સ૬ અને અસ એમ બંને પ્રકારે ઉપયોગ થઇ શકે છે તેવી જ રીતે જીભનો સદુપગ અને દુરૂપયેગ બને થઈ શકે છે; તો શા માટે કાંટા વાવવા જોઈએ? વાવેલ કાંટા કઈ વાર પણ પિતાને નડે એ ચોક્કસ જ છે. તમે આજે કઈને અગ્ય શબદો કહેશે તે અત્યારે નહીં તો તેનો વખત આવ્યે તે તમને કહી સંભળાવશે. આથી ફાયદો શું નીકળે ? લાખના સાઠ હજાર કરવાની જરૂર શી? મીઠી ભાષા વાપરવામાં પૈસા થોડા જ બેસે છે? વિના પૈસે ગુલાબ વાવો કે જેથી ભવિષ્યમાં પણ મીઠી ફોરમ-સુવાસ તમને મળે.
મીઠા-મધુર શબ્દો એ મહાન આકર્ષણ છે; માણસ જ્યાં જાય ત્યાં મધુર ભાષાથી માર્ગ કરી શકે છે.
શાસ્ત્રકારોએ તે કડવી ભાષા સત્ય હોય તો પણ અસત્ય જેવી જણાવી છે. તેનો હેતુ દરેક મધુરભાષી મનુષ્ય તો સમજી જ શકશે. હા, એટલું ખરું કેજીભે મધ જેવા મીઠા થવું અને હૃદયમાં હળાહળ રાખવું એ તો અતિશય ખરાબ છે-દંભ છે અને અધોગતિમૂલક છે, તે કરતાં તે જેવા હેઈએ તેવા દેખાવું ઠીક છે. આપણે આશય એ જ છે કે નિર્દભપણે મીષ્ટભાષી થવામાં દામ બેસતા નથી અને તેથી સેને શાંતિ જ થાય છે.
રણક્ષેત્રમાં લડનાર સૈનિક પોતાની સાથે ઘણા શસ્ત્રાસ્ત્રોની સાથે હાલને પણ લઈ જાય છે તથા લોખંડનું મજબૂત કવચ બદન પર ધારણ કર્યું હોય છે. હાલનું કામ સામેનાં શરૂાસ્ત્રોને પોતાના પર ઝીલી લઈ પોતાના માલ રક્ષણ કરવાનું હોય છે. તેવી જ રીતે આ સંસારક્ષેત્રમાં અનેક વાર ક્રોધના પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે શાંતિરૂપ વાકવચ અને ક્ષમારૂપ ઉત્તમ હાલથી સ્વાત્મનું રક્ષણ કરીએ તે મેહ રાજાના મહાસુભટ ક્રોધના સર્વ શસ્ત્રાસ વ્યર્થ જાય છે, તેની અસર થઈ શકતી નથી. કોધાદિક વખતે એક માણસ કેટલી વાર ટકી શકે? બે હાથ વિના તાળી પડે જ નહીં, એટલે એકની બરફ જેવી શાંતિ બીજાને સહેજે ઠંડે બનાવી જ દે તે સ્વાભાવિક છે. કદાચ તે પ્રસંગે શાંતિ જળવાય તેમ ન જણાય તે સ્થાનને ત્યાગ કરી ત્યાંથી ચાલ્યા જવું યોગ્ય છે. આમ ક્રોધના નિમિત્તોને દૂર કરવા યથામતિ પ્રયત્ન કરે એ હિતકર છે.
