Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal use only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org OM zrIparamAtmane zrImadvimaladAsaviracitA saptabhaGgItaraGgiNI AcAryopAdhidhAripaNDitaThAkuraprasAdazarmmapraNItA hindI bhASATIkopetA / nityatAM kecidAcakSuH kecizcAnityatAM khalAH / mithyAtvAnnaiva pazyanti nityAnityAtmakaM jagat // sA ca mumbApurIsthazrIparamazrutaprabhAvakamaNDalasvatvAdhikAribhiH nirNaya sAgarAkhyamudraNAlaye mudrayitvA prAkAzyaM nItA / zrIvIranirvANasaMvat 2431. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrIparamAtmane namaH upohaatH| pracurapANDityapUrNajainamatAmitagrantheSu saptabhaGgItaraGgiNInAmApUrvo'yaM jainatarkagranthaH / asya ca nirmAtA vIranAmakagrAmavAstavyaH zrImadanantadevasvAminAM priyApraziSyo vimaladAsanAmA digambarajainaH / sa ca taMjAnagare nivasannamuM granthaM praNItavAn / etanirmANakAlazca plavaGganAmasaMvatsare puSyanakSatraravivAsarAnvitavaizAkhazuddhASTamIti pranthAnte sa eva likhitavAn paranvanena kasmin vikramIyAbde khrISTAbde vA'yaM granthaH praNIta iti spaSTaM na pratibhAti / ayaM paNDitavaraH kadA kIdRzakulaM khajanuSAlaMcakAreti nirNatuM na pArayAmaH / atra ca jainamataprANabhUtAnAM saptabhaGgAnAM prAdhAnyato vyAkhyAnam kRtam / saptabhaGgapravRttI hetuzca tattvArthAdhigamopAyabhUtapramANanayAtmakavAkyAnAM saptadhaiva pravRttiH pradarzitA / prathamatazca saptabhaGgInAmanirvacana lakSaNapurassaraM kRtam saptavidhapraznapravRttI heturhi prAznikasaMzayAnAM saptadhaivodayaH pratipAditaH / saMzayasaptavidhatvaM hi nikhilajagadaihikapAralaukikasaMzayanizcayaviSayIbhUtadharmANAM saptadhaiva pravRttiH prdrshitaa| tecAtra kathaMcit satvam , kathaMcidasatvaM, kramArpitobhayam , avaktavyatvam, kathaMcitsatvaviziSTAvaktavyatvam , kathaMcidasatvaviziSTAvaktavyatvam, kramArpitobhayaviziSTAvaktavyatvamiti rUpeNopanyastAH / etaddharmapratipAdakasaptabhaGgAni saptavAkyAni caivemAni,: (1) syAdastyeva ghaTaH, (2) syAnnAstyeva ghaTaH, (3) syAdasti nAsti ca ghaTaH, (4) syAdavaktavya eva ghaTaH, (5) syAdasti ca vaktavyazca SaTaH, (6) syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTaH, (7) syAdastinAsti cAvaktavyazca ghaTaH / anekatarkaiH saptaiva bhaGgAnAM saGkhathA sthApitA nApi nyUnA na cApyatiriktA eteSAM bhaGgAnAmanyonyabhedapradarzanamapi granthakAraiH suvistaraM proktam / nikhilacetanAcetanAtmakavastuni saptabhaGgA yojayituM shkyaaH| yathA syAdastyeva ghaTaH atra yadyapi syAdvAdamate ghaTasya sattvamivAsatvamapi svarUpaM tathApi prathamabhaGge satvasya prAdhAnyena bhAnam asattvasyacAprAdhAnyena, tathA ca prakRte kathaMcit satvasya sarvaprakArA'vacchinnasatvasya ca saMzayakoTitA vartate'ta evAyogavyavacchedabodhakaivakAreNa kharUpAdibhiH prathamabhaGge kathaMcit satvameva sthApitam / bodhazca kathaJcit ghaTasyasamAnAdhikaraNo yaH pratiyogivyadhikaraNo'tyantAbhAvaH tAdRzA'tyantAbhAvApratiyogyastitvavAn ghaTa iti evameva dvitIyabhaGge asalasya tRtIyabhaGge kramArpitasakhA'satkhayoH prAdhAnyamasti, caturthe'. vaktavyatvasya prAdhAnyaM paJcame satvaviziSTAvaktavyatvasya SaSThe cAsatvaviziSTAvaktavyatvasya, saptame ca kamayojitasatvAsatvaviziSTAvaktavyatvasya prAdhAnyamupanyastam / __ iyaM ca saptabhaGgI pramANasaptabhaGgI, nayasaptabhaGgIti bhedena dvidhopanyastA / anantaraM ca sakalAdezaH pramANavAkyaM vikalAdezazca nayavAkyamityAdinA pramANanayavAkyAnAM vikalpAnupanyasya siddhAntaH pradarzitastatsarva granthata evAvaseyam / prathamabhaGge ghaTasya dravyavAcakatvena vizeSyatA, astItyasya ca guNavAcakatvena vizeSaNatA pratipAditokabodhAnurodhAdityavadheyam / For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atrAnekAntavAde ca sarva vastujAtamanekAntAtmakamastIti varUpAdibhirghaTasyAstitvameva natvaniSTAsatvAdikamitibodhayitumavadhAraNArthakaivakAraprayogaH syAdastyeva ghaTa ityAdirUpeNaitatkhaNDanamaNDanaprakArazca suvistaramAcAryeNa pradarzitam / nipAtAnAM ca dyotakavAcakatvenobhayAtmakatA ca pradarzitA / bauddhAzcAnyavyAvRttireva sarvazabdavAcyamityavadhAraNArthakaivazabdAbhAvepi pararUpAdinA vyAvRttiH khata eva siddhetyAzaGkitaM tatra vidhimukhenaiva sarvatra zAbdabodhapraNAlyA anubhavagocaratvenAnavasthAdoSasadbhAvAca na tanmataM saGgatamiti pratyAkhyAtam / tathAvidhavicArAnekAntAdyanekArthasaMbhave'pi prakRtavastuno'nekAntakharUpapradarzanArtham syAdastyeva ghaTa ityAdibhaGgeSu tiGantapratirUpakanipAtAtmakasyAcchabdaprayogaH kRtaH sa cAnekAntavAde'prauDhavineyAnAM saukaryeNa pratipattyarthe prauDhavineyAnAM tu vastuno'nekAntasvabhAvena syAcchabdaprayogamantarApi tAdRzArthapratItestadanAvazyakatA pradarzitetyavaseyam / anantaraM ca pramANarUpasakalAdezena kAlAtmasvaparAdibhirbhedavRttyA abhedopacAreNa vA nayarUpavikalAdezena ca bhedavRttyAbhedopacAreNa ghaTAdirUpArthapratipAdanaM kRtam tatra ca kAlAdinA sarveSAmabhedaH pradarzitaH / yathA yatkAlAvacchedena ca ghaTAdAvastivaM vartate tatkAlAvacchedenAnyAzeSadharmA api tatraiva santi evaMrItyA kAlenAbhedavRttistathaivAtmasvarUpAdibhiH prtipaaditaa| pUrvoktarItyA padArthanirUpaNAnantaraM vAkyArthanirUpaNamakharUpAdyavacchintAstivAzrayaH pararUpAcavacchinnanAstilAzrayo ghaTa ityAdirUpeNa pratipAditam / tatpazcAt keca ghaTasya svarUpAdayaH keca paTarUpAdaya iti zaGkAmupanyasya ghaTa ityAkArakabuddhau prakAratayA bhAsamAno ghaTapadazakyatAvacchedakIbhUto yaH sadRzapariNAmalakSaNo ghaTatvarUpadharmaH sa eva ghaTasya svarUpaM tadanyapaTatvAdikaM pararUpamiti svarUpeNa ghaTasyAstitvaM pararUpeNa ca nAstitvamiti / atha ca paTatvAdipararUpeNApi ghaTasyAstitvAGgIkAre ghaTasya paTAtmakatvApattiH kharUpeNApi nAstitve kharaviSANavat zUnyatAvAda ityevamAdinA svarUpapararUpasya bahavo vikalpA upanyastAH / ghaTasya svarUpadravyakSetrakAlairastitvaM pararUpadravyakSetrakAlaizca nAstitvaM pratipAditam / __ agreca sakalapadArthAnAM svakIyaparakIyasvarUpAdicatuSTayena vyavasthAyAM svarUpAdInAmapyanyatsvarUpAdikamapekSitamevaiteSAmapyanyadityanavasthA tathA ca