Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI yazovijayajI 2 jaina graMthamALA dAdAsAheba, bhAvanagara, tetheAe-21eo : (ke 3004846 gUrjaradezAdhyakSa rAjA vikramajIta' koNa hatA ? Cosu. [ bhAratanA bhAgalakAlIna itihAsane sparzatI saMzodhanAtmaka vicAraNA ] : Amukha : zrI ke. kA. zAstrI : lekhaka :zrI pAzva }; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUrjaradezAdhyakSa suMdaradAsa "rAjA vikramajIta" koNa hatA? | bhAratanA mogalakAlIna itihAsane sparzatI saMzodhanAtmaka vicAraNuM ] : Amukha : zrI ke. kA. zAstrI : lekhaka : zrI 8 pAzva ? * : prakAzaka : zrI Arya rakSita prAcya vidyA saMzAdhana maMdira Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSaya sUci ? yh nh yh 9 ja (1) arpaNa patrikA (2) Amukha (zrI ke. kA. zAstrI kRta) ... (3) prAkathana ... .. (4) kuMvaradAsa ane suMdaradAsa -rAjakIya tavArIkhamAM ... pR. 17 (5) kurapAla ane senapAla -jaina sAhityamAM . pR. 37 (6) kuMrapAla ane senapAla e ja kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA? .... pR. 52 (7) pro. kezavalAla hiMmatarAma kAmadAranA abhiprAyane a5 aMza .... jekeTa saMvata 2028 ] kiMmata 2. 2) [ sana 1971 : prakAzaka : ': mudraka : zrI karamazI khetazI khAnA zrI bAlAzaMkara kAzIrAma trivedI zrI Arya rakSita prAcyavidyA harihara prinTIMga presa, saMzAdhana maMdira 29sarvodaya saMsAyaTI, pAlitANuM pAlitANA (saurASTra) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ f*l usersist inspirati saMgha pati sonapAlanA jayeSTha putra rUpacaMdane Arasane kalAtmaka pALiyo [ gujarAtanuM pATanagara amadAvAda' mAMthI)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakatakavi zivajI devasiMha maDhaDAvAlA lekhaka sAthe.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ arpaNa - -kacchamAM keLavaNuMne prakAza phelAvanAra. -samAja sudhAraNAnA Ajanma bhekhadhArI. -"sadA maganameM rahenA'nA masta gAyaka, bhaktakavi zrI zivajI devazI maDhaDAvAlAnI pavitra smRtimAM... -pA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukha gujarAtanA eka navalahiyA saMzodhaka bhAIzrI pArzvane hAthe kuMvaradAsa-suMdaradAsa" ane "kurapAla-sonapAla" nAmanA be bhAIonA viSayamAM atyAra sudhImAM hAtha lAgelAM sAdhananI eka nAnI pustikA ahIM rajU thAya che. A nAnI pustikAne lekhake 1. "kuMvaradAsa ane suMdaradAsaH rAjakIya tavArIkhamAM" (pR. 17thI); 2. "kurapAla ane sonapAlaH jaina sAhityamAM" (pR. 37 thI ); 3. "kurapAla ane senapAla e ja kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA? ( pR para thI 64) evAM traNa zIrSako nIce vibhakta karI prathamanA prakaraNamAM "jahAMgIranAmAne kendramAM rAkhI bIjAM sAdhanonI madadathI akabaranA samayathI laI zAhajahAMnA baLavA sudhImAM kuMvaradAsa ane suMdaradAse ucca kakSAnA yoddhAo ane mutsaddIo tarIke jahAMgIrane bhAratavarSamAM uttara, dakSiNa ane pazcimanA mulakamAM vijaya prApta karI samrATa banAvavAmAM je tejasvI bhAga bhajavyo hato tenuM saMkSipta chatAM sapramANa Alekhana karyuM che. e yuganA ucca kakSAnA mugala sipAhasAlehonI haroLamAM UbhA rahIne baMne bhAIoe je buddhi ane zakti batAvI hatI teno AmAM khyAla maLe che zAhajahAMe karelA baLavAnI niSphaLatA suM daradAsanA avasAnane kAraNe thaI e suMdaradAsanI vIra yoddhA ane mutsaddI tarIkenI kArakirdIne dIpAvI Ape che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukha * bIjA prakaraNamAM atyAra sudhI jeono upayoga nathI thayo tevI jena paDhAvalIo (saMzodhakane spaSTa mate navI racAyelI lAgatI) ane jUnA sametazikhara rAsa vagere kRtionI madadathI kurapAlasenapAla e be bhAIonuM jaina zreSThIo tarIkenuM, e karatAM Adarza zrAvaka tarIkenuM carita tAravI ApavAno prayatna thayo che. saMzodhakane chAje te rIte zrI pAka rAsAdi sAhityanA pratyeka zabdane pramANabhUta mAnavA sAme mIThI cetavaNI ApI che e emanI taTastha buddhine yaza apAvanArI che. saM. 1671 pachI e bhAIo vize jaina sAhityamAM kazuM nathI maLatuM e sUcavI zrI pArve e pachInA varSe rAjakAraNamAM vitAvyAM hovAnI saMbhAvanA karI che e asaMgata nathI lAgatuM. "kuMvaradAsa suMdaradAsa" ane "kurapAla-senapAla eka hatA ke anya e prazna lekhake vivekapUrNa rIte carco che. mArA saddagata mitra zrI ratnamaNirAva bhImarAve A viSayamAM jUnA samayathI saMzodhana karavAno prayatna karyo hato ane chelle "amadAvAdaH gujarAtanuM pATanagara" e emanA yazodAyaka granthamAM paNa carcA karI baMnenI ekatA sAme vAMdhA paNa rajU karyA hatA enI paNa zrI pArve saviveka mImAMsA karI toDa kADhavAno prayatna karyo che, ane chatAM vakIlanI peThe potAne mukaddame siddha karavAnA mehamAM na paDatAM bhaviSyamAM sAdhane vizeSa maLe ane A koyaDAnA ukelanI dizAmAM vadhu saMgata mArga levAya e bhAvane zrI ratnamaNirAvanA zabdone ullekha karI pustikAne pUrNa karI che. zrI pArve mUMgI rIte saMzodhana-kSetre praveza karyo che ane A pUrve "aMcalagaccha-digdarzana" ane "aMcalagacchIya pratikAlekha" e nAmanA grantha ApI emanI saMzodhana-zaktine pari caya Ape che saMzodhakane chAje tevI anAgrahitA emanAmAM che Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ di ] Amukha e emanA bhaviSyanA saMzodhana-kSetranA emanA mArgagrahaNanuM UjaLuM pAsuM che. emanAmAM AMdhaLI sAMpradAyikatA nathI e guNa pakSe che, e mATe emane abhinaMdana ghaTe che. ApaNA ItihAsamAM khUNe khUNe hajI keTalAye aNaUkalyA keyaDA paDyA che. zrI pArzva A dizAmAM AgaLa vadhI gujarAtanA itihAsa-saMzodhakomAM gya sthAna prApta karavA zaktimAna thAya evI AkAMkSA. | amadAvAda tA. 12-10-71 -karAvarAma kA. zAstrI nedha : A pustakamAM mUkelI pALiyAnI pheTa-leITa zrI ratnamaNirAvanA pustakane AdhAre che A pALiyo hAlamAM kayAM che te vize mane kAMI jANavA maLyuM nathI. keI vidvAna ke jANakAra tenA astitva vize mane jANakArI Apaze te temane huM khAsa RNa thaIza. pA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana bhAratanA megalakAlIna itihAsamAM apUrva kAti pAmelA kuMvaradAsa ane suMdaradAsa nAmanA banne bhAIo eja jaina-sAhityamAM vaNuyelA saMghapati bAMdhavo kurapAla ane senapAla hatA ke kema ? e mahattvapUrNa bAbatanI sapramANa vicAraNA karavAne meM ahIM alpa prayAsa karyo che. suMdaradAsanI rAjakIya kArakirdI to e samaye pura bahAra kholI hatI, ane khuda samrATa jahAMgIre tenA AtmavRttAMtamAM e saMbaMdhamAM ghaNuM ghaNuM vivaraNa karyuM che. tenI vaphAdArI upara prazaMsAnAM puSpo veryA che, ane tenA vidrohathI chaMcheDAIne tene khUba AkarA zabdomAM bhAMDyo paNa che. te dvArA A viSayanI gaMbhIratA ane mahattA pratIta thaI zakaze. paraMtu khedanI bAbata e che ke itihAsanuM dhyAna A prazna AkRSTa thayuM hovA chatAM A saMbaMdhamAM anveSaNa karavAnI keIe tasdI lIdhI jaNAtI nathI. jaina sAhityamAM paNa kurapAla ane sonapAlanA unnata rAjakIya sthAnane sUcita karatAM paryApta pramANe upalabdha thatAM hovA chatAM jainasaMgha paNa potAnI AvI virala pratibhAnA bhAratavyApI rAjakIya sthAnane pIbanavAnuM gaurava samajI zakyo nahi e zuM e AzcaryanI vAta che? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] prAkathana mogala tavArIkhanA u9lekho ane jaina pramANene AdhAre meM A AkhA viSayane anukrame upasAvyo che, ane eTale tenI tulanAtmaka samIkSA karIne temAMthI nIkaLatuM tAratamya taTasthatAthI rajU karyuM che. kaI sIdhuM pramANa sAMpaDatuM nathI, paraMtu banne varNananA rasaprada sAmyane AdhAre mAtra saMbhAvanA karI zakAya che. kuMvaradAsa ane kaMrapAla tathA suMdaradAsa ane senapAlanane anukrame abhinnatA siddha karatA pahelAM vizeSa sabaLa pramANonI AvazyakatA te rahe ja che. A prazna cheTalAM pacAsa varSothI aitihAsika keyaDA rUpe laTakato rahyo che. te kema udbhavya, kema carcA ItyAdi vize jANavuM paNa eTaluM ja rasaprada che. AjathI barAbara pacAsa varSa pahelAM AgarAnA jinAlayanI paththarothI bharelI oraDImAMthI paththare bahAra kADhatAM temAMthI eka vistRta zilA-prazasti nIkaLI AvI. paM. sukhalAlajI dvArA tenI sau prathama mAhitI maLatAM che. banArasIdAsa jaina te jovA gayelA, paraMtu saMjogavazAt tenI pratilipi karI zakyA nahotA. pAzma LithI pUraNacaMdrajI nAhara dvArA pratilipi prApta thatAM te AdhAre che banArasIdAse "kurapAla-sonapAla prazasti " nAmaka eka abhyasanIya lekha "jaina sAhitya saMzodhaka" (khaMDa 2, aMka 1) mAM rajU karIne tenAM jJAtavyo upara ghaNe uhApoha karyo. e prazastimAM kurapAla sonapAlane jahAMgIranA "amAtyo' kahyA hovAthI teo jahAMgIranA rAjya saMbaMdhI phArasI graMthe joI gayA, paraMtu temanAM nAma upalabdha thayA nahi. AthI lekhanA aMtima vaktavyamAM temaNe kurapAla senapAla ke temanA pitA RSabhadAsanAM nAma tatkAlIna itihAsamAMthI zodhI kADhavAnuM sUcana kareluM. e pachI thoDA divasa bAda gujarAtanA samartha itihAsavidda ratnamaNirAva bhImarAva joTe temanA mitro sAthe dUdhezvara nadI kinAre Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana ujANI karavA gayelA tyAre tyAM kUvAnA thALAmAM jaDele ArasanA eka pALiye temanA jevAmAM Avyo sonapAlanA jyeSTha putra rUpacaMdanI pAchaLa tenI traNe patnIo satI thayelI tenA smAraka rUpe e pALiyA nirmANa pAmyA hatA. tenI vacce cAreyanI kalAtmaka mUrtio che, ane karate hAMsiyAmAM utkIrNa lekha che. "kurapAla senapAla saMbaMdhI keTalIka hakIkata ane amadAvAdamAM dUdhezvara AgaLathI jaDele lekha" nAme vidvattApUrNa lekha "jaina sAhitya saMzodhaka" (khaMDa 3, aMka 4,)mAM prakAzita karIne ratnamaNirAve AnuSaMgika aneka jANakArIo rajU karI. kurapAla sonapAla e ja kuMvaradAsa suMdaradAsa hatA evI saMbhAvanA paNa temaNe sau prathama vyakta karI. tenA samarthanamAM keTalIka tarkabaddha dalIla karI ane sAthe sAthe vAMdhAo paNa rajU karyA, je atyaMta rasaprada che. e pachI varSo bAda prakaTa thayelA "gUjarAtanuM pATanagaraH amadAvAda" nAmaka granthamAM paNa temaNe potAnA e matane deharAvyA. gUjarAtane sAMskRtika ItihAsa" (khaMDa 4 tho)mAM ratnamaNirAva prastuta viSayamAM potAno AkharI nirNaya jaNAvaze e ApekSita hatuM. paraMtu durbhAgye jahAMgIranA rAjayakALa upara teo lakhavAnuM hAtha dhare e arasAmAM ja temanuM nidhana thaI gayuM ane temanA dvArA vizeSa prakAza pADavAnuM kArya bAkI rahI gayuM. temanA avaziSTa kArya aMge gujarAtanA samartha vidvAna zrI ke. kAzAstrIe ukta apUrNa khaMDane aMte seMdhyuM ke "kaI samAnadharmA jAge ne A pUrNa kare e bhAvanA." paraMtu te sAkAra na thAya tyAM sudhI to A samagra bAbata jemanI tema rahe che. prastuta saMdarbhamAM je kAMI upayogI hatuM te meM ahIM rajU karI dIdhuM che. A viSayane huM nyAya ApI zakyo chuM ke nahi tene nirNaya vAcake upara choDuM chuM. paraMtu eTaluM te jaNAvI dauM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] prAkUkathana ratnamaNirAvanI dalIlane ghera laMbAvavA sivAya meM ahIM kazuM ja vizeSa kayuM nathI. amAre mata svIkArAya ja evo Agraha paNa nathI se. A pustakane zrI ke. kA. zAstrI jevA vidvAnanuM Amukha sAMpaDyuM che tene huM mAruM sadbhAgya samaju chuM. gujarAtanA vaDIla itihAsakAra zrI kezavalAla hiMmatarAma kAmadAre paNa temanA vistRta vakatavyamAM mArA prayAsanI muktakaMThe prazaMsA karIne mane ghaNe protsAhita karyo che. A banne sAkSare huM jeTaluM AbhAra mAnuM teTale ocho che. mArA mitra zrI karamazI je. leDAyA ane zrI viracaMda ke. dharamazIe mane upayogI sAmagrI pAThavIne A pustakane pramANabhUta karavA mATe je sahAya karI che te mATe temano AbhAra na mAnuM te huM naguNe ja kahevAuM. aMtamAM koI itihAsajJa A bahucarcita viSaya saMbaMdhamAM vizeSa sabaLa pramANe zodhI kADhavA athavA te kaI sarvagrAhI ukela sUcavavA je prerAze to huM mAro badhe zrama sArthaka thayo gaNIza. rAjakoTa tA. 26-10-71 - pAI che. | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUravaNuM leTA-vaMzavRkSa prAcIna granthomAMthI leDhA-vaMza saMbaMdhaka ghaNI mAhitI upalabdha thAya che. leDhAone arabastAnanA rAjAe "rAvarAjA'nuM biruda ApeluM. teo ghaNuM parAkramI hatA ane jyAre mahammada-binakAsime bhArata upara AkramaNa karyuM hatuM tyAre temane bhagADavAmAM DhAoe mukhyapaNe bhAga bhajave pahelethI ja teo ajameranA rAjyAdhyakSa tarIke pharaja bajAvatA hatA ane ajameranagara paNa temaNe ja vasAveluM mULa teo maDhANa-nAgoranA rAjavI hatA, ityAdi bAbato prastuta saMdarbhamAM mahattvapUrNa heine ahIM saMkSepamAM rajU karI che * leDhA sebhAgyacaMdra jauharI, yapuranA saujanyathI A vaMza-vRkSa prApta thayuM che. temAM keTalAka sthAne khalanA thaI hoya ema paNa jaNAya che. utkIrNa leta nAme tathA bhaTTagrantha AdhArita uparyukta nAmamAM paNa keTalAka sthAne phera paDe che. leDhA vaMzajo ane temanAM kAryo upara kaI vidvAna vizeSa prakAza pADe evI AzA che. suprasiddha leDhAonAM mahad kAryo bhAratanA rAjakIya tema ja sAMskRtika ItihAsamAM viziSTa sthAna prApta kare evA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] pUravaNI 1 prathavI pahADI 23 jinapAla 45 TIkumala 2 lAkhaNasiMha 24 jagasiMha 46 ratanapAla 3 rAmadeva 25 madhadeva 47 motIrAma 4 zyAmadeva 26 jAdedeva 48 caMdajI 5 kevalacaMdra 27 pratApasiMha 49 lAlacaMda 6 gaNezamala 28 pUraNapAla . 