________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી મહાવીર નિર્વાણનો સમય-નિર્ણય.
જેમની ઐતિહાસિક વિષય તરફ્ રૂચી છે અને જે એ વિષયના લેખાનું મનનપૂર્વક અધ્યયન શ્રવણ કરે છે તે સારી પેઠે જાણે છે કે, જૈન ઇતિહાસ અને જૈન કાળગણનાના ૐ નમઃ રૂપે જે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના નિર્વાણ-સમય છે તેના વિષયમાં પુરાતત્ત્વવેત્તાઓમાં આજ ઘણાં વર્ષોથી પરસ્પર મતભેદ અને વાદ–વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. જૈન ધર્મના પ્રાચીન સાહિત્યમાં પણ ખુદ એ ખામતમાં એકતા જણાતી નથી. મહાવીરદેવના નિર્વાણુસમય, એ જૈન ઇતિહાસમાં તે સૌથી અગ્ર ભાગ ભજવે છે; પરંતુ અખિલ ભારતીય ઇતિહાસમાં પણ તેની તેટલી જ મહત્તા છે અને એ કારણને લઇને પુરાતત્ત્વજ્ઞાના માટે તે એક ઘણાજ અગત્યના સવાલ થઈ પડયા છે.
સામાન્ય રીતે જૈન ગ્ર ંથાની વળણ ઉપરથી પ્રથમ એમ માનવામાં આવ્યું હતુ કે, હિંદુસ્તાનમાં વ માનમાં જે વિક્રમ સંવતના નામે સ ંવત પ્રવર્તે છે તેના પ્રારંભ પહેલાં ૪૭૦ વર્ષે, અને ઇ. સ. પરછ પૂર્વે, શ્રમણ ભગવાનનું નિર્વાણું થયું હતુ. જૈન ધર્મના દિગાર અને વતાંખર નામના અને પ્રાચીન સંપ્રદાયાના ઘણા ગ્ર ંથા ઉપરથી એ નિર્ણય નીકળતા હતા. પરંતુ પ્રસિદ્ધ જૈન તત્ત્વજ્ઞ જર્મીન વિદ્વાન્ ડૉ. હુર્મન જેકેાખીએ, આચાર્ય શ્રી હેમચના એક બ્રાન્ત ઉલ્લેખથી પ્રેરાઈ એ નિ યમાં શકા ઉપસ્થિત કરી અને તેને મળતાં બીજા કેટલાંક પ્રમાણેાના આશ્રય લઈ, એ જીની માન્યતાને અસંબદ્ધ ઠરાવી. ત્યારપછી બીજા ઘણાક વિદ્વાનાએ એ સંબંધમાં, પરસ્પર ખ ંડન-મડન ચાલુ કર્યું અને એક બીજાએ પોતપોતાના કથનને સત્ય સિદ્ધ કરવા અનેક જાતનેા ઉહાપાહ કર્યો, જાલ ચારપેટિયર નામના એક વિદ્વાને ઇન્ડિયન એન્ટીકવેરી ’ નામના સુપ્રસિદ્ધ માસિક પત્રના સન ૧૯૧૪ ના જૈન, જુલાઈ અને ઓગસ્ટ માસના અકામાં, એ વિષયને એક ઘણુંાજ વિસ્તૃત લેખ લખ્યા અને તેમાં મહાવીરનિર્વાણ વિક્રમ સંવત્ પૂર્વે ૪૭૦ વર્ષે નહિ પરંતુ ૪૧૦ વર્ષ–ઇ. સ. ૪૬૭ પૂર્વે થયુ હતુ, અને હાલમાં જે ગણુના ગણવામાં આવે છે તેમાં ૬૦ વર્ષ વધારે છે તે કમી કરવા જોઇએ, એમ સિદ્ધ કરવા વિશેષ પ્રયાસ કર્યાં હતા.
પેાતાના એ વિસ્તૃત લેખમાં પ્રથમ તા એ વિદ્વાને એમ સિદ્ધ કર્યું કે, મેરૂતુ ગાચાર્ય' વિગેરેના વિચારશ્રેણ આદિ ગ્રથામાં જૈન કાળગણના સંબધી જે પ્રાચીન ગાથાઓ આપેલી છે, તેમાં જણાવેલા રાજાઓના કાઇ પણ પ્રકારના પરસ્પર ઐતિહાસિક સંબધ છેજ નહિં. તેમજ મહાવીરનિર્વાણ પછી ૪૭૦ વર્ષે જે વિક્રમ
For Private And Personal Use Only