yathAvastupratItivyavasthA kAryeti kiM svarUpAdinAstitvena para stitvena kimityAzaya vastusvarUpameva svarUparUpAcavacchinnaM satkhAsatvAdikaM viSayIkarotIti nirNetuM granthapravRtteranyathA ca nAnA niraGkuzavipratipattIrnivArayitumazaktariti samAhitam / / agreca kevalAnvayiprameyAdipadArtheSu khapararUpAdInAmaprasiddhaH kathaM vyavasthetyAzaGkaya tatrApi prameyatvaM prameyasya kharUpaM, ghaTatvAdikaM ca pararUpaM, yadyapi ghaTatvAdInAmapi prameyatvamakSataM tathApi tatra prameyatvarUpeNa tadrUpatA nAstIti vicArya granthakAreNa tathA likhitam / athavA prameyatvaM prameyasya svarUpam aprameyatvaM ca prameyasya pararUpamitiH yadyapi prameyatvAbhAvarUpA prameyatvasyAprasiddhistathApi gaganakusumazazaviSANAdau cAprameyatvaprasiddhiH sphuTaiva tatra ca pramANajanyapramitiviSayatAbhAvena prameyatvAbhAvAditi pratipAditam / athAne ca mahAsatvarUpasya zuddhadravyasya sampUrNadravyakSetrakAlabhAvAtmakatayA tadbhinnatvenAnyadravyabhAvAt kathaM tatra svapararUpAdivyavasthetyAzaGya tatrApi sakaladravyakSetrakAlAdInAM svarUpatvaM vikaladravyAdInAM ca para / sakaladravyakSetrakAlAdyapekSayA'stitvaM vikaladravyakSetrakAlAdyapekSayA ca nAstitvamiti samAhitam / agrecAstitvasya khAzrayatvena vAstavikavasturUpatA, nAstitvasya ca parAdhInatvena vasturUpatetyanekAntavAde astitvamiva nAstitvamapi vasturUpamiti DiMDimaghoSaNA kaimarthiketyAzaya sAdharmyavaidharmyayorivAstitvanAstitvayoravinAbhAvaH pradarzitaH sUkSmabuddhInAM ca ghaTAdisvarUpA'vavodhestitvamivAnyapadArthAbhAvasyApi pratIteH anyapratiSedhAbhAve ca vastvantarabhAnApatteH / yadyapi zazaviSANAdiSu nAstitvasyaivAvalokanAt. nAstitvamastitvamantarApi sambhavatIti nAstitvAstitvayoravinAbhAvo nAsti tatkathaM nAstitvamapi vasturUpamityAzaGkaya tatrApi gomastakAdisamavAyitvena prasiddhasya viSANAdeH zazAdisamavAyitvena ca tasya nAstitvamiti nizcayaH evameva meSAdiSu samavAyitvena prasiddharomNaH karmasamavAyitvena tasya niSedha ityastitvanAstitvayoravinAbhAvokSata eveti bhyeyam / For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir agre cAstyeva jIvaH iti vAkye'sti svabhAvAt ( astipada) vAcyArthabhinnakhabhAvo jIvazabdavAcyAtho'bhinnasvabhAvo vA? abhinnasvabhAve'sti jIvayorekArthakatvena vizeSyavizeSaNabhAvAbhAvAddhaTakalazazabdArthayoriva vAkyArthabodhAbhAvaH / bhinnasvabhAvatve ca jIvasyAsadrUpatApattiH sattvAdbhinnasyAsadrUpatAtparyAvasAnAt / etatsamAdhAnaM ca dravyArthikanayApekSayA'sti jIvavAcyArthayorabhinnatvaM paryAyArthikanayena ca bhinnavamityanekAntavAdinAM na doSalezA'vakAzatvamanayAdizAbhaGgadvayanirUpaNaM kRtamityalamativistareNa / atha tRtIyAdibhaGganirUpaNaprastAvanA / bhaGgadvayaM nirUpyAcAryeNa tRtIyAdibhaGgAnAM nirUpaNamArabdham / sa ca syAdasti nAsti ca ghaTa ityAkArakaH / ghaTAyekadharmyanuyogikakramArpitavidhipratiSedhapratiyogikabodhalakSaNakavAkyavaM ca tallakSaNamabhihitam / tatra ca kramazo'rpitakhapararUpAdyapekSayA'stinAstikharUpo ghaTo bhavatIti prAyazo nirUpitameveti pUrvaprastAvanAdeva bodhyama / sahApitakharUpapararUpavivakSAyAM ca ghaTarUpAnirUpaNamasambhavIti syAdavaktavya eva ghaTa iti caturthabhaGgapravRttiH pradarzitA / tatpravRttau ca nikhilazabdAnAM yugapatpradhAnatayA satvAsatvapratipAdane zaktyabhAva eva bIjamiti pradarzitam / prAdhAnyenobhayArthapratipAdane cAstinAstItyanyatarazabdAprayoga eva ucitaH nAnArthakazabdeSu ca pratyartha zabdA bhidyanta iti yuktirabhihitA / tena ca vAkyAnAmapi yugapannAnArthabodhakatA pratyAkhyAtaprAyA / senAvananagarAdizabdeSu ca hastyazvarathapadAtisamUhasyaiva senAzabdavAcyatetyaGgIkaraNAnna doSalezA'vakAza iti nirUpitam / tathA vananagarAdizabdairapi vRkSaprAsAdasamUhasyaiva vAcyavyavasthA prdrshitaa| _vRkSau vRkSA ityAdi dvivacanabahuvacanAntapratyekazabdaiH kathaM dvibahuvacAnArthabodhakatetyAzaya pANinyAdimata ekazeSeNa jainendramate ca khabhAvata eva dvibahuvacanAntavRkSAdizabdA dvikhabahutvaviziSTavRkSAdirUpapadArthAn bodhayantIti samAhitam / tatrApi pradhAnabhAvena prathamato vRkSatvAdijAtyavacchinnArthAn bodhayitvA pazcAlliGgasaGkhyAdyanvaye ca gauNatayA dvitvaviziSTAn bodhayantIti samAhitamata evaikaM padaM pradhAnabhAvenAnekArthabodhakamiti na niyamabhaGgAprasaktiH / pramANavAkyasya pradhAnatA'zeSadharmAtmakavastuprakAzakatA ca kAlAdibhirabhedavRttyA abhedopacAreNa vA dravyaparyAyanayArpaNavidhayaiva sakalArthabodhakatetyekavAkyasyApi pradhAnabhAvenAnekArthapratipAdakatetyabhihitaprAyam / ___ sakhAsatve ityAdi dvandvasthale'pi krameNaiva guNapradhAnabhAvenArthapratyAyanam anyathA'bhyarhitaMcetyAdyanuzAsanAnupapattiH sphuTaiva / atha ca prAdhAnyenobhayapadArthabodhanasAmarthyAGgIkAre'pi dvandvasya pradhAnatayA'stitvanAstitvobhayA'vacchinnadharmiNaH pratipAdakazabdAbhAvAddhaTAdInAmavaktavyatAkSataiveti nirUpitam / atha ca sadasatvaviziSTaM vAstvitvAdipadena dvandvagarbhatatpuruSeNa sadasatvaviziSTapadenobhayAvacchinnasya vastuno bodhasambhavena kathaM pradhAnatayA satvAsatvabodhakaM padaM nAstIti niymH| tatra sadasatvaviziSTapadArthasyaiva prAdhAnya na tu sadasatoH tayozcAprAdhAnyamevAta evottarapadArthapradhAnastatpuruSa iti vacanaM saMgacchata iti / avaktavyatA ca prakRte na sarvathA'ta eva syAcchabdaprayogo'nyathA avaktavyaghaTa ityabhidhAne'stitvAdidharmamukhenApi prathamAdibhaGgairghaTasya vaktavyataiva syAditi syAcchabdena kathaMcidavAcyatApratItiH tathA cAstisvAdirUpeNa vaktavyatAvAn ghaTaH kintu pradhAnIbhUtasatvAsatvobhayadharmarUpeNa yugapadavaktavya iti cturthbhnggsiddhaantpripaattii| . athAntimabhaGgatrayamAcAryeNa vyastasamastadravyapAyAvAzrityApAditaM / tatra dravyasya vyastatve dravyaparyAyayozca sahArpitatve syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti paJcamabhaGgapravRttirupanyastA / vAkyalakSaNakAdikaM ca muulgrnthvyaakhyaane'bhihitm| evaM paryAyasya vyastatve dravyaparyAyayozca samastatve syAnnAsti cAvaktavya eva ghaTa iti SaSThabhaGgapravRttiH tatra pRthakparyAyavivakSayA nAstivaM prAdhAnyena militadravyapAyayojanayA cAvakavyasamiti / paJcamabhaGge hi pArthakyena dravyakhayojanayAstivaM militapradhAnabhUtadravyaparyAyobhayayojanayA yugpdvktvytvmitynyorbhedH| For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / evameva vyastau kramayojitau samastau ca saha yojitau dravyapAyau samAzritya syAdasti nAsti cAvaktavya eva ghaTa iti saptamabhaGgapravRttirupadarzitA / tatra pArthakyena dravyaparyAyayoH kramazo yojanayA cAstitvanAstitvAzrayatA ghaTasya, samastasahArpitayojanayA cAvaktavyatAzrayatA / lakSaNanirvacanatvasamanvayAdikaM ca granthavyAkhyA'vasare vistareNoktaM tata evAvagantavyamiti saMkSepaH zam / __ saptabhaGgAn vyAkhyAyaikAntato dravyaparyAyA vaktavyavAdinAM sAMkhyabauddhAdInAM khaNDanamupanyastam sarvathA dravyasya kevalasya paryAyasyAvaktavyatvasya vA'pratIteH / etadane cAnekAnte saptabhaGgIpravRttyapravRttibhyAM doSamupanyastam / pramANanayArpaNabhedAca samAhitam / etatprasaGgata eva samyagekAnto mithyaikAntaH samyaganekAnto mithyAnekAnta iti rItyaikAntanaikAntayo vidhyaM pratipAditam / tatrApi syAdekAntaH syAdanekAntaH syAdubhayaH syAdavaktavya ityAdi rUpeNa saptabhaGgI yojiteti dhyeyam / anayaiva dizA nityatvAnityatvaikatvAnekatvAdidharmeSu caivamevamiyaM saptabhaGgI yojanIyetyabhihitam / / athAgre sattAsAmAnyasyApi nikhilavastuvyApino'naGgIkAre ca sarva vastujAtaM syAdekaM syAdanekamiti kathanA'nupapattiH nityaikasthAyirUpeNa satsAmAnyasya jainasiddhAnte'bhAvAditi zaGkitam / tattadvyaktyAtmanAsatvasyAnekatve'pi kharUpeNa tasyaikatvasvIkaraNAtsamAhitam / evameva ayaM syAjjIvaH syAdajIvaH iti mUlabhaGgadvayam / tatropayogAtmanA ayaM jIvaH prameyatvAdyAtmanA cAyajIvaH ityAdirUpA vyavasthA prdrshitaa| atra svAmibhaTTAkalaGkadevAnAM vacanamapi pramANatayopanyastam / yathA,: prameyatvAdibhirdharmaracidAtmA cidAtmakaH / jJAnadarzanatastasmAncetanA'cetanAtmakaH // 1 // iti. athAgre tadeva nityaM tadevAnityaM tadevaikam tadevAnekam sa eva jIvaH sa evAjIvaH ityAdi rUpanirUpaNAdanekAntavAdazchalamAtramityAzaGkaya ghRtAdilakSaNAbhAvAd vastunazca tAdRzakhabhAva iti rItyA samAhitam / evameva saMzayAdilakSaNAbhAvAtsaMzayAdijanakamapi nAnekAntavAda iti samAhitam / / athAgre ca virodhavaiyadhikaraNyAnavasthAsaMkaravyatikarasaMzayApratipattyabhAvarUpA aSTau doSA anekAntavAde rAya prakRte virodhAdayo na santi virodho hi vastvanupalambhasAdhyaH kathaMcitpratIyamAne vastuni kharUpAdyapekSayA vivakSitayoH satvAsatvayornAsti virodhaH ityAdi yuktyA vadhyaghAtakabhAvaH, sahAnavasthitiH, pratibaddhayapratibandhakaH bhAvazceti trividhavirodhamadhye kasyApyatrAnekAntavAdestitvAbhAva iti rItyA ca smaahitm| anayaiva rItyA satvAsatvayoH pradhAnaguNabhAvena sarvatra pratItevaiyadhikaraNyAdidoSA api nirastAH / , agre cAnekAntavAde sAMkhyAdivAdinAmAnukUlyaM pradarzitam / sAMkhyAstAvatsatvatamorajasAM sAmyAvasthApradhAnamiti vadanto'nyonyavirodhidharmANAmekatra sammelanenAnekAntavAdaM svIcakruH / naiyAyikA api dravyatvAdikaM sAmAnya vizeSarUpamaGgIkurvanto'nekAntavAde sammatimadadan / saugatA api mecaka (maNivizeSa) jJAnamekamanekAkAraM kathayanto'nekAntavAdaM svIcakrurityAdi rItyA cArvAkamImAMsAdInAmapi khamatAnukUlyaM pradarzitam / asya ca granthasyAryabhASA'nuvAdakaraNe jainavaMzA'vataMsazrIzreSTivaryyarevAzaMkarajagajIvanamahAzayasambadhizrIrAyacandrajainazAstramAlAprabandhakartA zrImanasukhalAlaravijIbhAImahAzayenAjJapto'ham / viziSTaviduSAM savidhe ceyaM subhRzaM vijJaptiryatsati pramAde kSantavyA gA bhaSeyamiti zam / viduSAM caraNasaroruhasevI,: prayAgamaNDalAntargataharipuragrAmanivAsI murAdAbAdasthagavarNameNTanArmalapAThazAlAdhyApakaH mahAmahopAdhyAya zrI 6 dAmodarazAstriNAmantevAsI AcAryopAdhidhAriThAkuraprasAdazA dvivedii| For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI paramAtmane namaH upodghaatH| vidita ho, ki adhika pAMDitya paripUrNa jaina granthoMmeMse yaha saptabhaGgItaraGgiNI nAmaka apUrva jainatarkagrantha hai / isa granthake praNetA vIragrAmanivAsI zrImAn anantadevasvAmIke priya tathA mukhya ziSya mahAtmA zrI vimaladAsa nAma digambara jaina haiN| taMjA nAmaka apane grAmameM hI isa anupama granthako racA hai| parantu isakA nirmANakAla nizcita nahIM hotA / yadyapi granthakArane granthake antameM svayaM likhA hai, ki plavaGganAma saMvatsara-puSyanakSatra-ravivAra-vaizAkha-zuddhASTamI ko yaha grantha racA / parantu hamako isase kaunase vikramIya va khrISTAbdameM yaha racA gayA so nizcaya nahIM hotA, kadAcit jyotirvettA isase saMvat nikAla leN| yaha paNDitavara kaba aura kisa kulameM utpanna hue, yahabhI nirNaya nahIM kara ske| isa granthameM jainamatake prANa vA sarvasvabhUta jo saptabhaGga haiM, unakA pradhAnarUpase vyAkhyAna kiyA gayA hai / aura saptabhaGgoMkI pravRttimeM hetu tattvArthajJAnake upAyabhUta pramANa tathA nayasvarUpa praznavAkyoMkI sAta prakArakI pravRtti darzAI gaI hai| aura sAta hI prakArake praznavAkyoMke pravRtta hone meM saptavidhasaMzaya darzAye gaye haiM / aura saptaprakArake saMzaya honemeM sampUrNa jagatke aihika tathA pAralaukika saMzaya nizcaya viSayIbhUta saptavidha dharmokI pravRtti dikhAI gaI hai| ve saptavidha dharma ye haiM,:-kathaMcit sala 1, kathaMcit asatva 2, kramArpita ubhaya 3, kathaMcit avaktavya 4, kathaMcit satvaviziSTa avaktavyatva 5, kathaMcit asatvaviziSTa avaktavyatva 6, aura kramArpita ubhaya viziSTa avaktavyatva 7 / ina sAtoM dharmoMke pratipAdaka jo saptavAkya haiM, unhIMko saptabhaGga kahate haiN| aura saptabhaGgoMkA samUha vA samAhAra jo hai, usIko saptabhaGgI kahate haiN| ina bhaGgoMkA kharUpa granthakI TIkA tathA saMskRta upoddhAta meM hama darzA cuke haiM, yahAM punaH likhake punarukti vA pAThakoMkA samaya khonA nahIM cAhate / sAtoM bhaGgoMkA kharUpa darzAne ke pazcAt granthakArake saptabhaGgIvAkyakA lakSaNa tathA bhaGgoMkI sAta hI saMkhyA ho saktI hai, usase nyUnAdhika nahIM ho saktI, yaha sthApita kiyA hai, aura ina saptabhaGgoMkA paraspara jo bheda hai, usako pUrNarUpase darzAyA hai| isake pazcAt prathama bhaGga arthAt 'syAdastyeva