50 zRMga 7 pIracaMdra 29 amarasiMha 51 dhanarAja 8 rAjamala 30 levaTasiMha para vasarAja 9 dhIradeva 31 uThasA 53 zrIraMga 10 kalyANadeva 32 vadanasA 54 rAjapAla 11 karazupAla 33 harakhasA 55 RSabhadAsa 12 abhayapAla 34 gaMgAsA paka sonapAla 13 nIradeva 35 javarIdeva pa7 caturbhuja 14 jAkhaNupAla 36 nIradeva 58 suMdaradAsa 15 nainapAla 37 khImaMdhara 59 saMghapatidAsa 16 cImanapAla 38 vijayarAja 60 bhavAnIdAsa 17 sUrajapAla 39 bhImarAja 61 dIpacaMda 18 javArapAla 40 pArasA 62 kIratasiMha 10 bhImarAja 41 vaDasA 63 vasaMtarAya 20 mehanasiMha 42 madarasA 64 agaramala 21 amIpAla 43 rAmasiMha 65 munnAlAla 22 abhayapAla 44 zrIpAla 66 kUlacaMdajI noMdha:-saMghapati sonapAlanA sIdhA vaMzajo hAlamAM AgarAmAM vase che. ahIM e badhAne ullekha karyo nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta vaMza-kramAMka saMbaMdhita TippaNa: uparyukta vaMzajoe vividha kSetre nAmanA meLavI che, paraMtu temanA vize saMkSipta nirdeza karIne ja ahIM saMtoSa le ghaTe che. rAjakIya kSetre temaNe kevI unnata sevA bajAvI che te prastuta saMdarbhamAM khAsa upayogI bane che - (1) teo mULa devaDA-cauhANa-vaMzIya, mahA-nAgoranA rAjavI hatA ema bhagranthomAMthI ullekha maLe che. (2) temanI zuravIratAnA upalakSamAM arabastAnanA rAjAe "rAva rAjA'nuM biruda ApIne temane ajamera(ajamera)nI sUbedArI ApI. temaNe ajamera zahera vasAvyuM. vi. saM. 710 mAM rUpallIgacchanA AcArya zrI raviprabhasUrinA upadezathI teo jinadharmAnuyAyI thayA e vize pustakamAM ullekha thaI gayo che. (3) temanAthI laDhAvaMza cAlyuM. mahammada-bina-kAsimanA Aka maNane temaNe zUravIratApUrvaka mArI haThAvyuM. temane paNa ajameranI sUbedArI maLI. emanAM parAkrame vize prAcIna pramANe dvArA aneka bAbate jANI zakAya che. (12) temaNe dilhane rAjA-killo baMdhAvyo. (29) temaNe bIkAnera pAse laDhavaTa vasAvIne tyAM zrI AdinAtha jinAlaya baMdhAvyuM. (43) temanA baMdhu rikhavadAsanA putra dhajamala dvArA nirmita dhaja mahela Aje paNa nAgomAM vidyamAna che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] pUravaNI (52) temanA baMdhu mANekacaMda dillImAM zAhI jhaverI tarIke niyukta thayA leDhAo jhaverI tarIke ghaNuM ja pratiSThA pAmelA e paNa ahIM noMdhanIya che (54) temaNe megala-darabAramAM ghaNI pratiSThA prApta karelI. (55) temaNe acalagacchAdhipati zrI dharmamUrtisUrijIne upadezathI dharmollotanAM aneka kAryo karyA juo "aMcalagacchadigdarzana" saM. 1657 mAM zatruMjayano vizALa tIrthasaMdha AgarAthI kAvyo-sUrijInI nizrAmAM zatruMjayagiri upara temaNe zrI padmaprabhu-jinAlayanI pratiSThA karAvI. (pa) kurapAla-sonapAle acalagacchAdhipati zrI kalyANasAgarasUri jInA upadezathI anekAneka dharmakAryo karyA juo "aMca laga7-digdarzana." (63) temane zAhI jamAnAnI padavIo rahI-AgarAnA zuka vibhA ganA teo variSTha adhikArI hatA. (66) temaNe saM. 1944 ASADha sudi 10 nA dine AgarAnI dAdAvADImAM zrI mahAvIrasvAmI-jinAlaya baMdhAvyuM ane pratiSThA karAvI. DhAvaMzajoe vikramanA 16 ane 17 mA zatakamAM AgarAmAM aneka jinAlaya baMdhAvyAM ane yAdagAra pratiSThA karAvI che. emanA pratikA-lekhe hajAronI saMkhyAmAM upalabdha thAya che te dvArA ja emanI dharmaniSA pratIta thAya che. mogala samrAToe temane mAna akarAmo ApyAM ityAdi viSayaka phArasI dastAvejo thoDAM varSo pahelAM ja nAza pAmyA. jo ema na thayuM hota to A viSayamAM aneka jANakArI prApta thaI zakata emAM zaMkA nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUrjaradezAdhyakSa suMdaradAsa "rAjA vikramAjIta" keNa hatuM? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUrjaradezAdhyakSa suMdaradAsa rAjA vikramAjIta" koNa hatA ? [1] kuMvaradAsa ane suMdaradAsa : rAjakIya tavArIkhamAM sAmAnya rAjadarabArImAMthI krame krame, eka ja dasakAmAM gujarAtanA sarvesarvA banelA kuMvaradAsa ane suMdaradAsa e beu baMdhuenAM parAkramanI kIrtigAthA megala-sAmrAjyanI tavArIkhamAM bharI paDI che. suMdaradAsanI rAjakIya kArakirdI to tethI paNa AgaLa vadhIne zAhajAdA khurrama-zAhajahAMnA vizvAsu sAthIdAra, aMgata salAhakAra, tema ja khAsa senApati tarIke vikase che; kAMgarAnA ajeya durganA vijetA tarIke temAM yazakalagI umerAya che; ane zAhajahAMe tenA pitA jahAMgIra viruddha baLavo karelo tyAre vidrohI senAnA pramukha saMcAlaka tarIke parAkASTAe pahoMce che. suMdaradAsanI viSTikAra tema ja senApati tarIkenI saphaLatAnI prazaMsAtmaka nedha jahAMgIra tenA AtmavRttAntamAM prasaMgopAta Ape che. te jaNAve che ke zAhajahAMnA vakIla tarIke sAruM kArya karavAthI suMdaradAsane "rAyarAyAM ne IlakAba, tathA "rAjA vikramajItIne ilakAba paNa ApyuM. jahAMgIra vizeSamAM noMdhe che ke rAjA vikramajIta (vikramAditya) hinduomAM meTo rAjA thaI gayA che, tethI hinduomAM te bahu mAnavALo ilakAba che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] kuvaradAsa ane suMdaradAsa potAnI vaphAdArI, rAjanIti-kauzalya ane yuddha-paTutAthI suMdaradAsa jahAMgIrane kRpApAtra amIra banyo ane pAMca hajArI savArano ucca manasaba pAmyA. zAhajahAMnA hAtha nIcenA rAjapuruSamAM te vakhate tenAthI variSTha kaI paNa nahoto. samAna birudadhAraka anya vyaktio phArasI tavArIkhakAre vyaktine tenA birudathI ullekhatA hoIne samAna birudadhAraka vyaktio viSe goTALAo paNa thAya. "rAjA vikramAjIta" biruda aMge paNa evuM ja thayuM che, kema ke suMdaradAsa sivAya e birudadhAraka traNa vyaktio ekI samaye vidyamAna hatIH (1) pavadAsa (2) bAMdhune rAjA (3) mAMDapurano vAghele rAjA. patradAsane akabare "rAyarAyane, ane jahAMgIre "rAjA vika bhAchata"no ilakAba Apele gujarAtamAM bahAdurazAhe baMDa kareluM tyAre tene teNe dAbI dIdheluM. e pachI tene gujarAtane sUbo nImavAmAM Avela. jahAMgIre tene khatrI kahyo che. I. sa 1615 mAM jahAMgIranI AjJA laI te pitAnI jAgIramAM gayo ane tyAM nivRtta jIvana gALyuM. bAMdhuno rAjA paNa "rAjA vikramajIta'ne ilakAba dharAvato hato. i. sa. 1610 mAM teNe vidroha karatAM jahAMgIre tene padabhraSTa karIne tenA rAjyane vahIvaTa rAjA mAnasiMhanA pautra mahAsiMhane soMpela. pAchaLathI zAhajahAMnI bhalAmaNathI jahAMgIre tene kSamA ApelI. x "At the time of his death, he had attained the rank of mansabdar of 5,000 and "there was no greater officer than he in the Prince's Service." (A History of Gujarat, by M. S. Commissariat, P. 85.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 19 mAMDapuranA dutA rAjA, jete jahAMgIra vAdhelA kahe che, te paNa rAjA vikramAta kahevAtA. teNe jahAMgIrane hAthI tathA hIrAjaDita kalagI najarANAmAM dharIne tenI AdhInatA svIkArelI. Ama chatAM suMdaradAsanI kArakirdI anya traNathI judI tarI Ave che. patradAsanI kArakirdInA uttarAnI sAthe ja suMdaradAsanI bhAratavyApI rAjakIya kArakirdInA udaya thAya che. anya beu rAjAenI kArakirdI bahudhA emanA rAjya pUratI ja maryAdita hatI, bIjI rIte vicArIe te suMdaradAsanAM parAkrame| anya traNeya samAna birudadhAraka vyaktiethI caDiyAtAM che. mevADa vijaya mevADa vijyanA viTTakAra tarIke suMdaradAsa megala tavArIkhamAM sau prathama praveza pAme che. I sa 1614 mAM mAtra trevIsa varSanI kumaLI vaye zAhajahAM senAdhyakSa tarIke mevADa tarapha kUca kare che tyAre suMdaradAsa tenA mukhya salAhakArAnI maMDaLImAM sthAna pAmI cUkayo hAya che. mogala sAmrAjyanA saMsthApaka bAbara tathA rANA sAMgA, tema ja samrATa akabara tathA mahArANA pratApa vacce aneka yuddho khelAyAM, paraMtu mevADa aNunama raheluM. tenuM svAtaMtrya hindueAnA svAtaMtryanu dyotaka heIne megala samrATeAnI AMkhamAM kaNAnI jema khUMcatuM hatuM, aMte mahArANA amarasiMhe te gumAvyuM ane meAgaleAnI ANu svIkArI. xAine akbarInA gleDavInanA tarajumAmAM manasabadArAmAM chellu nAma suMdaranuM che. jo A satya hoya te suMdaradAsa akabaranA samayane amIra gaNAya. blekamenanA bhASAMttara pR. para6 mAM 414 muM nAma suMdaranuM che paNa tene erissAnA jamInadAra kahyo che. eTale A aMge cokasAi karavI ghaTe che, kema ke badAyunI kRta 'manatukhemuttavArIkha'mAM patradAsa vikramAjItanuM nAma che, paNa suMdaradAsanuM nAma nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] kuMvaradAsa ane suMdaradAsa zAhIpakSe zAhajahAMnA dIvAna mullA zuklA ane tenA mukhya madadanIza suMdaradAse saMdhinI vATAghATo calAvI. suMdaradAsa te vakhate "mIra sAmAna"ne hoddo dharAvato hato dIvAna pachI e hoddo gaNAto. A heddAthI tenI kArakidIne prAraMbha thaye. koI prakArano daMDa, kara ke bhUmi na ApavAM, megala darabAramAM svayaM mahArANAne upasthita rahevAmAMthI mukti, kintu pATavI kuMvara karNane tyAM mokalAvo ItyAdi zarato svIkArI mahArANAe AdhInatA svIkArI. khuda mahArANAe sAme cAlIne zAhajahAMnI mulAkAta lIdhI ane kuMvara karNa darabAramAM gaye. cittoDane gaDha jIrNoddhAra na karavAnI zarate mahArANAne parata karavAmAM Avyo. A pramANe mevADa vijaya thayuM. jahAMgIre e prasaMge evI prasannatA mANI jANe ke teNe bhArata upara saMpUrNa vijaya prApta na karyo hoya! A vijaya zAhajahAMnI kArakirdInuM prathama sopAna hoIne tenuM mahatva ghaNuM vadhI gayuM, viSTikAra tarIke sAruM kAma karavAthI tenA dIvAna ane suMdaradAsane anukrame "aphajhalakhAna" tathA rAyarAmAM'nA khitAba prApta thayA, tathA temanA manasabamAM paNa vRddhi thaI.* *"......Diwan Mulla Shukrulla, whom after the conclusion of this business I dignified with the title of Afzal Khan, and Sundar Das, his major-domo, who after this matter was settled, was honoured with the title of Ray Rayan, to the exalted Court, and represented the circumstances." ("Memoirs of Jahangir", Vol I, P. 273, Translated by Rogers, Edited by Beveridge). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM dakSiNa bhArata upara adhikAra mevADanA vijaya pachI AdilazAhI, nijhAmazAhI tathA kutubazAhI sattAone namAvavAnuM vikaTa kArya paNa jahAMgIre zAhajahAMne soMpyuM. sAmrAjyanA nAmAMkti saradArane teNe dakSiNa upara adhikAra jamAvavA mokalAvelA, paraMtu tyAMnA suprasiddha senAdhyakSa malika aMbare saune niSphaLatA ApI. I. sa. 1617 mAM dakSiNa bhAratamAM megaladhvaja laherAvavAnuM mAna paNa zAhajahAM khATI gaye. dIvAna mullA zuklA tathA suMdaradAse saMdhinI vATAghATo calAvI, je anvaye AdilazAha svayaM zAhajahAMne maLavA Avyo teNe padara lAkha rUpiAnA mUlyanuM jhaverAta, pacAsa hAthI vagere ApIne AdhInatA svIkArI. kutubazAhe eTalA ja mUlyanI bheTa ApIne saMdhi karI. malika aMbare ahamadanagara tathA anya durgA seMpI dIdhA tathA bAlAghATane chate pradeza paNa parata karyo A pramANe dakSiNamAM zAMti sthApIne zAhajahAM pAchA pharyo. A vijayathI zAhajahAMnuM sthAna sAmrAjyamAM ghaNuM vadhyuM. rAjasihAsana pAse khurazI upara besavAno tene adhikAra maLyo, je taimUrI vaMza-paraMparAmAM koIne paNa maLyo nahoto. tenI sAthenA amIre upara paNa ghaNI kRpAo karavAmAM AvI. suMdaradAsanI viSTikAra tarIkenI kAmagIrInI ghaNI prazaMsA thaI ane tene "rAjA vikramAchata"ne gauravaprada IlakAba pradAna thayuM. tenA tathA dIvAnanA manasIbamAM paNa vRddhi thaI. + "As Afzal Khan and Ray Rayan had performed the duties of Wakils to my son Shah Jahan in a becoming manner, I raised them both in mansab and honoured Ray Rayan with title of Bikramajit, which among Hindus Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] kuMvaradAsa ane suMdaradAsa gujarAtane vahIvaTa I. sa. 1618nA prAraMbhamAM jahAMgIra zAhajahAM sAthe gujarAtamAM Avyo ane teNe mevADa ane dakhaNanA vijayanA badalAmAM e pradeza zAhajahAMne jAgIra rUpe Ape. durbhAgye temane gujarAtanuM havAmAna anukULa na lAgyuM. zAhajahAM to bahu ja bImAra paDI gayela. AthI varSARtu bAda teo sau kaMTALIne vidAya thayA. zarUAtamAM zAhajahAMe rUstamakhAnane nAyaba sUbo nImIne tene gujarAtano vahIvaTa soMpele, paraMtu jahAMgIrane A nimaNuka pasaMda nahotI AvI. AthI teNe potAnA vizvAsu sAthIdAra suMdaradAsane pitAnA pratinidhi tarIke niyukta karIne tene tyAMno vahIvaTa suparata karyA.A ane pote mALavAmAM rahevA cAlyA gayA, jyAM teNe rUstamakhAnane paNa potAnI pAse teDAvI lIdhe. sattAvAra rIte sUbA tarIke to zAhajahAMnuM nAma ja Ave che, kintu vAstavamAM is the highest title. In truth he is a servant worthy of patronage." ("Memoirs of Jahangir" Vol. I, P. 402.) dIvAna mullA zukullA ghaNo ja abhyAsI hato, ane suMdaradAsa rAjanItijJa. bane viSTikAro tarIke khAsa paMkAyA hatA dIvAne IrAdatakhAna pachI jIvananA aMta paryata "dIvAne-kula"no hoddo zobhAvela. pradhAnamaMtrI pachInuM te sthAna gaNAtuM. koSa vibhAganA pradhAna tarIke badhA ja mahattvanA dastAvejo upara tenI sahI thatI. A "I had granted the Subah of Gujarat, the abode of Sultans high Dignity, to Bi-daulat as a reward for his victory over Rana..... Sundar the Brahman, administered and protected the coy ntry." ("Memoirs of Jahangir", Vol. II, P. 261). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 23 teNe sUbA tarIke gujarAtamAM jhAjho samaya nivAsa karyo hoya ema jaNAtuM nathI potAnA pratinidhi suMdaradAsa ane dIvAna muhammada saphIthI ja teNe kAma calAvyuM che. suMdaradAsane bhAI kuMvaradAsa je pahelAM gujarAtamAM dIvAna tarIke rahI cUkyo hato, tenI nimaNUka paNa I. sa. 1618 mAM mALavAnA dIvAna tarIke karavAmAM AvI. jahAMgIra tenA "rAya" ilakAbane ulalekha kare che. pAchaLathI te suMdaradAsanI anupasthitimAM tenA sthAne paNa nimAya che. pitAnA rAjavahIvaTa daramiyAna4 suMdaradAse uttara gujarAtamAM kALIonI ToLIo, je varSothI lokone trAsa ApI rahI hatI, tene jera karI. teNe kaDakAIthI gAya ane bheMsane vadha 5Na aTakAvyo. te vakhatanA aMgreja vepArIo pitAnA hevAlamAM noMdhe che ke e pratibaMdhane kAraNe gAya-bhesanuM cAmaDuM, pekIMga mATe vaparAtuM, te maLavuM muzkela banyuM. teo vizeSamAM jaNAve che ke jo ke suMdaradAsane amala rUstama khAna karatAM te oche julamI hato, paraMtu tene bolAvI levAmAM Avela tyAre aMgreja vepArIo khuza thayelA, kema ke tenI viruddhamAM temane ghaNI phariyAda hatI. * " Rai Kanhur, who was formerly Diwan of Gujarat, was chosen for the diwanship of Malva " ("Memoirs of Jahangir". Vol. II, P. 16.) x kemiseriyeTa "hisTrI opha gujarAta" (vai 2, pR. 19)mAM suMdaradAsano vahIvaTa I. sa. 1622 mAM kahe che te vicAraNIya che. I. sa. 1618 saMbaMdhita ulekhamAM suMdaradAsane zAhajahAMe gujarAtamAM nImela e vize khuda jahAMgIre tenA AtmavRttAMtamAM nedha lIdhI che te sUcaka che, juo Memoirs, vai 2, pR. 19. + "English Factories," Ed. by Sir W. Foster, PP. 110, 153. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] kuMvaradAsa ane suMdaradAsa kAMgarA durgane vijetA kAMgarAnA suprasiddha kilA upara vijaya meLavavA akabaranA samayathI ja prayatno cAlelA, paraMtu saphaLatA maLelI nahi. AthI khuda zAhajahAMe ja A kArya potAnA upara laI lIdhuM. rAjA bAsunA putra sUrajamalane muhammada takI sAthe kAMgarA mokalAvavAmAM Avela. paraMtu sUrajamale payaMtrapUrvaka takIne hAMkI kADhI durga upara pitAne adhikAra karI lIdho. AthI suMdaradAsane sasainya tyAM mokalavAmAM Avyo. vidAya vakhate suMdaradAse jahAMgIrane dasa hajAranI kiMmatanuM hIrAjaDita AbhUSaNa bheTa dharyuM. samrATe tene zobhato pozAka ane talavAra ApI tenuM bahumAna karyuM, tathA paMjAbamAM jAgIra na hovAthI zAhajahAMnI bhalAmaNathI suMdaradAsane barahanA paragaNunI sArI UpajavALI jAgIra paNa ApI.A sUrajamale suMdaradAsane saMdhinI vATAghATa karavA prArthanA karI, paraMtu tenI koI paNa tarakIbamAM na phasAtAM suMdaradAse yuddhanI taiyArI karI. tenA mau ane muharI durgA kabaje karavAmAM AvyA. I. sa. 160 A "Raja Bikramajit who was one of his principal officer, with 2000 horse who were present of his private attendents. ... were appointed to the duty. As the hour of departure was fixed on this day, the aforesaid (Bikramajit) presented as an offering a rosary of emeralds of the value of Rs. 10,000. He was honoured with the gift of a dress of honour and a sword, and took his leave for this duty. As he had not a jagir in that Subah, my son Shah Jahan asked Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM | [ 25 mAM kAMgarAnA durgane gherI levAmAM Avyo ane eka varSa ane be mahinAnA gherA bAda tenA upara paNa vijaya meLavavAmAM Avyo. e pachI surajamale nAsa-bhAga karI, paraMtu suMdaradAse teno pIcho karI tenAM badhAM ja sthAne ujjaDa karI dIdhAM. | vijayanA samAcAra sAMbhaLIne jahAMgIre ghaNI khuzI manAvI. teNe kAMgarAne vahIvaTa suMdaradAsane saMpIne pharamAna dvArA tenuM gaurava vadhAyuM + e arasAmAM punaH dakSiNa bhAratamAM yuddha AvI paDyuM. AthI jahAMgIre suMdaradAsane AjJA pAThavI ke rAjA bAsUnA anya kuMvara jagatasiMhanI vartaNUka je vaphAdArI bharI lAge to tyAM vahIvaTa tene sapa. e pachI zAhajahAMnI AjJAthI durgane kabaje sapIne suMdaradAsa dakSiNanA yuddhamAM bhAga levA gaye. kAMgarAnA abhedya durga upara Aja divasa sudhI koI paNa musalamAna bAdazAhane adhikAra thayo na hato. jahAMgIre A vijaya vize tenA Atma-vRttAMtamAM vigatavAra noMdha lIdhI che, je dvArA A vijayanI mahattA samajI zakAze. kAMgarA vijetA tarIke suMdaradAsanuM sthAna have ajoDa banI gayuM. dakSiNa bhArata upara caDAI dakSiNanAM rAjyoe agAu saMdhi karelI, paraMtu kAMgarAnA for him as a jagir the pargana of Barhana, the revenue of which was 2,200,000 of dams, which he himself (? Shah Jahan ) held in am." ("Memoirs of Jahangir ", Vol. II, pp 25-6.) + ".... in reward for this becoming service I ordered drums for the Raja, and a fateful farman was issued from the Sovereign of wrath...." (Memoirs, Vol. II, p. 75.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] kuMvaradAsa ane suMdadAsa yuddhamAM mogala senA rokAI heine, tathA jahAMgIranI kAzmIranI sahelagAhanA samAcAra maLatAM ja malika aMbare ahamadanagara ane birAranA pradeza punaH kabaje karI lIdhA. AthI jahAMgIranI AjJAthI zAhajahAM I. sa 1621 mAM trIsa hajAranA sainya sAthe mAMDU thaIne burahAnapura kUca karI gaye. megala sinyanA pAMca vibhAganA senApati A pramANe hatA (1) dArAbakhAna (2) abdullAkhAna (3) abulahasana khvAjA (4) rAjA bhIma (5) suMdaradAsa. prakaTarUpamAM dArAbakhAna senAdhyakSa hato, paraMtu vAstavamAM tamAma prabaMdha suMdaradAsanA hAthamAM hato * vizALa megala senA sAme malika aMbara TakI zake ema nahoto. AthI aMte teNe hAra svIkArIne suleha mATe prArthanA karatAM tenA dUtoe suMdaradAsa sAthe saMdhinI vATAghATa calAvI, suMdaradAsa khaDakapUrNA nadIne kinAre tamuranI kabAmAM AvI pahoMcyo. * kAjhavInI kRta "pAdazAhanAmA"nA AdhAre zAhI senAnA cAra vibhAgo hatA ema banArasIprasAda sakasenA temanA History of Shah Jahan, Dilhi mAM nedhe che. temAM dArAbakhAna ane rAjA bhImanAM nAme nathI, juo:-"He (Shah Jahan) left Mandu on March 25, 1621 and proceeded in bettle array towards Burhanpur. Abdullah Khan commanded the advance guard, Raja Vikramajit the right, Abul Hasan the left and the centre was under the personal command of the Prince." pAdazAha nAmA" zAhajahAMnI zarUAtanI kArakirdI mATe phArasImAM pramANabhUta grantha che. AvA upayogI granthane anuvAda karavAnuM paNa koIne sUjhatuM nathI! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ ra7 la, jajaranagara dilazAhI ne bhUmi tyAM zAhajahAMnI AjJAthI durgano pAyo nAkhavAmAM Avyo ane tenuM japharanagara nAmAbhidhAna thayuM. tyAM thayelI saMdhi anvaye kutubazAhI ane AdilazAhI sulatAnee pacAsa lAkha rUpIA daMDanA ApyA, tathA malika aMbare je bhUmi adhikRta karelI te punaH pAchI soMpI dIdhI. A pramANe dakSiNane ukaLato caru zAMta thayo. kaMdahAra upara humalo I. sa. 1622 mAM dakSiNamAM yuddha cAlatuM hatuM tyAre ja samAcAra AvelA ke IrAnanA zAha abbAse kaMdahAra upara humale karyo che. AthI jahAMgIre zAhajahAMne AjJA mokalAvI ke te sIdhe sainya sahita kaMdahAra jAya. AjJAnusAra zAhajahAMe tyAM javA prayANa karyuM. burahAnapurane mArge suMdaradAsa, je dakSiNanI saMdhi pramANe dhana laIne pAcho AvI rahyo hato, te maLe. tenI sAthe vicAravimarza karyA bAda zAhajahAMne samajAyuM ke kaMdahAra javuM eTale bhAratathI varSo sudhI aLagA rahevuM barAbara che vaLI je niSphaLatA maLe to tenI pratiSThA paNa jhaMkhAya. A arasAmAM jahAMgIra satata madyapAna ane viSaya bhegane kAraNe svAthya gumAvI beThA hoIne rAjanI kula lagAma tenI begama nUrajahAMnA hAthamAM cAlI gayelI, je jahAMgIranA nAnA putra zaharathAranI pakSakAra hatI. AthI zAhajahAe kaMdahAra jatA pahelAM keTalIka zarata mUkI. paraMtu te nAma dUra thaI jahAMgIra ane zAhajahAM vacce A bAbatamAM satata patravyavahAra cAlyo, paraMtu kAMI vaLyuM nahi. aMte jahAMgIre tenA pitA viruddha baLavAno je rAha lIdhele, tene zAhajahAM paNa anusaryo ane baLavAnI cinagArI cAMpI. vidrohanI Adhi - zAhajahAMe baLavAne prabaMdha evI rIte karyo ke jethI sAmrA jyamAM sarvatra upadrava macI jAya rAjA bAsUnA putra jagatasiMhane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] kuvaradAsa ane suMdaradAsa teNe vidroha karavA kAMgarA mokalyo ane pote pUrNa zakti sAthe mAMthI AgarA tarapha jhaDapathI AgaLa vadhyo. gujarAta, mALavA ane dakSiNanA prAyaH badhA ja amIro, jeo zAhajahAMnI AjJAmAM mUkAyA hatA, teo vidrohamAM bhaLyA. vAvRddha khAnakhAnAM, je jahAMgIrano zikSaka rahI cUkyo hato tathA jeNe akabaranA samayamAM traNa prasiddha yuddhamAM vijaya meLavIne sAmrAjyane vistAreluM, te paNa temAMnA eka hato. jahAMgIra pote tene AtmavRttAntamAM kabUle che ke je baLavA pakSanA amIronI nAmAvalI ApavAmAM Ave te ghaNuM laMbANa thAya! prakaTa rIte vidrohI senAno sarasenApati khAnakhAnAMno putra darAbakhAna hato, paraMtu vAstavamAM suMdaradAsa ja tene pradhAna saMcAlaka hatA.4 jahAMgIre baLavAnuM SAropaNa tenA upara ja karyuM che. tenA caDAvyAthI zAhajahAMe baLavo karyo hato ema jahAMgIra mAne che, ane eTale ja potAnA caritranA uttarArdhamAM to suMdaradAsane TheTha sudhI bhAMDato rahe che. nUrajahAM pratyenI tenI AsaktithI tene deSa te kADhI zakyo nahi. kharekhara te nUrajahAMnI uzkeraNIthI ja zAhajahAM baLavAne rAha levA prerAyele A suMdaradAse te tenA gya salAhakAranI mAtra pharaja ja bajAvI hatI. ekAeka vidroha thatAM tathA vidrohI senA pATanagara tarapha jhaDax " Although rominally the command was in the hands of the wretch ( bar-gashta-i-ruzgar) Darab, yet in reality the leader and the centre of the whole affair was Sundar, of evil deeds." ("Memoirs of Jahangir" Vol. II. P. 253.) Amuhammada khAna kRta "mirAta-I-ahamadI'mAM nUrajahAMne ja dezapAtra gaNAvAI che. juo lokhaMDavAlAnuM bhASAMttara pR. 170. