Atmanand Prakash Pustak 016 Ank 01

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531181/1

Page #1

હસ્ત૬ નં.૨૬
૨૯99 વીર સ,
શ્રી સ્વાભાdદ પદ્મg.
૪૦૦૧. શ્રી વડવાનસભા
જાવ ખારગેઈ

Page #2

म भनाश.
(पु२१-१ मुं.)
धुर-१९ भु
वीर स. २४४४-४५. मात्न सक्त. २२-२४ मा १२.
"सेव्यः सदा सद्गुरु कल्पवृक्ष." नैर्मल्यमानसं च स्वपरहिकृते जायतेसत्प्रवृत्तिः शुद्ध सम्यक्त्वरत्नं गुणगणकिरणैर्भासितं प्राप्यते यत् । शुध्धो ज्ञानानुरागो गुरुचरणरतिर्लभ्यते चापि पूर्णा आत्मानंद प्रकाशे प्रसरति हृदये दुर्लभं किं जनानाम् ॥१॥
પ્રગટ કતાં. શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર,
वीर संवत. २४४४-४५.
मात्मसंवत. २३-२४. विमसंवत. १९७४-७५.
वार्षि: भूय. ३1.2-0.0 (पाटे यार याना.)

Page #3

Page #4

Page #5

૪.
( ષદ્ગુણ )
પર અન્યાતિ સમક. ( પદ્ય ) ૫૩ જ્ઞાતિ સસ્થા વિશે વિચારણીય મુદ્દાએ. ( માવજી દામજી શાહ ) ૫૪ લગ્નાદ્વિ પ્રસ ંગે અપીલ. ( શ્રી ય॰ જૈન ગુરૂકુળ સેક્રેટરી ) ૫૫ જીવાનુશાસ્તિ કુલક વ્યાખ્યા ( મુગ્ધ જીવને ખાસ ખાધદાયક ) મુનિ શ્રી ક॰ મહારાજ. ૫૬ સત્ય મિત્રતાનું સ્વરૂપ. ( વિ॰ મૂ॰ શાહ ૫૭ આત્માપદેશ. ( પદ્ય ) ૫૮ જૈન સેવક સમાજની ચેાજના. ૫૯ અમારી સૂચના અને નોંધના સત્કાર. ૬૦ મારવાડમાં એક શુભ પગલું તથા મરૂ મહાદય. (સાદડીના જૈનમ'.)
૨૦૭૨૦૮-૩૧૯
(શાહ માવજી દામજી. )
બી. એ. ) ૧૯૧–૨૧૫-૨૪૩ ( ષદ્ગુણ )
( ષદ્ગુણુ. )
( શાહુ માવજી દામજી. ) ( ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ. ) ( ષડ્ડણુ. )
૧૯૭
૧૭૮
૧૮૪
( એક સમાજ સેવક. ) બંધુએ અને હેંનેને હિતના
૧૯૦
૬૧ અભ્યાસની ઉમ્મર કઇ ? ૬૨ વીરધર્મની સ્તુતિ.
( એક હિતેચ્છુ. ) ( પદ્ય. )
૬૬ પુણ્ય પાષ કુલક વ્યાખ્યા. ( મુનિશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ. ) ૬૪ દુર્જન સ્વભાવ. (પ) ૬૫ જૈન એક સ્થાપવાની અગત્ય. ૬૬ વિશ્વમાં આત્માનું સ્થાન. ૬૭ સાયકાલે વનશ્રી. ૬૮ ઈન્દ્રિયાદિક વિકાર નિરાધ કુલક વ્યાખ્યા. (મુનિશ્રી કપૂરવિજયજી મ૦) ૨૪૦ ૬૯ ઇરિયાવહીય કુલક વ્યાખ્યા.
(પ)
૨૩૯
૨૪૧
""
૨૪૪
૭૦ જૈન કામમાં સ્ત્રી કેળવણીની જરૂર. (સારાભાઇ મેાહનલાલ દલાલ.) ૭૧ શ્રીમદ્ આન ધનજીના એક પદના અનુવાદ. (ફ્તેહુચંદ ઝવેરભાઇ.) ૨૪૯ ૭૨ મનુષ્યની ખાલ્યાવસ્થા.
૨૫૦
""
૭૩ સમાજ ઉન્નતિ માટે સમયે સમયે ફેરફાર કરવાની જરૂર છે ?
૭૪ કચ્છી–કાઠિયાવાડી અને ગુજરાતી
૨૭૩
એ એલ. ( મુ૦ ૦ મહારાજ. ) ૨૭૦ ૫ વ્યક્તિગત્ ક ણુ શક્તિ. ( વિઠ્ઠલદાસ મુળચંદ ખી. એ. ) ૭૬ સુખીયાને સુખી છત્રન ગુજારાનાં કારણેા. (વકીલ નંદલાલ લલ્લુભાઇ.) ૨૭૭ ૭૭ જૈન સાહિત્યના પ્રચાર કયા ધેારણે કરવા જોઈએ ?
( માસ્તર દુર્લભજી કાળીદાસ. )
૧૯૭
૧૯૮
૨૦૬
૨૧૦
૨૧૧
૨૧૪
૨૨૧
૨૨૨
૨૩૨
૨૫૪
૨૮૬

Page #6

૦
૭૮ બેધક સૂત્રો.
(વિ. મુ. શાહ.)
૨૮–૩૦ ૭૯ પંડિત બેચરદાસને સૂચના. (વ્યાવા. મુનિ શ્રી લબ્ધિવિજયજી.) ૨૯ ૮૦ શ્રી જેન આત્માનંદ સભા, ભાવનગરનો ચોવીશમે વાર્ષિક મહોત્સવ
અને જયંતિ.
૨૯૪ ૮૩ નિરોગી જીવન ગાળતાં આપણે કયારે શીખીશું? (મુ. ક. મ.) ૨૮ ૮૪ સમજ શક્તિની બક્ષીશ. (વી. મૂ. શાહ. બી, એ.)
૩૦૨ ૮૫ પુસ્તક (પદ્ય) ( શામજી લવજી. )
३०१ ૮૬ જૈનકોમમાં આરોગ્યની આવશ્યકતા. (સારાભાઈ એમ. દલાલ.) ૩૦૮ ૮૭ શ્રીમદ્ આનંદઘનજીના એક પદને અનુવાદ. (પદ્ય) (ફ, ઝ. શાહ ) ૩૧૨ ૮૮ વીતરાગ શાસનની પ્રભાવના શીરીતે થઈ શકે ? (મુ. કે. મહારાજ) ૩૧૩ ૮૯ લઘુતાત્યાં પ્રભુતા. (મુનિ. ક. મહારાજ. )
૩૧૪ ૯૯૦ કથણ કથવા માત્રથી શું વળવાનું છે ? રહેણું રહેવાથી સિદ્ધિ છે.
(મુનિ. કમહારાજ)
૩૧૫ ૯૧ સમયના પ્રવાહમાં.
(. A.) ૯૨ શ્રીમાન આત્મારામજી મહારાજના પરિવારના મુનિઓના ચાતુર્માસ. ૩૨૫
૦
-

Page #7

અમારી સભાનું જ્ઞાનોદ્વાર ખાતું.
થોડા વખતમાં નીચેના ગ્રંથે પ્રસિદ્ધ થશે.
છપાતા નવા ગ્રંથો. ૧ પંચસ ગ્રહ. શેઠ રતનજીભાઈ વીરજી તરફથી. ૨ સત્તરિય ઠાણ સટીક-શાહ ચુનીલાલ ખુબચંદ પટણવાળા તરફથી. ૩ સુમુખ નૃપદિમિત્ર ચતુષ્ક કથા-શા. ઉત્તમચંદ હરજી પ્રભાસપાટણવાળા તરફથી. ૪ ત્યવંદન મહાભાગ્ય.
૫ જૈન મેહત સટીક. ૬ પ્રાચીન જૈન લેખસંગ્રહ દ્વિતીય ભાગ. ૭ જેને ઐતિહાસિક ગુર્જર રાસસંગ્રહ૮ દ્વિપદી સ્વયંવર નાટક, ૯ અંતગડદશાંગ સૂત્ર સટીક-ભરૂચ નિવાસી બહેન ઉજમબહેન તથા હરકેરબહેન તરફથી. ૧૦ શ્રી કલ્પસૂત્ર-કીરણવાળી શેઠ દોલતરામ વેણીચંદના પુત્ર રત્ન સ્વરૂપચંદભાઈ તથા
તેમનાં ધર્મપતિન બાઈ ચુનીબાઈ માણસાવાળાની દ્રવ્ય સહાયથી. ૧૧ શ્રી ઉપાસક દશાંગ બુહારીવાળા શેઠ પીતાંબરદાસ પન્નાજી. ૧૨ શ્રી નિર્વાવલી સૂત્ર શ્રી શીહોરના સંઘ તરફથી
છપાવવાના ગ્રંથો. ૧ સિદ્ધપ્રાભૂત સટીક.
૨ ષટસ્થાનક સટીક. ૩ સંસ્તારક પ્રકીર્ણક સટીક. ૪ શ્રાવક ધર્મ વિધિ પ્રકરણ સટીક. ૫ બંધહેતૃદય ત્રિભંગી સટીક. દ બંધદયસત્તા પ્રકરણ. સટીક. ૭ વિજયચંદ કેવળી ચરિત્ર પ્રાકૃત. ૮ વિજ્ઞપ્તિ સંગ્રહ ૯ વિજયદેવસૂરિ મહાભ્ય. ૧૦ જેન ગ્રંથ પ્રશસ્તિ સંગ્રહ ૧૧ પ્રાચીન પાંચમે કર્મગ્રંથ. ૧૨ લિંગાનુશાસન પણ ટીકા સાથે ૧૩ ધાતુપારાયણ.
નવા આગમે છપાવવાની થયેલ યોજના. १ श्री अनुत्तरोबाईसूत्र सठीक शा. कचराभाइ नेमचंद खंभातवाळा तरफथी. २ श्रीनंदीसूत्र श्रीहरिभद्रहरिकृत टीका साथे. बुहारीवाळा शेठ मोतीचंद
सुरचंद तरफथी.

Page #8

श्रीमद्विजयानन्दसूरि सद्गुरुभ्यो नमः
96665669999999
श्री
आत्मानन्द प्रकाश
6689992
सेव्यः सदा सद्गुरु कल्पवृक्षः あら
जैनो संघचतुर्धा भवतु विविधसद्ज्ञानसंपद्विलासी श्रेयः सामाजिकं यद्विलसतु सततं तत्र पूर्णप्रभावि । भक्ति श्रीमद्गुरूणां प्रसरतु हृदये भावपूर्णप्रकाशा 'आत्मानन्द प्रकाश' ह्यभिलषति सदा मासिकं चेतसीति ॥ १ ॥
...
पु. १६. वीर सं. २४४४ - श्रावण. आत्म सं. २३ अंक १ लो.
FE
२४४४5099
प्रकाशक- श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
1140*1
વિષયાનુક્રમણિકા
नगर विषय.
૧ વર્ષારંભે માંગલ્યસ્તુતિ. ૨ ગુરૂસ્તુતિ
૩ આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકાને मार्शिवचन ...
ર
૪ વર્ષીરભે વીરવંદન
२
श्री महावीर निर्वाणुना समय-निर्णय, उ
૬. અભિનવ વર્ષના ઉદ્દગારા
૧૬.
255
पृष्४. नंमर.
૧
२
विषय.
છ મહત્વાકાંક્ષા .
૮ વિશ્વની વિચિત્ર ઘટનાએ
૯ વમાન સમાચાર
200
૧૦ શ્રીમદ્ વિજયાન દસૂરિ મહારાજના ચાતુર્માંસ
११ ग्रंथावलोडन ...
400
అ
240
वार्षिक भूल्य ३३. ३) पास अथ माना ४.
આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું ભાવનગર.
પૃષ્ઠ
२९
२७
3
31 ३२

Page #9

ની અપૂર્વ ભેટ,
પંદરચા ૧ શ્રી ગુરુગુણાવલી, અને ૨ સમયસાર પ્રકરણ.
(ભાષાંતર.) | અમારા માનેવ તા ગ્રાહકોને જણાવવા રંજા લઈયે છીયે કે દરવર્ષ સુબુ આ વર્ષે પ્રત્યેક જૈનબંધુઓને પન-પાઠનમાં ઉપયોગી દ્રવ્યાનુયોગના આ બે ગ્રંથા-૧ શ્રી ગુરૂશુણાવળી અને ૨ સમયસાર પ્રકરણ પ્રથા અમારા કદરદાન ગ્રાહકોને આ વર્ષની ભેટ તરીકે આપવાનું પસંદ કરવામાં આવ્યું છે. | ૧ પ્રથમ ગ્રંથ ગુરૂJણાવળીયાને ગુરુગુણ છત્રી. મૂળ સાથે રહસ્ય આપવામાં આવેલ છે. તેમાં એક ગાથા એ છત્રીશ ગુણવર્ણ ન એવી છત્રીસ છત્રીશી કે જે ૧૨૯૬ ગુણા થાય છે, તેનું અપૂર્વ વર્ણન આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલું છે. આ ગ્રંથમાં બતાવવામાં આવેલ સૂરિવરા ( ભોવાચાર્ય ) નો એ ઉત્તમોત્તમ ગુણી વાંચી કે સાલાળીને ભાવીકજનાના હૃદયમાં ઉત્તમ ભક્તિ પ્રગટે છે કે જે ભક્તિ તે એક અજ વશીકરણ છે અને તે મુક્તિને પણ ખેંચી લાવે છે. આ અપૂર્વ ગ્રંથનું અધ્યયન કરવાથી અધ્યયન કરનાર દરેક મનુષ્યનું હૃદય તેવા ઉત્તમ ગુણ ગ્રહણ કરવા લાયૂક બને તે ઉત્તમ ગ્રંથ છે.
- ર જો ગ્રંથ સમયસારું પ્રકરણ-જેમાં નવતત્ત્વનું સંક્ષિપ્ત પણ સરેલું વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. સાથે સમ્યગજ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રની ટુકામાં આપેલ હકીકત તેના અભ્યાસીઓને *તાનના ખપીઓને ઘણીજ ઉપયોગી છે. ૧ આ અને ગ્રંથા પૂર્વાચાર્યોની કૃતી ના છે તે અને મૂળ ગ્રંથો અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે અને તેનું સરલ અને શુદ્ધ ભાષાંતર કરવાના શાંત સ્મૃતિ પમઉપડેરી ઋનિરાજશ્રી કેપૂરવિજયજી મહારાજે જૈનબંધુઓને લાભ આપવાની ઉપકાર કૃદ્ધિથી _L સ્તુત્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. ૧ હાલમાં ચાલતા મહાન યુદ્ધને લઈને કાગળે વીગેરે છાપવાના તમામ સાહિ૩ની ઘણીજ હૃદ ઉપરાંત માંધવારી છતાં દરવર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ તેજ મુજબ ૫ મીત ભેટની બુક આપવાના ક્રમ માત્ર અમાએ ચાલુ રાખ્યા છે તે અમારા સુજ્ઞ
યુએના ધ્યાન મ્હાર હશેજ નહિ. * બાર માસ થયાં ગ્રાહદા થઈ ‘ રહેલા ’ અને તેમાં આવતા વિવિધ વિષયોને આસ્વાદ ૯ રા માનવંતા ગ્રાહક ભેટની મુકની સ્વીકાર કરી લેશેજ, એમ-અમને સંપૂર્ણ ભરોસે છે, ૧૧ : અત્યારસુધી ગ્રાહુકા રહ્યા છતાં ભેટની બુકનું વી પી જે ગ્રાહકોને પાછું ૧૩ વુિં હોય, અથવા છેવટે બીજા” હુાનાં બતાવી વી પી ન સ્વીકારવું” હાય માએ મહેરબાની કરી હમણાંજ અમાને લખી જણાવવું કે જેથી નાહક વીe પીક ખર્ચ નકામા સભાને કરવું પડે નહિ. તેમજ સભાને તથા પોસ્ટ ખાતાને નકામી
નતમાં ઉતરવું ૫ડે નહિ. તેટલી સુચના દરેક સુજ્ઞ ગ્રાહકે દયાનમાં લેરી એવી १श्री
પર્યુષણના પ્રથમ દિવસથી અમારા માસિકના માનવતા ગ્રાહકોને સદરહુ ગ્રંથ ૨ શ્રીનના લેણા પુરતા પૈસાનું” વી. પી૦ કરી દરવર્ષ" મુખ્ય ભેટ મોકલવામાં આવશે જેથી પાછું
gવનખાતાને નુંકશાન નહિં ક૨તાં દરેફ સુજ્ઞ ગ્રાહક સ્વીકારી લેશે એવી વિજ્ઞપ્તિ છે

Page #10

-
આ સભામાં એક ઉદાર નરરત્ન જૈન બંધુનું પેટના
( મુરબ્બી ) સભાસદ તરીકે દાખલ થવું.
છે,
ઇન્ટ્રા૨ નિવાસી સદગુણાલકુત ઉદાર નરરત્ન શઠ બાલચંદુજીભાઈ છાજેડ ( શેઠ નથમલજી ગંભીરમલજીવાળા) આ સભામાં માનવંતા પેટ્રન થયા છે. શ્રીયુત શેઠ બાલચંદજીભાઈ છાજેડ જેઓએ
ત્રણ વર્ષ પહેલાં એક ધાર્મિક સંસ્થા ખેલવા રૂા. ૨૫૦૦૦) ખર્યા હતા ? rી અને હાલમાં ઈરમાં એક લાખ રૂપિયા મહીલાછમ ખેલવા બક્ષીસ કર્યા છે, સાથે મકાન પણ મોટી રકમનું અર્પણ કર્યું છે, અને તેના ખર્ચ માટે વશ વર્ષ સુધી દર મહીને રૂા. ૫૦૦) આપવા ઇચછા જણાવી છે. આવા અનેક કાર્યોમાં તેઓશ્રી પોતાની ઉત્તમ લક્ષ્મીનો વ્યય કરે છે, અને પોતાની ધર્મશ્રદ્ધા અને અતિ સખાવત માટે હિંદુસ્તાનમાં જે પ્રસિદ્ધ પુરૂષ છે તેઓશ્રી આ સભાની કાર્યવાહી અને ઉન્નતિ જોઈ, જાણ આ માસમાં (પેટ્રન) મુરખી સભાસદ થયા છે. અમે તેઓને હર્ષપૂર્વક મુબારકબાદી આપીયે છીયે, અને સભાના દરેક કાર્યોમાં તન, મન, ધનથી સહાય આપવા નમ્ર સૂચના કરીયે છીયે.
-
હા
જી, હાશિવાજી જાણ

Page #11

Recastame-creadaccesomcmascecentetecICG020050000
मा भनी प्रास
049015261965Cror (99.69.95 SHOCONSTStortCareCHETOOTERATOROTICANDICkidaolerape
श्हहि रागषमोहाद्यजिनूतेन संसारिजन्तुना शारीरमानसानकातिकटुकःखोपनिपात. पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेय-- पदार्थ परिज्ञानेयत्नो विधेयः॥
ESSERaaaaaasat86930aaaasetu
पुस्तक १६ ] वीर संवत् २४४४, श्रावण आत्म संवत् २३. [अंक १ लो.
वर्षारंभे मांगल्य स्तुति.
शार्दुल विक्रीडितम् । छिन्ना येन भवाटवीसमुदिता कर्मद्रुमाली परा, यभीताश्च सदान्तरा हि रिपवो नश्यन्ति दूरं खलाः । सोऽयं येन दयाभरेण ललितोऽप्यध्यात्मखगोधृतः , स श्रीवीरजिनेश्वरोऽस्तु सुखदो वर्षे नवीने सताम् ॥१॥
જેણે આ સંસારરૂપી અટવીમાં ઉગેલી કર્મરૂપી વૃક્ષોની મટી શ્રેણીને છેદી નાંખી છે અને જેના ભયથી હંમેશાં અંતરના નઠારા શત્રુઓ ( કવાયો) દૂર નાશી જાય છે, એવા અધ્યાત્મારૂપી ખડને જેઓએ ધારણ કરેલું છે, એવા શ્રી વીરભગવાન આ નવીન વર્ષમાં પુરૂષોને સુખ આપનારા થાઓ. ૧

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
गुरुस्तुति.
शिखरिणी.
यदीया द्रव्यश्रीः सपदि यददृश्यापि जगति, स्मृता भावश्रीः सा भवति फलदा तद्भजनिनाम् । सदा वागूरूपेण प्रतिकृति धृते भारतभुवि, नमस्तस्मै नित्यं विजयिविजयानन्दगुरवे || २ ॥
જેઓના સરીરની દ્રવ્યલક્ષ્મી આ જગતમાંથી અદૃશ્ય થઇ ગઇ છે, પર ંતુ જેની શરીરની તેજ ભાવલક્ષ્મીરૂપે સ્મરણ કરવાથી તેમના ભકતાને અદ્યાપિ લ અપનારી થાય છે, અને જે આ ભરતક્ષેત્રને વિષે સદા વાણીરૂપ ( ગ્રંથરૂપ ) પ્રતિમાને ધારણ કરીને રહેલા છે, એવા તે વિજયવંતશ્રી વિજયાનંદસૂરી ગુરૂને નમસ્કાર છે. ર.
श्री आत्मानंद प्रकाशना ग्राहकोने आशीर्वचन.
તિ.
માનવ જીવનના ફળ, પૂરણ પામી રાધમાં રાચેો; ગ્રાહક સર્વ રસેથી આત્માનં પ્રકાશને વાંચે.
વર્ષા વવંદન.
હરિગીત.
ધારણ કરે સદ્ધર્મને જે સદ્ગુણૢાથી શોભતા, કારૂણ્યને વિસ્તારતા વળી કને ઉછેદતા; નિર્જરા જે આચરીને દુષ્ટ વ્રતાદિ ધારતા, અજ્ઞાન તિમિર ટાળીને જે જ્ઞાનદિપ પ્રકટાવતા. જેના પ્રભાવ તથા પ્રકાશ ત્રિલાકમાં પ્રસરી રહે, મિથ્યાત્વનું જડમૂલથી જે સઘ ઉન્મૂલન કરે; સમ્યકત્વનું સ્થાપન કરી સૌ ભવ્યને શિવ આપતા, એ વીરને વહુ પ્રાંતે આ નિવન વર્ષ શરૂ થતાં.
૧
*
વિ. સુ. શાહ.