ghaTaH, 'kathaMcit ghaTa hai, se lekara saptabhaGga paryantakI pUrNa rUpase aneka tarka vitarkose vyAkhyA kI hai / aura ina bhaGgoMse jisa prakAra arthabodha hotA hai, vaha darzAyA hai / tathA pramANasaptabhaGgI aura nayasaptabhaGgI ina do bhedoMse saptabhaGgIke do bheda darzAye haiM / tathA sakalAdeza arthAt pUrNarUpase padArthoMkA jJApaka pramANavAkya aura vikalAdeza arthAt ekadeza padArtha kharUpakA bodhaka nayavAkya hai, isa prakAra sakalAdeza pramANavAkya vikalAdeza nayavAkya ityAdi aneka vikalpoMko likhakara siddhAnta darzAyA hai / isake pazcAt prathama bhaGgameM ( syAdastyeva ghaTaH ) dravyavAcaka mAnakara ghaTako vizeSya aura guNavAcaka mAnakara astiko vizeSaNarUpase varNana kiyA hai / aura jaina-siddhAnta anekAntavAda hai| anekAntavAdakA yaha artha hai, ki pratyakSa, anumAna tathA Agamase aviruddharUpa eka vastumeM astitva nAstitva Adi nAnAdharmoM ke nirUpaNameM jo tatpara ho,vahI jainamatakA anekAntavAda hai| to isa prakArake anekAntavAdameM khakIyarUpa dravyakSetrAdise to ghaTakA astitva hai na ki aniSTa asatvAdika; isa vAtako dyotana karanekeliye "syAdAstyeva ghaTaH" isa prathamabhaGgameM 'eva' isa nizcayabodhaka nipAtakA prayoga kiyA hai / isa prakArase evakArakA prayoga bhaGgoMmeM karanA ucita hai vA nahIM isa viSayameM granthakArane bahuta khaMDana maMDana kiyA hai, aura antameM yaha siddhAnta kiyA hai, ki syAdvAdanyAyameM akuzala ziSyoMkeartha evakAra zabdakA prayoga ucita hai For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aura syAdvAdameM jo kuzala haiM unako AvazyakatA nahIM hai / aise hI anekAntakharUpa arthaka bodhanArtha syAt isa nipAtakA bhI bhaGgoMmeM prayoga kiyA hai| aura syAdvAda nyAyameM kuzala vidvAnoMke artha to 'astighaTaH' itanA hI prayoga paryApta hai, kyoMki unako to zabdakI zakti tathA pramANAdidvArA anekAntarUpa arthakA bodha ho hI jAvegA, isa prakAra siddhAnta kiyA hai, aura isI prasaGgameM nipAtoMkA vAcakatva aura dyotakatva donoM pakSa zAstrasammata haiM yaha bhI darzAyA hai / tathA jo bauddhamatAvalambI anekAnta pakSako chor3ake anya vyAvRtti hI zabdazakti mAnate haiM, unakA khaMDana bhI kiyA hai / arthAt anyake niSedhase atirikta sarvatra zabdajanya jJAna ghaTAdi padase vidhimukhase hotA hai, na ki vyAvRtti rUpase. isa hetuse tathA prakArAntarase bhI bauddhamatakI asaMgati darzAI hai| isI prakAra saptabhaGgoMke artha aneka tarka vitakose varNana kiyA hai| jisako hamane saMskRta bhUmikAmeM spaSTa kiyA hai, yahAM punaH likhanekI AvazyakatA nahIM hai| isa granthako jo AraMbhase antataka manoyogase paDheMge, unako pUrNa rItise vidita hogA, kyoMki saba viSaya zRMkhalAbaddha hai| mujhe isa granthakA bhASAnuvAda karanekI AjJA rAyacandrazAstramAlA ke prabandhakartAdvArA prApta huii| sarvazubhacintaka: aacaaryytthaakurprsaadH| For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAyacandrajainazAstramAlA. sptbhnggiitrngginnii| vanditvA surasandohavanditAbhisaroruham / zrIvIraM kutukAtkurve saptabhaGgItaraGgiNIm // 1 // iha khalu tattvArthAdhigamopAyaM pratipAdayitukAmaH sUtrakAraH "pramANanayairadhigama" ityAha / tatrAdhigamo dvividhaH svArthaH, parArthazceti / svArthAdhigamo jJAnAtmako matizrutAdirUpaH / parAdhigamaH zabdarUpaH / sa ca dvividhaH-pramANAtmako nayAtmakazceti / kAtya'tastattvArthAdhigamaH pramANAtmakaH / dezatastattvArthAdhigamo nayAtmakaH / ayaM dvividho'pi bhedaH saptadhA pravatate, vidhipratiSedhaprAdhAnyAt / iyameva pramANasaptabhaGgI nayasaptabhaGgIti ca kathyate / saptAnAM bhaGgAnAM-vAkyAnAM, samAhAraH samUhaH, saptabhaGgIti tadarthaH / tAni ca vAkyAni bhASAkArakA maGgalAcaraNa. gaNezaM vighnahantAraM vItarAgamakalmaSam / praNamya parayA bhaktyA yatnametaM samArabhe // 1 // zrIgurozcaraNadvandvaM sAraM sAramaharnizaM / saptabhaGgitaraGgiNyA anuvAdaM karomyaham // 2 // ziSTAcAraprApta vighnavinAzArtha tathA granthakI parisamAptikI kAmanAse ukta granthakAra zrIvimaladAsajI svAbhISTa zrIarhan bhagavAn mahAvIra svAmIko vandanA ' vanditvA' ityAdi zlokase karate haiN| zlokAnvaya-ahaM vimaladAsaH yaha adhyAhRta pada hai. surasandohavanditAvisaroruhaM zrIvIraM-zriyA aSTaprAtihAryAdilakSmyA paJcakalyANasamaye indrAsanakampanAdilakSmyA ca yukto vIraH zrIvIrastaM vanditvA kutukAt septabhaGgItaraGgiNIm kurve // bhAvArtha-maiM vimaladAsa sampUrNa devasamUhoMse jisakA caraNakamala namaskRta hai aise arthAt sarva devasamUha namaskRta raktacaraNAravindayukta tathA aSTa mahA 1 namaskArarUpa maGgalAcaraNa. 2 nikhiladevasamUhanamaskRtacaraNapaGkajam. 3 namaskRtya. 4 kutUhalAdanAyAseneti bhAvaH. 5 saptAnAM syAdasti nAstItyAdi bhaGgAnAM samAhAraH saptabhaGgI tadrUpAM taraGgiNIm. 6 racayAmIti bhAvaH, For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAtihAr2yAdi lakSmI aura garbha nivAsAdi paJca maMgala samayameM indroMke AsanoMkI kampana Adi zrIyukta mahAvIrasvAmIko namaskAra karake kutUhala arthAt anAyAsahI (vinAparizramake) isa saptabhaGgitaraGgiNI nAma granthako arthAt syAdasti syAnnAsti ityAdi sapta bheda pratipAdaka tarkazAstrako racatA hUM // jabataka samyagdarzana samyagjJAna tathA samyakcAritrakI prApti nahIM hotI tabataka prANI anAdikAlase pravRtta isa saMsArameM karmoke bandhanase mukta hokara muktirUpa sukhako kadApi nahIM prApta hotA aura inakI prApti jIva Adi tattvoMke pUrNa jJAnase hotI hai. isI hetuse bhagavAn sUtrakArane tattvArthajJatake upAyake pratipAdanakI icchAse "pramANanayairadhigamaH" yaha sUtra kahA hai. arthAt samyagdarzanAdika tathA nAma sthApanA dravya Adi vidhise nikSipta jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, tathA mokSarUpa tattvArthoMkA adhigama, pramANa tathA nayasehI hotA hai. isa sUtrameM jo adhigama kahA hai vaha do prakArakA hai / eka svArtha adhigama dUsarA parArtha adhigama. inameM matizruta AdirUpa jJAnAtmaka adhigamako svAdhigama kahate haiM aura zabdAtmaka arthAt vacanarUpa adhigamako parArthAdhigama kahate haiN| aura punaH vaha adhigama pramANarUpa tathA nayarUpa ina do