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 29 pathI AgaLa vadhI rahI che te jANIne jahAMgIra dvidhAmAM paDI gayele. yuddha mATe senA paNa taiyAra nahotI. paraMtu nUrajahAMe samayasUcakatA darzAvIne bihArathI parvejhane sasainya AvI javA AjJA mokalAvI mAravADa, Amera, keTA, buMdI vagere sthAnothI rAjAo ane rAjapUta saradArone paNa nimaMtryA. mahAbatakhAnane kAbUlathI teDAvIne tene senApati nImyo. zAhI senAne taiyArI mATe samaya maLI jAya te mATe mUsavakhAnane zAhajahAM pAse mokalAvIne vATAghATo calAvavAnuM tarkaTa racavAmAM AvyuM. ubhaya pakSo vacce phatehapura sikrImAM laMbANapUrvaka guphatego cAlI. te anvaye zAhajahAMnA dUta kAjhI abdula ajhIjhane jahAMgIra pAse mekalAvavAmAM Avyo. paraMtu zarato sAMbhaLIne ja kAjhIne kArAgAra bhego karI devAmAM Avyo ! e pachI vATAghATenAM dvAra biDAI gayAM. AgarAnI lUMTa ubhaya pakSo laDAI mATe saMpUrNa taiyAra thaI cUkyA heIne have vAtAvaraNamAM garamI AvI ane lazkarI hilacAla paNa tvarita banI. zAhajahAM TheTha AgarA pahoMcI gayo. durgAdhyakSa etabArakhAne durganAM dvAre baMdha karI dIdhAM, paraMtu zAhajahAMnI AjJAthI suMdaradAsa nagaramAM sasainya pravezI zakavA samartha thayo ane teNe AgarA tUTI lIdhuM. zAhIkeSa uparAMta jahAMgIranA AgevAna amIrenAM gharamAMthI aDhaLaka saMpatti hAtha karavAmAM AvI. ekalA lazkarakhAnanA gharamAMthI ja nava lAkha rUpIAnI saMpatti maLI AvI. jenI jenI pAse sArI saMpatti hovAnI AzaMkA hatI, te badhAne suMdaradAse lUTyA ane je kAMI laI zakAya evuM hatuM te badhuM laI lIdhuM 4 x " He sent to Agra his servant Sundar, who was the ring leader of the people of error and Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMvaradAsa ane suMdaradAsa e arasAmAM zAhI senAnA AgamananA samAcAra sAMbhaLIne zAhajahAM yamunA nadInA kinAre kinAre sasainya AgaLa vadhyA. zAhapura pAse keTalIka senA cheADIne te DaeNATilA tarapha cAlyeA. suMdaradAsa, rAjA bhIma ane dArAbakhAnanI adhyakSatAmAM peAtAnI senAnA traNa vibhAgeAne bAdazAhI paDAveAnI cAre tarapha lUTamArapharavA tathA rasada- sAmAnane rAkavA mokalAvyA. 30 ] bilUcapuranuM yuddha i. sa. 1623 mAM mAnI 28 mI tArIkhe bilUcapuranA medAnamAM banne pakSe vacce nirNAyaka yuddha khelAyuM. jahAMgIra ke za!hajahAMe temAM pratyakSa bhAga lIdho naheAte, mAtra dUrathI ja doravaNI ApelI. pATanagarathI mAtra vIsa gAu dakSiNe AvelI e raNabhUmimAM sArAye dezanu bhAvi tALAvAnuM hatuM. zAhI senA paccIza hajAra savAreAnI hatI. abdullAkhAna phIrAjhajaMgane dasa hajAranu ane anya be senApati AsakhAna ane khvAjA amulahasana bakSIne bAkInuM sainya seAMpeluM abdullAkhAna, je te samayaneA sama senApati hatA, te aMdarakhAnethI zAhathe chief of the seditios, to take possession of the treasures and hidden wealth of those servants of the state who were at Agra. Amongst others he entered the house of Lashkar Khan, and seized Rs. 9,00,000. In the same manner, wherever he suspected there was property in the houses of other servants (of the Court), he stretched out his hand to seize it, and took possession of all that he found.'' (Memoirs, Vol. II, PP. 249-50.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 31 jahAne maLela hato. yuddha samaye te vidrohI senA sAthe bhaLI jaze evuM teNe zAhajahAMne vacana ApeluM. barAbara yuddha vakhate abdulA khAna vidrohI senA tarapha AgaLa vo. tenI senAne tathA saradArone lAgyuM ke zatru upara humalo karAI rahyo che. gupta vAta zAhajahAM ane suMdaradAsa e beu ja jANatA hAIne temanA senApati dArAbakhAne paNa zatru samajIne tene sAmane karyo. AthI suMdaradAsa tene samajaNa ApavA tenI pAse deDI gayo. zAhI senAmAM bhaMgANa paDavAthI jahAMgIranI chAvaNI stabdha thaI gaI. tenA anya bane senApatio tene vaphAdAra rahyA, paraMtu nAnA saradAre kaye pakSe rahevuM tene ghaDIbhara te nirNaya na karI zakyA. Ama badhe halacala macI gaI keNa zatru che ane koNa sAthI che tene nirNaya paNa muzkela banI gayo. suMdaradAsanuM mRtyu A tarapha suMdaradAsa dArAbakhAna sAthe masalata pUrI karIne pAchA pharI rahyo hato tyAM navAjhizakhAna, je abdullAkhAnanI senAne jahAMgIra-parata saradAra hato, teno sAmane thaI gaye. tenI TUkaDI sAthenI jhapAjhapImAM suMdaradAsane mastakamAM ekAeka gALI lAgI ane tenuM tyAM ja mRtyu thaI gayuM. A samAcAra sAMbhaLatAM ja zAhI senA je DI vAra pahelAM hatAza thaI gayelI, te josamAM AvI gaI ane vidrohI senAnuM vijayI jaNAtuM palluM parAjyamAM pheravAI gayuM. zAhajahAMnI chAvaNune te tenA sarasaMcAlaka suMdaradAsanA mRtyunI kaLa vaLavI muzkela banI gaI. zAhajahAM ghaNe ja nAsIpAsa thaI gayo. tenI senAmAM hAhAkAra macI gayo. vidrohI senA rAjA bhImanI vIratAthI bacavA pAmI. teNe zAhI senAne TheTha saMdhyA sudhI AgaLa vadhatA rokI rAkhI. e araShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] kuMvaradAsa ane suMdaradAsa sAmAM zAhajahAM dakSiNa tarapha sahisalAmata nAsI gaye. suMdaradAsanA mRtyu ane vidrohI senAnA parAjyanA upalakSamAM jahAMgIre khuzAlI manAvI ane tenA saradArane manasabamAM vRddhi karI. teNe A vijayane alAhanI bheTa tarIke oLakhAvyo.* jahAMgIra tenA Atma-vRttAntamAM jaNAve che ke -"bIje divase suMdaradAsanuM mastaka kApIne mArI pAse hAjara karavAmAM AvyuM. tenuM goLIthI mRtyu thatAM tenA dehane pAsenA gAmamAM agnisaMskAra mATe laI javAmAM Avele, paraMtu agni pragaTAvavAmAM Ave te pahelAM dUrathI lazkara AvatuM dekhAyuM, eTale pakaDAI javAnI bIke sau nAsI gayA gAmanA mukhIe tenuM mastaka kApIne khAna Ajhama, jenI jAgIramAM A banyuM, tenI pAse pitAnI vaphAdArI pradarzita karavA laI gayA ane tenA mAraphata tene mastaka sAthe mArI pAse lAvavAmAM Avyo. mastaka oLakhI zakAya evuM hatuM. temAM koI parivartana thayeluM jaNAtuM nahotuM. mAtra kAna, jemAM motIjaDita AbhUpaNo hatAM te laI levAnA AzayathI, kApI levAmAM AvyAM hatAM. tene koNe goLIthI ThAra karyo te koI jANatuM nahotuM. tenA mRtyune pariNAme zAhajahAM pharI kadI Akramaka yuddha ApI zakyo nahi." x"As the aid of Almighty God is ever near this suppliant, at this crisis, when a leader of army such as Abdu-llah-Khan threw 10,000 cavalry into confusion and joined the enemy, and there was nearly a great disaster, a shot from a mysterious hand reached Sundar. At his fall the pillars of the courage of the rebels shook." (Memoirs, Vol. II, P. 255.). * " Memoirs of Jahangir ", Vol. II, p. 256. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 33 A rIte gUrjaradezAdhyakSa, kAMgarAvijetA suMdaradAsa acAnaka yuddhabhUmi upara DhaLI paDyo. tenI vidAyathI vidrohI senAnA AtmA vilAi gayeA, baLavAnI yAjanAne AdhArastaMbha tUTI gayo. tenA javAthI zAhajahAMnu dhyeya jhUMTavAi gayuM hoya ema teNe bacavA mATe nAsabhAga zarU karI. gujarAtamAM palaTA zAhajahAM ajameramAM lUMTa calAvatA mAMDU pahoMcyA. tyAMthI teNe abdullAkhAnane gujarAtanA sUtreA niyukta karyo. suMdaradAsa vidrohI senAnI AgevAnI levA gujarAtamAMthI vidAya thayelA tyAre teNe peAtAnA bhAI kuMvaradAsane peAtAnA sthAne nImelA.^ have abdullAkhAnanI nimaNUka thatAM, kuMvaradAsa ane dIvAna saphIne rAjakASa, ratnajaDita siMhAsana ane kamarapaTTo lai AvavA zAhajahAMe AjJA meAkalAvI. abdullAkhAne vaphAdArane peAtAnA pratinidhi nImIte gujarAtamAM meAkalAvye| ane peAte zAhajahAM pAse mAMDUmAM rahI gayA. saphI mumatAjhamahalanI nAnI bahenane paraNyA hoine zAhajahAMe dhAreluM ke te peAtAne pakSe raheze, paraMtu zAhajahAMnA nasIba ADe pAMda u hatu. saphInA bhaDakAvavAthI gujarAtanA amIrA zAhajahAMne pakSa letA acakAyA Ama paNa bilUcapuranI hAra pachI D Sundar's brother Kunhar was appointed in his room. When Sundar was killed, and Bi-daulat retreated after his defeat to Mandu, the Province of Gujarat was put in the charge of Lanatu-llah as his fief, and Kunhar was sent for along with Safi Khan, the Diwan." (Memoirs, Vol. II, P. 262, ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 66 www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] kuMvaradAsa ane suMdadAsa zAhajahAM ba ja gumAvI beTho hato. jo ke saphIe zAhajahAMnA pakSamAM hovAnuM jAhera karyuM hatuM ane kuvaradAsa rAjakeSa, kamarapaTTo vagere laIne zAhajahAM pAse jAya te pahelAM teNe mahemadAvAdane rasto lIdhe. aMdarakhAnethI teNe jahAMgIrane vaphAdAra rahelA saradAre sAthe guphatege karI saune ekatrita karyA. kuMvaradAsa mAM gayo ke tarata ja tenI gerahAjarIno lAbha laIne saphIe amadAvAdano kabaje karI lIdhe. jaDAu sihAsana, jenI kiMmata pAMca lAkha rUpiAnI hatI, te ghaNuM bhAre hAine kuvaradAsa laI jaI zako nahoto. tenA TUkaDAo karAvIne tenI sahAyathI saphIe senA paNa taiyAra karI lIdhI. A sAMbhaLIne abdullAkhAna chaeka hajAranI senA sAthe utAvaLo gujarAtamAM Avyo, paraMtu nAraMjAmAM saphI dvArA parAjita thaI, suratamAMthI cAreka lAkha rUpIA vasUla karI, zAhajahAM pAse mAM cAlyA gaye. saphIe zAhajahAMnA TekedAro vaphAdAra, mahammada takI vagerene pakaDI lIdhA paraMtu kuMvaradAsanuM zuM thayuM e jANI zakAtuM nathI. mirAta-I-ahamadI'mAM kuMvaradAsa saphI sAthenI laDAImAM marA hato e ullekha che aMgreja vepArIoe te samaye ApelA hevAla pramANe kuMvaradAsa pitAne sarasAmAna mUkIne bhAgI gayele. te jahAMgIranA pakSe rahe che ane bace che e paNa mata che. o "He ordered to be brought before him Kanhardas, brother of Vikramajit who laid down his life in a scuffle with Muhammed Safi Khan Diwan of the Subah...." Mirat-iAhmadi, P. 171. * "English Factories", Edited by Sir W. Foster, P. 233. + ratnamaNirAva bhImarAva jeTa nedhe che ke "e ja laDhAImAM jahAMShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 35 zAhajahAMe gujarAta, mALavA, khAnadeza ane dakhaNanA amIre ane saradAronI madadathI vidrohano zaMkhanAda kele, paraMtu bilUcapuranI hAra pachI khuda gujarAta ja tenA adhikAramAMthI nIkaLI gayuM-dakSiNanuM paNa e pramANe ja thayuM. vidrohanI parisamApti I. sa. 1626 nA jUnamAM saMdhi thaI tyAM sudhI zAhajahAM sva bacAvamAM satata nAsato-bhAgate rahyo. erissA, bihAra ane baMgALamAM tene saphaLatA maLelI paraMtu te asthAyI rahI, kema ke senApati mahobatakhAne tathA zAhajAdA pajhe tene pIcho choDyo nahi. rAjA bhImanI vIratA upara te satata traNa varSa sudhI jhajhUmato rahyo, paraMtu tenA avasAna bAda tenI himmata tUTI gaI tene trIje senApati dArAbakhAna avasaravAdI nIkaLyo. anya saradAre paNa eka pachI eka tene sAtha cheDatA gayA athavA to dekhAva pUratA ja tenI sAthe rahyA. AvA saMjogomAM nirUpAya thaIne jahAMgIranI kSamA yAcavA sivAya tene koI mArga dekhAyo nahi samrATe paNa pitAnA putranI kharI hakIkata jANIne tene Akhare kSamA ApI. A rIte pitA ane putra vacce samajati sadhAtAM baLavAna yAcita aMta Avyo ane sAmrAjyamAM punaH zAMti sthapAI A baLavAne kAraNe karoDanI saMpatti naSTa thaI, vepAravANijya paDI bhAMgyAM, azAMti ane upadravathI trAselI prajA zAMtithI UMdha paNa na laI zakI aneka khyAtanAma saradAre, amAre A saMgharSamAM homAI gayA athavA te vidrohathA lAMchita thayA; senAnA gIrane vijaya thAya che, ane suMdaranuM maraNa thAya che. kuMvara rAha jaI chevaTe jahAMgIranA pakSamAM hovAnuM jaNAve che ane bace che." jaina sAhitya saMzodhaka" khaMDa 3, aMka 4, pR. 398. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] kuvaradAsa ane suMdaradAsa asaMkhya kasAyelA sainikA reALAI gayA. dakhkhaNu tathA aphaghAnistAnamAM mAgala sAmrAjyanI rAjanaitika hAni thai. A hatI baLavAnI phalazruti. virala pratibhA kalama ' thI 'talavAra' sudhI baDhatI pAmanAra tarIke phArasI tavArIkhakArAe sudaradAsane biradAvyA che.