________________
૩૮૮]
આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
નર્યાનિશ્ચય એકાંતથી, આમાં નથી કહેલ
એકાંતે વ્યવહાર નહિ, બંને સાથે રહેલ. ૧૩૨ નિશ્ચયનય તથા વ્યવહારનય; જિનવાણી માતાની બે આંખો છે. તેથી તે બે નયોમાંથી કોઈ એક નયનો પણ નિષેધ કરવો યોગ્ય નથી. જો કોઈ તમને એમ કહે કે તમારી બે આંખમાંથી જે આંખ વહાલી ન હોય તે ફોડી કાઢો. ત્યારે તમે કહેશો કે એક આંખ વડે દેખાય શકે છે, તેમ છતાં, અમને અમારી બંને આંખો વહાલી છે. અમે બેમાંથી કોઈ પણ આંખ ફોડવા ઈચ્છતા નથી. તેવી રીતે નિશ્ચયનય તથા વ્યવહારનય એમ બંને નયોનો સ્વીકાર કરવો અનિવાર્ય છે. જ્ઞાનીની એ વિશેષતા હોય છે કે તેઓ અનેકાંત દષ્ટિ વડે જગતને દેખે છે અને જગતના જીવોને પણ અનેકાંત દૃષ્ટિ પ્રગટાવવાનો બોધ આપે છે.
નિશ્ચય તથા વ્યવહાર એકલા હોતા નથી. પૂર્ણ નિશ્ચય તથા પૂર્ણ વ્યવહાર એકસાથે હોય છે. તેમાં સમયભેદ કે આત્માના ભેદ પણ હોતા નથી. નિશ્ચય શબ્દનો છેલ્લો અક્ષર “ય છે તથા વ્યવહાર શબ્દનો અંતિમ અક્ષર “ર છે. નિશ્ચય તથા વ્યવહાર એમ બંને શબ્દના અંતિમ અક્ષરો થતથા “ર” છે. વ્યંજન અક્ષરોના ક્રમમાં પણ થ' પછી “ર' હોય છે તેનો અર્થ એ થયો કે નિશ્ચય અને વ્યવહાર પણ પૂર્ણ પ્રગટ થાય ત્યારે એક સાથે હોય છે. બંને શબ્દની પૂર્ણતાના અંતિમ અક્ષરો પણ સાથે સાથે હોય છે. નિશ્ચય દેખાડે છે તથા વ્યવહાર ચલાવે છે.
એકાંત નિશ્ચયથી અથવા એકાંત વ્યવહારથી જ્ઞાનીનો ઉપદેશ હોતો નથી. નિશ્ચય અને વ્યવહારનું એકસાથે નિરૂપણ કરી શકાતું