bhAgoMmeM vibhakta hai / inameMse sampUrNa rUpase tattvArthAdhigama jisakedvArA hotA hai usako pramANAtmaka kahate haiN| aura eka dezase jisakedvArA tattvArthAdhigama hotA hai usako nayAtmaka kahate haiN| punaH vidhi tathA niSedhakI pradhAnatAse ye dono bherdai saptabhaGgameM vibhakta haiM / isI sapta vibhAga samUhako pramANasaptabhaGgI aura nayasaptabhaGgI bhI kahate haiM. kyoMki 'saptAnAM bhaGgAnAM vAkyAnAM samAhAraH samUhaH saptabhaGgI' arthAt sapta bhaGgoMkA jo samUha hai usakA nAma saptabhaGgI hai. isa prakAra saptabhaGgI zabdakA vyAkaraNakI rItise artha hotA hai. jaise 'trayANAM lokAnAM samAhAraH trilokI' aSTAnAM sahasrANAM samAhAraH aSTasahasrI / arthAt tIna lokoMkA jo samUha usako trilokI, aura aSTa sahasroMkA jo samUha hai usako aSTasahasrI kahate haiM / aise hI saptabhaGgoMke samUhako saptabhaGgI kahate haiM / ina saptabhaGgoMkA vibhAga isa prakAra hai| " syAdastyeva ghaTaH // 1 // syAnnAstyeva ghaTaH // 2 // syAdasti nAsti ca ghaTaH // 3 // syAdavaktavya eva // 4 // syAdasti cAvaktavyazca // 5 // syAnnAsti cAvaktavyazca // 6 // syAdasti nAsti cAvaktavyazca // 7 // " iti etatsaptavAkyasamudAyaH saptabhaGgIti kathyate / syAdasti ghaTaH kathaMcit ghaTa hai // 1 // syAnnAsti ghaTaH kathaMcit ghaTa nahIM hai // 2 // 1 lakSmI vA aizvaryyasahita antimatIrthakarako. 2 mahAtattvArtha sUtra. adhyAya 1 sUtra 6. 3 jJAna. 4 pramANa tathA nayarUpa. 5 sAta. 6 vAkyoMkA. 7 ATha. For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir syAdasti nAsti ca ghaTaH kathaMcit ghaTa hai aura kathaMcit nahIM hai // 3 // syAdavaktavyo ghaTaH kathaMcit ghaTa avaktavya hai // 4 // syAdasti cAvaktavyazca ghaTaH kathaMcit ghaTa hai aura avaktavya hai // 5 // syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTaH kathaMcit nahIM hai tathA avaktavya ghaTa hai // 6 // syAdasti nAsti cAvaktavyazca ghaTaH kathaMcit hai nahIM hai isa rUpase avaktavya ghaTa hai||7|| inahI saptavAkyoMke samudAyakA nAma saptabhaGgI hai / tallakSaNantu prAnikaprabhajJAnaprayojyatve sati, ekavastuvizeSyakAviruddhavidhipratiSedhAtmakadharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvam / varttate cedaM lakSaNaM darzitavAkyasaptake / tathAhi prAznikapraznajJAnaprayojyatvaM hi paramparayA prAznikapraznajJA janyatvam / tathA ca prAznikapraznajJAnena pratipAdakasya vivakSA jAyate, vivakSayA ca vAkyaprayoga, iti prAznikapraznajJAnaprayojyatvamuktasaptavAkyasamudAyasyAkSatam / evaM ghaTAdirUpaikavastuvizeSyakAviruddhavidhyAdiprakArako yo bodhaH ghaTo'stItyAdirUpo bodhaH, tajjanakatvaM ca vartata iti / isa saptabhaGgIkA lakSaNa yaha hai ki-praznakartAke praznajJAnakA prayojya rahate, eka padArtha vizeSyaka aviruddha vidhipratiSedharUpa nAnAdharmaprakAraka bodhajanaka saptavAkyaparyAptasamudAyatA / arthAt praznakartAke praznajJAnakA jo prayojya rahate eka kisI padArthako vizeSya karake arthAt eka vastumeM paraspara aviruddha nAnA dhokA nizcAyaka jJAnajanaka saptavAkyoMmeM rahanevAlA saptabhaGgI naya hai / yaha lakSaNa pUrvokta saptavAkya samudAyameM hai / isakA samanvaya isa prakAra hai / praznakartAke praznajJAnakI prayojyatA paraMparAse praznakartAke praznajJAnakI janyatArUpa hogI / arthAt praznakartAkA prazna tau janaka aura praznajJAna usakA janya hogaa| kyoMki praznakartAke praznajJAnase hI pratipAdana karanevAlekI vivekssaa hotI hai aura vivekSAse vAkya prayoga hotA hai / isa rItise prAnika praznajJAna prayojyatA pUrvokta isa vAkyasamUhakI pUrNarUpase hai aura isIprakAra ghaTa Adi eka padArtha vizeSyaka parasparAviruddha vidhiniSedharUpa nAnAdharma prakAraka 'syAdasti ghaTaH syAnnAsti ghaTaH kisI vivakSAse ghaTa hai kisI vivakSAse nahIM hai aisA jo jJAna hai usakA janaka pUrvokta saptabhaGgI naya hai // tadidamAhurabhiyuktAH-"praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI" iti|| isa viSayameM AcAryoMne aisA kahA hai| praznake vazase eka kisI ghaTAdi vastumeM avirodharUpase vidhi tathA pratiSedhakI jo kalpanA hai usako saptabhaGgI naya kahate haiM / __ asyAyamarthaH-'praznavazAt' ityatra paJcamyAH prayojyatvamarthaH / vidhipratiSedhakalpanetyasya vidhipratiSedhaprakArakabodhajaniketyarthaH / avirodheneti tRtIyArtho vaiziSTayaM vidhipratiSedhayoranveti / 1 kisI apekSAse. 2 asti nAsti Adi rUpa. 3 uttaradAtAkI. 4 kahanekI icchA. 5 kathanakI icchAse. 6 kisI vivakSAse ghaTa hai kisI vivakSAse nahIM haiM. 7 praznA'nusAra. For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ekatra vastunItyatra saptamyartho vizeSyatvam / tasya kalpanApadArthabodhajanakatvaikadeze bodhe'nvayaH saptabhaGgItyasya saptavAkyaparyAptasamudAyatvAzrayo'rthaH / tathAcAsmaduktalakSaNameva paryavasannam / isa vAkyameM 'praznavazAt' yaha jo paJcamyanta pada hai isa padameM paJcamI vibhaktikA prayojyatA artha hai 'vidhi pratiSedha kalpanA' isa padakA vidhipratiSedha prakAraka bodhajanikA artha hai 'avirodhena' yahAM tRtIyA vibhaktikA vaiziSTaya artha hai aura usakA anvaya vidhipratiSedhake sAtha hotA hai| 'ekatra vastuni' isa padameM saptamIkA artha vizeSatA hai aura usakA anvaya bodhajanakatArUpa jo kalpanA padArtha usake eka dezabhUta bodhake sAtha hotA hai / aura saptabhaGgI isa padakA artha saptavAkyaparyAptasamudAyatAzraya hai / isa rItise hamane prathama jo saptabhaGgI lakSaNa kahA hai vahI siddha huA arthAt prAnika praznajJAnakA prayojya hokara eka vastu vizeSyaka aviruddha vidhipratiSedharUpa nAnAdharmaprakAraka bodhajanaka saptavAkyaparyAptasamudAyatArUpa jo hai vahI saptabhaGgI naya hai // atra ca pratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhavAkyeSvativyAptivAraNAyAviruddheti / ghaTo'sti paTo nAstItyAdisamudAyavAraNAya ekavastuvizeSyaketi / syAdasti ghaTaH, syAnnAti ghaTaH, iti vAkyadvayamAtre'tivyAptivAraNAya sapteti ghaTamAnayetyudAsInavAkyaghaTitaniruktavAkyasaptaketi avyAptivAraNAya saptavAkyaparyApteti / isa lakSaNake jo vizeSya dalameM aviruddha vidhipratiSedhAtmaka dharmaprakAraka isa padameM aviruddha