Page #13

શ્રી મહાવીર નિર્વાણનો સમય-નિર્ણય.
જેમની ઐતિહાસિક વિષય તરફ્ રૂચી છે અને જે એ વિષયના લેખાનું મનનપૂર્વક અધ્યયન શ્રવણ કરે છે તે સારી પેઠે જાણે છે કે, જૈન ઇતિહાસ અને જૈન કાળગણનાના ૐ નમઃ રૂપે જે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના નિર્વાણ-સમય છે તેના વિષયમાં પુરાતત્ત્વવેત્તાઓમાં આજ ઘણાં વર્ષોથી પરસ્પર મતભેદ અને વાદ–વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. જૈન ધર્મના પ્રાચીન સાહિત્યમાં પણ ખુદ એ ખામતમાં એકતા જણાતી નથી. મહાવીરદેવના નિર્વાણુસમય, એ જૈન ઇતિહાસમાં તે સૌથી અગ્ર ભાગ ભજવે છે; પરંતુ અખિલ ભારતીય ઇતિહાસમાં પણ તેની તેટલી જ મહત્તા છે અને એ કારણને લઇને પુરાતત્ત્વજ્ઞાના માટે તે એક ઘણાજ અગત્યના સવાલ થઈ પડયા છે.
સામાન્ય રીતે જૈન ગ્ર ંથાની વળણ ઉપરથી પ્રથમ એમ માનવામાં આવ્યું હતુ કે, હિંદુસ્તાનમાં વ માનમાં જે વિક્રમ સંવતના નામે સ ંવત પ્રવર્તે છે તેના પ્રારંભ પહેલાં ૪૭૦ વર્ષે, અને ઇ. સ. પરછ પૂર્વે, શ્રમણ ભગવાનનું નિર્વાણું થયું હતુ. જૈન ધર્મના દિગાર અને વતાંખર નામના અને પ્રાચીન સંપ્રદાયાના ઘણા ગ્ર ંથા ઉપરથી એ નિર્ણય નીકળતા હતા. પરંતુ પ્રસિદ્ધ જૈન તત્ત્વજ્ઞ જર્મીન વિદ્વાન્ ડૉ. હુર્મન જેકેાખીએ, આચાર્ય શ્રી હેમચના એક બ્રાન્ત ઉલ્લેખથી પ્રેરાઈ એ નિ યમાં શકા ઉપસ્થિત કરી અને તેને મળતાં બીજા કેટલાંક પ્રમાણેાના આશ્રય લઈ, એ જીની માન્યતાને અસંબદ્ધ ઠરાવી. ત્યારપછી બીજા ઘણાક વિદ્વાનાએ એ સંબંધમાં, પરસ્પર ખ ંડન-મડન ચાલુ કર્યું અને એક બીજાએ પોતપોતાના કથનને સત્ય સિદ્ધ કરવા અનેક જાતનેા ઉહાપાહ કર્યો, જાલ ચારપેટિયર નામના એક વિદ્વાને ઇન્ડિયન એન્ટીકવેરી ’ નામના સુપ્રસિદ્ધ માસિક પત્રના સન ૧૯૧૪ ના જૈન, જુલાઈ અને ઓગસ્ટ માસના અકામાં, એ વિષયને એક ઘણુંાજ વિસ્તૃત લેખ લખ્યા અને તેમાં મહાવીરનિર્વાણ વિક્રમ સંવત્ પૂર્વે ૪૭૦ વર્ષે નહિ પરંતુ ૪૧૦ વર્ષ–ઇ. સ. ૪૬૭ પૂર્વે થયુ હતુ, અને હાલમાં જે ગણુના ગણવામાં આવે છે તેમાં ૬૦ વર્ષ વધારે છે તે કમી કરવા જોઇએ, એમ સિદ્ધ કરવા વિશેષ પ્રયાસ કર્યાં હતા.
પેાતાના એ વિસ્તૃત લેખમાં પ્રથમ તા એ વિદ્વાને એમ સિદ્ધ કર્યું કે, મેરૂતુ ગાચાર્ય' વિગેરેના વિચારશ્રેણ આદિ ગ્રથામાં જૈન કાળગણના સંબધી જે પ્રાચીન ગાથાઓ આપેલી છે, તેમાં જણાવેલા રાજાઓના કાઇ પણ પ્રકારના પરસ્પર ઐતિહાસિક સંબધ છેજ નહિં. તેમજ મહાવીરનિર્વાણ પછી ૪૭૦ વર્ષે જે વિક્રમ

Page #14

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
રાજા થવાના ઉલ્લેખ છે તેના ઇતિહાસમાં ક્યાંએ અસ્તિત્વજ નથી, માટે એ પુરાણી ગાથાઓમાં જે પ્રકારે કાળગણના કરવામાં આવી છે અને જે રાજાના રાજ્યકાળ આપ્યા છે તે નિર્મૂળ છે. લેખના ખીજા ભાગમાં એવિદ્વાને એમ બતાવ્યું કેસામળ મુત્ત વિગેરે કેટલાક બૌદ્ધ ગ્ર થા ઉપરથી જણાય છે કે, મહાવીરદેવ અને બુદ્ધદેવ અને સમકાલીન હતા; અને ઔદ્ધ ગ્રથા પ્રમાણે બુદ્ધદેવને નિર્વાણ ઇ. સ. પૂર્વે ૪૬૭ વર્ષે થયુ હતું. જનરલ કનિધામ અને મેાક્ષમુલરે પણ એ તારીખ માન્ય રાખી છે. બુદ્ધદેવની મૃત્યુ સમયે ૮૦ વર્ષની અવસ્થા હતી. તેા હવે જોવાનું કે, ગાથાઆમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જો મહાવીરદેવના અંતકાળ ઈ. સ. પૂર્વે પ૨૭ વર્ષ થયા હોય તેા તે વખતે યુદ્ધદેવની ઉમર ફક્ત ૩૦ વર્ષની હશે. પર ંતુ એ સૈા કેાઈ માને છે કે છત્રીસ વર્ષની ઉમ્મર પહેલાં ગૌતમબુદ્ધને આધિજ્ઞાન પણ થયુ નહાતુ અને તેમના કાઈ અનુયાયિઓ પણ થયા નહાતા. તેથી હવે સિદ્ધ છે કે મહાવીરદેવનું નિર્વાણું એ ઉક્ત કથન પ્રમાણે થયુ હાય, તેા પછી તેમની બુદ્ધદેવની સાથે સમકાલીનતા શી રીતે મળી શકે છે? વળી એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે મહાવીર અને બુદ્ધદેવ મને અજાતશત્રુ ( શ્રેણિકના પુત્ર ) ના રાજ્યકાળમાં મૈાજુદ હતા. ઐતિહાસિક ઉલ્લેખા પ્રમાણે અજાતશત્રુ બુદ્ધદેવના મૃત્યુ પૂર્વે ૮ વર્ષે રાજગાદીએ બેઠા હતા અને તેણે એક દર ૩૨ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું. આ રીતે ઉક્ત જૈન ગાથાઓ પ્રમાણે જો મહાવીર નિર્વાણુ માનવામાં આવે તે આ હકીકત 'ધ એસતી આવે તેમ નથી. તેથી યા તા મહાવીરનિર્વાણુના સમય ઉકત સમયથી આ તરફ આણુવા જોઇ એ અને યાતા બુદ્ધદેવના નિર્વાણુ સમય પાછળ હુઠાવવા જોઇએ. પરંતુ બુદ્ધદેવને નિર્વાણ સમય તા ચેાક્કસ ગણતરીએ ગણેલા છે અને મહાવીરના સમય માત્ર અનુમાનથી કલ્પી લીધેલેા છે, માટે તેને ૬૦ વર્ષ આ તરફ ખસેડવાની જરૂરત છે આની પુષ્ટિમાં હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ટ વે નું કથન પણ ઉપલબ્ધ છે. આ વિ ષયમાં, આવી રીતે, એ લેખમાં તે વિદ્વાને ઘણાજ લખાણુથી ચર્ચા કરી છે.
ઉપરજ જણાવ્યું છે કે, જૈન ઇતિહાસના માટે આ એક ઘણાજ અગત્યના સવાલ છે અને એના નિરાકરણુ ઉપરજ જૈનધર્મના સાહિત્ય અને ઇતિહાસની વાસ્તવિક ક્રમિક રચના રચી શકાય છે; અને તેટલા માટે, જૈન વિદ્વાનાએ, એ ખામત ખાસ પ્રયત્ન કરવાની જરૂરત હતી; પરંતુ જોઇએ છીએ કે સંખ્યાખધ જૈન આચાર્ય માંથી કાઇએ પણ, જેમની ગાદીના પેાતે વારસ થવા જાય છે તેમની, ખરી તારીખ ખાળી કાઢવા માટે જરાએ પ્રયત્ન કર્યો નથી. પ્રયત્ન કરવાની વાતતે દૂર રહી, પરંતુ દુનિયાના બીજા વિદ્વાના એ વિષયમાં શી ઘડરૂમથળ કરી રહ્યા છે તેની ખબર સુધાં મેળવવાની દરકાર કરી નહીં હાય.

Page #15

શ્રી મહાવીર નિર્વાણનો સમયનિર્ણય
અસ્તુ. શ્રીયુત કાશીપ્રસાદજી જાયસવાલ એમ. એ. ( આશાર્ડ યુનિવસિ`ટી ) ખારિસ્ટર-એટ-લે કરીને પટનામાં એક વિદ્વાન ગૃહસ્થ છે, હિંદુસ્તાનના નામી ઐતિહુાસિકામાના તેઓ એક છે; તેમણે ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસ સંબંધી ઘણા ઉહાપાહ કર્યાં છે અને કેટલાક પાશ્ચાત્યાના બ્રાંત વિચારાના ઘણીજ ઉત્તમતા પૂર્ણાંક સંસ્કાર કર્યા છે. અનેક ઐતિહાસિક ગુંચવાડાઓ ઉકેલ્યા છે. પ્રસ`ગેાપાતથી - મહાવીરના નિર્વાણુ સમયના પણ તેમણે કેટલેક ઠેકાણે ઉલ્લેખ કરેલેા છે અને ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે એ ગુચવાયલા કાકડાને પણ ખેાલવાના પ્રશંસનીય પ્રયાસ કરેલા છે. બિહાર અને એરીસા રીસર્ચ સાસાયટીના સને ૧૯૧૫ ના સપ્ટેમ્બર માસના જર્નલમાં શૈથુનાદ અને મૌર્યે જાજી ગળના (Saisunaka and Maurya Chro-. nology ) વિષયે તેમણે એક ઘણાજ મહત્વના નિબંધ લખ્યા છે. તેમાં અંતે બુદ્ધ દેવ અને મહાવીર દેવના નિર્વાણુ–સમયનુ પણ ઘણીજ વિદ્વત્તાપૂર્વક નિરાકરણ કર્યુ છે, અને જૈનાની પ્રાચીન ગાથાઓની ગણતરીનેજ સપ્રમાણ સિદ્ધ કરી, જે વિદ્યાના ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે ૬૦ વર્ષની ન્યૂનતા આણુતા હતા તેમની દલીલ જડ મૂળથી ઉખેડી હાખી છે. જૈન, ઔદ્ધ અને હિન્દુઓના ગ્રંથાના પ્રામાણિક આધારાને લઈને તેમણે પોતાના કથનને પુષ્ટ ખનાવ્યુ છે.
હાલમાં એ વિદ્વાને એક અત્યંત મહત્ત્વના ઐતિહાસિક લેખનુ સંશાધન કરી ઉક્ત જર્નલના છેલ્લા અંકમાં પ્રકટ કર્યો છે. એ લેખ તે સુપ્રસિદ્ધ ખારવેલના ઉદયગિરિની હાથીગૃહાવાળા લેખ છે,જે મ્હે'ડા. ભગવાનલાલજીની સશાષિત કરેલી આવૃત્તિ પ્રમાણે ગયેજ વર્ષે ગુજરાતીમાં બહાર પાડયા છે, ડા. ભગવાનલાલના સંશોધનમાં થાડા વર્ષ ઉપર ડા. ફ્લીટ વિગેરે પુરાતત્ત્વજ્ઞાએશકા કરી હતી, અને કાઈ અધિકારી વિદ્વાનના હાથે એ લેખનુ પુન: અવલાકન થવાની જરૂરત જણાવી હતી. તે કાર્ય શ્રીયુત જાયસવાલ મહાશયે પૂર્ણ કર્યું છે અને એ લેખની ઘણીજ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી છાનબીન કરી તેવી ઉત્તમ આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધિમાં મૂકી ઘણા નવા તત્ત્વાનું ઉદ્ઘાટન કર્યું છે. એ લેખના એક એ ભાગા સંબંધમાં મ્હારી સાથે પણ તેમણે કેટલેાક રસભર્યા પત્રવ્યવહાર ચલાવ્યેા હતા. તેમના એ લેખસંશાધનથી જૈનધર્મના તત્કાલીન ઇતિહાસ ઉપર ડા. ભગવાનલાલ કરતાં પણ વધારે પ્રકાશ પડયા છે અને સમુચ્ચય ભારતીય ઇતિહાસની મહાત્તામાં પણ એક વિશેષ ઉમેરા થયેા છે. એ નિબંધમાં પણ તેમણે મહાવીર–નિર્વાણુ સંખ`ધી સૂચન કર્યું છે અને પોતાના ઉપર્યુક્ત કાળનિ યવાળા લેખમાં કરેલા કથનને વધારે પુષ્ટ અનાવ્યું છે. તેમની આ બધી દલીલા પુરાતત્ત્વજ્ઞા માન્ય કરતા જાય છે અને અલિ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિઆના લેખક પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસજ્ઞ મી. વીંસેટ સ્મીથે પણ હવે તેમના

Page #16

૬
શ્રી આત્માના પ્રકાશ,
કથનને સાદર સ્વીકાર્યું છે, એમ શ્રીયુત જાયસવાલ મ્હને પોતાના તારીખ ૯-૬-૧૮ ના પત્રમાં, ખાસ રીતે નીચે પ્રમાણે જણાવે છે.
46 आप જો ચરૂ સુન ૧ પ્રસન્નતા ોની fu V. Smith ને ચંદુ વ मान लिया कि बुद्धदेव तथा महावीरस्वामी का निर्वाण-काल जैसा हम कहते हैं वही ठीक है । अर्थात् जैसा कि उन के अनुयायी मानते हैं । यह खारवेल के लेख से सिद्ध हो गया । मि. विंसेंट स्मीथने पत्र द्वारा यह मुझे જિલ્લા હૈ ! ”
આવી રીતે ભારતીય ઇતિહાસના એક ઘણાજ મહત્ત્વના પ્રશ્નના ઘણા યુગાની ઘડમથલ પછી એક ભારતીય વિદ્વાના હાથેજ નિ ય થતે જોઈ દરેક ભારતીયને પ્રસન્ન થવા જેવુ છે, અને ખાસ કરીને જૈન સમાજે તેા પોતાની કૃતજ્ઞતા પ્રકટ કરવા માટે શ્રીયુત જાયસવાલને હાર્દિક અભિનંદન આપવુ જોઈએ.
કાલગણનાના વિષયમાં હંમેશાં કૃપણુતા અતાવનારા પાશ્ચાત્ય પુરાતત્ત્વજ્ઞાએ મહાવીરનિર્વાણુને ૬૦ વર્ષ આ તરફ ખેંચીને પુરાણા જૈન ગ્રંથામાં આપેલી પ્રાચીન ગાથાઓને અસત્ય ઠેરવી હતી, પરંતુ શ્રીયુત જાયસવાલ એ ગ્રંથકારોના પક્ષમાં વગર ડ્રીએ મેરીસ્ટરી કરવા તૈયાર થયા અને અનાથ અને મૂક એવા એ જીર્ણ ગ્રંથાના કથનને પેાતાના પ્રતિભાળે સત્ય ઠરાવી વિચારક જગત્ આગળ તેમની પ્રતિષ્ઠાને પૂર્વવત્ સ્થિર કરી આપી છે.
શ્રીયુત જાયસવાલના મત પ્રમાણે મહાવીરસ્વામીનું નિર્વાણુ વિ. સ. પૂર્વે ૪૭૦ વર્ષે નહિ, પરંતુ ૪૮૮ વર્ષે થયુ હતું. કારણ કે પટ્ટાવલિ વિગેરેમાં જે ૪૭૦ વર્ષ લખ્યાં છે તે વિક્રમના રાજ્યારોહણુ સુધીનાં નથી, પરંતુ તેના જન્મ સુધીનાં છે. વિક્રમ પોતાના જન્મથી ૧૮ મે વર્ષે ગાદિએ બેઠા હતા, અને ત્યારથી તેના સ ંવત્ ચાલ્યું છે, તેથી વિ. સં. ની શરૂઆત પહેલાં ૪૮૮ વર્ષ ઉપર મહાવીર–નિર્વાણ થયું હતુ એ સિદ્ધ થાય છે. આ ગણત્રી પ્રમાણે આજે જે આપણે મહાવીરનિર્વાણુ સંવત્ ૨૪૪૪ માનીએ છીએ તેના ખદલે ૨૪૬૨ (૨૪૪૪+૧૮) માનવુ જોઇએ. કેટલીક જૂની પટ્ટાવળિએમાંથી પણ આ કથનને પુરાવા મળે છે.
શ્રીયુત જાયસવાલે આ સબંધમાં છુટા છવાયા ઘણા ઉલ્લેખા કર્યા છે, પરંતુ સઘળા પુરાવાઓને સક્ષેપમાં એકત્ર સંગ્રહ અને તેના ઉપરથી નિકળતા સાર, તેમણે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે મીઠુાર અને એરીસા રીસર્ચ સેાસાયટીના જર્નલના પ્રથમ ભાગના પ્રથમ અંકમાં ( The Journal of the Bihar and Orissa Research Society. Vol, I. Part I ) શૈથુનાક અને મા કાલગણના તથા