[ ચાલુ ]
લિકિg
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ
આધ્યાત્મિક જીવન
( ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૬ થી ચાલુ)
અનુ. અભ્યાસી. આજકાલના આ કર્મવાદ ( Activism ) ના યુગમાં શ્રી રામકૃષ્ણને આ ઉપદેશ ઘણાએ લોકોને અત્યંત કડ લાગે છે. સ્વામી વિવેકાનંદના કમમય જીવનને બાહ્ય ભાવ જ તેણે દેખાડે છે. ભારતવર્ષ ત્રણ હજાર વર્ષ સુધી જીવનના સર્વ ક્ષેત્રમાં, રાષ્ટ્રમાં, સમાજમાં, શિલ્પમાં, વાણિજ્યમાં, સાહિત્યમાં અપૂર્વ કર્મશકિત, સુષ્ટિશકિત દેખાડીને કાલ–પ્રભાવથી અવસત્ત થઈ ગયું હતું. એ અવસન્નતા છોડીને એ ફરી વાર કમમય જીવનની તરફ મૂકી રહ્યો છે એ શુભ ચિહ્ન છે, પરંતુ સાથે સાથે એ પણ જોવું જોઇએ કે ભારતની જે પ્રાચીન શક્તિ આધ્યાત્મિકતા છે, જેને લઈને હજારે ઉત્થાનપતનેની વચ્ચે પણ તે પિતાનું વૈશિષ્ય સુરક્ષિત રાખી રહેલ છે, જગતને વાસ્તવિક કલ્યાણને માર્ગ દેખાડવાનું સામર્થ્ય તથા યેગ્યતા પ્રાપ્ત કરી શકેલ છે તે શકિતની અવલેહના કરીને તે અત્યારે પાશ્ચાત્ય જગતનું વ્યર્થ અનુકરણ કરવા ન લાગી જાય, પરધર્મ ગ્રહણ કરવાના મારાત્મક મેહમાં પડીને પિતાની જાતને ન ભૂલી જાય. સાધારણ લોકમાં કર્મ ત્યાગની શિક્ષાને પ્રચાર કરવાથી તેની અંદર બુદ્ધિભેદ ઉત્પન્ન થાય છે. તે લોકો તામસિકતાને જ વૈરાગ્ય સંન્યાસ વગેરે મોટાં મોટાં નામ આપીને અપનાવી લે છે. એટલા માટે જ શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતામાં કહ્યું છે કે
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम् । जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान युक्तः समाचरन् ।।
જે લોકો અજ્ઞાની છે, કર્મમાં આસક્ત છે તેઓને બુદ્ધિભેદ ન કરે. (અર્થાતુ કર્મની બીજી તરફ લઈ જઈને તેની બુદ્ધિ વિચલિત ન કરે.) જ્ઞાની વ્યક્તિ ભગવાનની સાથે જોડાઈને જ્ઞાનપૂર્વક સર્વ પ્રકારના કર્મ કરે છે અને એ રીતે તે કર્મોમાં મંડયા રહે છે. શ્રીકૃષ્ણ પોતે સર્વ કર્મો કરીને મનુષ્યની સામે કર્મમય જીવનને આદર્શ મૂકી દીધું છે, કિન્તુ તેના કર્મ એ સાધારણ મનુષ્યના કર્મ નહિ, એ તો જ્ઞાનીને કમ, યોગીના કર્મ, દિવ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આધ્યાત્મિક જીવન
- ૫ કમે હતાં જેઓએ આધ્યાત્મિક જીવન પ્રાપ્ત કર્યું છે તે માટે જ દિવ્ય કર્મ કરવાનું સંભવિત છે. સઘળા લોકે એ દિવ્ય જીવન, દિવ્ય કર્મના અધિકારી નથી હોતા, અને અધિકારી સિવાય બીજાને એનું શિક્ષણ આપવું એ વિપત્તિજનક છે. એ જ ભારતની લાંબા વખતની નીતિ છે, પરંતુ એ કારણથી સાધારણ મન-બુદ્ધિના જીવનને જ અધ્યાત્મજીવન અને સાધારણ રાજસિક કર્મને જ કર્મયોગ માનવું એ ભૂલભરેલું છે. સાધારણ લોકોને બુદ્ધિભેદ ન થાય એટલા માટે સ્વામી વિવેકાનન્દ જે કર્મ જીવનને ઉપદેશ આપતા હતા તેનાથી આપણી અંદર અંદર અનેક લોકોને બુદ્ધિભેદ થઈ ગ છે, આપણે સેવાધર્મને જ અધ્યાત્મ જીવનની પરાકાષ્ઠા માનતા શીખી ગયા છીએ.
જે અધ્યાત્મજીવન લાભ કરી ચૂકેલ છે તે કમ નહિ કરવા એ નથી. સંસારના જેટલા આવશ્યક કર્મ છે એ સર્વ તેઓ કરી શકે છે કારણ.