* mogala-sAmrAjya vastutaH sainika sAmrAjya heAIne pratyeka rAjapuruSa mATe talavAra anivA gaNAtI. kaTTara dharmacusta mullAene paNa rAjakIya se!pAne caDatAM pahelAM sainika tarIkenI lAyakAta teA siddha karavI ja paDatI, paraMtu suMdaradAsa mATe te evuM banyu ke 'kalama' dvArA tene je siddhi prApta na thaI te 'talavAra' dvArA thai zakI! viSTikAranI jema senApati tarIke paNa te ajoDa gaNAyA. mevADa, dakhkhaNa, kAMgarAnA yuddhoe tenI kArakirdImAM abhinava gAMo umeryA. jAma jazavaMtasiMha ane mahArAva bhAramala, jee gujarAtamAM mukhya rAjakIya paribaLa rUpe hatA, temanI sAme paNa teNe sainaka kAryavAhI AraMbhelI, jenA pariNAme bannee svayaM jahAMgIranI mulAkAtA laine pahelI vAra ja AdhInatA svIkArI lIdhI. e pachI te| suMdaradAsa gujarAtane sarvesarvA banI gayA. zAhajahAe jahAMgIra viruddha baLavA karatAM suMdaradAse gujarAta, mALavA, khAnadeza ane dakhkhaNanA khaLAne eka He was a writer in the service of Prince Shah Jahan, and, for his uprightness and zeal he was made Mir-Saman (major-domo). On account of his high spirit and lofty nature he was raised from the pen to the sword" ("The Maathir-ul-Umara Translated by H. Beveridge Vol. I, P. 412) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ,, www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIya tavArIkhamAM [ 37 trita karIne vizALa susajja vidrohI senA UbhI karI dIdhI, je zAhI senAthI badhI rIte caDiyAtI hatI ema tavArIkhanavIseA ekamate svIkAre che. paraMtu durbhAgye suMdaradAsanuM Akasmika mRtyu thaI gayuM, ane tenA mRtyuthI ubhaya pakSAe hAra-jItane phesalA svIkArI laIne yuddha medAnamAMthI laDyA vinA ja pAchA haTI gayA! te jevA parama vIra yAdo hatA tevA ja dariyAva dilane amIra hatA. rAjA-mahArAjA samrATane na dharI zake evI kiMmatI bheTA teNe zAhajAdAne dharI che! dakSiNanI saMdhi vakhate AdilazAhe tene be lAkha rUpIA aMgata bakSiza rUpe ApelA, paraMtu suMdaradAse ATalI meATI rakama peAtAnI pAse na rAkhatAM, geAvAmAMthI zAhajahAM mATe amUlya bheTa-sAgAde kharIdI. zAhajahAMe tenI bheTane agrasthAne mUkIne jahAMgIrane peAtAnA vatIthI vividha bheTA dharI dIdhelI jethI sAmrATa atyaMta prasanna thayelA. TUMkamAM suMdaradAsa jevI virala pratibhA megala sAmrAjyanA tihAsamAM bhAgye ja jovA maLe. mAtra eka ja dasakAmAM teNe je adritIya sthAna prApta karyu. teneA tA joTA maLavA muzkela che. zAhajahAM te khIje ja varSe meAgala siMhAsana upara birAva! bhAgyazALI banI zakayA, paraMtu kuvaradAsa ane suMdaradAsa te prasaMge vidyamAna rahevA bhAggALI banI na zakayA! x x [2] kupAla ane seAnapAla : jaina sAhityamAM saMghapati baMdhue kurapAla ane se!napAla ezavALa jJAtinA, lADhA gAtrIya hatA. temanA vaMzane gANI tarIke eLakhAvavAmAM AvatuM hatuM ema utkIrNa lekhA dvArA jANI zakAya che. bhaTTa thAmAMthI evA ullekhA maLe che ke jainAcAryAM raviprabhasUrie cauhANa vaMzIya rAjapUta rAjA lAkhaNasiha devaDAne putraprApti nimitte pratidha ApIne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com X
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] kuMrapAla ane senapAla : jaina dharmAvalaMbI karyo. gurukRpAthI tene rAmadeva nAme putra thaye, jenAthI leDhAvaMza cAlyo. kAlakrame vaMzavRddhi thatAM temAMthI cAra zAkhAo prAdurbhIta thaI. dhajamalana anvayamAM-dhajamalauta zAkhAmAM-pacAsamI peDhIe zebhAcaMdra thayA, jemane AgarAnI zilA-prazastimAM zRMga kahyA che-teoe sau prathama AgarAmAM vasIne saM. 1501 mAM jinAlaya baMdhAvyuM. temanA vaMzamAM kuMrapAla sonapAla thayA. leDhA vaMzaje mULa kyAMnA hatA e vize spaSTa pramANa maLatuM nathI. paraMtu teo ghaNI peDhIthI AgarAmAM AvIne vasyA hovAthI zilA-prazastimAM temane "AgarAnivAsI' kahyA che. tyAM temaNe baMdhAvelAM aneka jinAlaya che, je dvArA temane prabhAva sUcita thAya che. dharmodyotanAM kAryo | kurapAla sonapAle tathA temanA pitA RSabhadAse aMcalagacchAdhipati dharmamUrtisUri ane temane padadhara ziSya kalyANasAgara, sarinA upadezathI aneka dharmakAryo karIne potAnuM jIvana caritArtha karyuM. AgarAmAM upAzraya, jenA traNa te majalA (dhotrija) hatA, zrI mahAvIra svAmI tathA zrI zreyAMsanAthanAM be bhavya jinAlaya Adi baMdhAvyAM; zatruMjaya tathA sametazikharanA be vizALa tIrtha- saMghe kADhyA ane Abu, giranAra Adi mahAtIrthonI yAtrA karIne tene uddhAra paNa karAvyo temanA dvArA pratiSThita jinabiMbo Aje bhAratanAM aneka sthAnamAMthI upalabdha thAya che, je dvArA temanI kIrtinI saurabha badhe patharAyelI jovA maLe che ... emanI sAmAjika tathA dhArmika kArakIrdinuM vivaraNa karavuM ahIM aprastuta che. mAtra rAjakIya kArakirdIne sparzatI bAbato ja ahIM nedhazuM ! kuMrapAla ane sonapAlanAM kAryo tathA pratiSThAo vize "aMcalaga7 digdarzana", "aMcalagacchIya pratiSThA lekha" Adi grantho joI javA jijJAsuone vinaMtI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM { 39 upalabdha pramANA jaina vADmayamAM paTTAvalIe, caritrAtmaka rAseA, prabandhA Adi sAhitya aitihAsika dastAvejanI garaja sAre che ema kahevAmAM khATu nathI. alabatta, temAM badhI ja bAbatA kRtihAsa-niSThAthI ke taTasthatAthI ja AlekhAyelI che ema mAnavAne paNa kAraNa nathI. kiMvadantI, atizayAkti, vaiyaktika abhiniveza, svamata durAgraha, camatkArika prasaMgeAnI bahulatA AdithI AvuM sAhitya taddana mukta na heAya e samajI zakAya. jeTalI tenI mAtrA vadhAre hoya teTalI sAvadhAnI tene upayeAga karatI vakhate rAkhavI paDe AvA sAhityamAM paNa prAcInatAmAM khapAvavA pUrvasUrine nAme caDAvAyelI sAMprata kRtiAnA tATA nathI AvI kRtie, jenuM kartRtva zakita hAya, te bhale krAi prAcIna grantha ke pramANa upara racAyela hoya, para Mtu tene AdhAra letA pahelAM tenI vigateAnI khUba ja cakAsaNI karavI paDatI hAya che. tene ApaNe zakita pramANa tarIke ahIM oLakhAvazu'. ApaNA kAma pUratI tenI sUci A pramANe cheH-- (1) "acalagacchanI meATI paTTAvalI" (saM.) amarasAgarasUrine nAme, (2) vardhamAna-padmasiMha zreSThIcaritra" (saM) amarasAgarasUrine nAme. (3) "zrI kalyANasAgarasUrinA rAsa" (gu.) uyasAgarasUrine nAme. uparyukta zakita pramANeAnI 75 varSa pahelAMnI eka paNa hAthaprata prApta thatI nathI e vAta khAsa neAMdhanIya che. zakita pramANeA paTTAvalImAM saMghapatinA pitA RSabhadAsane akabara bAdazAhanA prItipAtra kathA che. jIe--taMtra avavAA premacaM loDhAgotrIya samudbhava RSabhadAsAkhyo dhanikaH zreSThI vstisma kurapAla senapAlane temAM jahAMgIranA tehesIladAra ' kahyA che. jIe--saddA mavit vahema prerita: 6 pAtisAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com <
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] kurapAla ane senapAla : statra kuMrapAla-sonapAlAbhidha nija tehesiladArAbhyAM nirmApitau tau pUrvaktau jinaprAsAdau niriikssy...|| paTTAvalImAM upayuMkata ullekha sAthe eka camatkArika prasaMga varNavAya che, jene TUMka sAra A pramANe che: saMghapati dvArA AgarAmAM nirmANa pAmelAM jinAlaye saMbaMdhamAM jahAMgIre temane jaNAvyuM ke "tamAre paththarano deva je dasa divasamAM mane camatkAra nahi dekhADe to huM ane maMdire teDI pADIza". kalyANasAgarasUri e vakhate vANurasI heIne senapAla temane hakIkata avagata karAvavA UMTa upara besIne cothe divase tyAM pahoMce. sUrie tene AzvAsana ApIne kahyuM ke "huM AgarA AvI pahoMcIza ane saghaLuM sAruM thaI raheze". pachI AkAzagAminI-vidyAthI bIje ja divase teo AgarA pahoMcyA. tyAra bAda be divasa pachI sonapAla paNa pura jhaDape tyAM AvI pahoMcyo. jahAMgIrane te camatkAra jovA AcArya pAse teDI lAvyo AcAryo tene pratimAne namaskAra karavA kahyuM, tema karatAM pratimAne eka hAtha ucca svare dharmalAbha ApavApUrvaka UMco thaye. AthI jahAMgIra ghaNo camatkRta thayo ane teNe dasa hajAra suvarNa mudrikA sUrine mokalAvI ItyAdi. vardhamAna-pasiMha zreNI caritra"mAM tathA "zrI kalyANasAgarasurino rAsamAM paNa thoDA ghaNA pheraphAra sAthe evuM ja varNana jevA maLe che. jahAMgIra kalyANasAgarasUrine page paDIne "A deva ja sAcA che" evuM bolato vidAya thayela hovAnuM temAM jaNAvAyuM che juo- jagau ca sonpaalo'pi| pAtisAhaM kRtAMjaliH // kRpAM kRtvA samAyAMtu / bhavaMtastatra maMdire // 67 // vismitaH pAtisAho'pi / sUrINAM pAdayontaH // satyaH satyazca devo'yamiti jalpan yayau tataH // 74 // -(zrI vardhamAna-padmasiMha zreSTI caritranI prazasti) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM [ 41 paTTAvalImAM upayukta prasaMga sa` 1671, vaizAkha sudi 3 ne zanivAra, eTale ke AgarAmAM saMghapati dvArA aitihAsika pratiSThA thaI te pachI tarata banyA hovAnuM spaSTa vidhAna che. kayAre banyA te viSe ullekha nathI, paraMtu saM. 167ra pahelAM te banyA hatA evuM temAM asaMdigdhapaNe nAMdhAyu che. e prasaMga jo sAce mAnIe teA jahAMgIra AgarAnA jinAlayamAM svayaM padhArelA evu* svIkAravuM paDe. paraMtu vAstavamAM jahAMgIra te vakhate AgarAmAM nahetA, satata pAMca varSa sudhI te rAjadhAnIthI seMkaDA gAu dUra ajamera-mAMDU-gujarAta Adi pradezezamAM paribhramaNa karatA rahyo hatA ema tenA AtmavRttAMta, tema ja sattAvAra tavArIkhane AdhAre svIkAravuM paDe !x anuzrutimAM jahAMgIranA gussA aMge khIjuM ja kAraNu ApavAmAM AvyuM che. tene kahevAmAM AvyuM ke-" sevaDAMne mUrtiyAM ,, X acalagaccha (digdarzana " mAM AvA tA aneka visaMvAdI prasa Mge TAMkIne meM uparyukata granthAne zakita TharAvyA che. alabatta, te kAI prAcIna kRtine AdhAre racAyelA haze, para Mtu hAlamAM te| e AdhAra granthA paNa upalabdha thaI zakatA nathI. jahAMgIra ane A kalyANusAgarasUrinA samAgama viSe medhamuni kRta sAha rAjasI rAsa "(racanA sa. 1690)mAMthI paNa sUcana te maLe ja che. temAM AcAryane bAdazAha salema jahAMgIra mAnya kahyA che . A samakAlIna purAve| vadhu pramANabhUta gaNAya, paraMtu te kayA prasaMge kahevAyuM, kyAre kahevAyuM ItyAdi viSe jANI zakAtu nathI aMcalagacchanuM AvuM teA dhaNuM sAhitya kALanA pravAha sAthe lupta thatuM gayu. enA uddhAra karanAra kAI na nIkaLyuM ! pacAsasATha varSa pahelAM mADe meADe grantheAhAranu` kA` hAtha dharAyuM, to vaLI zakita kRtionA phAla nIpajyeA !! "" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat cr 66 66 www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] kuMrapAla ane sonapAla : banavAI hai aura hajUra ke nAma ke apane buta ke paira ke nice likhA diyA hai." AAthI jahAMgIra krodhe bharAyele mUrtionA mastaka bhAgamAM tenuM nAma punaH kotarAvIne tenA krodhane zAMta karavAmAM Avela. uparyukta lakathAmAM keTaluM satya haze te to keNa jANe? paraMtu saM. 1671 nI pratiSThAnI badhI ja mUrtionA mastaka bhAgamAM A athavA to tene maLatA u9lekho to kotarAyelA che jaH risada zrI hari vinarAje . AgarAmAMthI prApta thayelI vistRta zilA-prazastinA ziribhAgamAM paNa e pramANe ja che. mUrtiomAM ukata paMkti pAchaLathI mUkavAmAM AvI hoya ema jaNAya che. rAjyAdhikArIo dvArA keI vadhe levAyo hoya ane e rIte tenuM nirAkaraNa thayuM hoya ema mAnavAmAM vAMdho nathI, paraMtu jahAMgIranI tyAM upasthiti na hatI e vAta nirvivAda che. jahAMgIrane nAme badhI vAte caDAvavAnuM prayojana e prasaMgane mahattA ApavA mATe paNa heya. uparyukta zaMkti pramANamAM prakSipta bAbato rada gaNIe to ATale sAra jarUra kADhI zakAya ke kurapAla ane sonapAla jahAMgIranA tehasiladAra " hatA. temaNe baMdhAvelAM jinAlaya saMbaMdhamAM rAjya taraphathI kaI vAMdho uThAvAyele, paraMtu saMghapati baMdhuoe pitAnI rAjakIya vaga vAparIne tenuM nirAkaraNa kareluM ane vAta patI gayelI.x A pUraNacadra nAhara dvArA saMpAdita jaina lekha saMgraha" khaMDa 2, lekhAMka 1578 * jahAMgIrane jaine pratye khaphAdaSTi hevAnuM eka kAraNa e che ke tenA rAjyArohaNa pachI zAhajAdA khuzarUe baLa kare tyAre kharataragacchAdhipati A0 jinasiMhasUrie evI bhaviSyavANI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM [ 43 AdhArabhUta pramANe | kurapAla senapAlanA rAjakIya sthAna ane prabhAvane sUcita karatA AdhArabhUta pramANamAM "AcAra dinakara" nI prata-puSpikA lekhana samaya 1656 nA poSa sudi 5 ne gurUvAra) sauthI prAcIna che. e prata temanA pitA RSabhadAsanA zreyArthe lakhAI ane AcArya kalyANasAgarasUrine apita thaI. temAM banne bhAIone "bhUpAlamAcau' kahevAyA che. juo - tajjAyA rAjazrI stadaMgajo dharmavAna jani dhanyaH / saMghamukhyo'sti sAdhuH zrImacchI RssbhdaasaakhyH|| tatpatnI rekhazrI stadaMgajaH kuMrupAla nAmasti / aparazca sonapAla Adayo bhUpAlamAnyau // * kurapAla senapAle ukta prata lakhAvI tyAre akabara bAdazAhanuM rAjyazAsana hatuM. temaNe saM. 1657 mAM zatruMjayane saMgha kADhele te pahelAM teo akabaranA samAgamamAM AvyA hatA evuM te uccArelI ke khuzarU bAdazAha banaze. AthI bikAneranA rAjA rAyasiMha, maMtrI karmacaMdra bachAvata vageree tene pakSa lIdhela. jahAMgIre e vAta dADhamAM rAkhI. samaya AvatAM bikAneranA rAjavaMza ane maMtrI karmacaMdranA vaMzanuM teNe yuktipUrvaka nikaMdana kADhI nAkhyuM. zikhonA dharmaguru arjunasiMhe khuzarUne mAtra AzIrvAda ApyA tenA badalAmAM temane mRtyudaMDa ApavAmAM Avyo. "tujhukaI-jahAMgIrI" mAM jahAMgIre AcArya jinasiMhasUri mATe ghaNA tiraskArabharyA zabdo lakhyA che. jaina sAdhuone potAnA rAjyamAMthI hAMkI kADhavA aMge kADhelA pharamAna viSe paNa jahAMgIre noMdha lIdhI che. AvA saMjogomAM AgarAmAM aitihAsika pratiSThA thaI zakI te kurapAla sonapAlanI rAjakIya vagane kAraNe ja hoI zake. * "prazasti-saMgraha" pR. 156 H jaina sAhitya-pradarzana. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] kuMpAla ane sonapAla : dvArA sUcita thAya che. akabara te samaye jaina AcAryonA prabhAva heThaLa hato e suvidita che. evI ja rIte temaNe saM. 16 69 nA mAgha vadi 5 ne zukavAre sametazikharano vizALa tIrtha saMgha kADhela tyAre zAhI pharamAna meLavavA teo jahAMgIra pAse gayelA. dIvAna dosta muhammada, navAba gyAsa bega tathA anIyarAye temanI siphArasa karI, tyAre khuda samrATe ja jaNAvyuM ke-"huM e udAracarita osavAlane sArI rIte jANuM chuM. emanAthI amArA nagaranI zobhA che. teo amArA "koThIvAla" che ane "baMdi cheDAvanAra" evuM biruda zobhAve che, ema jazakIrti kRta "sametazikhara rAsa" (racanA saM 1671) mAM varNana che. juopAtisAhI je vaDaI UMbaraI, desa mahimada dIvAnI re; gyAsa bega navAba vicakSaNa, anIyarAya vaDa gyAnI re. saphatti karaI Alimapati AgaI, ehaI vaDa vyavahArI re; mahAjana kAra na lempaI kadi hI, bahuta baDe upagArI re. sAhA jahAMgIra kahaI maI jAuM, hamArA koThIvAlA re; bAMda cheDAvaNa-baruda sohAvaNa, aDhilika dila usavAlA re. nagara hamArA InathI sArA, baMdIjana AdhArA re; jANaI AcArA bahUta bicArA, kAra eha upagArA re.A A rAsa kuMrapAla senapAla vize samakAlIna purA (ine tenI pramANabhUtatA vizeSa che. temanAM jIvanakAryo vize temAM ghaNuM vana che, jemAM temanI vIratAnuM varNana ApaNuM khAsa dhyAna kheMce che. pAvApurIthI saMgha sabaranagara pahoMcyo. tyAMnA rAjA rAmadevanA maMtrIe saMghanuM svAgata karyuM moTI saMdha joIne rAjAnI najara A mArA prakAzyamAna "aMcalagacchIya rAsa-saMgrahamAMthI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM [ 5 bagaDI. tenI dhana paDAvI levAnI vRtti samajIne saMghapatie tene sApha zabdomAM saMbhaLAvI dIdhuM ke -"tame tamAruM vacana cUkI gayA che, tamane dhikkAra che. tamArA mastaka upara paga mUkIne huM pAlagaMja jauM, tyAre tuM mane savAla samajaje!" saMghapati pAse jahAMgIranuM pharamAna hovAthI navAdAnA sAdIka mahammadakhAnanA putra mIrajhA abdullAkhAna ane gomAnA rAja tilakacaMdra lazkara sAbaduM rAkhyuM. mIrajhAe rAjA ticaMdrane kahyuM ke-"teo meTA vepArI che. temanI pAse hajaratanA hAthanuM lakheluM pharamAna che. temane kaI kaSTa Apaze to te amArA gunegAra thaze." rAjAe khAtrI ApI ke "kaI cintA na karo. temane yAtrA karAvIne navAdA pahoMcADIza. temane eka pAInI paNa nukazAnI nahi thavA dauM, je thaze te agiyAragaNuM huM ApIza." e daramiyAna rAjA rAmadevane tenI rANae Thapake ApatAM samajI jaIne teNe pitAnA maMtrIne saMghapatine manAvavA meMko ane vAta patI gaI.* * tava resaI saMghapati Ima belaI, suNi he vacana hamArI re; je tuM kola thikI taba cUkA, dhim terA avatArA re. mastaki teraI dU pAMu dharInaI pAlagaMja maMI jAuM re; te huM usavAla muMhi jANaI, ura kahAvisa nAuM re. maryA kahaI suNo eka vAta hamArI, rAjAjI ehaI vaDavyavahArI; haI kuramAMna inakaI sIdhiI, hajarati karI dInA nija hAthaI. ina keI kaIgA raMjAna, sAI guNahagAra hamArA jAna, sAhamA hAkima saba TherikA AvaI, ura Inaka AgaI amarAvaI. tava tilakacaMda rAjA re INipUri bola, sAhiba ura nake tuha laI; harakata damarI kI hevaI kahI, A tamaI IgyAra)nI diuM tabahI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMpAla ane senapAla : sametazikharanI yAtrA karIne saMgha sukharUpe AgarA padhAryo tyAre krapAla sonapAlanuM jahAMgIre sanmAna karyuM ema rAsamAM kahevAyuM che. juodina dina valI caDatI kalA e, kuMrapAla senapAla; sAha jAhigIraI mAniyA eka vakhata valI bhUpAla. 473 AgarAnuM aitihAsika stavana"mAM vaLI evo ullekha che ke jahAMgIre saMghapati baMdhuone "nagara ziromaNI"nI padavI ApI. juo - sauo uttara sAle, saMgha nikAlA zikharajI ko sAha kerupAla sonapAla seDhA saMghapati, yAtrIsaMgha anaginatI thA. saMgha sakala sukha pUrava AvI, jahAMgIrane mAna kiyA saMghakA; "nagara ziromaNi" padavI dInI, dhanya dhanya jIvana InakA. A stavana je ke prAcIna kRti nathI, paraMtu temAM AgarAnI aitihAsika dharma pravRttinuM vizvasanIya varNana nibaddha heine ahIM upayogI bane che. sametazikharajInA saMgha bAda kurapAla sonapAla dvArA AgarAmAM yAdagAra pratiSThA mahotsava thayA. saM. 1671 nA vaizAkha sudi 3ne zanivAre, temaNe baMdhAvelAM banne jinAlayomAM aneka jinabiMbanI AcArya kalyANasAgarasUrinI nizrAmAM prANapratiSThA thaI. te paikInA zrI zreyAMsanAtha jinAlayanI eka vistRta zilA-prazasti paththaronA DhagalAmAMthI ekAeka maLI AvI e vize prAthanamAM kahevAI gayuM che. prazasti aMtargata rAjakIya bAbato nimnakta che: 1) temAM saMghapatinA pitA RSabhadAsane "rAjamAnya" kahyA che. juo- rekhaabhidhstyojyesstthH| kalpadrariva sarvadaH / rAmAnya dhAre TikiTa II II. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM [ 47 (ra) kurapAla seAnapAlane temAM jahAMgIrana! " amAtyA " kahyA che. jIe---- zrIjahAMgIra bhUpAlA - mAtyau dharmadhuraMdharau / dhaninau puNyakarttArau / vikhyAtau bhrAtarau bhuvi // 20 // (3) teo jahAMgIranI AjJA meLavIne dharma kAryAM karatA hatA ema paNa prazastimAM kahevAyuM che. jIe-- avApya zAsanaM cArU | jahAMgIrapaternanuH / kArayAmAsa turdharmma / kRtyaM sarva sahodarau ||22|| (4) prazastinI 19 mI ka MDikAmAM banne bhAone vastupAlanI upamAlAyaka ( vastupATopamAM) kahyA che. < zilAprazastimAM temane jahAMgIranA amAtyA karIA che te ullekha ghaNA ja mahattvapUrNa che. tethI agAunA pramANeAmAM temane rAjamAnya' kahyA hatA, paraMtu sa'0 1671 mAM teo ucca rAja*pre. banArasIdAse prazasti aMtargata mahattvanI bAbatAnI vidvattApUrNa vicAraNA karI che temAM rAjakIya ullekha uparAMta saM 1671, vaizAkha sudi 3 ne guruvAra lakhelu hAine tenuM kAraNu zodhI kADhavA temaNe khAsa sUcana karyu che. anya mUrtilekhAmAM zanivAra che, ane pacAMga pramANe paNa e divase zanivAra ja Ave che. banArasIdAsa jaNAve che ke--" aMta meM maiM yaha nivedana karanA cAhatA. kri Isa prazasti ke saMbaMdha meM / khAtAM kI adhika kheAja Avazyaka hai eka tA yaha ki mugala bAdazAheAM ke itihAsa meM kurapAla aura seAnapAla yA unaY pitA kA nAma krUDanA cAhiye, aura dUsarI yaha ki vaisAkha sudi 3 kA bRhaspati aura zani kayAMkara haiM| sakate haiM; Isa kA samAdhAna karanA cAhiye." ( ' jaina sAhitya saMzAdhaka' khaMDa 2, aMka 1, pR. 29). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] kuMrapAla ane sonapAla kIya kArakirdI dharAvatA thayA, ema uparyukta ulekha parathI nivivAdapaNe siddha thAya che. prazasti samakAlIna purAvo heIne te pratye zaMkA rAkhavAnuM koI kAraNa nathI. AgarAnI aitihAsika pratiSThA pachI barobara bIje ja varSe saM. 1672 nA vaizAkha sudI 3 ne guruvAre sonapAlanA jyeSTa putra rUpacaMdanuM amadAvAdamAM dehAvasAna thayuM ane tenI pAchaLa tenI traNe patnIo satI thaI tenA smArakarUpe Asane pALiyo mUkavAmAM Avele, je gujarAtanA prakhara itihAsa ratnamaNirAvanA jevAmAM Avela te vize prAphakathanamAM ullekha thaI gayo che.* A kalAtmaka pALiye kUvAnA thALAmAM jaDele hato paraMtu asala te suMdara chatrImAM jaDele haze ane pachIthI e tUTI jatAM nadI kinAre rakhaData haze eTale keIe tene kUvAnA thALAmAM jaDyo haze ema jaNAya che. ghaNA jUnA vakhatathI tyAM ja smazAna hatuM ema "mirAte ahamadI' lakhe che. eTale smazAnamAM rUpacaMdanI pAchaLa traNe strIo satI thaI haze. paNabe phUTa lAMbA ane eka phUTa paheLA zuddha gheLA ArasanI zilAne pharato hAMsiyo rAkhavAmAM Avyo che, tene pharate lekha karela che. vaccenA laMbacorasa bhAgamAM DAbI bAjue ghaDesavAranI tathA jamaNI bAju tenI traNe strIonI mUrtio che. + ranamaNirAve pALiyAna lekha, tene pheTe tathA tenuM mananIya vivaraNa "jaina sAhitya saMzodhaka (khaMDa 3, aMka 4)mAM rajU karela che. teo noMdhe che ke - "A pALiyA hAlamAM che evA sthaLamAM rAkhavA je nathI. amadAvAdanA kalArasika ane ItihAsanA zokhIna gRhasthAe kUvAnA mAlika pAsethI enI mAga karI keAI sArA sthaLe ke kaI saMgrahasthAnamAM agara to amadAvAdanA bhAvi myujhiyamamAM mUkAvavA yatna karavo joIe." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM [ 49 mathALe sUrya ane caMdra mUkyA che. badhI mUtionAM mukha khaMDita che. ghaDAnuM mukha akhaMDita che sAja uparathI ghaDesavAra laDavaiyo hoya evo lAge che. strIono paheraveza uttara gujarAta ke mAravADa je dekhAya che ane cUMdaDInI bhAta paNa spaSTa kotarelI che. (juo pheTe leITa) utkIrNa lekhamAM prAsaMgika ullekha tathA dilhImAM jahAMgIranuM rAjya hatuM vagere che. paraMtu pALiyAnI mahatvanI dRzyamAna bAbata e che ke rUpacaMda laDavaiyo hato. gheDesavArane sAja jotAM te vaNika to na ja lAge. tenA pitA senapAlanI jema te paNa ddho hoya emAM zuM navAI? vaLI tenI patnIo satI thaI e paNa temanI zaurya-paraMparAne anurUpa gaNI zakAya. sAmAnyataH jainomAM satI prathAne ugra niSedha che, tyAre te ghaNuM sUcaka gaNAya.A. | kurapAla sonapAlanI rAjakIya kArakirdI e pachI vadhatI cAlI. temane "rAjA" jevI padavI maLI, ne temane rAjyamAnya zAlibhadra, magadharAja zreNika tathA mahArAjA saMprati jevA mahApuruSo sAthe sarakhAvavAmAM AvyA. "sonapAla saMghAdhipa rAsa'nA maMgalAcaraNamAM varNana che ke - sAli musAlI bhadra avatAre, dhurima guNi dAni apAre; sonapAla sevanagiri sAre, kaMI zreNika saMprati avatAre. sAjaNa siMhasuM jANuuM, sAjaNa maNuM raMjaNuM puhavihi payaDa pramANa, jagi kalijuga gaMjaI. A kSatriyo jenadharma svIkArIne savAla thayA e bAbata suvidita che. eTale jenemAM satI thavA saMbaMdhamAM je trIseka pALiyAo Aja divasa sudhImAM prakAzamAM AvyA che te badhA ja savAla saMbaMdhita ja che. juoH "bIkAnera jaina lekhasaMgraha", saM. zrI nAhaTAjI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] kuMpAla ane senapAla : annaI zravarNi suNajaI, naMdanavani jiNi raMge ramI jaI e savi sadhAra rAya sAdhAra, rAya baMdi cheDa biruda AdhAra. thira rAya thApana karIe, avi saMghapati rAya* A rAsanI ekamAtra apUrNa hAthaprata pATaNanA zrI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiramAM upalabdha che. zarUAtamAM temaNe kADhelA zatrujaya tIrthanA saMghanuM tathA tenA uddhAranuM temAM vistArathI varNana che. temanA rAjakIya sthAnane sUcavatA ulekha "baMdi choDa"nuM biruda ityAdi varNana ja ahIM upayogI che. rAsanA varNanane AdhAre kahI zakAya ema che ke te AgarAnI pratiSThA pachI racAya haze, kema ke temAM saMghapatinuM maMtrI ke amAtyathI vizeSa "rAjA" jevuM varNana che. A rAsanA nAmAbhidhAnathI spaSTa thAya che ke umaramAM sonapAla kurapAla karatAM nAne (dvitIya) hovA chatAM prabhAvanI daSTie caDiyAto hato. jenetara pramANa jainetara pramANamAM ekamAtra, ane prastuta saMdarbhamAM sarva zreSTha gaNI zakAya evuM virala "kerapAla senapAla seDhA guNaprazaMsA" nAmaka eka hindI kAvya sadbhAgye purAtattvAcArya muni jinavijayajIne pATaNanA granthAgAramAMthI prApta thaI zakyuM che. kuMrapAla senapAlanI rAjakIya kArakirdI carama simAe pahoMcelI te samaye te racAyuM haze ema tenA varNana uparathI spaSTa rIte kahI zakAya che. uparyukta badhAM ja jaina pramANe temanI rAjakIya * hAlamAM A rAsane mAtra be pAnAM jeTale aMza ja upalabdha thayo che. mULa te te apUrNa dazAmAM ja che. bAkIne bhAga meLavIne mArA prazyamAna "aMcalagacchIya rAsasaMgraha"mAM huM A saMbaMdhamAM vizeSa prakAza pADIza. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityamAM [ 51 kArakirdInA udayakALanAM ke pUrvAnAM ja hone prastuta hindI kAvyanI mahattA aneka gaNI AMkI zakAya cheH sagara bharatha jajiMga, jagaDu jAvaDa bhaye; peAmarAya sAraMga, sujaza nAma dharaNI. 