Page #17

શ્રી મહાવીરનિર્વાણને સમય-
નિર્ણય.
5
.
geraning of all?4 ( Saisanaka and Maurya Chronology and the date of the Buddha's Nirvana) નામના લેખની અંતે, ખાસ મહાવીરનિર્વાણ અને જેનકાલગણના સંબંધી એક સ્વતંત્ર પ્રકરણ જેડયું છે, તેમાં સમગ્ર આપે છે. જૈન ગ્રંથમાં વારંવાર મળી આવતા શ્રેણિકાદિ શિશુનાકવંશીય અને ચંદ્રગુપ્તાદિ મર્યવંશીય રાજાઓના વાસ્તવિક રાજ્યકાલ જાણવાની જિજ્ઞાસાવાલા દરેક જૈન વિદ્વાને એ સમગ્ર નિબંધ ખાસ મનનપૂર્વક વાંચવો જોઈએ. જિજ્ઞાસુ વાંચકેની ખાતર તેમજ વિદ્વાન મનાતા જૈન મુનિવરેના જ્ઞાનની ખાતર, એ લેખમાં અંતિમ ભાગ જે મહાવીર-નિર્વાણ સંબંધી લખાએલે છે તેને ભાવાર્થ (ભાષાનુવાદ) અત્ર આપવામાં આવે છે. જેનવિદ્વાને તરફથી, આ વિષયમાં વધારે ઉહાપોહ થવાની આશા તે રાખી શકાય તેમ છેજ નહિં પરંતુ જે તેઓ એકવાર મનન પૂર્વક આ બધું સમગ્ર વાંચી જવા જેટલી પણ પ્રવૃત્તિ કરશે તે આ પ્રયત્ન માટે લેવાયલે શ્રમ આશા આપનાર નિવડશે. તથાકg.
s
એક નિર્વાણ તિથિઓ. ચન્દ્રગુમરાજાના રાજ્યારોહણ વિષે જેને તરફથી નીચે પ્રમાણેની હકીક્ત મળે છે–જે વર્ષમાં નવમે નંદ (શકટાલનો સ્વામી) મૃત્યુ પામ્ય અને ચંદ્રગુપ્ત ગાદીએ બેઠે તેજ વર્ષમાં સ્થૂલભદ્રાચાર્યે કોલ કર્યો હતો. આ બનાવ મહાવીરના નિર્વાણ પછી ૨૧૯ વષે બન્યું હતું. હવે જે એમ માનિએ કે મહાવીર ચંદ્રગુપ્તના તપ્તનશીન થયા પહેલાં ૨૧૯ વર્ષે નિર્વાણ પામ્યા, તો પછી મહાવીરના નિવણ પછી પ૩ કે ૬૦ વર્ષ પછી બુદ્ધ નિર્વાણ પામ્યા, એમ માનવું ચોગ્ય ગણાય નહિં. કારણ કે તેઓ બંને સમકાલીન હતા અને તેથી તેમનું મૃત્યુ પણ થોડાજ અંતરે થયું હોય એમ માનવું કારણ છે.
નિઝન્યજ્ઞાતપુત્ર (મહાવીર) જ્યારે પાવામાં નિર્વાણ પામ્યા ત્યારે બુદ્ધ જીવતા હતા એવા ભાવાર્થવાળે ઉલેખ જે અંગુત્તરનિકામાંથી મળી આવે છે તે પૂર્ણ માનવા ગ્ય છે. અને જે પુરાવાઓના વિષયમાં અત્રે ઉહાપોહ કર્યો છે તેમાંથી પણ એજ નિકળી આવે છે કે મહાવીર ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યારેહણ પૂર્વે ૨૧૯ વર્ષે નિર્વાણ પામ્યા અને બુદ્ધ ૨૧૮ વર્ષે. આ પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્ત ર૨૦ A. M
* જુઓ, ઉક્ત જર્નલના પૃષ્ટ ૯૦ થી ૧૫ સુધી-જિનવિજય. ૧ તપગચછની પટ્ટાવલી I. A. ૧૧-૨૫૧ (ઈન્ડિઅન એન્ટીકેરી, પુસ્તક ૧૧. પુષ્ટ ૨૫૧). ૨ ખરતરગચ્છની પટ્ટાવલી. I A.-૧૧, ૨૪૬. ૨ ગાર્ડન , 2. D. M. G. ૩૪૭૪૮.

Page #18

i
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
-
૩. [ મહાવીર જિન પછી ] (ચાલુ) અને ૨૧૯ A. B. [ = બુદ્ધદેવ પછી] (ચાલુ) ગાદિએ બેઠા અને ખુદ્ધ, મહાવીરના પછી એક વર્ષે નિર્વાણુ પામ્યા. જેનાની કાલગણુના પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્ત ઇ. સ. પૂર્વે ૩૨૬ યા ૩૨૫ ના નવે ખર માસમાં ગાદિએ બેઠા.
હવે ચદ્રગુપ્તના રાજ્યારોહણુ પહેલાનું ૨૧૮ મું વર્ષ તે ( ૩૨૬+૨૧૮ ) ઈ. સ. પૂર્વે ૫૪૪ ૩ વર્ષ થાય, એટલે કે બુદ્ધ નિર્વાણુનું વર્ષ પણ ઉપર જશુન્યા પ્રમાણે, ઈ. સ. પૂર્વેનું ૫૪૪ મુજ થયુ.૬ અને સીલેાન, ખાં અને સીઆમની દંતકથા પ્રમાણે પણ ખુદ્ધનિર્વાણનું એજ વર્ષ આવે છે, તે જાણી આપણને સાનુકૂળ આશ્ચર્ય થશે.
૪ બરાબર ચાસ ખેાલિએ તેા યુદ્ધ મહાવીર પછી એક વર્ષી અને આ દિવસે નિર્વાણુ પામ્યા. કારણકે મહાવીર કાર્તિક વદી -)) તે દિવસે નિર્વાણ પામ્યા ( કલ્પસૂત્ર, પ્રકરણ ૧૨૩ ) અને યુદ્ધ કાર્તિક સુદી ૮ તે દિવસે. ( ક્લીટ, J. R. A. S, 1909, 22 )
૫ ઍલેકઝેન્ડર જ્યારે પન્નખમાંથી પાછા ર્યાં ( છ, સ. પૂર્વે ૩૨૬ આકટોબર ) ત્યારે નન્દરાજા રાજ્ય કરતા હતા. આ તારીખમાં અને ચંદ્રગુપ્તની રાજ્યારાહણની તારીખમાં પર સ્પર કાં વિરાધ નથી. નન્દના સૈન્ય સામેથી ઍલેકઝેડરને પાછા ફરવાના અને પંજાખમાં મેસેાનિયન લશ્કરની હયાતીને પણ ચંદ્રગુપ્તે લાભ લીધા. પંજાબના લેાકાએ ચંદ્રગુપ્તને મગનું રાજ્ય મેળવવામાં મદત કરી હતી. અને એવા ઇરાદાથી કરી હશે કે મગધનું મહાન સૈન્ય પછી તેમની સ્વતંત્ર થવાની આશાને પૂરીકરે; કારણકે ચંદ્રગુપ્ત પાતાના વિજય થયા પછી તે સૈન્યના ઉપયાગ તેમના માટેકરે, ઍલેકઝેન્ડર કામિનિયામાં હતા એટલામાંજ પંજાબના સુબા ફિલિપ્પાસનું હિંદિઓના હાથે ખૂન થયું; અને આ કામ ચંદ્રગુપ્તની ઉસ્કેરણીથી થયુ હાય એમ લાગે છે. સરખાવા, મુદ્રારાક્ષસની અંદર પર્વતકના મૃત્યુની હકીકત. (પર્વ ત=પરવ=પિરવએ લિપ્પાસ) ( મુદ્રારાક્ષસ વિષયક મ્હારા નિબંધ, I, A. ઑકટેમ્બર, ૧૯૧૩. )
† J. B. A, S. ( જનલ આફ્ ધી રોયલ એશિયાટિક સાસાયટી ) 1909, 2. બુદ્ધદેવના નિર્વાણુની તારીખ ઉપર તક્ષશીલાના ઇતિહાસ એક રીતે અમુક પ્રકારને પ્રકાશ પાડે છે. જ્યારે બુધ ઉપદેશ આપતા હતા ત્યારે તક્ષશિલા એ એક સ્વતંત્ર સંસ્થાનની રાજધાની હતી, ( BI., P. 28. ) અને હિન્દી વિદ્યાનુ એક મહાન કેન્દ્ર હતું. અશોકના અભિષેકનું વ મુ॰ નિ॰ પછીનું ૨૧૮ મું ગણી તેના ઉપરથી ગણના કરતાં બુદ્ધના ઉપદેશ સમય ( ૪૪ વર્ષ ) ઇ. સ. પૂર્વે પર૮ થી ૪૮૩ સુધીમાં આવી જાય છે. પરંતુ તક્ષશિલા લગભગ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૦૫ વર્ષના અરસામાં હિન્દુ રાજધાની તરીકે રહી ન હતી. કારણ કે તેજ વર્ષ અથવા તા તેની આસપાસમાંજ તે ડેરીઅસના હાથમાં ચાલી ગઈ હતી. મુદ્દના છેલ્લા વીઝ વર્ષોંના અરસામાં તક્ષશિલા જો પશુઅનેાના તામે રહી હાત તેા ભાગ્યેજ કાઇ તેને એક સ્વતંત્ર રાજધાની તરીકે અથવા તા એક મહત્ત્વનું સ્થાન તરીકે ગણી શકત.

Page #19

શ્રી મહાવીરનિર્વાણને સમયનિર્ણય.
જેન કાલગણના (Jaina chronology) ડૉ. હર્બલે સરસ્વતી ગચ્છની પટ્ટાવલીની ૧૮ મી ગાથાના આધારે વિક્રમ સંવની શરૂઆત માટે ૪૭૦ પછી બીજાં ૧૬ વર્ષ વધારે લે છે. ગાથાને અર્થ અને થવા તે ભાવાર્થ એવો છે કે–વિક્રમ સોળ વર્ષની ઉમર સુધી ગાદિએ બેઠો હતે નહિં. એટલે કે ૧૭ મા વર્ષે તેને અભિષેક થયે, અને એને તાત્પર્યાર્થિ એ નીકળે છે કે તે સત્તરમા વર્ષના અંતમાં અથવા તો ૪૮૭A. M. J.ના અંતે ગાદિએ બેઠે. આનું પરિણામ એ આવ્યું કે જેને એ વિક્રમ સંવના પ્રથમ વર્ષ (ઈ. સ. પૂર્વે ૫૮–૧૭) ના અંતે અને ૪૭૦ A, M. J. પુરા થયાની વચ્ચે ૧૮ વર્ષનું અંતર મૂકયું.
બ્રાહ્મણ સામ્રાજ્ય” નામના મહારા લેખમાં, મોં સાબીત કર્યું છે, કે જેને વિક્રમ નામથી સાતકર્ણિ બીજાને ઓળખે છે (જે નહપાનને તાબે કરનાર હિતે અને જેના વિષે નીચે જુઓ–) કે જે લગભગ ઈ. સ. પૂર્વે પ૭ વર્ષે મૃત્યુ પામ્યા. અથવા તો તેને પુત્ર પુલમાયિ કે જે તેના પછી તેજ વર્ષે ગાદિએ બેઠે, તેને ઉલેખ છે, અને મહારા પિતાના મત પ્રમાણે તે હવે પુલુમાયિ એજ જેનને ખરે વિકમ છે. (કારણ કે-લાકમાં તેનું બીજું અને ઘણું કરીને વધારે પ્રચલિત નામ
વિલય” હતું. (g==ાના) [ સરખા, શિક્કાનું નામ વિવિ (-) વિ , (-) પુરાણોને વિચ, W. and H., 196; V. P. 459 n.! આજ વિચવ (વિવ) અથવા વિશ્વ ને, છે ને ૪ (૬) થઈ ગએલે સમજી જેનેએ તેને વિશ્રામ કરી ન્હાંગે છે. માલવાના કાર્તિકાદિ (તેT) સંવત્ના પહેલા વર્ષનો અને વિલનના રાજ્યારોહણને સમય એક હેવાથી, અથવા ઘણું કરીને તેઓને પરસ્પર સમાનાલ હોવાથી, તે બંને એકજ હોય, એમ માની લેવામાં આવ્યું છે.
પ્રોતોના સમયથી લઈ શકરાજ્ય અને વિક્રમ સંવત સુધીની જેનકાલગણના નીચે પ્રમાણે છે. (અ) પાલક (જેનું પ્રત પછી ગાદિએ આવવાનું વર્ણન પુરાણમાંથી પણ મળી ( ૭. I. A, ૨૦, Page 347, સરસ્વતી ગચ્છની પટ્ટાવલી, 2 હેલેની ૩૬૦ માં પૃષ્ટ ઉપરની ટીકા મહાવીરના નિર્વાણથી તે શક સુધી ૪૭૦ વર્ષ (સરખા, I. A. 2, 868.) અને પછી વિક્રમ સંવતની શરૂઆત સુધી ૧૮ વર્ષ “વરાત સર--
વિજ્ઞમાત વર્ષ ૨૨ રાચીનત વર્ષ ૪” એટલે કે ૪૯૨ A. M. J=૪ વિક્રમ સંવત. (પુરાં થયાં.)
[ સરખા, ચાંદના (હિન્દી) ચક્રમા (સંસ્કૃત) સર (હૈિં) સત (સં.) પ્રદ (હિં.) * () શ્રાવ (ર્દિ) કમ (૩૦) વિનમ (હિંધીમે ચાલવું)=વિરામ,
૯I A, II, 861: XX, 341.

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. આવે છે). જે રાત્રિએ મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા તે રાત્રિએ (અર્થાત્ દિવસે)
અવંતીની ગાદિએ બેઠે. (બ) તેનાં ૬૦ વર્ષો પછી નાના રાજ્યને એક અગત્યનો સમય ગણવામાં આવ્યું
છે. અને તેઓના રાજ્યના એકંદર ૧૫૫ વર્ષ ગણેલાં છે. પુરાણના હિસાબે, નંદવર્ધનથી તે છેલ્લાં નન્દ સુધી ૧૨૩ વર્ષ થાય છે અને તેટલા કાલ સુધી એ લોકોનું રાજ્ય ચાલ્યું. ૩૨ વર્ષને જે વધારે છે તે આપણને ઉદાયીના રાજ્યના પ્રથમ અથવા બીજા વર્ષ આગળ લાવી મૂકે છે. એટલે કે પાલકવંશનો લક્ષ્ય ખેંચવા લાયક બીજો એક અગત્યને સમય, ઉદાયીના રાજ્યારહણથી શરૂ થાય છે, પણ પુરાણે પ્રમાણે અજાતશત્રુના છઠ્ઠા વર્ષની (પાલ કના રાજ્યારોહણ) અને ઉદાયીના અભિષેકની વચ્ચે આપણે ૬૪ વર્ષ મૂકીએ છીએ, જ્યારે જેન કાલગણના પ્રમાણે પાલક (એટલે પાલકવંશ) ના ૬૦ જ વર્ષ છે. આ રીતે ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં પુન: ૪ વર્ષનો ફરક આવે છે, અને તેથી તે મહાવીર પછી ૨૧૫ અથવા ૨૧ વર્ષે ગાદિએ બેઠે એમ જુદી જુદી તારીખે આપવામાં આવે છે. આપણે આગળ જોઇશું તેમ, આ તફાવત શૃંગ સમયની શરૂઆત સુધી બરાબર કરવામાં આવ્યું ન હતું અને તેથી તે પાછ
ળથી કરવામાં આવ્યો હશે. (ક) મેના રાજ્યકાલના વર્ષસમૂહના બે વિભાગે કરવામાં આવ્યા છે. ૧૦૮
અને ૩૦. (એકંદર ૧૩૮ વર્ષ અને પુરાણે પ્રમાણે ૧૩૭) તેમાં ૧૦૮ વર્ષ મર્યવંશના છે અને ૩૦ વર્ષ પુષ્યમિત્રના છે. બીજા શબ્દોમાં બોલીએ તો પુષ્યમિત્રનું પહેલું વર્ષ તેજ તેના છેલ્લા વર્ષ તરીકે જણાય છે. અને બલમિત્ર-ભાનુમિત્ર (બલમિત્ર વંશને ભાનુમિત્ર?) ના ૬૦ ગણું સમય બરાબર કર્યો છે. આ ગણના આપણને મહાવીર પછી ૪૧૩ વર્ષ સુધી લઈ આવે છે. ૪૦ વર્ષનો બીજો આંકડે નહપાણના રાજ્યકાલ માટે આપ્યો છે. છેલ્લા અંકમાં ૧૩ વર્ષ ગર્દભિક્ષુના રાજયના છે અને ૪ શકરાજ્યના છે. આવી રીતે એકંદર સંખ્યા ૪૭૦ થાય છે. અહિં આ ગાથાઓની ગણના બંધ થાય
૧૦ અજાતશત્રુ ૨૯,
૩૫,
૬૪. ૧૧ બ્રાહ્મણ સામ્રાજ્ય' નામના મહે મહારા લેખમાં નહપાની તારીખની ચચા કરી છે. (અને તે સમય ૧૩૩-૯a B. (C. છે.)

Page #21

શ્રી મહાવીરનિવણનો સમયનિર્ણય છે. તે પ્રથમ કોના પરાજયથી સમાપ્તિ પામે છે. ૨ વિક્રમસંવત અને આ ગણનાનો (૪૭૦, મહાવીર પછી) પરસ્પર સંબંધ મેળવવા, જેનો ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે વચ્ચે ૧૮ વર્ષને આંતરે મૂકે છે. ૧૩
ગાથા, મહાવીરના નિર્વાણનું વર્ષ (૧૭૫૮+૪૭૦=) ઈ. સ. પૂર્વે ૫૫ મું આપે છે, કે જેને જેને, મહાવીર પછી ૪૭૦ વર્ષે, વિકમ જન્મ અને તેના ૧૮ માં વર્ષે વિક્રમરાજ્ય પ્રારંભ; એમ જણાવે છે. મહાવીર કાર્તિક વદ ૦))ના દિવસે નિર્વાણ પામ્યા અને વિક્રમના કાતિકારી સંવની શુરૂઆત થઈ તે વચ્ચે ૪૭૦ અને ૧૮ વર્ષ પૂરેપૂરાં પસાર થઈ ગયાં હતાં. હવે આ પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યારોહણનું પ્રથમ વર્ષ, કે જે મહાવીર પછી ૨૧૯ વર્ષે આવે છે, તે ઈ. સ. પૂર્વે ૩૨૬ ના નવેંબરના કેઈક દિવસની અને ઈ. સ. પૂર્વે ૩૨૫ ના ઓકટેમ્બર-નવેમ્બરના અંતની વચ્ચે આવે. જેનોના અહેવાલ પ્રમાણેની આ તારીખ, અશોકના શિલાલેખે પ્રમાણેની તવારીખ અને તેની ગ્રીસના રાજાઓની સમકાલીનતા સાથે બરાબર મળતી આવે છે. ૧૪
હેમચંદ્રાચાર્યની ભૂલ. હેમચંદ્રાચાર્યે પ્રોતના જે ૬૦ વર્ષ મૂકી દીધા છે, તે તેમની એક હેટી ભૂલ છે અને તે સ્પષ્ટજ છે. કારણકે જે આપણે શુરૂઆતના તે ૬૦ વર્ષ મૂકી દઈ. એ તે, ચંદ્રગુપ્ત, સ્થૂલભદ્ર, સુભદ્ર અને ભદ્રબાહુની સમકાલીનતામાં વિરોધ આવે છે. જેકેબીએ મધ્યકાલીન હેમચંદ્રના આ ભાંગ્યાતૂટ્યા અહેવાલને પિતાની ગનામાં પાયા તરીકે લીધા છે. અને આમ કરવામાં, પાલી–લેખમાં આપેલા અશેક ના અભિષેકના ભૂલભરેલા સમયની અને તેના ઉપર બાંધેલી નિવાણકાલ–ગણનાની તેમના ઉપર વધારે અસર થઈ છે.
પાલી લેખમાં આપેલા સમય ઉપર બાંધેલી ગણતરીએ, એજ લેખેમાં લખાયેલી અશકના અભિષેકની તારીખ અને પૂર્વપરંપરાથી ચાલતી આવેલી તવારીખ વચ્ચે લગભગ ૬૦ વર્ષને તફાવત મૂક્યું છે. હેમચંદ્રાચાર્યની ભૂલથી જૈન તવારીખમાં પણ ૬૦ વર્ષ છેડી દેવામાં આવેલા હેવાથી, આ ગણના-એકતાએ, કાલગણના વિશે સંકુચિત દષ્ટિ રાખનારા આધુનિક અભિપ્રાયને મજબુત બનાવ્યા
૧૨ આ શકોને પરાજ્ય સાતક િબીજાએ કર્યો હતો. જ્યોતિષિઓને વિક્રમાદિત્ય તે બીજો શાતકર્ણ છે અને જેને વિક્રમ તે પુલુમાય છે.
૧૩ જેને તવારીખને ઉજ્જૈનની તવારીખ કહી શકાય. તે પાલકના રાજ્યથી શરૂ થઈ નહપાણ સુધી આવે છે અને પછી માલવ સંવતથી પ્રારંભ થાય છે.
૧૪ જુઓ, અશોકના અભિષેક ઉપર મહારે લેખ.J.A.S.B. એશષ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૩.