pada hai vaha pratyakSAdi pramANameM viruddha jo vidhipratiSedharUpa vAkya haiM unameM ativyApti doSa vAraNakeliye hai / kyoMki lakSaNa aisA honA cAhiye jisameM ativyApti avyApti tathA asaMbhava doSa na hoM / aura 'ghaTosti paTo nAsti' ityAdi samudAyameM lakSaNa na jAya isaliye 'ekavastuvizeSyaka' yaha pada diyA hai / 'syAdasti ghaTaH syAnnAsti ghaTa:' ina do vAkyoMmeM ativyApti vAraNa karaneke artha sapta yaha pada diyA hai // tathA 'pha~TamAnaya' isa udAsIna vAkyaghaTita ghaTako lekara pUrvokta vAkya saptakameM avyApti doSa nirAkaraNa karaneke artha 'saptavAkya paryApta samudAyatA' yaha vizeSaNa diyA hai arthAt ina sapta pUrvokta vAkyoMmeM hI yaha lakSaNa ghaTita hotA hai anyatra nahIM // yadyapi satyantanivezasyAtivyAptyavyAptyAdi doSavArakatvaM na sambhavati, tathApi pratipAdyapraznAnAM saptavidhAnAmeva sadbhAvAtsaptaiva bhaGgA iti niyamasUcanAya tannivezanam / nanu-praznAnAM saptavidhatvaM kathamiticet ; jijJAsAnAM saptavidhatvAt / prAznikaniSThajijJAsApratipAdakavAkyaM hi prazna ityucyate / yadyapi lakSaNameM jo satyanta vizeSaNa dala hai arthAt 'proznika praznajJAna prayojyatve sati' itanA aMza ativyApti tathA avyApti doSoMke nivAraNa karanemeM sambhava .1 ghaTa hai paTa nahIM hai. 2 ekavastu vizeSya karake. 3 kathaMcit ghaTa hai kathaMcit nahIM hai. 4 ghaTa lAo. 5 praznakartAke prazna jJAnakA prayojya rahate. For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 5 nahIM ho sakatA tathApi praznakarttA ke praznoMke sapta hI bheda ho sakate haiM. isI hetu bhaGga arthAt vAkya bhI sAta hI ho sakate haiM. isa niyamake sUcanArtha satyantadala lakSaNameM niyata kiyA hai. kyoMki uttaradAtA praznakarttAke praznoMko jAnakara usake bodhArtha vAkyaprayoga karatA hai. ataeva saptabhaGga praznakarttAke prazna jJAnake prayojya avazya huye / zaGkA - praznoMke saMpta bheda kyoMkara ho sakate haiM ? yadi aisI zaGkA karo to uttara yaha hai ki - praznakarttA jAnane kI icchAoMke sAta hI bheda ho sakate haiM kyoMki prazna karttA meM jo kisI padArthakI jAnanekI icchA hai usa icchAke pretipAdaka jo vAkya haiM unako hI prazna kahate haiM kyoMki go padArthako na jAnanevAlA puruSa gauke jAnane kI icchA se kisI puruSase prazna karatA hai ki 'gopadavAcyaM kim ' taba vaha uttara detA hai "sAsnAlAGgUlakakutkhuraviSANAdyarthaviziSTo gauH " sAnA arthAt jo galemeM sthita roma mAMsa samUharUpa kambala kaikuda, khura tathA viSANa ityAdi padArtha viziSTa go hotA hai. 'kaH gauH ' isa praznase gauko na jAnanevAle puruSakI usa padArthake jAnane kI icchAhIse vaktA uttara detA hai. kyoMki jisa padArthake jAnanekI icchA nahIM hai usako bodhana karAnA ayogya hai. usa puruSake jAnane kI icchA vaktAko arthAt uttaradAtAko usake praznase jJAta hotI hai. isI kAraNase praznakarttAkA prazna hI jijJAsAkA pratipAdaka vAkya hai aura vaha uttaradAtA ke jJAnakA janaka hai ki amuka praznakartA amuka padArtha jAnanA cAhatA hai, usIke anusAra vaha uttaradAnameM pravRtta hotA hai | Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu saptacaiva jijJAsA kutaH iti cet, saptadhA saMzayAnAmutpatteH / saMzayAnAM saptavidhatvantu tadviSayIbhUtadharmANAM saptavidhatvAt / tAdRzadharmAzca kathaJcitsattvaM kathaJcidasattvaM, kramA rpitobhayaM, avaktavyatvaM kathaJcitsattvaviziSTAvaktavyatvaM kathaJcidasattvaziSTAvaktavyatvam, kramArpitobhayaviziSTAvaktavyatvam, ceti saptaiva / evaM ca darzitadharmaviSayakAH saptaiva saMzayAH / atra ghaTaH syAdastyeva vA naveti kathaJcitsattvatadbhAvakoTikaH prathamasaMzayaH / 1 " aba kadAcit yaha kaho ki saMpta hI prakArakI jAnanekI icchA kyoM hotI hai ? to isakA uttara yaha hai ki, - saMzayoMke bheda bhI sAta hI prakAra ke hote haiM aura saMzayoMke sAta prakArake honekA kAraNa yaha hai ki saMzayoMke viSayIbhUta dharmoMke bheda sapta hI prakArake haiM / usa prakArake dharma kathaMcit sattva 1 kathaMcit asattva 2 kathaMcit kramase samarpita sattva asattva ubhayarUpa 3 kathaMciMtUM avaktavya 4 kathaMcit sattvaviziSTa avaktavya 5 kathaMcit asattva viziSTa avaktavyatva 6 kathaMcit kramase samarpita sattva aura asattva etadubhaya viziSTa avaktavyatva 7 ye sAta haiM. isa prakAra pUrvapradarzita sattva Adi viSayaka sAta hI saMzaya ho sakate haiM / For Private And Personal Use Only 1 sAta. 2 kahanevAle. 3 gau kisako kahate haiM. 4 gardana ke samIpa pIThapara ucca zarIrakA avayava. 5 sapha. 6 zRGga 7 gau kyA hai. 8 jAnane kI icchAkA. 9 sAta. 10 kisI vivakSA vA apekSAse. 11 pahile darzAye huye.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yahAMpara 'ghaTaH syAdastyeva vA navA' yaha ghaTa viSayaka sattva tathA usake abhAvaviSayaka prathama saMzaya hai // nanu ca-kathaJcitsattvasyAbhAvaH kathaJcidasattvam , tasya na saMzayaviSayatvasambhavaH, kathaJcitsattvena sAkaM virodhAbhAvAt / eka dharmikaviruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM hi saMzayaH natvekadharmikanAnAdharmaprakArakajJAnamAtraM, tathA sati ayaM ghaTodravyamityAdIdantvAvacchinnavizeSyakaghaTatvadravyatvarUpanAnAdharmaprakArakajJAnasyApi saMzayatvApatteH / tathA ca kathaM ghaTassyAdastyeva na veti saMzayaH iti cet ? ucyate;-darzitasaMzaye kathaJcidastitvasarvathAstitvayorevakoTitA; tathA ca noktAnupapattiH, tayozca parasparam viruddhatvAt / zaGkA-kathaMcit sattvakA abhAva kathaMcit asattvarUpa hI hai vaha saMzayakA viSaya nahIM ho sakatA kyoMki kathaMcit sattvake sAtha usakA virodha nahIM hai kathaMcit sattva aura kathaMcit asattva inakA virodha nahIM hai kisI vivakSAse sattA aura kisI vivakSAse asattA bhI raha sakatI hai| kyoMki eka dharmika eka padArthaviSayaka paraspara viruddha nAnAdharma prakAraka jJAnako saMzaya kahate haiM / jaise eka vRkSake DhUMThako dekhakara 'sthANurvA puruSo vA' aise viruddha nAnA jJAnako saMzaya kahate haiM / sthANutva aura puruSatva ye donoM viruddha dharma eka viSayameM huye isa hetuse yaha saMzaya jJAna hai / na ki eka padArthaviSayaka nAnAdharma prakAraka jJAnamAtrako saMzaya kahate