1 setruje saMgha calAyA, sudhana sukheta khAyA; saMghapatipada pAye, kavi keTa kIrti baraNI. ra lAMhani kaDAhi DhAMma, DhAMma kruga bhAMna kahi; AnaMda moMgala ghari ghari gAve gharaNI. 3 astapAla tejapAla, hue rekhacaMda naMda; kArapAla seAnapAla, kInI bhalI karaNI. 4 kahi lakhamaNa leADhA, dUnIkuM dvikhAI dekha; lakiA pramAna jope, aise lADu lIjiye. 5 AMna saMghapati keAu, saMdha jope kIyA cAhe, kArapAla seAnapAla, keA seA saMgha kIjiye. 6 sabala rAya khibhAra, nikhala thApanA cAra; khAdhA rAI di cheAra, ari ura sAjakeA. 7 aDerAya avasMbha, khitIpatI rAyakhaMbha; maMtrIrAya AraMbha, pragaTa subha sAkA. 8 kavi kahi rUpa bhUpa, rAIna mukaTani; tyAgI rAI tilaka, mirada gaja mAjake: huM huya gaya hemAMna, mAMna naMdakI samAMna; hiMdu suratANa, seAnapAla rUkharAjakA. 10 saina khara Asanake, vaijapara pAsanake; nija dala rjana, bhaMjana para dalakA. 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ para ] kurapAla ane senapAla e ja mada matavAre, vikarAre ati bhAre bhAre kAre kAre bAdarase, bAsava sujalaka. 12 kavi kahi rUpa, nRpa bhUpatinike siMgAra, ati vaDavAra airApati sama balake. 13 rekharAja naMda, korapAla senapAla caMda hetavani deta ese, hAthinike halake. 144 kAvyanI bhASA jotAM te jainetara kavi, jenuM nAma rU5 sUcavAyuM che, tenI racanA saMbhave che. kurapAla sonapAlanA vyaktitvanAM badhAM ja pAsAne kavie jesIlI jabAnamAM kalAtmaka rIte vaNI lIdhA hoIne A kAvyakRtine tatkAlIna padya sAhityane eka utkRSTa namUno paNa gaNAvI zakAya ema che. [ 3] kurapAla ane sonapAla e ja kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA ? ApaNe sau prathama rAjakIya tavArIkhamAMthI kuMvaradAsa ane suMdaradAsanI AchI kAryarekhA joI gayA. e pachI saMghapati kurapAla ane senapAlanuM rAjakIya sthAna sUcavatAM keTalAMka pramANe paNa neAMdhI gayA. have kaMrapAla ane kuMvaradAsa tathA senapAla ane suMdaradAsanI abhinnatA darzAvatI keTalIka sarakhAmaNInI paryeSaNa karavAnuM ahIM prApta thAya che. pramANenuM tAratamyA kurapAla senapAla saMbaMdhamAM vikrama saM. 1656 mAM lakhAyelI prata-pupikAnuM pramANa sauthI prAcIna che. tyArathI laIne saM0 * muni jinavijayajI dvArA saMpAdita "jaina sAhitya saMzodhaka" khaMDa 2, aMka 1, pR. 35. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA? [ 53 1671 sudhImAM anekavidha pramANe jaina-granthamAMthI sArA pramANamAM prApta thAya che. e pachI saM. 1672 no pALiye paNa upalabdha thaI zako ane chelle temanI rAjakIya-kArakirdI jyAre pura bahAramAM khIlI hatI te samaye racAyeluM jaNAtuM hindI kAvya, je jainetara racanA saMbhave che, te paNa sadbhAgya sAMpaDI zakayuM che. uparyukta jaina pramANamAMthI nimnakta bAbato spaSTa rIte tAravI zakAya che. kuMrapAla ane senapAla e beu bhAIe AgarAnA dhanADhya vepArI (ni: zreNI) hatA. teo ghaNu dharmapremI, dAnezvarI ane parAkramI yoddhA paNa hatA. akabara bAdazAhanA rAjya-kALamAM temanI rAjakIya vaga vadhelI ema temanA sUpamau vizeSaNathI sUcita thAya che. temaNe sametazikhara tIrthane saMgha kADhele tyAre jahAMgIre temanA "baMdi choDAvanAra birudane ullekha karIne temane keThIvAla kahyA. jahAMgIre vizeSamAM jaNAvyuM ke temanAthI amArA nagaranI zobhA che." tIrthasaMgha bAda jahAMgIre temane "nagaraziromaNi'nI padavI ApIne temanuM bahumAna karyuM. e pachI teo rAjakAjamAM joDAyA ane potAnA parAkramabaLe jahAMgIranA maMtrIpade (kahAMgIra bhUpatrImatyiau) TheTha pahoMcyA. temanI rAjakIya kArakirdInA upalakSamAM temane rAjamAnya zAlibhadra, maMtrIvarya vimala tathA vastupAla ane tejapAla8 vagere sAthe sarakhAvavAmAM AvyA. tethIye saMtoSa na pAmanAra kavioe temane + temaNe zatrujyane saMgha (saM1657) akabaranA zAsanakALa daramiyAna kAle heine, rAjapharamAna meLavavA samrATane teo maLyA hoya ane tenA samAgamamAM AvyA hoya ema mAnI zakAya. >> sametazikhara rAsamAM paNa A pramANe varNana cheH vastupAla tejapAla bhalA re, vimala mahA maMtrIza; INi dIThaI te ulakhyA re, meTI jAsa jagIza 463 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] kurapAla ane senapAla e ja magadharAja zreNika tathA mahArAjA saMpratinA avatAra rUpe gaNAvavA prerAyA. hindI kAvyamAM upayukta bAbato uparAMta baMdhuyugalanA unata rAjakIya sthAnane jesIlI jabAnamAM varNavavAmAM AvyuM che. temAM temanA guNakIrtana uparAMta temanI padavI rAjA jevI hatI ane sonapAla to "hindu suratANa" kahevAto hato evuM vizeSa varNana paNa che. aitihAsika keyaDa : tene ukela krapAla ane senapAla vize uparyukta prazasta ulalekho maLatA hovA chatAM megala tavArIkhamAM temanAM nAma spaSTa rIte jaDatAM nathI. jahAMgIre potAnuM Atmacaritra lakhyuM che temAM tatkAlIna rAjakIya bAbatonuM zRMkhalAbaddha varNana che, paraMtu temAMthI paNa temanAM cekhAM nAma jaDatAM nathI. temanA samakAlIna pramA mAM temanI rAjakIya kArakirdI vize ghaNuM ghaNuM kahevAyuM hoya ane rAjakIya tavArIkhomAM temane nAmollekha suddhAM na maLe e kevuM ? ItihAsano e eka jaTila keyaDe ja gaNAya. pro. banArasIdAsa jaina jevA vidvAna paNa AgarAnI zilAprazasti, jemAM kurapAla senapAlane jahAMgIranA amAtyo kahyA che, te uparathI jahAMgIranA rAjya saMbaMdhI ekAda be phArasI grantho joI javA prerAyelA paraMtu nAma na maLavAthI dvidhAmAM mUkAI gayelA. aMte temaNe kuMrapAla sonapAla ke temanA pitA RSabhadAsanAM nAma rAjakIya ItihAsamAMthI zodhI kADhavAnuM vidvAnane sUcana kareluM, je vize prAphakathanamAM kahevAI gayuM che. gujarAtanA khyAtanAma itihAsakAra ratnamaNirAva bhImarAva jeTe A jaTila keyaDAno ukela bIjI rIte zodhI kADhe che teo e khulAso kare che ke jahAMgIranA rAjya saMbaMdhI itihAsamAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA ? [ 55 kuMrapAla sonapAlanAM nAma spaSTa rIte dekhAtAM nathI e kharuM, paraMtu temAM kuMvaradAsa ane suMdaradAsa nAmanA be bhAIonAM parAkramanuM je varNana Ave che te kAMIka aMze A banne bhAIone baMdha besatuM Ave che emanAM nAmamAM to maLatApaNuM che ja. kuMvara ane suMdare jahAMgIranA rAjyakALamAM keTalIka vakhata upayogI adhikAra bhogavyo che. kuMvaranuM nAma phArasImAM kanahara lakheluM che. jahAMgIre temane kuMvara ane suMdara evA TUMkA nAme paNa oLakhAvyA che. suMdaranAM parAkrama kuMvara karatAM vadhAre jovAmAM Ave che, je vize pahelA prakaraNamAM sapramANu kahevAI gayuM che. temanA varNanamAM keTaluMka "sAdRzya rasamaya" che, ema paNa ratnamaNirAva jaNAve che. "A varNana jotAM suMdara e ja senapAla e kahevuM muzkela che. sonapAlanuM svarNapAla to prazastimAM ja ApeluM che ane suMdara e zabdanuM bhASAMtara hoI zake. jahAMgIrane amAtya ane suMdara e sonapAlanuM nAma che ema mAnIe te e be bhAinuM uparanuM varNana prazasti ane hindI kAvyane khAsa maLatuM Ave che. baneex gUjarAtanI dIvAnI bhogavI che. hindI kAvyamAM kurapAla * AgarAnI zilA-prazastinI 19mI kaMDikAmAM A pramANe cheH tatsUnuH kuMrapAla: kila vimalamatiH svarNapAlo dvitIyaH / A paMkti dvArA evuM paNa sUcita thAya che ke kurapAla meTa ane sonapAla nAno bhAI hatA. 4 ratnamaNirAvane suMdara paNa dIvAna hovAnuM abhipreta che, te temanI samajaphera lAge che subedAra-prAntAdhyakSanI jema dIvAnanI nimaNUka paNa dilhI darabAra dvArA thatI ane te hisAbI amaladArane variSTha tathA tamAma mUkI rAjavahIvaTane uparI hovA chatAM teno darajajo sUbedAra pachIne gaNAto. ApaNe joI gayA ke suMdare zAhajahAMnA pratinidhi tarIke gUjarAtano vahIvaTa calAvela-prAntAdhyakSa tarIke ja, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] kurapAla ane sonapAla e ja karatAM senapAlanuM varNana vadhAre che, ane ene ja "hindu suratA kahyo che. "maMtrIrAya", "rAIna mukuTamaNi vagere zabdo paNa khAsa sUcaka che.? suMdara ane sonapAla banne laDhavayA ane pratApa ane sattAmAM pote ja rAjA jevA "khitipati rAyakhaMbha - jahAMgIra ane pachIthI zAhajahAMne khAsa staMbha-sahAyaka jevA jaNAya koInA hAtha nIce nahIM. sattAvAra tavArIkhamAM tenuM nAma prAntAdhyakSa tarIke nathI AvatuM- zAhajahAMnuM ja Ave che. paraMtu vAstavamAM to teNe zAhajahAMnI anupasthitimAM tenA pratinidhi tarIke prAntAdhyakSanI tamAma pharajo bajAvI che jahAMgIre paNa tenA AtmavRttAMtamAM A hakIkatane svIkArI che, ane eTale ja teNe kahyuM che ke - Sundar the Brahman administered and protected the country (ie. Gujarat ). 241631547 241413 suMdarane gUrjaradezAdhyakSa kahevAmAM koI vAMdho nathI Avato. "AthIra-ula-umarA" (lekhana samaya I. sa. 1741-47)mAM paNa A bAbatane puSTi maLI rahe che. "hindu surANaane "rAIna mukuTamaNi" e bane vizeSaNo anukrame "rAjA vikramAta" ane "rAyarAmAM" bide sAthe khAsa sarakhAvavA jevAM che, kema ke suMdaradAsane jahAMgIra dvArA e bane bi prApta thayAM hatAM e vize agAu kahevAI gayuM che. suMdaradAsane rAjakIya hoddo "mIra sAmAna" (Mejor-domo) hoIne "maMtrIrAya" vizeSaNa paNa aucitya dharAve che. * "sametazikhara rAsa'mAM sabaranagaranA rAjA rAmadevane saMdhapatioe je paraco batAvyo, ane tenA mastaka upara paga mUkIne cAluM to ja huM ezavAla sAco' evI dhamakI uccArI te temanI vIratAnI dyotaka che. rUpacaMdano pALiyo paNa temanA yoddhA hovAnI zAkha pUre che, te vize agAu kahevAI gayuM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatAM ? [ 57 che. e paNa teAMdhavA jevu che ke prazasti banne bhAione amAtya kahe che ane hindI kAvya tethI paNa vadhu rAjA jevuM varNana kare che. jahAMgIranA rAjyane hevAla jotAM A kuMvara ane su Mdara sivAya AvA parAkramanA bIjA bhAIe jaNAtA nathI eTale e e bhAie kurapAla ane seAnapAla hoya pAla, dAMsa vagere zabdo te nAmane cheDe lakhanAra game tema mUkatA evA dAkhalA che."* guNa-sAdRzya ratnamaNirAve suMdaradAsa ane seAnapAla vacce jaNAtA sAmyanI mukhyatve A muddAone AdhAre vicAraNA karI : (1) nAma (2) badhuyugala (3) rAjakIya prabhAva (4) jahAMgIranA amAtya (5) ucca birudo (6) laDavaiyA. evI ja rIte bannenA guNAnuM sAdasya paNa dhyAnAkarSaka che. maAthIra-ula-umarA'^mAM tatkAlIna AgevAna mAgala darabArIonA jIvana-vRttAntAnI sAthe su daradAsanuM jIvanavRttAnta paNa che. temAM kahevAyuM che ke--tenI pramANikatA ane utsAhanA upalakSamAM tena mIra-sAmAnanA hoddo apAyA. ucca jussA ane Adarza svabhAvane lIdhe te kalamathI talavAra sudhI baDhatI pAmyA." e granthamAM AdilazAhe tene be lAkha rUpIA jevI meTI rakama bheTa ApelI, paraMtu teNe aMgata kAma mATe te na rAkhI e sabadhamAM eka prasaMga varNavAyA che, je tenA dariyAdilane dyotaka che. * " jaina sAhitya saMzAdhaka", khaMDa 3, aMka 4, mAM ratnamaNirAvatA lekha. " A samasAmuddaulA zAhanavAjhakhAna kRta A phArasI tavArIkhanuM paNa eca. everIje aMgrejImAM bhASAMttara karyuM che. mULa graMthane pahele bhAga che. sa 1941 thI 47 mAM pUrA thayA. mitra mIra gulAmaalIe I.sa. 1759 mAM tyAra pachI lekhakanA kavacit pheraphAra sAthe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] kurapAla ane sonapAla e ja senapAle dharmodyotanAM kAryonI je paraMparA saI te dvArA tenA utsAha ane ucca jussAno khyAla maLI rahe che. pote dhanADhaya temaja dharmaniSTha hoIne tenI pramANikatA mATe kahevAnuM rahetuM nathI. tenA Adarza svabhAvanuM darzana mAtra eka ja prasaMgathI karI zakAze. AgarAnI pratiSThA prasaMge teNe mAtA-pitA, putrapI, bhAI-bhAMDuo, sagA-saMbaMdhIonA zreyArthe jinabiba to bharAvyAM ja che, paraMtu pitAnA nokara (ca-mRtya) haradAsanA zreyArthe paNa biMba bharavAnuM te cUke nathI !+ AvA umadA prasaMgane je maLa muzkela che. vaLI jahAMgIra tene baMdi choDAvanAra" tarIke oLakhAve che te paNa A saMdarbhamAM khAsa sUcaka che. sonapAla audArya mATe khAsa paMkAyuM hatuM ema khuda jahAMgIra tene "udAra carita' kahe che te dvArA sUcita thAya che. sametazikharanA saMdha pachI teNe 125 suMdara ghoDA, 25 hAthI ane asaMkhya dravya dAnamAM ApelAM ema AgarAnI zilA-prazastimAM kahevAyuM che, je dvArA tenA dariyAva-dilanI pratIti maLI rahe che. A rIte emanA guNenuM sAdasya paNa hadayaMgama che samaya-kamanI dRSTie ratnamaNirAve uparyukta maMtavya vyakta karyuM tyAre temanI najara tenuM punaH saMkalana karyuM. lekhakanA putra abadula heoe I. sa. 1768 thI 69 mAM tenuM vistRtIkaraNa karIne temAM vizeSa vRttAto umeryA ane samagra granthanuM I. sa. 1780 mAM nUtana saMskaraNa saMpUrNa karyuM, jene AdhAre baMgALanI royala eziyATIka saMsAyaTIe i. sa 1887-96 mAM traNa vaeNlyuma prakAzita karyA. A mahattvapUrNa AkAra-gratha ratnamaNirAvanA vAMcavAmAM Avyo hoya ema jaNAtuM nathI. + "aMcalagacchIya pratikA-lekha", lekhAMka 443. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA? [ 59 samakSa bIjA prakaraNamAM jaNAvelAM moTA bhAganAM pramANe nahetAM ane eTale teo e saMdarbhamAM A viSayane samaya-kamanI daSTie na cakAsI zake e svAbhAvika che. eTale e vize paNa thoDuM jaNavavuM Avazyaka bane che. saM1671 mAM AgarAmAM yAdagAra pratiSThA thaI e pachI kurapAla sonapAla vize jaina granthamAMthI kyAMye ullekha prApta thata nathI e ghaNuM sUcaka che. te pahelAM (I. sa. 1615 nI phebruArI) suMdarane mevADanI viSTimAM asAdhAraNa saphaLatA maLatAM teNe rAjakAraNamAM sakriyapaNe jhaMpalAvyuM hatuM. mAtra temaNe beeka varSa pahelAM AraMbhelAM banne jinAlayanuM nirmANa tathA temAM jinabiMba prati Adi kAryo bAkI rahyAM hatAM, je saM0 1671 mAM saMpanna thatAM, teo banne bhAIo vividha rAjakAryo aMge jude jude sthAne pharatA rahyA ema mAnI zakAya. sametazikharano saMgha saM. 1669 mAM nIkaLyo, e pachI kurapAla senapAlane jahAMgIre sanmAnyA e vize kahevAI gayuM che. e pachI temane mevADanA vijayanI saMdhinI vATAghATamAM zAhIpakSe bhAga levA mATe niyukta karavAmAM AvyA hoya ane enapAla tyAM gayo hoya evuM saMgata-pratIta thAya che. game tema hoya, paNa eka vAta cokkasa che ke mevADa vijya pachInI AgarAnI zilA-prazastimAM temane hAMgIranA amAtya kahyA che. emane je kuMvaradAsa ane suMdaradAsa mAnavAmAM Ave to suMdara e vakhate (saM. 1671)mAM : "sametazikhara rAsa'mAM jaNAvAyuM che ke senapAlane saMgha kADhavAne vicAra Avele. kaMrapAle kahyuM "suMdara vicAra ! hajI biMbapratiSThAne paNa vAra che." A parathI spaSTa thAya che ke AgarAnAM bane jinAlanuM-nirmANa kArya saM. 1669 mAM saMdha nIkaLela tyAra pahelAM cAlatuM hatuM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] kurapAla ane senapAla e ja rAyarAmAM"nuM biruda prApta karI cUkyo hato, ane sAmrAjyanA dIvAna pachIno "mIra sAmAna" (Major-domo)no ucca hoddo te dharAvato hato, je tene amAtya kahevA mATe pUrato hato. e pachI bIje ja varSe (saM. 16ra mAM) sonapAlane joi putra rUpacaMda amadAvAdamAM mRtyu pAmyo ane tenI traNe patnIe tenI pAchaLa satI thaI ema temanA pALiyA uparathI siddha thAya che. e vakhate temanuM kuTuMba prAyaH kaI rAjakArya aMge AgarAthI amadAvAdamAM AvIne vasyuM hoya. I. sa. 1618mAM suMdara gujarAtanA adhikAra pade nImAya, te pahelAM kuMvara tyAM dIvAnapade rahI cUkyo hato ema jahAMgIra tenA AtmavRttAMtamAM noMdhe che. e arasAmAM rUpacaMda paNa amadAvAdamAM haze ema mAnavAmAM vAMdho nathI. TUMkamAM, jena-gra mAM kurapAla sonapAla viSe paryApta pramANamAM, kaDIbaddha vigato .lekhAyelI hoya ane saM: 1671 pachI temano ulalekha suddhAM na hoya te mATe upayukta kAraNa sivAya anya saMtoSakAraka khulAse zuM heI zake? vastutaH prastuta anumAna nane pratipAdita karavA mATe A bAbata ghaNI ja vajanadAra gaNAvI joIe. vAMdhAo ratnamaNirAve pitAnA maMtavyanA samarthanamAM pramANapura sara dalIla rajU karI temAM keTalAka vAMdhAo paNa tenI viruddhamAM jaNAvyA. teo noMdhe che ke -"paraMtu kuMvara ane suMdara e be bhAIonA jahAMgIranA AtmacaritramAM ApelA varNana sAthe kurapAla sonapAlanuM vRttAMta jevuM maLatuM Ave che, tevA keTalAka vAMdhA paNa e sAmyamAM Ave che. jahAMgIranA samayamAM rAjA vikramajana nAmanA IlakAbavALA traNa puruSo jaNAya che. eka patradAsa rAjA vikramA chata, bIje suMdadAsa vikramAjIta, ane trIjo bAMdhu agara mAMdhune Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvaradAsa ane suMdaradAsa hatA ? [ 61 rAjA vikramAkata vAghelA. emAM patradAsa ane suMdaradAsa bannene rAyarAyAMne IlakAba maLe che. patradAsa akabaranA vakhatano amIra che ane jahAMgIra ene "khatrI" lakhe che. bAMdhanA rAjAne vAghela lakhe che A traNene vikramAjIta kahyA che. ane tujhuke jahAMgIrInA bhASAMtarakAra rejarsa ane berIje A traNe puruSone eka bIjAmAM meLavIne kAMI goTALe karyo che ema e granthanI zabdasUci uparathI jaNAya che chatAM paNa barAbara jevAM suMdaradAsa vikramAjIta jude ja puruSa heya ema jaNAI Ave che, ane enAM parAkramo bIjA be karatAM vadhAre che. bIjo virodha jarA bhAre che, ane te e ke caritranA pAchalA bhAgamAM jahAMgIra suMdaradAsane brAhmaNa kahe che ke zarUA 4 mAMdhune rAjA ane vAghele rAjA e bane bhinna vyaktio hoIne e birudadhAraka kula cAra puru hatA, e vize agAu jaNAvAI gayuM che. samasAmuddaulA zAhanavAjhakhAna kRta "AthIraula-umarA" nAmaka phArasI granthamAM tatkAlIna rAjadarabArIo vize mAhitIprada bAbato saMgRhIta che. berIje tenuM paNa aMgrejImAM bhASAMtara karyuM che temAM pR. 412 nI kUTaneTa naM. 5 mAM sudaradAsane allAhabAda vibhAga aMtargata bAMdhuno vatanI kahyo che ane tujhukaI-jahAMgIrI" (aMgrejI bhASAMtara pR. 325) no AdhAra paNa Apyo che. dekhItI rIte ja beverIje bAMdhunA rAjA vikramajIta ane suMdaradAsa rAjA vikramajItane eka samajIne ahIM paNa goTALe karI dIdho che. * jahAMgIre tene mAtra be jagyAe ja brAhmaNa kahyo che. juo - "....along with the Brahman Sundar who was his guide to the desert of error." (P. 53). "..... Sundar the Brahman, admini.tered and Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dara ] kuMrapAla ane seAnapAla e ja tamAM evu kAMi lakhyuM nathI. ApaNA lekhane seAnapAla osavAla jJAtineA che e spaSTa che. eTale jahAMgIre bhUlamAM suMdaradAsane brAhmaNa lakhyA che evuM siddha na thAya tyAM sudhI A Akhuye anumAna tUTI paDe che ATalA badhA sAmyamAM A eka virodha ghaNA mATe che jahAMgIra hiMdunI jJAti lakhavAmAM bhUla na kare ke badhI vigata barAbara nedhe ja ema mAnavAnuM kAraNa nathI. yUropIya rAjyAnA pratinidhionI mulAkAta AtmaciratramAM teAMdhI nathI. sara TAmasarInuM nAma ja nathI, eTale su daranI jJAti kharI ja lakhI haze ema paNa cAkkasa kahevuM muzkela che. chatAM brAhmaNa jJAtinA ullekha che eTale hAla te| A sAmyate mATe vadhAre kAMi ceAkkasa kahevAya nahIM. A ema kahevAya che ke jahAMgIranA samayamAM rAjA protected the country [i. e. Gujarat] (P. 261)-- Memoirs of Jahangir", Vol. II. 66 tr ^ ratnamaNirAvanA A lekha pachI varSo bAda " gUjarAtanuM pATanagara amadAvAda " nAme pustaka prakAzita thayuM temAM temaNe suMdaranI jJAti ' kSatriya ' jaNAvI che. temaNe kacA AdhAre lakhyuM che e nAMkhyuM nathI. jIe--"jahAMgIranA samayanA itihAsa jotAM A nAma spaSTa rIte maLatAM nathI, para Mtu emAM kuvaradAsa ane suMdaradAsa nAmanA be bhAioe bhajavelA bhAganuM sAruM varNana che. suMdaradAsane jahAMgIra rAjA vikramAtA 'tA IlakAba Apele te hiMdI kAvyanA hiMdu suratANu' sAthe baMdha bese che. jahAMgIra ane zAhajahAMnA e jamaNeA hAtha hatA. mirAte ahamadImAM paNa emanA ullekhA che ane e bannee vArApharatI gUjarAtanI dIvAnI karI hatI ema samajAya che zAhajahAMe jahAMgIra sAme baLavA karyA tyAre suMdaradAse zAhajahAM taraphathI mukhya bhAga lIdhA hatA ane chevaTe enuM maraNa thayu hatuM. jahAMgIra pote lakhe che ke suMdaradAsanA . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMvaradAsa ane suMdaradAsa hatA? [ 63 vikramAjIte jIvahiMsA aTakAvI hatI ema te samayano eka videzI musAphara lakhe che. A vikramAjIta te suMdaradAsa heya te te jaina heya evo saMbhava baLavAna thAya"* ratnamaNirAve uThAvelA uparyukta banne vAMdhAo uparAMta trIjo vadhe e paNa uThAvI zakAya ke AgarAnI zilA-prazastimAM kaMrapAla sonapAlanA putre uparAMta pautrone paNa ullekha hoIne e vakhate teo umaranI daSTie "vana mAM te haze ja. ATalI uMmare teo rAjakAraNamAM, khAsa karIne yuddhamAM ATale laDAyaka temaja nirNAyaka "bhAga kema bhajavI zake ? caDhAvyAthI zAhajahAMe baLavo karyo hato. A banne bhAIo te ja kurapAla senapAla ema cokkasa kahevuM muzkela che, paraMtu emanA varNana te maLatAM Ave che, ane e sivAya jahAMgIranA samayamAM bIjA bhAIo evI sattAvALA jaDatA nathI. jahAMgIra emane kSatriya kahe che e vAMdhe Ave che khare, paNa e samayamAM ghaNA kSatriya osavALa jJAtimAM dAkhala thatA e bhUlavAnuM nathI. suMdaradAsa rAjA vikramajIte gUjarAtamAM jIvahiMsA aTakAvavA prayatna karyo hato ema eka paradezI musAphara lakhe che e dhyAnamAM levA jevuM che." (pR. 669) ' * ratnamaNirAve e musApharanuM nAma ApyuM nathI, eTale tenI neMdha vize jANI zakAtuM nathI, paraMtu agAu jaNAvI gayA tema, e vakhate vyApAra arthe gujarAtamAM AvelA aMgreja vepArIonI noMdha uparathI jaNAya che ke suMdaradAse gAya ane bheMsano vadha aTakAle, ane pariNAme temanuM cAmaDuM maLavuM muzkela baneluM. * jaina pramANene AdhAre kurapAla moTo bhAI ane sonapAla nAne (pa) che evuM tAravI zakAya che. rAjakIya tavArIkhamAM kuMvara ane suMdaramAM nAne meTa keNa e spaSTatAthI kyAye jaNAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] kurapAla ane senapAla e ja A vAMdhAnA javAba rUpe ethI paNa meTI uMmare rAjakAraNa uparAMta yuddhomAM paNa parAkrama darzAvanArAone aneka dAkhalAo TAMkI zakAya. kuMvara ane suMdaranA samakAlIna, ane zAhajahAMnA vidrohanA samartha puraskartA navAba abrahImakhAna, je khAnakhAnAMne ucca khitAba dharAvato hato, teNe eTalI ja uMmare akabaranA samayamAM traNa suprasiddha yuddhamAM vijaya prApta karIne megala sAmrAjyane saMgIna banAvavAmAM jabare hise Apelo. sittera varSa vaTAvI cUka hovA chatAM te dakSiNanA aTapaTA ane thakAvI nAkhe evA yuddhano havAle saMbhALato hato ane zAhajahAMe vidrohanI cinagArI cAMpI tyAre alipta na rahetAM teNe pUrepUrA jussAthI temAM jhaMpalAvyuM. ahIM samasAmayika A eka udAharaNa ja basa thaze. aMte, mukhya mukhya dalIla ane vAMdhAo vize ATaluM vivaraNa karIne ratnamaNirAvanA aMtima kathananI sAthe A vaktavya ahIM pUruM karIe. "kurapAla sonapAla game te hoya, paNa jenemAM keTalIka mahAna vyaktiomAM emanI paNa gaNatarI thAya che, ane ApaNe lekha emanI hakIkatamAM keTalIka pUravaNuM kare che. jahAMgIranA samayanA mahApuruSonA hevAlamAM A banne vyaktionI hajI vadhAre tapAsa thavAnI jarUra che mane je sAmya najare paDyuM che te vAMdhAvALuM ane kAcuM ja che. A saMbaMdhI keAI vadhAre prakAza pADaze ema IcchuM chuM." vAyuM na hoIne A praznane e rIte sarakhAvI zakAyo nathI, nahIM te A vicAraNA adhika rasamaya banata emAM zaMkA nathI. alabatta, suMdaradAsa ane senapAla, kuMvaradAsa ane kaMrapAla karatAM anukrame vadhAre parAkramavALA to temAM darzAvAyA ja che ATaluM sAmya paNa vajanadAra gaNAya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ alchbllo 8 megala samayanA vRttAnta upara maulika prakAza pADe che. lekhaka zrI * 1 dhaka che. emanI daSTi vizad che : sAMka I bolle sarvA ze vimukha che. jaina rAsA-sAhi saMbaMdhamAM teo zaMkA darzAve che che? tyanI zuddha upayoga karyo che. temanI bhASA zuddha-saraLa che. temaNe prAcIna pramANe ane phArasI tavArIkha granthanA karavA zakaya prayAsa karyo che. aMcalagacchanA itihAsa upara temaNe bIjA paNa grantha lakhyA che. khedanI vAta e che ke AvA sAhityanI noMdha samAcAra-patrAmAM ke sAmayikAmAM AvatI nathI. aMgrejImAM to kyAMthI hoya ? pariNAme ApaNI ja bhUminI sAMskRtika tavArIkhathI ApaNe ajJAta rahIe chIe...lekhake ahIM pratyeka hakIkatane vividha purAvA Ave che. temaNe keTa'Aka virala phArasI itihAsa granthanA nirdeza karIne teno gujarAtImAM anuvAda karavAnuM je sUcana kayuM' che te upara ApaNA vidvAnoe tAkIde amala karavA ghaTe che.... lekhakanA saMzodhanAtmaka daLadAra grantha " aMcalaga7-digdarzana' nA vAcanathI mane temanA pratye AkarSaNa thayuM che. huM temane anya prayAsomAM saphaLatA icchuM chuM." -pro. kezavalAla hiMmatarAma kAmadAra nivRtta prophesara, vaDodarA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat u www.umaragyanbhandar.com