Page #22

ર
શ્રી આત્માનઢ પ્રકાશ.
છે. પરંતુ પ્રત્યેાતના પુત્ર પાલક કે જે અજાતશત્રુના સમકાલીન હતા તે મહાવીરનિર્વાણુ પછીના દિવસે અથવા વષે ગાદિએ બેઠા, એ માનવું સ્વાભાવિક અને સ પ્રમાણુ છે. હેમચંદ્રાચાર્યના કથન પ્રમાણે, મહાવીર-નિર્વાણ પછી તુરતજ નંદવંશનું રાજ્ય શરૂ થયુ એ માનવું તદૃન ભૂલભરેલ અને અપ્રમાણિક છે.
ઉપસાર.
ઉપર જે ઉલ્હાપોહ કરવામાં આવ્યા છે. તેના સારા એ નિકળે છે કે-પુરા@ાની ગણના પ્રમાણે યુદ્ધના નિર્વાણનુ સ ંવત્સર ઈ. સ. પૂર્વે ૫૪૪ મુ ન આવે છે. આ તારીખને જૈન કાલગણના પણ પુષ્ટિ આપે છે. અને બૌદ્ધગ્રંથ દીપવંશની અંદરથી પણ એવી હકીક્ત મળી આવે છે કે જે આ નિર્ણયને મજબુત કરે છે. અને આ બધા ઉપરથી એ સિદ્ધ થાય છે કે બૌદ્ધમિ એને, તેમના ધર્માંસ સ્થા પકના નિર્વાણુ-સમય માટે વમાનમાં જે અભિપ્રાય છે, તે યથાર્થ ઠરે છે. બીજો સારા એ નિકળે છે કે મહાવીરના નિર્વાણુ-સ -સમય વિષે જૈનગ્ર થામાં આપેલા અહેવાલને પુરાણામાંથી ટેકા મળે છે. પ
વાસ્તવિક રીતે સીલેાનના પાલી–લેખાના પુરાણની ગણના સાથે વિાધ નથી. તે તેને પૂર્ણ કરે છે. અને પુષ્ટિ આપે છે તથા તેનાથી પૂર્ણ થાય છે અને પુષ્ટિ મેળવે છે. નોના વિષયના ઘાટાળે, કે જેના પરિણામે, સૈકા સુધી ખીજા ઘાટાળાએ ઉદ્ભવ્યા હતા તે દૂર થવાથી જૈન કાલગણનાની ખરી કિંમત જણાઈ આવે છે.૧૬
૧૫ ડેા હાર્નલેએ જૈનકાલગણનામાંના ઘણા ઘેોટાળા દૂર કર્યાં છે.
( જીએ, ઇન્ડિઅન એન્ટીકવેરી, પુ. ૨૦, પૃષ્ટ ૧૩૦ ) ૧૬ સંપ્રતિ અને સુહસ્તી વિષે જે તારીખ આપેલી છે. તે ભૂલ ભરેલી છે, બધી પ્રતાના સંપ્રતિની તારીખ વિષે એક મત નથી, ( ઇ. એ. પુ. ૧૧, પૃ. ૨૪૬ ) તે ૨૦૨ A, M. J. અને ૨૩૫ A, M, J. ની વચ્ચે હતા. ( તેજ ઠેકાણે જુઓ. ) જ્યારે ચંદ્રગુપ્તની તારીખ તરીકે ૨૧૯ થી ૨૪૩ A. M. J, નાં વર્ષો ગણી લીધાં છે. પુરાણાના આધારે કરેલી ગણુના પ્રમાણે ૨૩૫ A. M. J. ના બદલે તેની ખરી તારીખ ( ઇ. સ. પૂર્વે ૨૨૦; ૫૪૫-૨૨૦= ) ૩૨૫ A. M, J. છે. ( જુએ, એપેડીકસ, ', ) શ્વેતાંબર જૈન, સુહસ્તી કે, જે સંપ્રતિના સમકાલીન હતા, તેમની વિદ્યમાનતાના વર્ષ તરીકે ૨૬૫ A. M. J. વર્ષાંતે ગણે છે. પણ શ્વેતાંબર જૈને પાલકના શરૂઆતના ૬૦ અથવા વધારે-ખરી રીતે ૬૪-વર્ષા ( જુએ, વિભાગ ૩૪, બ. ) મુકી દે છે. તેથી સહસ્તીની ખરી તારીખ ૨૬૫+૬૦+૪૩૨૯ A. M, J. છે. આ તેમના સ્વ*વાસની તારીખ છે, આ પ્રમાણે સુહુસ્તી, સંપ્રતિના ગાદીનશીન થયા પછી ચાર વષે દેવલાક પામ્યાં.

Page #23

શ્રી મહાવીરનિવણનો સમયનિર્ણય.
૧૩
આ ત્રણે સંપ્રદાનાં કથનમાં જે કે કેટલેક પરસ્પર વિરોધાભાસ દેખાય છે પરંતુ ભાવાર્થ એકજ છે. આ ત્રણે આલ્કિ -નાસ્તિક પંથે ખરેખર ઈતિહાસને અનુસર્યા છે, અને તેનું રક્ષણ કર્યું છે. બે હજાર વર્ષ જેટલા લાંબા સમયમાં જે કાંઈ ભૂલે પેસી ગઈ છે તે આવી રીતે થેડી મહેનતે અને થોડું ધ્યાન આપે દૂર કરી શકાય એવી છે.
આ લેખના સૂક્ષ્મ અવલેકનથી સમજાશે કે શ્રીયુત જાયસવાલે જૈન દંતકથા અને તેની પુરાણું ગાથાઓને બૌદ્ધ અને હિંદુપુરાણ ગ્રંથની સાથે કેવી ઉત્તમ રીતે સંબદ્ધ કરાવી છે, અને આજ લગભગ બે હજાર વર્ષ જેટલા દીર્ઘકાળ સુધી, ભારતના ઇતિહાસ--યુગના આદિભૂત ઉલ્લેખમાં, જે પરસ્પર વિરોધ અને અસંગતતા પુરાતત્ત્વજ્ઞાને જણાતી હતી તેને કેવી ઉત્તમ પદ્ધતિએ નિકાલ આણ્યો છે. અલબત્ત શ્રીયુત જાયસવાલના વિચારને સર્વાશે સ્વીકાર હજી સુધી વિદ્વાને તરફથી થયે ન હોય, કે તેમાં કાંઈ કાંઈ અંશે મતભેદ હોય, તો તે સ્વાભાવિક છે; પરંતુ ભારતના પ્રાચીન ઈતિહાસના નિરીક્ષણનું એક જૂદુંજ દષ્ટિબિંદુ વિચારક જગત્ આગળ ઉપસ્થિત કરી, ઇતિહાસના શુંચાયેલા કકડાનું નવીજ પદ્ધતિએ પ્રથક્કરણ કરવાનું એક અત્યુત્તમ સાધન દેખાડી આપ્યું છે, તેમાં કોઈને સંશય નથી. અને જેન કાળગણના તથા મહાવીર-નિવણુ–સમયના વિષયના તેમના વિચારો હુને તે ઘણે અંશે ગ્રાહ્ય જણાયા છે. પણ જે કઈ વિદ્વાના મનમાં આ સંબંધી મતભિન્નતા જણાતી હોય, તો તેણે અવશ્ય આવી રીતે જાહેર ઉહાપહ કરીને, આપણું શ્રમણ ભગવાન શ્રીમહાવીરદેવના નિર્વાણસમયને સદાને માટે નિર્ણય કરી નાખવો જોઈએ. જ્યાં સુધી આ રીતે, કઈ પ્રમાણિકપણે શ્રીયુત જાયસવાલના નિર્ણયમાં શંકા ઉપસ્થિત ન કરી શકે અને આ વિચારમાં સપ્રમાણ મતભેદ ન જણાવી શકે ત્યાં સુધી, હવે આપણે એજ નિર્ણયને કબૂલ રાખવો જોઈએ અને હવે પછી વીર–નિવગુ સંવત્ એજ ગણતરીએ લખવાને વ્યવહાર અને પ્રચાર
ચંદ્રગુપ્ત અને સુસ્તીના નિર્વાણની વચ્ચે વેતાંબર જૈને ૧૦૯અથવા ૧૧૦ વર્ષ મુકે છે. (ડે. જેકેબીની પરિશિષ્ટપર્વની પ્રસ્તાવના પૃ. ૫) આ હકીકત પુરાણોક્ત કથન સાથે મળતી આવે છે. ( જુઓ એપેડીકસ સી. પ્રકરણ ૨૪-૨૫) ૨૪ વર્ષ ચંદ્રગુપ્ત, ૨૫ વર્ષ બિન્દુસાર, ૪૦ વર્ષ અશોક, ૮ વર્ષ કુનાલ, ૮ દશરથ, ૪ સંપ્રતિના રાજ્યના=એકંદર ૧૦૯ સરખાવે એપેડીકસ બી. ૩.
હેમચંદ્ર અને બીજીઓના લેખે પ્રમાણે જેન રાજપરંપરા નીચે પ્રમાણે છે.
A. શ્રેણિક (બિંબસાર). B. કૃણિક (અજાતશત્ર); (અવંતીમાં પાલક). C, ઉદાયી. D. નન્દ (નન્દવર્ધન) અને બીજા નંદે. E, ચંદ્રગુપ્ત. F. બિન્દુસાર. G. અશોકગ્રી. H. (કુનાલ). I. સંપ્રતિ.

Page #24

श्री kurtan
કરવું જોઈએ. આવતા નવા વર્ષના છપાતા જન પંચાંગમાં વીર સંવત્ ૨૪૫ ના બદલે ૨૪૬૩ લખવા જોઈએ. આશા છે કે જેને પંચાંગ પ્રકાશકે અને જૈન પત્ર સંપાદકે આ બાબત ઉપર લક્ષ્ય આપશે. ભારત જેન વિદ્યાલય, છે यूना.
મુનિ જિનવિજ્ય. શ્રાવણ શુકલ ૫
परिशिष्ट. ઉપર જે લખવામાં આવ્યું છે, તે શરૂઆતમાં જણાવ્યા પ્રમાણે શ્રીયુત જાય. સવાલના એક અંગ્રેજી વિસ્તૃત નિંબંધના થોડાક ભાગના ભાષાંતરરૂપે છે. એ નિબંધમાં તેમણે જેન કાળગણના સંબંધી વિસ્તૃત વિવેચન કરેલું છે, અને તે આ લેખ ધ્યાનપૂર્વક વાંચી જવાથી તેને કાંઈક ખ્યાલ આવી જશે. આ અંગ્રેજી નિબંધ લખ્યા પહેલાં, ૪-૫ વર્ષ અગાઉ જ્યારે શ્રીયુત જાયસવાલ પટરી પુત્ર નામના હિન્દી પત્રના સંપાદક હતા ત્યારે તે પત્રમાં તેમણે એક ન્હાને સરખે લેખ, જેનનિર્વાણ સંવત ઉપર હિન્દીમાં લખ્યું હતું. એ લેખ પણ આ વિષયને જ લગતે છે અને સંક્ષિપ્તમાં લખાયેલ હોઈ સહજ સમજવા જેવું છે તેથી તે પણ, તેમની જ ભાષામાં, જેન હિતેષી માસીક પત્રના ૧૧ મા ભાગના પ્રથમ અંકમાંથી અન્ન ઉદ્દધૃત કરું છું.
जैन निर्वाण-संवत् । जैनों के यहां कोइ २५०० वर्षकी संवत्-गणना का हिसाब हिन्दुओं भर में सब से अच्छा है । उस से विदित होता है कि पुराने समयमें ऐतिहासिक परिपाटी की वर्षगणना यहां थी। और जगह लुप्त और नष्ट हो गई, केवल जैनोमें बच रही । जैनों की गणना के आधार पर हमने पौराणिक
और ऐतिहासिक बहुत सी घटनाओं को जो बुद्ध और महावीर के समय से इधर की है समयबद्ध किया और देखा कि उन का ठीक मिलान जानी हुई गणना से मिल जाता है। कई एक ऐतिहासिक बातों का पत्ता जैनों के ऐतिहासिक लेख पट्टावलियो में ही मिलता है। जैसे नहपान का गुजरात में राज्य करना उस के सिकों और शिला-लेखों से सिद्ध है। इस का जिक्र पु. राणों में नहीं है । पर एक पट्टावली की गाथा में जिसमें महावीरस्वामी और विक्रमसंवत् के बीच का अन्तर दिया हुआ है नहपाण का नाम हमने पाया। वह 'नहवाण' के रूप में है। जैनों की पुरानी गणना में जो असंबद्धता यो. रपीय विद्वानों द्वारा समझी जाती थी वह हमने देखा कि वस्तुतः नहीं है।

Page #25

શ્રી મહાવીરનિર્વાણને સમય-નિણય. यह सब विषय अन्यत्र लिख चुके हैं। यहां केवल निर्वाण-संवत् के विषय में कुछ कहा जायगा।
महावीर के निर्वाण और गर्दभिल्ल तक ४७० वर्षका अन्तर पुरानी गाथा में कहा हुआ है जिसे दिगंबर और श्वेतांबर दोनों दलवाले मानते है । यह याद रखने की बात है कि बुद्ध और महावीर दोनों एक ही समय में हुए । बौद्धों के सूत्रों में तथागत का निर्ग्रन्थ नाटपुत्र के पास जाना लिखा है। और यह भी लिखा है कि जब वे शाक्यभूमि की और जा रहे थे तब देखा कि पावा में नाटपुत्र का शरीरान्त हो गया है । जैनों के 'सरस्वती
गच्छ' की पट्टावली में विक्रमसंवत् और विक्रमजन्म में १८ वर्ष का अन्तर मानते हैं । यथा-"वीरान ४९२ विक्रम जन्मान्तर वर्षे २२, राज्यान्त वर्षे ४ ॥" विक्रम विषय की गाथा की भी यही ध्वनि है कि वह १७वें या १८ वें वर्ष में सिंहासन पर बैठे । इस से सिद्ध है कि ४७० वर्ष जो जैन-निर्वाण
और गदेभिल्ल राजा के राज्यान्त तक माने जाते हैं, वे विक्रम के जन्म तक हुए-(४९२-२२-४७०) अतः विक्रमजन्म (४७० म०नि०) में १८ और जोड़ने से निर्वाण का वर्ष विक्रमीय संवत् की गणना में निकलेगा अथोत् (४७०+१८) ४८८ वर्ष विक्रम संवत् से पूर्व अन्त महावीर का निर्वाण हुआ। और विक्रम संवत् के अब तक १९७१ वर्ष बीत गए हैं, अतः ४८८ वि० पू० १९७१-२४५९ वर्ष आजसे पहले जैन-निर्वाण हुआ। पर "दिगंबर जैन" तथा अन्य जैन पत्रों पर वि० सं० २४४१ देख पडता है। इस का समाधान यदि कोई जैन सज्जन करें तो अनुग्रह होगा । १८ वर्ष का फर्क गर्दभिल्ल और विक्रम संवत् के बीच गणना छोड देने से उत्पन्न हुआ मालूम देता है । बौद्ध लोग लंका, श्याम, वर्मा आदि स्थानो में बुद्ध निर्वाण के आज २४५८ वर्ष बीते मानते हैं । सो यहां मिलान खा गया कि महावीर, बुद्ध के पहले निर्वाण-प्राप्त हुए नहीं तो बौद्ध गणना और 'दिगंबर जैन' गणना से अर्हन्त का अन्त बुद्ध-निवार्णसे १६-१७ वर्षे पहेले सिद्ध होगा. जो पुराने सूत्रों की गवाही के विरुद्ध पडेगा!
Con* वर्तमानमें १६७४ विक्रम और २४६२ वीर संवत् है.

Page #26

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
અભિનવ વર્ષના ઉગાશે
સર્વત્ર વિચાર, ભાવના, અને કાર્ય-એ ત્રિપુટીને વેગ સિદ્ધ કરવાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરી સર્વ જૈન સમાજનું ભાવી સ્વરૂપ ઉજવલ અને દેદીપ્યમાન બને એવી ઉમદા આશા હૃદયમાં સદા ધારણ કરનારૂ અને જૈન સમાજમાં એક્ય અને ઉન્નતિ સાધવાનું સામર્થ્ય જેવાને સદા ઉત્સુક રહેનારું આ આત્માનંદ પ્રકાશ યુરોપના મહાન યુદ્ધની શાંતિ જલદીથી થાય અને પ્રતાપી બ્રીટીશ મહારાજ્ય અને મિત્ર રાજનો વિજય થાય એમ પ્રાર્થના કરતાં સોળમાં વર્ષમાં પ્રવેશ કરે છે. આ અભિનવ યવન વયને સંપૂર્ણ ખીલવવા માટે આ માસિક હવે નવા નવા સાધનો મેળવવાની ઉત્સુકતા ધરાવે છે. સાંપ્રતકાલે સંક્રાંતિ યુગ ચાલે છે, નવેસર સમાજ રચનાના વિચારનું મંથન થઈ રહ્યું છે. વિવિધ પ્રકારની એજનાઓ ચર્ચાય છે, સેવામય પ્રવૃત્તિના વિચારમાં ઉન્નત જીવન પરોવાયેલા થતાં જાય છે. પ્રજા જીવન નવીન વિચાર અને ભાવનાથી તરવરી રહ્યું છે, પ્રજાના જીવન સૂત્રો ઉપર વિવિધ વિચારોના ભાષ્ય રચાય છે, અને પ્રજા વિષમ દુ:ખ અને વિવિધ વિપત્તિઓ પોતાના બ્રીટીશ મહારાજયના અંતિમ વિજય માટે સુખેથી સહન કરી રહેલ છે.
આવા બારીક સમયમાં પણ આ માસિક પિતાના નવવનના સોળમા વર્ષમાં પ્રવેશ કરી જૈન સમાજનું ભાવિસ્વરૂપ ઉજજવળ કરવા ઈચ્છા રાખે છે. ગત વર્ષ પશ્ચિ મના મહાન વિગ્રહને લઈને મેંઘવારીના કઠોર પ્રહારને આપતું પ્રસાર થયું છે, તથાપિ પ્રતાપી ન્યાયી બ્રીટીશ રાજ્યના શીતળ છાયા નીચે શાંતિનો અનુભવ કરતું અને ગુણજ્ઞ ગ્રાહકોના આશ્રય બળથી પણ મુદ્રાલયના સાધનોની મુશ્કેલીમાંથી પ્રસાર થતું આ આત્માનંદ પ્રકાશ પોતાના વેગને અટકાવી શકાયું નથી અને બાહ્યા અને આંતરસ્વરૂપ અબાધિત રાખી શકયું છે એ શ્રી ગુરૂરાજના પવિત્ર નામને જ પ્રભાવ છે. આ ઉમદી ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા માટે એ માસિક ગુરૂ અને ધર્મ એ ઉભય તોના આશ્રયને પ્રધાન માને છે. ગુરૂતત્વના આશ્રય બળથી મનુષ્ય જીવનને સર્વોત્તમ ઉદ્દેશ સમજાય છે. “પુરૂષાર્થનું તત્વ શું છે? હદયની ઉચ્ચ ભાવના સાથે એકાગ્રતા કેવી રીતે થાય ? ઉચ્ચ જ્ઞાનનું દર્શન, પ્રબંધન, શ્રવણ અને મનન સાથે તદ્રુપતા કેમ બને? પોતાના સ્વરૂપનું પ્રતિબિંબ પિતાનાજ હદય દર્પણમાં શી રીતે પડે? સંસારના વિષમ માર્ગો તરફ તુચ્છતા શી રીતે ઉપજે ? આખા વિશ્વથી અભેદત્વ શી રીતે અનુભવાય? સર્વ તરફ મૈત્રી તથા પ્રેમના તત્વ સાથે કે પ્રકારે તન્મય થવાય ? અને આત્માના આનંદ ઉદધિના કલ્લોલમય હદયમાં રમી રહેલા પ્રકાશને પરમાત્માના મહા પ્રકાશની સમીપ શી રીતે લઈ જવાય?”