haiN| kyoMki paraspara nAnAdharmoM ke virodhake abhAvameM eka padArthameM nAnAdharmamAtrako yadi saMzaya jJAna mAnoge to 'ayaM ghaTo dravyam' ityAdi vAkyameM idantAvacchinna vizeSyaka ghaTatva tathA dravyatvarUpa nAnAdharma prakAraka jJAna bhI saMzayarUpa jJAna ho jAyagA. kyoMki isameM ghaTatva aura dravyatva ye nAnAdharma haiM. parantu ghaTatva aura dravyatva ina donoM dharmoMkA virodha nahIM. aise hI kathaMcit sattva asattvakA virodha nahI haiM to isa rItise 'ghaTaH syAdastyeva na vA' isa jJAnako saMzayarUpatA kaise hogI ? yadi aisA kaho to isakA uttara kahate haiM-pUrvadarzita viSayameM kathaMcit astitA aura sarvathA astitva ye do koTi haiM / isa kAraNase pUrvokta zaGkA yukta nahIM haiM / kyoMki ghaTa viSayaka kathaJcit astitA aura sarva prakArAvacchinna arthAt sarva prakArase astitA ina donoM dharmoMkA paraspara virodha prasiddha hI hai eka koTimeM kathaMcit astitA hai aura dUsarI koTimeM sarvathA astitA hai. jaise jIva viSayameM do koTi ho sakatI haiM. kathaJcit sAkAratA aura sarvathA sAkAratA / yaha saMzaya do bhAvakoTiko lekara pravRtta hai isIse 'ayaM sthANurvA puruSo vA' yaha sthANu hai vA puruSa hai yahAM donomeM sthANu tathA puruSameM dIrghAdi guNa samAna jJAta honese tathA puruSake hasta pAda avayava aura sthANuke koTara Adi AkAra jJAta na honese saMzaya 1 ghaTa hai yA nahIM. 2 sattA. 3 asattA. 4 yaha sthANu (ThUTha) hai vA puruSa hai. 5 sandehAtmaka. 6 aviruddha dharma. 7 yaha ghaTa dravya hai. 8 ghaTa kathaJcit hai yA nahIM. 9 ghaTaH syAdastyevanavA. 10 kisI apekSAse sattA. 11 sarva prakArakase sattA. 12 vRkSakA DhUMTha. 13 khokhala. For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hotA hai| aise hI eka padArthakI sarvathA astitA hai vA kathaJcit astitA hai ina donoM bhAva koTiko lekara saMzaya ho sakatA hai // atha-kutracitprasiddhayoreva saMzayakoTitA, yathA-sthANutvapuruSatvayoH, iha ca kathazcitsattvasya prasiddhatve'pi sarvathA'sattvasya kutrApyaprasiddhatayA kathaM saMzayakoTitvam ? iti cenna / vastuto'prasiddhasyApi prasiddhatvena jJAtasya saMzayaviSayatvasambhavAt / ghaTatvAvacchinnasattvasyaikaM koTitvaM sarvaprakArAvacchinnatvaprakAreNa sattvasya cAparaM koTitvamiti vastunaHsattve sarvaprakArAvacchinnatvasyAsattve'pi na kSatiH / evaM dvitIyAdisaMzayaprakArA apyUhyAH / niruktasaMzayena ca ghaTe vAstavasattvanirNayassampAdanIya iti jijJAsotpadyate; jijJAsAMprati saMzayasya kAraNatvAt tAdRzajijJAsayA ghaTaH kiM syAdastyeveti praznaH, prazne ca jijJAsAyA hetutvAt / tAdRzapraznajJAnAcca pratipAdakasya pratipipAdayiSA jAyate / pratipipAdayiSayAcottaram / ityuktapraNAlyA dharmasaptavidhatvAdhInaM bhaGgAnAM saptavidhatvamiti bodhayituM satyantaniveza iti dhyeyam / taduktam ; zaGkA,-jaba do dharma kahIM prasiddha hoM taba hI unakA saMzayakoTimeM praveza hotA hai. jaise sthANutva sthANumeM aura puruSatva puruSameM pRthak pRthak prasiddha haiM. isa hetuse unameM saMzaya koTitA hai / aura 'ghaTaH syAdastyeva na vA' isameM kathaJcit sattvake prasiddha honepara bhI sarvathA asattvake aprasiddha honese saMzaya koTitA kaise ho sakatI hai ? / aisI zaGkA na karo. kyoMki vAstavameM aprasiddhakI bhI prasiddhatA jJAta honese saMzaya viSayatAkA saMbhava hai| yahAM prakRta viSayameM ghaTatvAcchinna kathaMcit sattvakI eka koTi hai aura sarva prakArAvacchinna sattvakI dUsarI koTi hai / isa rItise vastuke sattvameM sarva prakArAvacchinna asattva honemeM bhI koI kSati nahIM hai / isI pUrva kathita prakArase dvitIya tRtIya saMzayake prakArakI khayaM kalpanA kara lenI cAhiye / arthAt jaise kathaJcit ghaTakI sattA tathA sarvathA ghaTakI sattA ina donoM koTimeM saMzayakI saMbhAvanA hai / aise hI kathaJcit ghaTakI nAstitA tathA sarvathA ghaTakI nAstitA ityAdi dvitIya tathA tRtIya saMzayako bhI svayaM samajha lenA cAhiye // pUrvokta saMzayake darzAnese yathArtha ghaTakA kharUpa kyA hai yaha nirNaya avazya karanA cAhiye, aisI jijJAsA vivekI puruSako hotI hai, kyoMki jijJAsAkeprati saMzayako kAraNatA hai, isa kAraNa jijJAsAse ghaTa kathaMcit hai vA sarvathA hai aisA prazna hotA hai, kyoMki praznameM jijJAsA hI kAraNa hai| isa prakArake praznase uttaradAtAko uttara denekI abhilASA utpanna hotI hai aura usI uttara denekI abhilASAse vaha uttara detA hai / isa prakAra pUrva kathita rItise dharmoMke saptabhedake AdhIna bhaMgoMke 'syAdasti' ityAdi saptabheda jJApanakeliye lakSaNameM satyanta dala arthAt 'pAznika praznajJAna prayojyatve sati' kA niveza kiyA hai. aisA jAnanA cAhiye / aisA anya AcAryane bhI kahA hai| 1 sthANupanA. 2 puruSapanA. 3 ghaTala dharmasahita. 4 sarva prakArasahita. 5 sattA vA honA, 6 hAni. "7 jAnanekI icchA. For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .." bhaGgAssattvAdayassapta saMzayAssapta tdgtaaH| jijJAsAssapta sapta syuH praznAssaptottarANyapi // " - 'syAdasti ghaTa: kathaMcit ghaTa hai ityAdi vAkyameM sattva Adi saptabhaMga isa hetuse haiM ki, unameM sthita saMzaya bhI sapta haiM aura sapta saMzaya isaliye haiM ki, jijJAsAoM ke bheda bhI sapta hI haiM aura sapta jijJAsAoMke bhedase hI sapta prakArake uttara bhI hote haiM. _ nanvidaM sarva tadopapadyate, yadi dharmANAM saptavidhatvameveti siddhaM syAt / tadeva na sambhavati / prathama dvitIyadharmavatprathamatRtIyAdi dharmANAM kramAkramArpitAnAM dharmAntaratvasiddhessaptavidhadharmaniyamAbhAvAt ; iticenna / zaGkA-yaha saba taba hI yukta ho saktA hai ki jaba, dharmoMke sAta hI bheda siddha hoM parantu yahI saMbhava nahIM haiM. kyoMki prathama dvitIya dharmake sadRza krama tathA akramase arpita prathama tRtIya Adi dharmoMse sapta dharmase bhinna anya dharmoMkI siddhi honese sAta hI prakArake dharma haiM yaha niyama nahIM ho saktA, tAtparya yaha hai ki jaise, 'syAdasti' yahAM prathama dharma sattva aura 'syAnnAsti' yahAM dvitIya dharma asattva ina donoMko kramase lagAnepara 'syAdastinAsti' kathaMcit sattva kathaMcit asattva yaha tRtIya dharma ho jAtA hai aise hI prathama tRtIya Adi dharmoMko krama vA