જિ’ પરંતુ એ કર્મ કરતાં છતાં તેઓને સાધારણ મનુષ્યની માપક અજ્ઞાનવશ બનીને, અહંકારદ્વારા ચાલીને પગલે પગલે ભૂલવું કે ભટકવું નથી, પણ તે સમયે તેઓ પોતાની જ્ઞાનદૃષ્ટિથી જોઈ શકે છે કે કયારે કર્યું કયું કર્મ કરવું પડશે, કયા રૂપમાં કરવું પડશે, તેનું લાલ શું થશે. ભગવત્ શકિતના સંજ્ઞાના યંત્રના રૂપમાં તે જગતમાં ભગવાનની ઈચ્છા પૂરી કરે છે અને એ જ કર્મનું વાસ્તવિક કૌશલ છે. “થોઃ કર્મશૌશત્તમ્ પરંતુ એ કૌશલને અધિકારમાં લાવવાનું સહેલું નથી. રાજા જનક કર્મગીનું દૃષ્ટાંત છે. શ્રી રામકૃષ્ણ કહ્યા કરતા હતા કે અકસ્માતથી કઈ રાજા જનક નથી બની શકતે. રાજા જનકે નિર્જન સ્થાનમાં આકરી તપશ્ચર્યા કરી હતી. બે દિવસ સાધના કરીને અથવા કેઈ જાતની અધ્યાત્મ સાધના, એગ સાધના કર્યા વગર જે લેકે મહાપુરૂષ બની બેઠા છે તેઓએ અધ્યાત્મ જીવનની એક દિલગી માની લીધી છે. સંસારમાં શુદ્ધ વસ્તુ માત્રનું અનુકરણ કરવામાં આવે છે પરંતુ એટલા માટે આપણે જે શુદ્ધ વસ્તુને આદર કરતા ન શીખીએ તો તે આપણું પરમ દુર્ભાગ્ય છે. શુદ્ધ આધ્યાત્મિક જીવન કેવી રીતે પમાય તે શ્રીરામકૃષ્ણ બતાવી ગયેલ છે તેઓ પોતાના દિવ્ય જીવન અને ઉપદેશદ્વારા આપણું હાથમાં આધ્યાત્મિક જીવનની કસોટી આપી ગયેલ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર
શ્રી આમાનંદ પ્રકાશ. શુદ્ધ આધ્યાત્મિક જીવન બહારની વસ્તુ નથી, એટલે અંદરની વસ્તુ છે. બહારથી કેણ શું કરે છે, શું નથી કરતું, “માસીત ત્રના ”િ એનાથી તેની આધ્યાત્મિકતાને પરિચય નથી થતો. જેણે આત્માને ઓળખી લીધે છે અને જે તેની અંદર પ્રતિષ્ઠિત થઈ ગયે છે તે જ ખરો આધ્યાત્મિક છે. આ પ્રકારની વ્યકિત સર્વ પ્રકારની વાસના-કામનાથી મુક્ત, સર્વ પ્રકારના અહંભાવથી મુકત, સુખ-દુ:ખમાં, જય-પરાજયમાં, માન-અપમાનમાં સમતાયુકત, સઘળી અવસ્થાઓમાં આત્માની શાંતિમાં, તિમાં, આનંદમાં નિમગ્ન રહે છે, પરંતુ એ સઘળા છે અંદરના લક્ષણ, બહારના કેઈ પણ માપથી એનું માપ નથી કરી શકાતું. જે વ્યકિત સઘળા કર્મોને પરિત્યાગ કરીને ઈટ પથ્થરની માફક નિશ્ચલ થઈ જાય છે એ જ એ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે એમ નથી, પરંતુ એ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવાથી જ મનુષ્ય પથ્થરની માફક એકદમ નિર્વાક, નિષ્પન્દ, નિષ્ક્રિય થઈ જાય છે એમ પણ નથી, ઉલટું અંદરની શાંતિ તેમજ સમતાની એ અવસ્થાથી જે કર્મ પિતાની મેળે જ સંપન્ન થાય છે તે જ દિવ્ય કર્મ. એ અવસ્થામાં મનુષ્યના પિતાના કે કર્મ નથી રહેતા, તેને કઈ લાભ-સ્વાર્થ નથી રહેતો, કોઈ ઈચ્છા નથી રહેતી; તેને તે ભગવપ્રેરણા અબાધિત રીતે તેની અંદર રહીને કામ કરે છે અને તેના સઘળા કર્મ અબ્રાંત અજેય, જગતને માટે પરમ કલ્યાણકારક હોય છે. મનુષ્યના અંતઃકરણમાં દરેક ક્ષણે કેટલી કેટલી ચિંતાઓ વ્યાપે છે, કેટલા સંકલ્પ ઉઠે છે એ સવ ને ભગવાણી, ભગવત્રિર્દેશ માની લેવા જેવું બીજું કશું વિપત્તિજનક નથી. સંસારમાં જુદા જુદા પ્રકારની અદશ્ય, એ શુભ શક્તિઓ કામ કરે છે એ સર્વ બધો વખત મનુષ્યને ભગવતુમાર્ગથી કલ્યાણના માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરવામાં રોકાયેલી રહે છે. આપણું સામાન્ય કોઈપણ છિદ્રમાંથી તે આપણી અંદર પ્રવેશ કરે છે, જુદા જુદા રૂપ ધારણ કરીને આપણને ભૂલાવામાં નાંખી દે છે–આપણે તેને ભગવાનની વાણી માની લઈએ છીએ કેમકે તે આપણું અહંકાર, આપણી કામનાવાસનાને અનુરૂપ જ હોય છે. માન, કીર્તિ, ધન, પ્રતિષ્ઠા–એ સવ આપણું હાથમાં આપીને તે આપણા સવે નાશ કરી નાખે છે. એ રીતે તેઓએ કેટલાય અગ્રગામી સાધકોને માર્ગશ્રુત કર્યા છે. એ રીતે તેઓએ આટલા બધા રામયથી સંસારમાં પિતાનું રાજય, અમંગલનું સામ્રાજ્ય અભંગ રીતે જમાવી રાખ્યું છે, જે કાંઈ સત્ય, સુંદર, શુભ છે તે બધાને વિકૃત, કલુષિત
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આધ્યાત્મિક જીવન
બનાવી મૂક્યું છે. એટલા માટે અધ્યાત્મમાર્ગના સાધકને ખૂબ સાવધાનીપૂર્ણાંક ચાલવું પડે છે. .સર્વ પ્રકારની વાસના, કામનાઓને વીણી વીણી બહાર કાઢીને ફેંકી દેવી પડે છે, તેમજ કદાચ કયાંક છુપાઈને આપણા સર્વનાશ ન કરી નાખે, અસુરની વાણીને જ ભગવાનની વાણી તરીકે ગણાવીને શ્રાન્તિ ઉન્ન ન કરી શકે એટલા માટે કોઈ સદ્ગુરૂની સહાયતા સર્વ પ્રકારે જરૂરની બને છે. આંરિક નિષ્ઠા, ધૈય, અધ્યવસાયપૂર્વક સદ્ગુરૂના નિર્દેશ અનુસાર જે માણસ દૃઢસકલ્પ બનીને સાધના કરે છે તે યથાસમય અધ્યાભજીવન પ્રાપ્ત કરે છે જ, વળી એક વખત જે એ જીવનની અંદર પ્રતિ ષ્ઠિત થઈ જાય છે તેના પતનની પૂરીવાર આશકા જ નથી રહેતી. તે ગમે ત્યાં રહે, ગમે તે કરે, પરંતુ ભગવાનની સાથે તેનું પરમ જ્યોતિમય, આનંદ્રુમય મિલન અખંડ રહે છે.