Page #27

અભિનવ વર્ષના ઉદ્ગારે, આ બધા પ્રશ્નોનું નિરાકરણ ગુરૂતત્વના પ્રભાવથીજ થઈ શકે છે, તેથી એવા મહાન ગુરૂતત્વના નામ સ્વરૂપને ધારણ કરી આત્માનંદ પ્રકાશ પિતાના નવ ૌવનના વિલાસ ભોગવવાની સંપૂર્ણ આશાઓ સફળ થવાની આકાંક્ષા રાખે છે.
સાધુ, સાની, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ ચાર સ્થાને આધારે ટકી રહેલ સંઘ રૂપી પ્રાસાદની શીતળ અને સુધામય છાયામાં વર્તતો સર્વ જૈન સમાજ નિત્ય નવી ચેતના, નવી શાંતિ અને નવી શકિત સંપાદન કરે, હાલ ભારત વર્ષ ઉપર વતા શ્રી વીરશાસનના મહાન ધર્મરાજયની આજ્ઞાઓને માન આપી પિતાની ચિત્તભૂમિ ઉપર આગમ રૂપ ઉદધિમાંથી પ્રગટ થયેલા ધર્મ તથા સંસારના સાહિ
ત્ય રત્નના મધુરબીજ વાવી તે ભૂમિને અતિ રસવતી અને ફળદ્રુપ બનાવે અને ઉચ ભાવનાના સિંહાસન ઉપર રહી જૈન ધર્મની સાધના અને આરાધના કરી પોતાના સંક૯પને સિદ્ધ કરે, તે આ આત્માનંદ પ્રકાશની અંતરંગ ઇચ્છા છે. અને તે ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા માટે તે પોતાનું સમગ્ર સામર્થ્ય દર્શાવવાને ઉસુક થઈ રહ્યું છે. આ માસિક જેનધર્મ અને જેને સંસારની પુરાણું અને પ્રાચીન પદ્ધતિને સંપૂર્ણ માન આપે છે, છતાં પણ તે દેશ તથા કાળને અંગે થયેલા પરિવર્તને તરફ દષ્ટિ રાખી નવીન સુધારણાને ઉજવલ અને ગ્ય માર્ગ ગ્રહણ કરાવવાને ઇંતેજાર છે. તેથી તે જૈન સમાજને તે માર્ગ તરફ દોરવાને સદા પર રહે છેતે કારણને લઈને આ માસિક એવા ઉપદેશ આપે છે કે જેથી જેન સમાજ પોતાના ધર્મમાં અભિમાની બને, પણ ધમધ ન બને, સામાજિક મહત્વના પ્રશ્નને ચ, પણ કલહના મલિન માગમાં ઉતરે નહીં, સમાજના જીવનને પ્રગતિ મળે તેવાં કાર્યો કરે, પણ મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરે; ઉચ્ચ કેળવણીના સાધનો ઉભા કરે, પણ ધર્મને ભૂલી ન જાય; ગુરૂ વર્ગનું ગૌરવ વધારે પણ તેમને વિનય પૂર્વક યોગ્ય સૂચના આપવાની હીંમત રાખે, શ્રીમંત શેઠીઆઓને સન્માન આપી આગળ કરે, પણ તેમની સત્તાને દુરૂપયેગ ન થાય એ ધ્યાનમાં રાખે, સ્ત્રી કેળવણીની વૃદ્ધિ કરવા મથન કરે, પણ તે કેળવણુને નિદોષ બનાવે, ટુંકામાં તે સમાજને નવીન સુધારા વધારા કરવાનું મહત્વ કાર્ય આ કાળે આવશ્યક છે પણ તેની અંદર અનેક પ્રકારની સાવધાની રાખવાની છે, એ વાત લક્ષમાં રાખી આ માસિક પિતાના અંતરંગ સ્વરૂપની પ્રતિષ્ઠા વધારવા સદા જાગૃત રહે છે અને તે જાગૃતિ રાખવામાં તેને અસાધારણું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થાય, એવા હેતુથી તે આ નવીન વર્ષે પરમ આનંદ સ્વરૂપ પરમ આત્માના આરામ રૂપ અને ચિદાનંદમય શ્રી વીતરાગ પ્રભુને ત્રિકરણ શુદ્ધિથી વંદન કરે છે.
સમાજના પ્રશ્નોના વિચાર, અભ્યાસ અને નિર્ણય કરવા માટે વેગવતી પ્રવૃત્તિ હાલ જેમ ચાલી રહી છે તેમ આપણું જૈન સમાજના સંબંધે પણ કેટલાએક

Page #28

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ વ્યાપારના પ્રસંગે વિચિત્ર રૂપે દેખાયા છે, કેટલાએક મીલપતિઓ અને કાપડીઆ જેને શ્રીમંતાઇની છાયામાં આવી શક્યા છે, પણ તે સાથે કેટલાએકને હીનદશાને પણ અનુભવ થયે છે. તંગી અને મોંઘવારીને પ્રહાર વિકટ હોવાથી મધ્યમ - કરીયાત અને ગરીબ જેવગની દશા તે તેવી તેવી રહી છે. જેના ધર્મ અને સંસારસુધારાના કાર્યોને માટે ગત વર્ષ વિશેષ વધી શકયું નથી, તથાપિ કેટલેક સ્થળે ઉત્સાહને ઝાંખા દેખાવવાળી પરિષદ અને અધિવેશનમાં સામાજીક પ્રવૃત્તિના થોડાં ઘણાં પણ કાર્યો થયાં છે. નવીન સંસ્કૃતિના તાત્વિક રિદ્ધાંતો ધ્યાનપર લેવાને કેટલાએક મુનિમહારાજાઓએ સારી પ્રવૃત્તિ કરીને જે સમાજનું શ્રેય સાધ્યું છે, એમ જૈન સમાજને કબુલ કરવું પડશે.
ગત વર્ષે આ માસિકે એકંદર પ૩ વિષયોના લેખરત્નની સુંદર રત્નમાળા ગુંથી પોતાના ગુણજ્ઞ ગ્રાહકોના આસ્તિક હૃદય ઉપર આરોપણ કરી છે. પ્રથમ પૂ વના ક્રમાનુસાર પ્રભુસ્તુતિ અને ગુરૂસ્તુતિની માંગલ્ય ક્રિયા કરી અને આ માસિકના ૌરવને સમજનારા ગ્રાહકોને આશીર્વાદથી અભિનંદન આપી તે મને હર રનમાળાનું રમણીય ગ્રથન કરવામાં આવ્યું છે. વિવિધ જ્ઞાનના જડતરથી એ રત્નમાળાને નવરંગિત અને આકર્ષક બનાવનારા વિદ્વાન લેખકોને આ માસિક આભારપૂર્વક અભિનંદન આપે છે. આ રમણીય રત્નમાળામાં આ માસિકના સદા શુભેચ્છક અને પિષક જુના લેખકોએ પોતાના નવીન લેખરૂપી રત્નોની ચેજના કરી તે રત્નમાળાને જે અતિ રમણીય બનાવી છે તેને માટે આ માસિક તેઓને અંત:કરણથી વિશેષ આભાર માને છે.
જેન ઈતિહાસ અને પ્રાચિન શોધળને માટે મહાન પ્રયત્ન કરી જૈન સાહિત્ય ઉપર પ્રકાશ પાડનારા, જેના ઐતિહાસિક અનેક ગ્રંથો લખી જેન અને જેનેત૨ પ્રજામાં શેકબુદ્ધિ અને લેખની માટે સુપ્રસિદ્ધ થયેલા તેમજ જેમના લેખે ગુજરાતી અને હિંદી બંને ભાષામાં વિદ્વતાપૂર્ણ છે, તેવા પ્રભાવશાળી મહાત્મા મુનિરાજ શ્રી જિનવિજયજી મહારાજે જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્યના અમૂલ્ય રત્ન તે રત્નમાળામાં પડ્યાં છે, તે રત્નમાળાની અંદર “જેન શાળાના શિક્ષક કેવા હેવા જોઈએ?”“પ્રશ્નોત્તર રત્નમાળા.” “શાસ્ત્રાધ, “દયાધર્મ માટે આસપુરૂષને ઉપદેશ, “વિતરાગ પ્રણીત પવિત્ર ધર્મમાર્ગ,” “આદિનાથ સ્તવન રહસ્ય,” અને “વિનયના વિવિધ પ્રકાર,’ એ સાધક વિષયેના પ્રકાશમાન રત્નની ઘટના મુનિરાજ શ્રી કરાવજયજી મહારાજે કે જેઓના લેખે ઉડી લાગણી બતાવનાર, સરલ સાદી ભાષામાં હોઈને તેવું ઘણું વાંચન જેઓએ જેને પ્રજાને પુરૂં પાડયું છે તે જ મહાત્માએ ઉત્સાહપૂર્વક કરી છે. વર્તમાનકાળે જૈનવર્ગમાં એક સારા લેખક તરીકે

Page #29

૧૮
અભિનવ વર્ષના ઉદ્દગાર. બાહેર આવેલા શ્રીયુત અધ્યાયી કે જેઓ અંગ્રેજી તત્વજ્ઞાનના ઉંડા અભ્યાસી છે અને જેના લેખે ગંભીર અને વિદ્વતાપૂર્ણ હોઈ ઉચ્ચ શૈલી અને ગંભીર રહસ્યપૂર્ણ છે. તેઓએ “આસક્તિ રહિત ધર્મ” અને “અનિત્યત્વ” એ બે લેખરૂપી મુક્તાફળોને તે રત્નમાળામાં પરાવ્યાં છે. મુનિશ્રી ક્ષમાનંદે “સંવત્સરી ક્ષમાપના” રૂપ એક ચળકતે હરે તે રત્નમાળામાં જ છે. શ્રીયુત જિજ્ઞાસુ ઉમેદવારે “વીર પ્રબોધક” નું એક રસિક પથરત્ન પરેવી તે રત્નમાળાને દીપાવી છે. અને તેજ લેખકે આ માસિકની ભાવ પ્રતિમારૂપ “શ્રી આત્મારામજી મહારાજની જયંતી’ નું એક કાવ્યરત્ન અપી તે રત્નમાળાને અધિક દેદીપ્યમાન કરે છે. વડોદરા નિવાસી વકીલ નંદલાલ લલુભાઈ કે જેઓ એક વિચારક, ઠરેલ બુદ્ધિના અને અંત:કરણની લાગણપૂર્વક સરલ ભાષામાં પોતાના વિચારે જણાવનારા એક લેખક છે. તેમણે “પનરમા વર્ષમાં પ્રવેશ એવા એક લેખરૂપ મણિથી તે રત્નમાળાને વધારી છે. જૈન સમાજની ઉચ્ચ સ્થિતિ જેવાને સદા ઉત્સુક શ્રીયુત નરોતમ બી. શાહે “કેળવણુની ઉન્નતિ અર્થે જેન એસેસીએશનને લખેલ પત્ર” અને “જેન કામ” એ બે લેખરૂપ બિરાજમણિના પ્રકાશથી તે રત્નમાળાને ઝગમગતી બનાવી છે. ડભાઈ નિવાસી નગીનદાસ એમ. શાહે “આદિનાથ અને અજિતનાથ પ્રભુની સ્તુતિરૂપ બે પવરત્નની યોજનાથી તે રત્નમાળાના રંગ ઉપર સારો રસ ચડાવે છે. અમદાવાદ નિવાસી શા. સાંકળચંદ પીતાંબરદાસે “ભવબાજી” અને “મનુષ્યનું કર્તવ્ય” એ બે વિરક્ત ભાવનાવાળા પઘરને અડીને તે રત્નમાળાના મૂલ્યમાં વધારો કર્યો છે. ચુડા નિવાસી કપાશી જગજીવન માવજીએ “ભાગ્ય અને કર્મ” તથા “જેનોની વર્તમાન સ્થિતિ અને કર્તવ્ય” એ બે ઉપગી લેખરને ઉમેરી તે રત્નમાળાની રમણીકતામાં વધારો કર્યો છે. “જેમાં પોતાની ઉન્નતિ અથે શું કરવાની જરૂર છે?” “એક પ્રાચીન જૈન મુનિનું ચારિત્રજીવન” અને “શ્રી શત્રુંજય તીર્થને પરિચય” એ ત્રણ લેખ આ સભાના સેક્રેટરીના છે કે જેને માટે કાંઈ પણ લખવું તે પોતાની આત્મ*લાઘા જેવું હોઈ અસ્થાને છે. એ ત્રણ લેખરૂપી રત્નથી તે રત્નમાળાને સારી ઉજ્વળતા અપી છે. શ્રીમાન વિદ્વદ્રય પંન્યાસજી શ્રીમદ્ દાનવિજયજી મહારાજે “ગાયકવાડ સરકાર સમક્ષ આપેલા ભાષણે” એ સુબોધક લેખરૂપી કંઠમણિ છે તે રતનમાળાના મધ્યભાગનો એક પ્રકાશમાન ચંદ્રક બનાગ્યા છે. શ્રીયુત ફત્તેચંદ ઝવેરચંદે “પરમાત્માને શરણે,” “મનુષ્ય જીવનનું રહસ્ય પ્રાપ્ત કરવા પ્રભુ પ્રાર્થના,’ ‘સભ્યદર્શન પદ સ્તુતિ,' “મનુષ્ય જીવનને દષ્ટી કેણુ” વિવેકબુદ્ધિનો વિનિપાત” અને “મર્યજીવનનું અમૃત” એ ગહ-પદ્યરૂપ લેખાનેથી તે રનમાળાના સંદર્યને રસરિત બનાવ્યું છે. સદ્દવર્તનને અને બુદ્ધિના ખરા

Page #30

૨૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
વૈભવને દર્શાવવા સતત ઉત્સાહ ધરાવનાર, આ સભા પ્રત્યે અત્યંત લાગણી ધરાવનાર વિદ્વાન બંધુ શાહ વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ બી. એ. એ “વાંચન દ્વારા શિક્ષણ,” “કપ્રિય થવાની કળા,” “પ્રભુ સ્તુતિ,” “આતમસુધારણુ” અને “નિદ્રા દરમ્યાન ચારિત્ર બંધારણ” એ આકર્ષક વિષયરૂપી માણિકોને ઉજવળ ઉપહાર કરી તે રત્નમાળાનું ખરું લાલિત્ય વધાર્યું છે. જામનગર નિવાસી તંત્રી ‘ડહાપણુ તરફથી “જગ્યાથી ન જમ્યા ભલા કોણ એવા એક પઘર નથી તે રત્નમાળાને રસવતી કરી છે. શ્રીયુત કુબેરદાસ અંબાશંકર ત્રિવેદી અજેન છતાં જૈન ધર્મ ઉપર પ્રેમ ધરાવનાર કેળવાયેલ બંધુએ ઉપદેશપદ,” “સબંધ” અને “મનુષ્યદેહનું કર્તવ્ય” એ હદયના ગીતથી તે રત્નમાળાનું ગૌરવ ગજાવ્યું છે. તે સિવાય “સુક્તમુક્તાવળી” અને બીજા પ્રકીર્ણ ધાર્મિક પ્રસંગો તેમજ ઉપગી ચર્ચાપત્રના લેખરૂપી ઓપ ચડાવી તે રત્નમાળાના તેજને વિશેષ જાજ્વલ્યમાન બનાવવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણે આ માસિક તરફ અનુપમ પ્રેમની ભાવના રાખનારા ગત વર્ષના અને વર્તમાન વર્ષના વિદ્વાન લેખકોએ આ રત્નમાળાને અતિ મનોહર અને આકર્ષક બનાવી છે, તેથી આનંદિત બનેલું આ માસિક તે સર્વ મહાશયને ઉત્સાહથી અને ભિનંદન આપી અને આભાર માની પુન: તેમને આ નવીન વર્ષનું આમંત્રણ આપે છે.
છેવટે આ નવીન વર્ષના પ્રવેશમાં આ માસિક ઉચ્ચ સ્વરે પોતાની અભિલાષા પ્રગટ કરે છે કે, જેન સમાજ સંપના દિવ્ય બળથી એકતાની શૃંખલામાં જોડાઈને ઉંચા પ્રકારનું ખરું જેને જીવન પ્રાપ્ત કરી, માનવ જન્મના ચિરસ્થાયી હૃદય આવેગને ધારણ કરી અને ત્રિકરણ શુદ્ધિ રાખી પિતાની પ્રાચીન, અર્વાચીન અને આધુનિક સ્થિતિના સ્વરૂપ કે જે નિપુણ વિદ્વાનોની લેખનીના પ્રભાવથી પ્રદર્શિત થયા હોય, તેમને વાંચી, મનન કરી તે પ્રમાણે વર્તવા અને વર્તાવવા સદા તત્પર રહે, અને જેના પ્રાચીન મહાત્માઓના હૃદયકમળમાંથી ઉદ્દભવેલા ધર્મ, તત્વ અને આચાર-વિચારની ઉર્મિઓનું અવગાહન કરી તેમાંથી નવું જીવન અને નવી ચેતના પ્રાપ્ત કરે. વળી તે સમાજના નવયુવકે આ જમાનાની ઉન્નતિ સાધવા ભારતક્ષેત્રની પવિત્ર ભૂમિમાં અને ઉદયની ઇતર ભૂમિમાં વિહાર કરે, ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષએ ચાર પુરૂષાર્થની સંખ્યા પ્રમાણે નિયમિત થયેલા ચતુર્વિધ સંઘના ચારે અંગે પોતપોતાના કર્તવ્યને અનુસરી પિતાના ચિંતામણિ સમાન મનુષ્ય જીવનને આદર્શરૂપ બનાવવા માટે મન, વચન અને કાયાની શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરવા સદા તત્પર બને.
આ ઉચ્ચ અભિલાષા સિદ્ધ થવા માટે આ માસિક નીચેના સંસ્કૃત પદ્યથી - ભગવાન શ્રીવીતરાગ પ્રભુની પ્રાર્થના કરી જેમાં સમાજ ઉપર આ નવીન વર્ષે પિતાના આત્માનંદને દિવ્ય પ્રકાશ પાડવા પ્રવૃત્તિ કરે છે.

