________________
૩૧૦]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
કર્મબંધ ક્રોધાદિથી, હણે ક્ષમાદિક તેહ; પ્રત્યક્ષ અનુભવ સર્વને, એમાં શો સંદેહ? ૧૦૪
કર્મબંધનનું કારણ કષાય ભાવ છે. સમ્યગ્દર્શન તથા આત્મજ્ઞાન વિના કષાયભાવનો અભાવ થતો નથી. ક્રોધ, માન, માયા તથા લોભ આ ચાર પ્રકારના કષાય, કર્મબંધનના કારણો છે. ક્રોધ સાથે પ્રયુક્ત “આદિ શબ્દ ક્રોધ સિવાયના અન્ય કષાય તથા નોકષાયભાવનો સૂચક છે. આ કષાય આત્માના શત્રુ છે. આત્માના અહિતકારી છે. આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિમાં આત્મા માટે બાધક છે. જેવી રીતે આગને આગથી ઓલાવી શકાતી નથી. આગને ઓલાવવા પાણીની જરૂર પડે છે, તેવી રીતે ક્રોધને ક્રોધથી શમાવી શકાતો નથી. ક્ષમાગુણ વડે ક્રોધ સહજ શમી જાય છે તેથી સમાદિ ગુણોનું પ્રયોજન બતાવી, ગુણોને પ્રગટ કરવાનો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે.
ક્ષમા, કોમળતા, સરળતા તથા પવિત્રતા, એ ચાર કષાયના અભાવપૂર્વક પ્રગટ થતી, આત્માના ચારિત્રગુણની શુદ્ધ પર્યાય છે. ક્રોધાદિ ભાવો કર્મબંધનનું કારણ છે તેથી એમ સમજવું જોઈએ કે ક્ષમાદિક ભાવો કર્મબંધનથી મુક્ત થવાનો ઉપાય છે. ક્ષમાદિક શુદ્ધ પર્યાય, અવિરત સમ્યગ્દષ્ટીને ગણરૂપે પ્રગટ હોય છે તથા ભાવલિંગી સાધુને મુખ્યરૂપે પ્રગટેલી હોય છે.
કોઈ જીવને, ક્રોધના અભાવપૂર્વક ક્ષમા પ્રગટ થઈ હોય પરંતુ માનના અભાવપૂર્વક કોમળતા પ્રગટ ન થઈ હોય, એમ બનતું નથી. મિથ્યાદિષ્ટીને જે સમયે મિથ્યાત્વનો અભાવ થાય છે તે જ ક્ષણે