For Private And Personal Use Only
પર
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ।
સત્વગુણ
જે માશુસ આ પ્રકારની ભગવત્ કૃપા પ્રાપ્ત કરવા ચાહે છે તેને સાથા પહેલાં પાપના ત્યાગ કરવા પડશે, સાત્ત્વિક, સદાચારી, પુણ્યવાન થવું પડશે. પરંતુ સદાચાર અંદરની વસ્તુ છે, બહારની નથી. માણુસ ય રૂ દ્વારા રજસ તથા તમસને સયત કરે છે ત્યારે તે સદાચારી, પુણ્યવાન અને છે. તે આભ્યંતર ક્રિયા છે. બહાર કાણુ શુ કરે છે કે શુ' નથી કરતે, કોને સ્પર્શ કરે છે, કેનુ અન્ન ખાય છે એ સત્ર વાતો ઉપર પાપ-પુણ્યના આધાર નથી. જોવું જોઇએ કે તે કામ ક્રોધ કે લેાલથી ચલિત થાય છે કે નહિ. જો અંતર ઉપર એ સર્વને કશે! પ્રભાવ નહિ હાય તે મહારની કાઈ પણ વસ્તુ મનુષ્યને કલુષિત નથી કરી શકતી, તેમજ જે માણુઞ અંદરથી એ સવ વસ્તુને પાળ્યા કરતા હાય છે. અને કેવળ બહારની શુચિતા-પવિ ત્રતાને સર્વસ્વ માની બેસે છે તે ગીતાની ભાષામાં મિથ્યાચારી ’ છે. તેના એ સર્વ આચાર નિષ્ફળ છે. આજકાલ કેટલાય લાકે એવા મિથ્યાચારને જ આધ્યાત્મિક જીવન માની બેઠા છે અને એના જ પ્રચાર કરી રહ્યા છે. ગીતાજી કહે છે કે કામ, ક્રોધ, લેાલ એ ત્રણુ પાપના મૂળ છે, નરકના દ્વાર છે. જે વ્યકિતએ સત્વગુણુદ્વારા, જ્ઞાનબુદ્ધિઝારા પરિચાલિત થઇને એ સને સંયત કર્યાં હોય છે તે જ સદાચારી, તે જ પુણ્યાત્મા છે; પરંતુ આધ્યાત્મિક જીવન એનાથી પણ જુદું છે; કારણ કે મન-બુદ્ધિદ્વારા કામ, ક્રોધ,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
il
I
DBI અને
IIી ]
પw
માણoll y witly;
.
,
sal spheron
જૈન શિક્ષણ પત્રિકા-વર્ષ ૧લું, અંક ૧લે. તંત્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ.
જૈન શિક્ષણની બાબતમાં કવચિત કવચિત લેખો જૈન પેપરમાં આવે છે, પરંતુ તેના સાધનને તથા શિક્ષણ સંસ્થાઓ માટે માર્ગ સૂચક કે યોગ્ય ચર્ચા કરવા માટે જુજ લવાજમવાળી જેને સમાજ માટે એક પત્રિકાની જરૂર હતી તે આ પ્રગટ થવાથી તેની આવશ્યકતા પૂરવાર કરે છે. તે દ્વારા શિક્ષણના હિમાયતી અને રસિકેએ પિતાના વિચારો રજુ કરી જૈન સમાજ માટે શિક્ષણના આંદોલનને વેગ આપવાની જરૂર છે. આ પત્રિકાના સાહસિક અને શિક્ષણપ્રેમી તંત્રીનું આ કાર્ય ઉત્તેજનને પાત્ર અને સહકાર આપવા જેવું હાઈ ભવિષ્યની તેની આબાદી ઇચ્છીએ છીએ.
બુદ્ધિસાગર -જયંતિ અંક વર્ષ ૧લું, અંક ૫ મ. તંત્રી પરિખ નગીનદાસ મનસુખભાઈ અમદાવાદ. વગેરે અમુક અંશે વશ કરી શકાય છે, સંપૂર્ણ રૂપે નથી કરી શકાતા. જરા પણ છિદ્ર મળે છે તે તે પિતાને બદલે વાળી શકે છે. એ રીતે કેટલાય સાધુ સંન્યાસીઓનું પતન થયું છે તેને કોઈ હિસાબ નથી. શ્રીરામકૃષ્ણ કહ્યા કરતા કે સર્વગુણ સીડીનું છેલ્લું પગથીયું છે. તેને પણ ઓળંગીને ટે પહેંચવાનું છે. એ છેલ્લા પગથીયાને ઓળંગીને ઉપર જવું એ માણસના હાથની વાત નથી. જે ભગવાન પોતે કૃપા કરીને ઉપર ન ઉઠાવી લે તે એ દિવ્ય અધ્યાત્મ જીવનની અંદર કોઈ પણ પ્રવેશ નથી કરી શકતું. એટલા માટે એ છેલ્લા પગથીએ આવીને શ્રી ભગવાન સમીપે પૂર્ણરૂપે આત્મસમર્પણ કરવાની જરૂરત છે. સર્વ કર્તા, સર્વ નીતિ-રીતિ છેડી દઈને કેવળ તેના જ કૃપાપ્રાથી બનીને તેના ચરણમાં શરણ લેવાની જરૂરીયાત છે, એ જ શ્રી ગીતાજીને પરમ બધ છે.