Page #31

મહત્વાકાંક્ષા.
नामये तव पदाब्जयोः शिरो, वीतराग विलसत्कृपाभर । कामये हि तव भक्तिमुत्तमां, कर्म कष्टतति नाशकारिणीम् ||१||
૨૧
જેમના હૃદયમાં દયા સદા વિલાસ કરી રહી છે, એવા હે શ્રી વીતરાગ પ્રભુ, તમારા મને ચરણકમળમાં હું મારૂં મસ્તક નમાવુ છું. અને કર્મોના કષ્ટની પક્તિના નાશ કરનારી તમારી ઉત્તમ ભક્તિને સદા ચાહું છું. ૧
મહત્વાકાંક્ષા.
( લે. વિઠ્ઠલદ્વાર મુળચક્ર શાહુ, શ્રી. એ. )
"Whoever is satisfied with what he does has reached his culminating point. He will progress no more.
,,
( પાતે જે કંઇ કરે છે તેનાથી જે કોઇ મનુષ્ય સંતુષ્ટ થઇ બેસી રહે છે તે તેના અંતસ્થાને પહોંચી ગયા છે. તે વધારે આગળ પ્રગતિ કરી શકશે નહિ. )
જગમાં અસંખ્ય લેાકેા કેઇ પણ પ્રકારના ચાક્કસ આશય વગર જીવન વ્યતીત કરે છે તે જોઇને અજાયણી થાય તેમ છે. આપણી આસપાસ અનેક સી પુરૂષોને જીવન સમુદ્ર ઉપર નિહું તુક આમતેમ ઘસડાતા આપણે જોઈએ છીએ, જો તમે તેઓમાંના કોઇને પુછશે કે તે શુ કરવા ઇચ્છે છે, તેની શી ઇચ્છાઓ છે. તે તેના જવાબમાં એજ મળવાનું કે તેનું ખરાખર સ`પૂર્ણ જ્ઞાન નથો. તે માત્ર પ્રસ ંગની જ રાહ જોયા કરતા ડાય છે. જે મનુષ્ય કાઇ પણ કાર્યક્રમ વગર પેાતાનુ જીવન પસાર કરે છે તે તેના લક્ષ્યસ્થાને પહોંચવા શક્તિઞાન અને એ આશા નિરક છે. સ્પષ્ટત: નિશ્ચિત કરેલા ઉદ્દેશની જીવન પર સગળ સત્તા ચાલે છે. તેનાથી આપણા પ્રયત્નાનુ એકીકરણ થાય છે અને આપણે આપણું કાર્ય કી દિશામાં લેવુ તેની સુઝ પડે છે; જેથી કરીને આપણે કરેલ પ્રયત્ન મુલ્યવાન લેખી શકાય છે.
જે માણસેા કંઇ પણ ઉજ્જવલ કાર્ય કરવાને સમર્થ બન્યા છે તે કઢિ પણ પેાતાની સુસ્ત ચિત્તવૃત્તિ પ્રમાણે વર્તા હાતા નથી. જે વસ્તુએ તેવી મહત્વાકાંક્ષાએની સિદ્ધિમાં અંતરાયકારક અને છે તેની સામે બાથ ભીડવા જેએ સામર્થ્યવાન અને છે, તે માસાજ પ્રશ્નાશમાં આવી શકે છે. જે કાર્ય પોતાને માટે ઈષ્ટ અને ઉત્તમ હાય, નહિ કે આન ંદપ્રદ અથવા વધારે સુગમ, તે કાર્ય કરવાની પોતાની જાતને જરૂર પાડે છે તે માણુસની જ કિંમત અને કદર
થાય છે.

Page #32

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
પ્રત્યેક મનુષ્ય પોતાના ગુરૂ-(સ્વયંશિક્ષક) થવું જોઈએ. યોગ્ય પ્રસંગ મળે નહિ ત્યાંસુધી આલસ્યમાં બેસી રહેવું જોઈએ નહિ. પ્રભાતમાં પથારીમાંથી ઉઠવાની વૃત્તિ થાય નહિ ત્યાં સુધી સુઈ રહેવું એ જેવું ભૂલભરેલું છે, તેવું જ આપણે જ્યારે ખુશમિજાજમાં હોઈએ ત્યારે કાર્ય હાથ ધરવું એ ભૂલ ભરેલું છે. પિતાની પ્રકૃતિને અને રૂચિને સંયમમાં રાખતાં અને મનની ગમે તે સ્થિતિમાં પિતાની જાતને કાર્ય કરવાની જરૂર પાડતાં દરેક માણસે શીખવાની ખાસ જરૂર છે. ઉચ્ચાશય વગરના ઘણાખરા લેકે જેઓ પોતાના કાર્યમાં સફળતા મેળવી શકતા નથી તેઓ એટલા બધા આળસુ હોય છે કે તેઓ વિજય પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આવશ્યક પ્રયત્ન કરવાને તેઓ નારાજ હોય છે, અને તેઓ સમજે છે કે તેઓએ શા માટે વિના કારણ યત્ન કરવા જોઈએ અથવા પરિશ્રમ સેવવો જોઈએ. એશઆરામમાં આ અમૂલ્ય જીવન વ્યતીત કરવામાં જ તેઓ મહત્વ સમજે છે. શારીરિક આલસ્ય, માનસિક ઉપેક્ષા, પ્રસંગેને જવા દેવાની ચિત્તવૃત્તિ-આ સર્વે કારણેને લઈને માણસે પોતાના કાર્યમાં નિષ્ફળતા પ્રાપ્ત કરે છે. મહત્વાકાંક્ષાને ક્રમશઃ સંકોચ થવા લાગે એ પોતાના કાર્યમાં અપકર્ષ થાય છે તેનું પ્રથમ ચિહ્ન છે. ખાસ કરીને જ્યારે આપણે એવા વાતાવરણમાં હાઈએ કે જેમાં અંદગીની સંભવિત વસ્તુઓથી માણસે દેરાય છે ત્યારે મહત્વાકાંક્ષા શિવાય અન્ય કોઈ ગુણ નથી કે જેના પર સંભાળપૂર્વક તપાસ રાખવાની અને જેને નિરંતર મજબૂત બનાવવાની જરૂર છે. જેઓ પિતાને અપકર્ષ થતો અટકાવવાની ઈચ્છા રાખે છે તેઓને માટે પોતાની મહત્વાકાંક્ષાની નિરંતર તપાસ રાખવાની અને તેને જાગ્રત રાખવાની અત્યંત અગત્ય છે. પ્રત્યેક બાબતને આધાર મહત્વાકાંક્ષા પર છે. જે ક્ષણે તે નિર્બળ બને છે તે જ ક્ષણે જીવનના સર્વ ધરણે છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે. મહત્વાકાંક્ષા દીપકને નિરંતર પરિષ્કૃત અને દેદિપ્યમાન રાખવાની પુરેપુરી જરૂર છે. મહાત્વાકાંક્ષાને દાબી દેનાર સત્તાઓની સાથે વિકાસ કરવાની ટેવ ભયંકર છે.
કોઈ માણસે નિદ્રાવહ ઔષધ વિશેષ પ્રમાણમાં લીધું હોય ત્યારે ડોકટર તરતજ સમજી શકે છે કે નિદ્રા નાશકારક નિવડશે. જેથી દરદીને જાગ્રત રાખવાને યત્ન કરવામાં આવે છે અને ઉપાય લેવામાં આવે છે. કેટલીક વખત સ્થિતિ વધારે ગંભીર હોય તે મૃત્યુને નિરોધ કરવાને વધારે સખત ઉપચાર અજમાવવા પડે છે. આ નિયમ મહત્વાકાંક્ષાને લાગુ પડે છે. જે મહત્વાકાંક્ષા એક વખત નિદ્રિત થઈ જાય છે-દબાઈ જાય છે, તે તેને પુનઃ સચેતન કરવાનું કાર્ય લગભગ અશક્ય થઈ પડે છે. ઉત્તમ ગુણેથી વિભૂષિત અનેક માણસે આપણી દષ્ટિએ સર્વત્ર પડે છે. આવી ઉચ્ચ કક્ષાના માણસે સુપ્રસંગેને કેમ લાભ લેતા નથી, તેઓ નિષ્ક્રિય

Page #33

મહત્વાકાંક્ષા.
૨૩
શા કારણથી રહે છે. આદિ પ્રશ્નનાના વિચાર કરતાં આશ્ચય થાય છે. આનુ કારણુ એ છે કે તેઓને કેાઈ પ્રકારની ઉચ્ચાભિલાષા હોતી નથી, પ્રધાન આશયે હાતા નથી.
ઘડીયાળમાં સર્વ ચક્રા પૂર્ણ હાય અને મૂલ્યવાન રત્ના હાય; પરંતુ જે તેમાં મુખ્ય કમાન ન હોય તે તે ઘડીયાળ નકામી છે, તે પ્રમાણે મનુષ્યે ઉચ્ચ કેળવણીને સ્વાદ લીધે। હાય, શરીરે સંપૂર્ણ તઃ રાગરહિત હોય; પરંતુ જે તેના ઉચ્ચાભિલાષા ન હાય તેા તેના અન્ય ગુણા ગમે તેટલે દરજ્જે શ્રેષ્ઠ હોય તે પણ તે સર્વ નિરૂપયેગી છે. પુખ્ત વયે પહોંચેલા અને મહાન શકિત ધરાવનારા અનેક મનુષ્ય જોવામાં આવે છે કે જેઓએ અદ્યાપિપર્યંત પાતાનુ જીવન-કાર્ય પસંદ કર્યું હતુ' નથી. તેઓ એમજ કહે છે કે અમે શું કાર્ય ને માટે લાયક છીએ તે જાણતા નથી. મનુષ્યેામાં મહત્વાકાંક્ષાના ખીજનું વ્હેલ રોપણ થાય છે. આપણે તેની દરકાર કરતા નથી, તેને આપણા તરફથી ઉત્તેજન અને પાષણ મળતુ નથી, તે તેના ક્રમે ક્રમે લય થઈ જાય છે અને તે આપણને પીડા કરવાનું તજી દે છે; કેમકે અન્ય કોઇ ગુણુના અથવા વસ્તુના ઉપયેગ કરવામાં ન આવે તે જેવી રીતે તે દબાઇ જાય છે તેવીજ રીતે મહત્વાકાંક્ષાના સમધમાં પણ અને છે. જે વસ્તુઓને આપણે હમેશાં ઉપયાગ કરીએ છીએ તેજ વસ્તુ આપણા પાસે રહી શકે છે. કાઈ પણ શક્તિ, સ્નાયુ, વા મગજશક્તિના ઉપયાગ કરવાનું આપણે અંધ કરીએ છીએ કે તરતજ તે શક્તિને હ્રાસ થાય છે અને ધીમે ધીમે તે શકિતના આપણામાંથી સદંતર વિલય થાય છે.
,,
“ ઉચ્ચગામી અનેા ” એ કુદરતના આદ્ય આહ્વાન પ્રતિ જો તમે દુર્લક્ષ રહેા છે, જો તમે તમારી મહત્વાકાંક્ષાને ઉત્તેજન-પાષણ આપતા નથી અને ઉપયાગથી દિવસાનુદિવસ મજબૂત બનાવતા નથી તે તે મૃતદશાને પામે છે. જેમ કોઇ ઇચ્છા અને વૃત્તિને દાખી રાખવાથી તેના નાશ થઇ જાય છે તેમ મહત્વાકાંક્ષાને દાખી દેવાથી તે નષ્ટ થઇ જાય છે એ વાતમાં કશે। સફ્રેંડ નથી. જે લેાકેામાં મહુવાકાંક્ષા મૃતાવસ્થામાં પડેલ છે એવાજ લેાકેા આપણી આસપાસ દૃષ્ટિએ પડે છે. તેઓ માનુષી દેખાવ માત્ર ધારણ કરે છે; પરંતુ જે અગ્નિ તેમાં પ્રજવલિત થયા હતા તે શાંત થઇ ગયેા છે. તેએ પૃથ્વીપર સાંચરે છે પરંતુ તેની ઉપયેાગિતા રહી નથી તેઓ પેાતાની જાતને અથવા જગને કશા ઉપયેાગના નથી. જેની મહત્વાકાંક્ષા મૃત્યુગત થયેલી છે તે માણુસની સ્થિતિ દયા જનક છે જેનામાં મહત્વાકાંક્ષાના અગ્નિ કાષ્ટના અભાવે શાંત થઇ ગયા હૈાય છે, જેણે ઉચ્ચગામી બનવાના આંતરિક નિમંત્રણ પર સક્ષ આખ્યુ નથી તે માણસના જેવી શાચનીય

Page #34

૨૪
શ્રી મામાનઢ પ્રકાશ.
અને દયા જનક સ્થિતિ ભાગ્યેજ કાઇની હશે યાં સુધી મહત્વાકાંક્ષા જીવંત હાય છે ત્યાં સુધી ગમે તેવા અધમ અને દુષ્ટ માણસના માટે આશા બાંધી શકાય છે. પરંતુ તેના નાશ થાય છે ત્યારે મહાન જીવનાતેજક જીવન પ્રાત્સાહક શકિતના વિલય થયા ગણાય છે. પેાતાની મહત્વાકાંક્ષાના નાશ થતા અટકાવવાનું કાર્ય અને પેાતાની મહેચ્છાઓને સદા તાજી અને તીક્ષ્ણ રાખવાનું કાર્ય પ્રત્યેક મનુષ્યને માટે સુશીખતી ભરેલુ છે. જો પાતે મહેચ્છાઓને સદા જાગ્રત રાખે તે પેાતાના આદર્શોને કા માં મુકવાની અને મહત્વાકાંક્ષાઓને પહોંચી વળવાની અાનિશ ઇચ્છા રાખ્યા કરે તે તે કલ્પના સૃષ્ટિના સર્વ પ્રશ્નધાના સત્યકાર અનુભવશે એમ માનવામાં ઘણા લેાકેા પોતાની જાતને ઠગે છે. મહત્વાકાંક્ષાઓને સચેતન અને જાગૃત રાખવા:માટે ભિન્નભિન્ન સામગ્રી અને સાધનાની અપેક્ષા છે. મહત્વાકાંક્ષા ઉપ ચેાગી અને તેટલા માટે તેને મહાન મનેાખળ, અડગનિશ્ચય, શારિરિક શકિત, સહુન શીલતા આદિ વિશિષ્ટ ગુણાથી ટકાવી રાખવાની સંપૂર્ણ આવશ્યકતા છે તેના વગર મહુવાકાંક્ષા કંઈ પણ શુભ પરિણામ આપવા અશકય છે.
અમુક કાર્ય કરવાની તમને પ્રબળ ઇચ્છા છે તે વાતથીજ સિદ્ધ થાય છે કે તે કાર્ય તમે કરી શકશેા, અને તે તમારે વિના વિલએ કરવુ જોઇએ. કેટલાંક લેકા એમ ધારતા જણાય છે કે જીવનમાં અમુક કાર્ય કરવાની મહેચ્છા થાય તે ચિરકાલ નલી શકે તેવા ગુણ છે પરંતુ આ વિચાર ભૂલભરેલા છે તેતેમ નથી. યાહુદી લેાકાને જે સ્વાદિષ્ટ ખારાક રણની અંદર વૃક્ષેાના મૂળમાંથી મળતા તેના જેવું તે છે. ઉકત ખારાકતેઓને ત્વરાથી ખાવા પડતા હતા જયારે તેની શ્રદ્ધા નમળી પડી ત્યારે તેઓ તે ખારાકના સંગ્રહ કરવાનો યત્ન કરવા લાગ્યા. પરંતુ તેઓને તરતજ જણાયુ કે બીજા દિવસ સુધી તે ખેારાક તેઓની પાસે રહી શકશે નિહ. જે સમયે આપણા નિશ્ચય સ ંપૂર્ણત: દૃઢ થયો હાય તેજ સમય કાર્ય કરવા માટે યેાગ્ય છે; કેમકે વિલંબ કરવાથી પ્રત્યેક ક્ષણે નિશ્ચય નબળા પડતા જાય છે. જ્યારે જ્યારે મહત્વાકાંક્ષા તાજી, પ્રખલ, અને ઉત્સાહયુક્ત હોય છે ત્યારે ક ઇર્ષણ કાર્ય કરવું અતિશય સુગમ પડે છે, પરંતુ આપણે તે થોડો સમય મુલ્તવી રાખ્યા પછી તે કરવાને આવશ્યક યત્ન કરવાને અથવા આવશ્યક ભેગ આપવાને ચિત્તવૃતિ નખળી પડી જાય છે; કેમકે પ્રારંભમાં જે દઢતા હતી તેમાં અમુક અંશે ન્યૂતતા આવે છે. તમારી મહત્વાકાંક્ષાને શાંત થવા ન દે. “ અધ સતાષવૃત્તિમાં હું મારૂ જીવન પસાર નહિ કરૂ ” એવા નિશ્ચયાત્મક વિચાર કરે. આવા નિશ્ચયપૂર્વક યેાગ્ય અંતસ્થાન તરફ પ્રયાણ કરો. જેએમાં મહત્વાકાંક્ષા નથી, જે અસ ંતુષ્ટ છે, જેમાં પ્રગતિ કરવાને ઉત્સાહ અને આગ્રહ નથી તેવા લેાકાને સાહાચ્ય કરવાને યત્ન કરવા તે અત્યંત નિરાશાજનક છે.

Page #35

મહત્વાકાંક્ષા.
જે યુવકે અવ્યવસ્થિત રીતે જીવન વહન કરવામાં સંતોષ માને છે, જે પતામાં જે કંઈ છે તેનાથી અર્ધ સંતુષ્ટ છે, જેઓએ પિતાની શક્તિના અપઅંશને ઉપયોગ કર્યો છે, જેઓની શક્તિઓને સર્વથા દુરૂપયોગ થાય છે—નકામી જાય છે, તેવા યુવકો કંઈપણ ઉપયુક્ત કાર્ય કરવાને સમર્થ થઈ શકતા નથી. જેમાં મહત્વાકાંક્ષા, શક્તિ, ઉત્સાહ આદિની ખામી છે, અત્ય૫ પ્રતિરોધ કરવો પડે એવા માર્ગે ચાલવા જેઓ ખુશી હોય છે અને જેઓ ઓછામાં ઓછો પરિશ્રમ લે છે, તેવા યુવકે તરફથી કંઈ પણ ઉપયોગી કાર્યની આશા રાખવી નિરર્થક છે. તેમાં જીવનના પાયારૂપ કશું હોતું નથી કે જેના પર ઈમારત બાંધી શકે. પાયાના રૂપમાં તેઓની પાસે શરૂઆતમાં જે કંઈ હતું તે સર્વ નિરૂપયેગી થઈ પડયું છે. આ ઉપરથી એ નિર્ણય પર આવી શકાય કે જે યુવક પિતે હમણું કરે છે તેનાથી સંતુષ્ટ થતો નથી, જે હમેશાં તેમાં સુધારો કરવાને નિશ્ચય કરે છે, અને જે પિતાના કાલ્પનિક આદર્શોને સત્ય કરવા મથે છે તે જીવનક્ષેત્રમાં વિજયી નિવડે છે. ઘણખરા માણસોની બાબતમાં એક મુશ્કેલી એ ઉભી થાય છે કે તેઓના આદર્શો અને ત્યંત નિકૃષ્ટ અને સાધારણ કોટિના હોય છે. તેઓ પોતાની આશાઓને તેજસ્વી રાખતા નથી, અથવા તે મહેચ્છાઓ પુરતા પ્રમાણમાં કેળવતા નથી. તેઓ પશુની માફકજ જીવન ગુજારે છે. આત્મન્નિતિ કરવાની ઈચ્છા રાખનારે ઉચ્ચ વિચારે અને ઉચ્ચ ઈચ્છાઓ કેળવવા જોઈએ. દષ્ટિ નીચે રાખી ઉચે ચઢવાનું કાર્ય અશકય છે. કઈ પણ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થયા પૂર્વે તે વસ્તુ માટે મહેચ્છા થવી જોઈએ. જેમ જેમ સુધારો આગળ વધે છે તેમ તેમ ઈચ્છાઓ ઉચચ બનતી જાય છે, અને જેમ જેમ ઈચ્છાઓ ઉચ્ચતર થાય છે તેમ તેમ લોકો ઉન્નતિક્રમમાં પ્રગતિમાન થાય છે.
અત્ર એવો પ્રશ્ન કદાચ ઉપસ્થિત થાય કે પ્રત્યેક માણસ પોતાના લયસ્થાને પહોંચે અને પોતાના ઉચ્ચાભિલાષાનું સાફલ્ય પ્રાપ્ત કરે તે મનુષ્યજાતિનું શું થશે ! કોઈપણ માણસ પોતાની ઈચ્છામાં આવશે તે કરતાં વધારે કાર્ય કરવા ઈચ્છશે ? નિકૃષ્ટ કાર્યો કરવાનું કાણું માથે લેશે ? આના ઉત્તરમાં એજ કહેવાનું કે ધારો કે જગતના સર્વ મનુષ્ય ધનવાન માતાપિતાઓના પુત્ર અને પુત્રીઓ હેય અને સર્વ લેકે પોતાનો સમય મેજિમમાં નિર્ગમન કરવામાં અને પિતાને પ્રતિકૂળ લાગતાં કાર્યોથી જેમ બને તેમ અલગ રહેવામાં અને તેને તજી દેવામાં જીવિતની કૃતકૃત્યતા સમજતા હોય તે પણ આવા લોકોથી વસાયેલી દુનિયાને જંગલ અવસ્થા પુન: મેળવવામાં કેટલો બધે સમય લાગશે ?
સહેજ વધારે ઉંચે ચઢવાના, સહેજ વધારે સુખદસંસ્થિતિમાં મુકાવાના, વધારે સારી કેળવણું સંપાદન કરવાના, વધારે વિકાસ અને સંસ્કૃતિ પ્રાપ્ત કરવાના,