सर्वधर्मान् परित्यज्य, मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वां सर्वपापेभ्यो. मोक्षयिष्यामि मा. शुचः ॥
સંપૂર્ણ
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિ સાગરજી મહારાજની ભક્તિ નિમિત્તે તેઓશ્રીની જયંતી માટે આ અંક પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ અંકમાં આચાર્ય મહારાજનું જીવન બહુ સરલ અને સુંદર રીતે આપેલું છે. દર વર્ષે આ રીતે ગુરૂશ્રીની જયંતી ઉજવવા અમે સૂચના કરીએ છીએ.
બ્રાહ્મણવાડાઃ-લેખક અને સંપાદક મુનિરાજશ્રી જયંતવિજયજી મહારાજ, પ્રકટકર્તા શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા: છોટા શરીફા-ઉજજૈન કિંમત રૂા. ૦-૪-૦
મારવાડમાં આવેલ આ પ્રાચીન તીર્થસ્થાનના અવશેષોને ઉલેખ, તેના શિલાલેખો અને ચિત્રો સાથે આ ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યો છે. આવા પ્રાચીન તીર્થને આ રીતે પ્રકાશ પાડવાથી જૈન ઇતિહાસની વધુ સંકલના બનતી આવે છે જે તે માટે લેખક મહામાના પ્રયત્ન સ્તુતિપાત્ર છે.
દેવકુલપાટકઃ-લેખક સ્વર્ગવાસી મહાત્મા શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ. આવા એતિહાસિક ગ્રંથની આ ત્રીજી આવૃત્તિ છે તે જ તેની ઉપયોગિતા સમજાવે છે. પ્રકાશક શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા-ભાવનગર. પ્રકાશના ગ્રાહક પોસ્ટ ખર્ચના સવા આનો મેકલશે તેને પ્રકાશક ભેટ તરીકે મોકલશે.
આહુત જીવનતિ : – ( ત્રીજી કિરણાવલી ) સચિત્ર. પ્રાજક અને સં. પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડીયા એમ. એ. પ્રકાશક જીવનલાલ પન્નાલાલ બાબુ સાહેબમલબાર હીલ-મુબઈ, જૈન સમાજ માટે ધાર્મિક વાંચનમાળાની જરૂરીયાત માટે કેટલાક વખતથી ઉહાપોહ થતો હો. આ કિરણાવલી એવા હેતુથી પ્રકાશન થયેલ ત્રીજું પુસ્તક છે. આ ગ્રંથમાં ૭૧ પાઠ તથા પાંચ પરિશિષ્ટો આપવામાં આવ્યા છે. આ પુસ્તક સંપાદૂકે લક્ષપૂર્વક તૈયાર કર્યું છે. સકલના યોગ્ય છે. જેન શિક્ષણ સંસ્થામાં ચલાવવા જેવું તૈયાર કરેલ છે. કિંમત રૂા. ૦-૬-૬
બાળપ્રવેશિકાઃ—જક અને પ્રકાશક શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ-મહેસાણા. જૈન ધાર્મિક વાંચનમાળાના સ્વરૂપમાં બાળપોથી-બાળકોને શિક્ષણની શરૂઆત તરીકે ઉપયોગી થાય તેમ તૈયાર કરવામાં આવી છે. ધર્મની મર્યાદા સાચવીને વિષે લખાયેલા છે. કુલ સિવાય જૈન શાળા કે ખાનગી અભ્યાસ તરીકે ઘેર પણ ચલાવી શકાય તેમ છે કિંમત એ આના. a જૈન દશનઃ-લેખક ન્યાયવિશારદ ન્યાયતીર્થ શો ન્યાયવિજયજી મહારાજ જૈન દર્શનનું સામાજિક દૃષ્ટિએ સમજી શકાય તેવી શિલીએ વિદ્વત્તાપૂર્ણ રીતે આ ગ્રંથ લેખક મુનિરાજશ્રીના હાથે લખાયેલો છે. આ તેની પાંચમી આવૃતિ છે તે જ તેની ઉપાગિતા બતાવે છે. જૈન દર્શનનું જ્ઞાન થાય તેવી અનેક હકીકતે આવેલી છે. કિંમત રૂા. ૧-૪-૦ પ્રકાશક જૈન સાહિત્ય મંદિર નં. ૯૪૯ મીઠગજ-પૂના નં. ૨.
| ભગવાન મહાવીરઃ-યોજક અને પ્રકાશક માવજી દામજી શાહ. ધર્માશિક્ષક બાબુ પી. પી. જેન હાઈકુલ-મુંબઈ કિ મત ત્રણ આના. લેખકે શ્રી મહાવીર જયંતી પ્રસ ગે મુંબઇમાં જૈન મહિલા સમાજમાં કરેલા પ્રવચન વખતે સ્કરેલા વિચારો આ બુકમાં આપેલા છે, જેમાંથી આજના સમાજને પ્રેરક તત્વો મળી શકે તેવાં છે.
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Reg. No. B, 481, અમારું પ્રકાશન ખાતું. છપાયેલા ગ્રંથા. 1 શ્રી વસુદેવહુડિ પ્રથમ ભાગ. રૂા. 7-8-0 2 શ્રી વસુદેવહિંડિ પ્રથમ ભાગ દિતિય અ રા. 2. 3-8-0. 3 શ્રી બૃહતકલ્પસૂત્ર પ્રથમ ભાગ. રૂા. 4-0-0 4 શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિચિત ટીકા ચાર કર્મગ્રંથ (શુદ્ધ ) રૂા. ર છપાતાં ગ્રથા 5 શ્રી વસુદેવ હિંડિ ત્રીજો ભાગ. 6 શ્રી બૃહત્ક૯પસૂત્ર બીજો ભાગ. 7 પાંચમે છો કમ ગ્રંથ 8 શ્રી ગુણચંદ્રસૂરિ કૃત શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. ભાષાંતર | ગુજરાતી વ્ર થા. . 1 શ્રી શત્રુંજય તીર્થના પંદરમો ઉદ્ધાર. (તયાર છે. ) રૂા. ૦-ર-૦ 2 શ્રી સામાયક સૂત્ર. મૂળ ભાવાર્થ વિશેષાર્થ સહિત. રૂા. ૦૯-ર-૬ 3 શ્રી દેવસિરાઈ પ્રતિક્રમણ ,, ,, રૂા. 010-0 4 શ્રી પંચ પ્રતિક્રમણ સુત્ર ,, (શ્રી જૈન એજયુકેશનડે | જૈન પાઠશાળાઓ માટે મંજુર કરેલ). રૂા. 1-4-0 ( શ્રી જૈન આત્માનંદ શતાબ્દિ સિરિઝ. ( 2 થમાળા') તરફથી પ્રકાશિત થયેલા અને થતાં પુસ્તકે. 1 શ્રી વીતરાગ મહાદેવ સ્તોત્ર મૂળ | 02-0 2. પ્રાકૃતવ્યાકરણ (અષ્ટમાધ્યાય સૂત્રપાઠ ) 3 શ્રી વીતરાગ-મહાદેવ સ્તોત્ર મૂળ સાથે ભાષાંતર 04-0 4 શ્રી વિજયાનંદસરીશ્વરજી (શ્રી આત્મારામજી મહારાજ ) નું જીવનચરિત્ર 0-8-0 છપાતાં ગ્રંથા. 1 ચારિત્રપૂજા, પંચતીર્થ" પૂજા, શ્રી પંચપરમેષ્ઠી પૂજા ( ગુજરાતી અક્ષરમાં ) 2 શ્રી નવમરંણાદિ સ્તોત્ર સન્તાહ. 3 શ્રી ત્રિષષ્ઠિલાક પુરૂષ ચરિત્ર ( મૂળ દશ પવ) પ્રત તથા - બુકાકારે. (નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં ). 4. ધાતુપારાયણ 5 શ્રી વૈરાગ્ય ક૯૫લતા (શ્રી યશોવિજયજીકૃત ). માનદ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં શેઠ દેવચંદ દામજીએ છાપ્યું.-ભાવનગર, For Private And Personal Use Only