Page #36

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. સંપત્તિની પ્રાપ્તિથી સત્તાથી સમન્વિત થવાના મનુષ્યના યો તે અન્ય કશું નથી, પરંતુ જેનાથી મનુષ્ય જાતિના શ્રેષ્ટ આદર્શ ભૂત વ્યકિતઓના ચારિત્ર્ય અને સત્વ વિકાસ પામ્યા છે તે જ છે. આપણા જીવનની ઉર્ધ્વગતિ અન્ય લેકેમાં આપણા માટે શ્રદ્ધાની પ્રેરણા કરે છે.
જેવી રીતે અરણ્યમાંથી યહુદી લોકોને દોરવામાં મેઝીસે માર્ગદર્શકનું કાર્ય કર્યું હતું તેવી રીતે મનુષ્ય જાતિને મુશ્કેલી રૂપી અરણ્યમાંથી નિવૃત્તિકર પ્રદેશમાં દેરી લાવવામાં મહત્વાકાંક્ષા નેતા અથવા માર્ગદર્શકનું કાર્ય બજાવે છે. ખરૂં છે કે મનુષ્ય જાતિને માટે ભાગ એટલે બધે પછાત છે કે નિવૃત્તિકર પ્રદેશ તેઓને દષ્ટિગત થાય એ પણ લગભગ અસંભવિત છે; આમ છતાં એ પણ ખરૂં છે કે અર્ધજંગલી દશા ભેગવતા મનુષ્યોમાં કંઈક સુધારો થયો છે.
મહેચ્છાઓ લોકોને સુધારાની તુલામાં મુકે છે. કેઈપણ વ્યક્તિના અથવા પ્રજાના આદર્શોથી તેની વર્તમાન સ્થિતિનું તેમજ ભવિષ્યની શક્યતાનું માપ થઈ શકે છે. જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં આપણા આદર્શો અને મહેચ્છાએ ઉચ્ચતર અને સ્વચ્છતર બનતા જાય છે. ઉત્કર્ષ અને સુધારાની ગતિ એટલી બધી વેગવતી છે કે પ્રત્યેક પ્રયત્ન કરવામાં અગાઉ કરતાં મડતર ઈચ્છાઓ, ઉચ્ચતર આદર્શો, ઉચ્ચતર બુદ્ધિ, અને પ્રયાસની અપેક્ષા છે. આદર્શોથી આખી માનવજાતિ ક્રમશ: પરિવર્તન પામી ઉન્નતિના શિખર૫ર સ્થિત થાય છે. અને અંતે પ્રત્યેક વ્યક્તિ જે સુખદ સ્થિતિ તેને જન્મ હક્ક છે તે સ્થિતિમાં મુકાયું છે.
પિતે જે કંઈ પ્રાપ્ત કર્યું હોય છે તેનાથી જે સંતુષ્ટ થઈ બેસી રહે છે તે જ માણસ ઉન્નતિક્રમમાં આગળ વધતા અટકી જાય છે, પરંતુ ઉન્નતિકમમાં આગળ વધતા મનુષ્યને તો અખિલતામાં, પરિપાકમાં મહાન ન્યૂનતાનાજ ભાસ થયા કરે છે, પ્રત્યેક વસ્તુ અપૂર્ણજ ભાસે છે. કારણ કે તે હમેશાં આગળ અને આગળ વધવાને ગતિમાન હોય છે. આગળ વધતે મનુષ્ય પ્રાપ્ત વસ્તુઓથી સદા અસંતુષ્ટ રહે છે; અધિકાધિક ઉગ્રતા અને સંપૂર્ણતા માટે સતત યત્નશીલ રહે છે. ઉચ્ચગામી થવાની ટેવ ગઈ કાલ કરતાં આજે કંઈક વિશેષ સારું કરવા યત્ન, ભૂતકાળમાં હાઈએ તે કરતાં વર્તમાનમાં કંઈક વિશેષ સારા થવાને યત્ન–આ સર્વથી જીવનપંથમાં આગળ વધવામાં જે સહાય મળે છે, તે અન્ય કશી વસ્તુથી મળતી નથી.
(અપૂર્ણ.)

Page #37

વિશ્વની વિચિત્ર ઘટનાઓ,
૨૭
વિશ્વની વિચિત્ર ઘટનાઓ.
આ વિશ્વના વિવિધ દેખાવાનું બારીક નિરીક્ષણ કરતાં આપણને દરેક વસ્તુ અને દરેક બનાવમાં ચમત્કાર ભાસ્યા વિના રહેશે નહિ. કાળ અને પ્રકૃતિ પોતાનાં સ્વરૂપે આપણી સમક્ષ જુદી જુદી રીતે વિસ્તાર કરી રહ્યાં છે. એક સૂફમ બીજના કણમાંથી મહા વિસ્તારવાળું વૃક્ષ પ્રકટ થાય છે એ શું વિચિત્રતા નથી? છતાં તેમાં આપણને કઈ પ્રકારનું આશ્ચર્ય થતું નથી તેનું કારણ માત્ર એ છે કે, તે આપણા નિત્યના પરિચયનો વિષય થઈ પડે છે. પરંતુ આપણે એક બાળકને જ્યારે બીજમાંથી આવું વૃક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે તેવું ભાન કરાવીએ ત્યારે તેના આશ્ચર્યનો પાર રહેશે નહિ. આપણું નિત્યના અનુભવના વિષયેમાંથી આપણી વિચિત્રતા જતી રહે છે. વિવિધરંગી મયૂરનું ઇંડામાંથી પ્રકટ થવું, સૂર્ય અને ચંદ્રનું જગત્ ઉપર નિયમસર પરિવર્તન, તેમજ હતુઓનું અદ્ભુત ગમનાગમન એ સર્વ સૃષ્ટિની ચિત્રવિચિત્ર ઘટનાઓ છે.
આમ હેઈને સહુ કાંઈ ચોક્કસ નિયમોને આધીન છે અને તે નિયમે સદાકાળ એક સરખા છે–અચળ છે. પુદ્ગળ અને ચૈતન્ય શક્તિને જ આ સર્વ વિલાસ છે. સ્થળભૂમિકા ઉપરના આ કાર્ય હમેશાં પોત પોતાના સ્વભાવનુસાર બન્યા કરે છે. પરંતુ માનસભૂમિકા ઉપર વળી આપણે સૂક્ષમદષ્ટિથી તપાસ કરતાં વિશેષ વિચિત્રતા અનુભવીએ છીએ. પરંતુ તે પણ આપણુ નિત્ય સહવાસના હોવાથી તેમાં વિસ્મય જેવું કાંઈ જોઈ શક્તા નથી. માનસિક વલણમાં ફેરફાર થવાથી ખાસ કરીને અસાધારણ-વિચિત્ર પ્રકારનું કાર્ય બને છે. એક ડા મનુષ્ય કોષની લાગણી ઉત્પન્ન થતાં તે કે પિતાની આસપાસના મનુષ્યએ નધાર્યું હોય તેવું કાર્ય કરી બેસે છે. તે શેનું પરિણામ છે? કઈ નામની લાગણીએ તેની ચિત્તવૃત્તિ ઉપર અસર કરી તેને વિકારવશ સ્થિતિમાં મુકી વિચિત્ર પ્રકારના કાર્ય કરવા પ્રેરેલો છે.
જેનદર્શન કાર્યકારણની સંકલના ન્યાયપુર:સર એવી રીતે ગોઠવે છે કે દરેક કાર્યો તેના ચોક્કસ નિયમેનેજ આધીન છે એ સત્ય હકીકતનું આપણે જ્યારે બારીઅવલોકન કરી શકીએ છીએ ત્યારે જ જોઈ શકીએ છીએ. બાહ્ય સંગેના નિમિત્તવડે માનસિક બંધારણમાં ફેરફાર થાય છે. બે મનુષ્ય વચ્ચે સામાન્ય મૈત્રીને સંબંધ તેમાંથી એક જણ શબ્દદ્વારા અન્યનું અપમાન કરે તે અન્યનું માનસિક વલણ એકદમ બદલાઈ જશે અને તેના અપમાન કરનાર તરફ પ્રથમ કરતાં જુદાજ પ્રકારે વર્તશે. આ વર્તન એ માનસિક બંધારણમાં પડેલા વિકારનું જ પરિણામ છે. વળી તે જ માનસિક બંધારણ જ્યારે ઉત્તમ સંગ તળે આવે છે ત્યારે ત્યાંથી સુંદર

Page #38

૨૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ વિચારે ઉત્પન્ન થાય છે. માટેજ સલ્ફાસ્ત્રો સત્સંગતિ અને નિર્દોષ સાધનોનો પરિચય કરવાનું આપણને વારંવાર પ્રબોધે છે.
ક્ષણે ક્ષણે થતા માનસિક બંધારણને ફેરફાર એ કાંઈ ઓછા આશ્ચર્યને વિષય નથી. છતાં તે આપણું નિત્યના અનુભવનો વિષય થઈ પડવાથી તેમાં આપણને કશુંજ આશ્ચર્ય થતું નથી. પરંતુ એ માનસિક ઘટના ઓછા આશ્ચર્યથી ભરપુર નથી એમ વિચાર કરતાં માલુમ પડશે. એક શબ્દ માત્ર સાંભળતાં માનસિક બંધારણ કેવી રીતે ચલિત થતું હશે તેમજ શરીરમાં તેનું પ્રવર્તી કેવી રીતે થાય છે એ વિચિત્ર ઘટના એમ દર્શાવે છે કે દરેક પદાર્થ કાર્યકારણના મહા નિયમને આધીન છે.
માનસિક બંધારણથી વિશેષ ચડીઆનું બળ હૃદયબળ છે. હૃદયબળ અને આપણા વર્તનને પરસ્પર ગાઢ સંબંધ છે. શારીરિકબળ, માનસિકબળ અને હૃદય બળ એ ઉત્તરોત્તર એક એકથી અધિક ચડીઆતી શક્તિઓ છે. એ ત્રણે આત્મશક્તિની સ્થળ અને સૂક્ષ્મ કળાઓ છે. હૃદયબળનો પ્રભાવ મનુષ્યના હૃદય ઉપર પડે છે. વિરપ્રભુને જગત્ ઉપર પ્રભાવ પાડવામાં તેમનું શરીરબળ થોડુંજ હેતુરૂપ હતું. તેમનું હૃદયબળ-ચારિત્રજ હતું.
શરીરબળ મને બળ અને ચારિત્રબળ એ ઉત્તરોત્તર ચડીઆતા છે. મનેબળ વિનાનું એકલું શરીરબળ માત્ર જંગલી પ્રજાઓમાંજ જોવામાં આવે છે. મનેબળ વિનાનું શરીરબળ એ ગાંડાના હાથમાં તલવાર સેંપવા તુલ્ય છે. શારીરિક સુખને ભેગ આપ્યા વગર મને બળ મેળવી શકાતું નથી તેજ પ્રમાણે મનમાં ઉઠતાં અસંખ્ય વિકલ્પોનું દમન કર્યા વિના હૃદયબળની પ્રાપ્તિ નથી. ખાસ કરીને જૈન સમાજમાં આ ત્રણે બળા દિનપ્રતિદિન લુપ્ત થતા જાય છે. મતલબ કે આ કાળે આપણે આ ત્રણે બળના સંબંધમાં અવનતિએ પહોંચ્યા છીએ.
કોઈ મેહ કે લેભના બળવાન નિમિત્તો હોવા છતાં મનમાં વિકારી અસર ઉપજાવા દેતા નથી, પ્રિયમાંપ્રિય પદાર્થોને થવા છતાં શોકને હૃદયમાં સ્થાન આપતા નથી, હડહડતું અપમાન થવા છતાં ક્રોધને લેશભાર પણ સંચાર થવા દેતા નથી, અને હૃદયના અનેક આગેવાન સુખદુઃખના પ્રસંગમાં દબાવી શકે છે તેઓની શક્તિનું નામ હૃદયબળ છે. અંત:કરણની શાંતિ એકસરખી સાચવી રાખવી તેમજ ઉત્કટ ઉપાધિના પ્રસંગમાં પણ વ્યાકુળતા ન અનુભવવી. એ હદયબળના સંગ્રહનું પરિણામ છે. ખરેખરી ચમત્કારિક ઘટના એ આ હદયબળ છે. શારીરિક બળવાળા સેડેલ જેવા નમુનાઓ જે આશ્ચર્યકારક ઘટના સ્થળભૂમિકા ઉપર વિશ્વમાં દર્શાવી શકે છે તેથી અસંખ્ય ગણું આશ્ચર્યજનક ઘટના હૃદયબળવાળા મનુષ્યો સૂક્ષ્મ

Page #39

વિશ્વની વિચિત્ર ઘટનાઓ. ભૂમિકા ઉપર અનુભવે છે. શરીરબળનો પ્રભાવ ક્ષણસ્થાયી છે પરંતુ હૃદયબળને પ્રભાવ હંમેશને માટે મનુષ્યનાં અંત:કરણમાં રમી રહે છે.
આત્મિક હાઈસ્કૂલમાં દાખલ થવાને માટે પૂર્વોક્ત ત્રણે બળની એકતાની પ્રતીતિ (sense of oneness) આત્મામાં થવી જોઈએ. કેમકે આત્મા. એ ત્રણે બળને નિયામક છે. જેમ વનસ્પતિનું પિષણ ખનિજમાંથી છે અને મનુષ્યનું પોષણ વનસ્પતિમાંથી છે તેમજ માનસ શકિતનું પિષણ સ્થળ ભૂમિકાના સંસ્કારોમાંથી છે. અને હૃદયબળનું પોષણ માનસશકિતમાંથી છે, મતલબ કે આ ઘટનાએ ગાદિત ઘરના ઘા માથા એ લોકોક્તિને અનુસરીને નિરંતર પ્રસાર પામેલી છે.
કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, ઉઘમ અને કર્મ એ પાંચ કારણે વાસ્તવિક રીતે ઘટનાઓ ઘડેલી હોય છે. મનુષ્ય આત્માની સ્થિતિ એક બાળક જેવી છે જન્મ પછી અનુભવતાં પરિણામને પિતા ઉપર અંકિત કરતે માટે થાય છે, જન્મથીજ કેટલાક વિષયે અને પદાર્થો તરફનો મેહ જ રહે છે અને કેટલાક વિષય અને પદાર્થો પ્રત્યે બહુજ ખેંચાણ અનુભવાય છે. આનું કારણ એ છે કે કાળ અને સ્વભાવાદિ, પિતપોતાની અસર કર્યું જાય છે. અને તે અસર મનુષ્યઆત્માના સબળપણા કે નિર્બળપણના પ્રમાણ અનુસાર બળવાન બને છે. એ રીતે અનુભવજ્ઞાનમાં ઘડીકમાં પછાત પડતો અથવા કેઈ સારા સંગને પ્રાપ્ત કરી ઘડીકમાં આગળ વધતો આત્મા પિતાને વિકાસ કરતે અનુભવમાં દઢ બને છે. એ રીતે મનુષ્ય આમાં પાપ કાર્ય કરતાં આંચકે ખાય છે તેનું કારણ તેવાજ અધમ કાર્યના અનુભવની સ્મૃતિ તેને તેમ કરતાં રોકે છે. આજે જે જે મનુષ્ય શરીરબળ, મનોબળ અથવા હદયબળને માટે વિખ્યાત થયેલા છે. તે માત્ર આ વર્તમાન અનુભવનું પરિણામ નથી, પરંતુ સંસ્કારેથી પરિપાક થયેલી આત્મભૂમિકામાં પૂર્વે મેળવેલા અનુભવના પરિણામ રૂપે છે.
મનુષ્ય જીવનના વર્તમાન ભવનાજ ગતકાલ તરફ દિગદર્શન કરશું તો જણાશે કે પ્રત્યેકના જીવનની જુદી જુદી અવસ્થાઓ જે વર્તમાન કાળે આશ્ચર્ય જનક ભાસે છે તે છેક માલ વિનાની પરિસ્થિતિમાંથી પ્રકટ થયેલી હોય છે. જીવનની દિશા બદલી નાંખનારા બિંદુઓ, (turning points of life ) કઈ સહેજ બીના કે બનાવમાંથી ઉદ્ભવેલાં હોય છે. જે વખતે તે “સહેજ' હોય છે તે વખતે તેના ઉપયોગીપણાનો ખ્યાલ હેત નથી પરંતુ ક્રમે ક્રમે તે “સહેજ’ મહાન ઉપર લાવી મુકે છે.
જગની બાહ્ય અને આંતર સર્વ ઘટનાઓ વિચિત્રપણે લાગવા છતાં જે આત્માઓ એ ઘટનાને સ્વાભાવિક માને છે તે આત્માએ ખરેખરી રીતે મને બળ

Page #40

૩૦
શ્રી આત્માન પ્રકા.
કેળવ્યું છે એમ કહેવામાં બીલકુલ અડચણ નથી. વિરલ મનુષ્ય અથાગ ઉલમથી પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જેનદર્શન જે આત્માની ચેકસ પરિસ્થિતિને “અંતરાત્મ” કહે છે તે પ્રાપ્ત કરનાર પૂર્વોક્ત પરિસ્થિતિને યથાર્થ જાણી તદનુસાર વતી શકે છે.
છે સને ચક્રવતામુતિ તવ રૂપે જળવાયા એ સૂત્ર પૂર્વોક્ત અનુભવથી દઢ થયેલા આત્માને માટે નિરૂપયોગી નિવડે છે, કેમકે તેને મન વિચિત્રતા જેવું કશું રહેતું નથી. પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિની કાર્ય કારણની સંકલના જાણેલી હોય છે. ઈશ્વર” જેવી અમુક વ્યક્તિ જ પિતાનું ધારેલું પ્રાપ્ત કરાવી શકે અથવા ફેરવાથી શકે એ હકીકતને સદંતર પોતાના માનસિક વિચારોની બહાર મુકેલી હોય છે.
સ્થળ ભૂમિકા અને સૂક્ષમ ભૂમિકા ઉપર સંચય થતાં શારીરિક અને માનસિક બળે આ રીતે પ્રાકૃત દષ્ટિએ અનેક પ્રકારની નવીનતા રજુ કરે છે. તેને કાળસ્વભાવાદિ સામગ્રીઓ સહાય કરે છે. પરંતુ એ બળને નિયામક આત્મા જ્યારે અનુભવની પરંપરાથી બળવાન બને છે તેમજ શાસ્ત્ર અને સત્સમાગમના પરિચય રૂ૫ ટાંકણાથી ઘડાઈ ગયેલો હોય છે. ત્યારે વિચિત્ર ઘટનાને સ્વાભાવિક ઘટના ગણી શકે છે.
કિર્તહચંદ.
વર્તમાન સમાચાર,
જીવદયા સંબંધી જાહેર સભા. શ્રી જીવદયા પ્રબંધક મંડળની સુરત ખાતે જાહેર સભા તા. ૧૪-૭-૧૯૧૮ ના રોજ રા. બા. કમળાશંકર પ્રાણશંકર ત્રીવેદીના પ્રમુખપણું નીચે ઝવેરી નગીનદાસ ઈનસ્ટીટયુટમાં મળી હતી. જેમાં જૈન મુનિમહારાજ શ્રી રત્નવિજયજી તથા મુનિરાજ શ્રી શ્રી માણેકમુનિએ બીજાઓ સાથે જીવદયા વિષે અસરકારક ભાષણે કર્યા હતા, અને પ્રમુખ સાહેબે પણ છેવટે બહુ જ સરસ રીતે બેલ્યા હતા. અને નામદાર ગવરનર જનરલ સાહેબ ઉપર જીવદયા જ્ઞાન પ્રસારક કંડ મુંબઈ તરફથી જે વિનંતિપત્ર મેકલવામાં આવનાર છે તેને માટે સહાનુભૂતિ બતાવનારે ઠરાવ પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. આ ખાતાના સેક્રેટરી શેઠ લલુભાઇ ગુલાબચંદ ઝવેરીની હાજરી પણ આ મેળાવડામાં હતી.

Page #41

વર્તમાન સમાચાર.
૩૧
ન્યાયાબેનિધિ શ્રીમદ્ વિજયાનંદ સૂરિ મહારાજના પરિવારના
મુનિરાજોના ચાતુર્માસ, ૧ મુનિરાજશ્રી અમરવિજયજી, તથા શ્રી ચતુરવિજયજી આદિ ડાઈમાં. ૨ મુનિરાજશ્રી કલ્યાણવિજયજી પાલીતાણું. ૩ મુનિરાજ અમીવિજયજી, તથા શ્રી ખીમાવિજયજી તલામ-માળવામાં. ૪ પંન્યાસજી સુંદરવિજયજી વગેરે. હોશીયારપુર-પંજાબ.
P
ગ્રંથાવલોકન. શ્રી કાવતીર્થ સ્તવનાદિ સંગ્રહ–આ સ્તવન સંગ્રહની નાની બુક અમોને શ્રી હંસવિ જ્યજી જૈન ક્રી લાઈબ્રેરી વડોદરા તરફથી ભેટ મળેલી છે. આ સંસ્થા તરફથી પ્રથમ પુષ્પ તરીકેને આ ગ્રંથ છે. સતત વિહારી શાંત મૂત્તિ શ્રીમાન હંસવિજ્યજી મહારાજ કે જેઓશ્રી ગઈ સાલમાં પાદરાથી શ્રી કાવીતીર્થ શેઠ ભાઈલાલ છગનલાલના તરફથી નીકળેલા સંધમાં બીરાજમાન હતા. રસ્તાના જે જે ગામમાં સંઘે નિવાસ કર્યો હતો ત્યાં ત્યાંના જિનાલયમાં બીરાજમાન પ્રભુના સ્તવને ઉક્ત મહાત્માએ બનાવેલ છે. હંસવિદ અને આ વગેરે ઉક્ત મહાત્માની કૃતિ જેમ તેઓશ્રીના ઉગ્ર વિહારને ખ્યાલ આપે છે તેમ અનેક તીર્થોને ત્યાંના જિનાલયેનો પણ તેના વાંચનારને પરિચય કરાવવા સાથે અમુક અંશે જેને ઈતિહાસનો પણ
ખ્યાલ આપે છે. આ લઘુ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કરનાર ઉક્ત સંસ્થા એક જાહેર ન કી લાયબ્રેરી છે કે જેના સ્થાપન થવાથી જેને અને અજેનેને વડોદરા શહેરમાં બહોળા વાંચનને લાભ મળી શકયો છે. વડોદરા શહેરમાં આવી કી લાઈબ્રેરીની જરૂરીયાત પુરી પાડનાર અને તેની સ્થાપના માટે ઉપદેશ આપનાર ઉક્ત મહાત્માના ગુરૂભક્ત શિષ્ય કે જેમની ઉત્તમ ગુરૂભક્તિ માટે સ્વાભાવિક પ્રેમ ઉતપન્ન સર્વ કેાઈને થાય તેવા મહાત્મા શ્રીમાન પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી સંપત્તવિજયજી મહારાજના સુપ્રયત્નના ફળરૂપે આ સંસ્થા છે. આ સંસ્થા તરફથી બીજા અનેક ઉત્તમ પુસ્તકે પ્રકટ થાય એવું અમો ઇચ્છીયે છીયે.
૨ જૈન તત્વ પ્રદીપ શ્રીમદ વિજયધર્મસૂરિ મહારાજના વિદ્વાન શિષ્ય પ્રવર્તે છે શ્રી મંગળવિજ્યજી મહારાજની કૃતિને આ સંસ્કૃત ભાષામાં નવતત્વના સ્વરૂપને પ્રગટ કરનારો આ ગ્રંથ છે. તે ગ્રંથની સંસ્કૃત ભાષા સરલ હોવાથી સામાન્ય સંસ્કૃત જાણનાર નવતત્વના અભ્યાસીને ઉપયોગી છે. જેથી સંસ્કૃતના અભ્યાસી સાધુ, સાધ્વી મહારાજ અને પુસ્તક ભંડારોને ફક્ત એક આનો પિસ્ટ ખર્ચને મોકલવાથી શાહ અભયચંદ ભગવાનદાસ ભાવનગર હેરીસરેડ શ્રી યશોવિજયજી ગ્રંથમળાના શીરનામે લખવાથી ભેટ મળી શકશે.
૩ શ્રી રાધનપુર જૈન યુવકેદય મંડળ –નો છઠ્ઠો વાર્ષિક રીપોર્ટ અમને મળ્યો છે. તે મંડળના ઉત્સાહી પ્રમુખના પ્રયત્નને લઈને આ રીપોર્ટમાં આ વર્ષે વધેલી સભાસદોની સંખ્યા સારી દેખાય છે. લાઈબ્રેરીમાં થતી પુસ્તકોની વૃદ્ધિ પણ સારી છે. ધારાઓ પણ સમયને અનુ. સરીને કરવામાં આવ્યા જણાય છે. રાધનપુરની જેન પ્રજા ધર્મ ઉપર સારી શ્રદ્ધાવાળી હોવાથી, તેમજ વ્યાપારાદિમાં આગળ વધેલ હોવાથી પિતાના શહેરના આવા ખાતાને વધારે પ્રગતિમાં મૂકશે એવી અમે સુચના કરીએ છીએ.

Page #42

કર
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસના માલેક શેઠ તુકારામ જાવજી જે. પી. નો
સ્વર્ગવાસ,
શહેર મુંબઈમાં સુપ્રસિદ્ધ નિર્ણયસાગર પ્રેસના માલેક શેઠ તુકારામજી થોડા વખતની બીમારી ભોગવી તા. ૨૪-૮-૧૯૧૮ ના રોજ ૫૪ વર્ષની વયે પંયત્વ પામ્યા છે. તેમને જન્મ મુંબઈમાં સને ૧૮૬૪ ના એપ્રીલની ૯મી તારીખે થયો હતો. મરાઠી છ ધોણ અને અંગ્રેજી ત્રીજા ધોરણ સુધી અભ્યાસ કર્યો હતો. સને ૧૮૯૨ માં આ પ્રેસના મૂળ માલેક શેઠ જાવજી શેઠને સ્વર્ગવાસ થતાં તે પહેલાં ત્રણ વર્ષ સુધી સારા શિક્ષકના હાથ નીચે શેઠ તુકારામજીને મળેલા ઉંચા શિક્ષણથી તેમજ પોતાના તીવ્ર બુદ્ધિબળથી કેળવાયેલા શેઠ તુકારામજીના હાથમાં પિતાના સ્વર્ગવાસ પછી આ પ્રેસને કાર્યભાર આવતાં પિતાની તીણ બુદ્ધિ, પ્રમાણિકપણું, સરલતા અને ધંધાની કુશળતાથી પ્રેસની એટલી બધી પ્રગતિ કરી કે પોતાના પિતાના વખતમાં ૨૫૦) માણસ પ્રેસમાં કામ કરતા હતા જેને બદલે હાલ ૪૦૦) માણસો કામ કરે છે, તેટલું જ નહીં પરંતુ તેને લગતી ફાઉન્ડરીમાં છેવટે હીંદી-મરાઠી-ગુજરાતી-ઈગ્રેજી-હી-જેની વગેરે મળો ૩૦૦) જાતના ટાઈપ નવા બહાર પાડી જુદી જુદી જાતના સાહિત્ય પ્રગટ કરનારી મુંબઈ ઈલા કાની પ્રશ્નને સારી સગવડ કરી આપી છે, તેમના પ્રેસમાં કામ આપનાર કોઈપણ વ્યક્તિને તેમણે એટલે બધો સંતોષ આપ્યો છે, અને ધંધામાં છેવટ સુધી પ્રમાણિકપણે એટલે બધી રીતે કામ ચલાવ્યું છે, અને અમને પણ તેમનો અનુભવ થયો છે તે જોઈ તેમના માટે તથા તેમના પ્રેસ માટે સંતોષ લેવા જેવું છે. જેની ઘણી જાતના ટાઈપ બનાવી જેનામમાં ઘણું વખતથી ગ્રંથ પ્રકટ કરનારી અનેક સંસ્થાઓએ પણ અનેક ગ્રંથોના ઉદ્ધાર માટે આ પ્રેસનો ઉપયોગ કર્યો છે, અને કરે છે. તેઓ અજેન છતાં જૈન સાહિત્ય ઉપર અધિક પ્રેમ ધરાવતા હતા, જેને લઈને કઈ કઈ જૈન ગ્રંથે પણ તેઓએ પ્રગટ કર્યા છે, જેને માટે જેના કામમાં પણ આ પ્રેસ અને તેના માલેક શેઠ તુકારામજીનું નામ પ્રખ્યાત થયેલ છે. આ સભા ઉપર તેઓનો અત્યંત પ્રેમ હતો, જેને લઈને આ સંસ્થા તરફથી પ્રગટ થતા ગ્રંથો માટે દરેક વખતે હરકોઈ પ્રસંગે હરકેઈ પ્રકારની સગવડ તે સંસ્થાને કરી આપતા હતા, તેઓ સ્વભાવે શાંત, સરલ અને પ્રેમાળ હતા, સાંભળવા પ્રમાણે ધાર્મિક સખાવત પણ તેઓએ સારી કરી છે. એકંદરે પિતાના વડીલોની કીતિને વધારવા સાથે ઉજવળ કરી છે, અને પિતાના છાપખાનાના ધંધાને પણ ઉચ્ચ સ્થિતિએ મુકયો છે. શેઠ તુકારામજીના સ્વર્ગવાસથી એક બાહોશ લોકપ્રિય નરરત્ન ગુમ થયેલ છે, જેને માટે અમે સંપૂર્ણ દીલગીર છીયે. છેવટે તેમના કનિબંધુ શેઠ પાંડુરંગછ ક જે બાહોશ, પ્રવીણ અને બુદ્ધિકુશળ નરરત્ન છે તેમના હાથમાં આ પ્રેસ અને કારખાનું મુકાયેલ છે તેમને તથા સ્વગવાસી શેઠના ચી. નારાયણરાવને અમે દિલાસે આપવા સાથે તેઓ મહુમના પગલે ચાલી તેમના ગુણનું અનુકરણ કરી તેમની કીર્તિમાં વધારે કરશે એવી સૂચના સાથે સ્વર્ગવાસી શેઠ તુકારામજીના પવિત્ર આત્માને શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ તેમ પ્રાર્થના કરીયે છીયે.

Page #43

અમારું કાટ ખાતું, નીચેની સંસ્કૃત ગ્રંથા છાપવાનો નિર્ણય થયા છે. ૬ શ્રી કષસૂત્ર-કીરણાવળી-શેઠ સ્વરૂપચંદ દોલતરામ માણસાવાળાની સહાયવડે. ૨ શ્રી અતગડ દેશાંગ સૂત્ર સટીક ભરૂચ નિવાસી બહેન ઉજમહેન તથા હરકારી મહેનની સહાય વડે,
ભેટ. ૮૮ શ્રીમદ્ દેવચંદ ”
(ભાગ ૧). જેમાં પંડિતશ્રી દેવચંદ્રજી કૃત આગમસાર, નયચક્રસોર, જ્ઞાનમંજરી ટીકો આદી. ૧૧ ગ્રં થાના સંગ્રહ છે. ડેમી. આઠપેજી પૃષ્ઠ ૧૦૭૫ પાકું છું હું. આ ગ્રંથ સારી હાલતમાં ચાલુ હોય એવાં જૈન પુસ્તકાલયે તથા જ્ઞાનભંડારાને વીજાપુરના શમુળચંદ સ્વરૂપચંદ તરથી ભેટ આપવાના છે અને તે પાર્ટ ખર્ચ પુરતા વી. પીટ થી મોકલવામાં આવશે. તો નીચે સહી કરનારને લખી મંગાવી લેવા વિનંતી છે. - ગ્રંથ ખરીદ કરનાર માટે કિંમત રૂા. ૨) પાછખર્ચ રૂા. ૦-૮-૦
વકીલ મેહનલાલ હીમચદ, મુ. પાદરા (ગુજરાત).
જોઇએ છીએ. - શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ સુકૃત ભડાર ફંડ માટે જૈન ઉપદેશકે જોઈએ છીએ. પગોર લાયકાત મુજબ. મળા યા લખા
મણિલાલ સુરજ મલ ઝવેરી. પાયધુની, મુંબઈ-ન. ૩
સારાભાઈ મગનલાલ મેાદી.
ઓ. સેક્રેટરીએ, સુ. ભ', કું, મિટિ
પુસ્તક પહાચ. નીચેના પુસ્તકે અમને ભેટ મળ્યા છે તે સાભાર સ્વીકારવામાં આવે છે. ૧ શ્રી શાંતિનાથ ચરિત્રમ (બે કાપી) શ્રી શિહારના સંધ તરફથી. ૨ જૈન તત્વ પ્રદીપ. શ્રી શાહ અભેચંદ ભગવાનદાસ ભાવનગર. ૩ શ્રી રત્નાકર પચીશી. શેઠ ગીરધરલાલ આણંદજી ભાવનગર, ૪ શ્રી કાનીતિર્થ સ્તવનાદિ સંગ્રહ. શ્રી હંસવિજયુજી જૈન કી લાયબ્રેરી વડેદરા.
આ માસમાં નવા દાખલ થયેલા માનવતા સભાસદે. ૧ શેઠ બાલચંદજીભાઈ છાજેડ-ઇન્દોર પેટ્રન (મુરખી) : ૨ ઝવેરી ભોગીલાલભાઈ તારાચંદ-રે. અમદાવાદ, ૫. વ. લાઈફે મેમ્બર. ક મહેતા અનાપચંદ કલ્યાણજી રે વળા. બીજા વ. લાઈકૅ મેમ્બર. ૪ શ્રી રાણપુર જેન લાયબ્રેરી રાણપુર. બી. વ. લાઈફ મેમ્બર. ! પ કપાશી મેઘજી ઝવેર રે પાલીતાણા, હાલ ભાવનગર. પેલા વ. વા. મેમ્બર.

Page #44
ભગવતી સૂત્ર. ( પ્રથમગુરછ ) | (ગુજ૨ ભાષાંતર ) કિ’મત રૂા. 2-8-9 ટપાલખર્ચ જુદુ'. શ્રી જૈનધર્મનું ખરું જીવન સર્વજ્ઞ પ્રણીત સૂત્રેા છે. આ ભારતવર્ષ ઉપર વિજય ધ્વજ ફરક કાવનાર આખા જૈન ધર્મ ની ઇમારત સૂત્રોના પાયા ઉપર જ રચાણી છે, ભગવાન શ્રી જિન્ન પ્રભની નીતિમય અને પવિત્રા આજ્ઞાએ, ઉંડા રહસ્યો અને સુક્ષ્મ તત્ત્વજ્ઞાન જાણુવાના મુખ્ય સાન ધન તેમના પવિત્ર સાજ છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરપ્રભુની વાણીની એક અક્ષર માત્રથી અનેક અમૂલ્ય શિક્ષાઓના પ્રવાહા એ સૂત્રોમાંથી છૂટે છે. સાંપ્રતકાલે જેનાના પીસ્તાલીશ આગમો કહેવાય તેની અંદર આ પાંચમાં અગરૂપે ભગવતી સૂત્રની એક મહાનું આગમ તરીકેની ગણના થાય છે. આ મહાન સત્રમાં સ્થળે સ્થળે ઉત્તમ તત્ત્વજ્ઞાન ધર્મોપદેશ અને અધ્યાત્મ વિદ્યાના મૂળ તત્ત્વનું યથાર્થ પ્રતિપાદન કરેલું છે. મનુષ્ય જન્મમાં આવશ્ય, ત્રાસવ્ય અને સાતવ્ય શી વસ્તુ છે તેના બાધ કરનાર આ એક સર્વોત્તમ ગ્રંથ ગણાય છે. પૂર્વાચાર્યોના કેટલાએક લેખામાં કહ્યું છે કે, શ્રી મહાવીરપ્રભુ અને ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નોત્તરરૂપે ગ્રથિત કરેલા ભગવતીસૂત્રમાંથી કર્મપ્રકૃતિના સ્વરૂપ, તાત્વિક સિદ્ધાંતા, આચારધર્મો અને વિવિધ રહસ્યના ઓધા મળી શકે છે, તેથી આ મહાન ગ્રંથ સંસારસાગરથી તરવાને ઉત્તમ નૌકારૂપ, જૈન સ વેગી મહાત્માઓને વિશ્રાંતિને માટે માનસરોવર 5, અખંડ આત્મિક આનદના અનુભવ કરવાને ક૯૫ક્ષરૂપ અને અાદિકાળના અજ્ઞાનરૂપ ગજેદ્રને દૂર કરવામાં કેસરીસિહ રૂપ કહેવાય છે. આ પ્રથમ શતકના પહેલા ઉદેશમાં કર્મ ના ચલનના વિષય આવે છે તેની અંદર તે વિષે નવ પ્રશ્નો કરવામાં આવ્યા છે. બીજો ઉદ્દેશ દુઃખ વિષયના છે, જેમાં જીવે પોતે કરેલા દુ:ખને વેદના સંબંધી પ્રશ્નને નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે. ત્રીજો ઉદ્દેશ કક્ષા પ્રદેશનો છે; જેમાં જીવે કરેલાં કાંક્ષાએહનીય કર્મના પ્રશ્નના નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે. ચોથા પ્રકૃતિના ઉદ્દેશ છે; જેમાં કમની પ્રકૃતિ-ભેદના પ્રશ્નના નિર્ણય કરવામાં અાગે છે. પાંચમે ઉદ્દેશ પૃથ થી સંબંધી છે, જેમાં 4 પૃથ્વીઓ કેટલી છે ? " એ પ્રશ્નના નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે. છઠ્ઠો યાવત ઉદ્દેશ છે, તેની અંદર કેટલા અવકાશને અતરે સૂર્ય રહેલે છે, તે સંબંધી નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે. સાતમા નૈરયિક ઉદ્દેશમાં નરકને વિષે ઉત્પન્ન થતાં નારકી સંબંધી નિર્ણય કરવામાં આવી છે. આઠમા બાલ નામના ઉદ્દેશમાં " મનુષ્ય એકતિ બાલક છે કે કેમ ?" એ પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે. નવમા ગુરૂત્વના ઉદ્દેશામાં જીવે કેવી રીતે ગુરૂત્વ-ભારેપણાને પામે છે ?'' ઇત્યાદિ પ્રશ્નને નિર્ણય કરવામાં આવ્યો છે અને દામા ચલનાદિ ઉદ્દેશોમાં ચાલતું છે, તે અચલિત છે. ચાલતું નથી. ઇત્યાદિ પ્રશ્નો નિર્ણય કરવામાં આવ્યા છે. પુરૂારામ ગીગાભાઈ શાહ ભાવનગર Registered No. B. 431 For Private And Personal Use Only