akramase lagAnese jaise 'syAdasti' tathA 'syAdastinAsti' ina prathama tRtIyako kramase yojana karanese 'syAdastisyAdastinAsti' kathaMcit sattva kathaMcit sattvAsattva yaha eka sattvadharmase bhinna anya dharma ho gayA. aise hI tRtIya caturthake yojanase bhI anya dharmakI saMbhAvanA hai to dharmoMke sAta hI bheda haiM, yaha niyama asaGgata hai / aisI zaGkA yadi karo to usakA uttara yaha hai / kramAkramArpitayoH prathamatRtIyadharmayordharmAntaratvenApratIteH / syAdastighaTa ityAdau ghaTatvAvacchinnasattvadvayasyAsambhavAt , mRNmayatvAdyavacchinnasattvAntarasya sambhave'pi dArumayatvAdyavacchinnasyAparasyAsattvasyApi sambhavenAparadharmasaptakasiddhessaptabhaMgyantarasyaiva sambhavAt / etenadvitIya tRtIya dharmayoH kramAkramArpitayordharmAntaratvamiti nirastam ;-ekarUpAvacchinna nAstitvadvayasyAsambhavAt / __ kyoMki,-krama vA akramase arpita prathama tRtIya dharmokI yojanAse dharmAntarakI pratIti lokameM nahI hai| kyoki 'syAdasti ghaTaH' ityAdi vAkyameM ghaMTatvAvacchinna ghaTake sattvadvaya asaMbhava hai / mRttikAmayatvAdi avacchinna ghaTake anya sattAkA saMbhava honepara bhI usI samaya dArumayatva Adi anya ghaTakI asattAkA bhI saMbhava honese anya usI prakArake sAta dharma siddha ho jAyage. isa hetuse anya saptabhaGgI hI siddha honekA saMbhava hai na ki sapta 1 jAnanekI icchAoMke. 2 sAta. 3 bhaGga AdikA sapta bheda kathana. 4 dhoMke sapta bheda. 5 kathaJcit ghaTa hai. 6 ghaTako anyase pRthak karanevAle ghaTatva dharmasahita. 7 eka ghaTa viSayameM do sattAkA. 8 miThIke. 9 kASTha Adi racita. For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 9 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dharmose pRthak dharma // isa prakAra prathama tRtIya dharmokI yojanAse anya dharmakI siddhike khaNDanase krama tathA akramase arpita dvitIya tRtIya dharmoMkI yojanAse anya dharmasiddhikA bhI khaNDana ho gayA / yathA eka padArtha viSayaka do sattvake sadRza eka rUpAvacchinna eka padArtha viSayaka do nAstitvakA asaMbhava hai / jaise ekadharmika kASThamaya ghaTake sattvakA abhAva honepara usase bhinna mRttikAdimaya ghaTakI sattAkA bhI saMbhava hai | nanvevaM-prathamacaturthayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayoH kathaM dharmAntaratvam avaktavyatvaM hi sahArpitAstitvanAstitvobhayam, tathA ca yathA kramArpitAstitvobhayasminnastitvasya yojanaM na sambhavati, astitvadvayAbhAvAt; tathA sahArpitobhayasminnapIticenna / yato'vaktavyatvaM sahArpitobhayameva na kintu, sahArpitayorastitvanAstitvayossarvathA vaktumazakyatvarUpaM dharmAntarameva; tathA ca sattvenasahitamavaktavyatvAdikaM dharmAntaraM pratItisiddhameva / zaGkA, - prathama caturtha, dvitIye caturtha tathA tRtIya caturtha dharmokI sAtha yojanAse dharmAntarakI siddhi kaise hotI hai ? kyoMki prathama dharmokI yojanAse syAdasti avaktavyazca isa paJcamabhaGgakI siddhi hotI hai / yahAMpara avaktavyatva saMha arpita 'syAdasti' aura 'syAmnAsti' etat ubhayarUpa hogA to isa prakArase jaise kramase arpita astitvadvayameM dUsare astitvakA kucha prayojana nahIM hai / kyoMki eka padArtha viSayaka do saMttvakA asaMbhava hai / aise hI sAtha arpita 'astitvanAstitva' isa ubhayarUpameM nAstitva bhI nahIM raha sakatA kyoMki jahAM eka dharmaviSayaka nAstitva hai vahAM anya astitvakA bhI saMbhava hai. aisI zaGkA nahIM kara sakate ho / kyoMki avaktavyatvake sAtha yojita 'asti nAstitva' ubhayarUpahI nahIM hai / kintu saha arpita astitva nAstitva ina donoM dharmokA sarvathA kathana karaneko azakyatvarUpa dharmAntara hai. kyoMki eka hI padArthake viSaya meM sAtha hI astitA aura nAstitAkA kathana nahIM ho sakatA / isa prakAra sattvake sAtha avaktavyatva Adi dharmAntara anubhavasiddha hI haiM / prathame bhaGge sattvasya pradhAnabhAvena pratItiH, dvitIye punarasattvasya tRtIye kramArpitayo - ssattvAsattvayoH, caturthetvavaktavyatvasya paJcame sattvaviziSTAvaktavyatvasya, SaSThe cAsattvaviziSTAvaktavyatvasya, saptame kramArpitasattvAsattvaziSTAvaktavyatvasyeti vivekaH / prathamabhaGgAdAvasattvAdInAM guNabhAvamAtraM, na tu pratiSedhaH / aba prathama bhaGgameM arthAt 'syAdastyeva ghaTaH sattvakI pradhAnatAse pratIti hotI hai. tathA dvitIya 'syAnnAstyeva ghaTaH ' bhaGgameM asattva arthAt asattAkI pratIti pradhA 1 syAnnAstyeva ghaTaH syAdasti nAsti ca ghaTaH 2 syAdastyeva syAdavaktavya eva 3 syAnnAstyeva syAdavakavya eva. 4 syAdastinAsti ca syAdavaktavya eva. 5 kathaMcit hai aura avaktavya hai. 6 sAtha. 7 yojita. 8 do satva. 9 pUrvokta rIti ke anusAra 10 yojita. 11 sAtha yojita sattA tathA asattA. 12 sattA. 13 ubhayarUpase bhinna dharma. 14 kathaMcit ghaTa hai. 15 sattA. 16 anubhava. 17 kathaMcit ghaTa nahIM hai. 2 For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 natA hai / tRtIya " syAdasti nAsti ca ghaTaH ' bhaGgameM kramase yojita sattva asattvakI pradhAnatA se pratIti hai / kyoMki kisI apekSA ghaTakA astitva aura kisI apekSAse nAstitvakA bhI anubhava hotA hai / tathA caturthameM avaktavyatvakI, paJcameM sattAsahita avaktavyatvakI, SaSThameM asattAsahita avaktavyatvakI, aura saptamabhaGgameM kramase yojita sattA tathA asattAsahita avaktavyatvakI pradhAnatA se pratIti hotI hai, isa prakAra saptabhaGgoM kA viveka jAnanA cAhiye / prathama bhaGgase 'syAdastyeva ghaTaH' Adise leke kaI bhaGgoM meM jo asattva AdikA bhAna hotA hai unakI gauNatA hai na ki niSedha. kyoMki jaba kathaMcit ghaTakI sattA hai aisA kahA gayA taba kathaMcit asattAkA bhI bhAna hotA hai / parantu asattAkI gauNatA aura satAkI pradhAnatA hai aise hI Ageke bhaGgoM meM bhI jisa dharmako kaheM, usakI pradhAnatA aura usase viruddhakI gauNatA samajhanI yogya hai // nanu - avaktavyatvaM yadi dharmAntaraM tarhi vaktavyatvamapi dharmAntaraM prApnoti, kathaM saptavidha eva dharmaH ? tathAcASTasya vaktavyatvadharmasya sadbhAvena tena sahASTabhaGgI syAt, na saptabhaGgIiti cenna / zaMkAH- jaise avaktavyatvake sAtha yojita astitva nAstitva dharmoko kathana karanemeM sarvathA azakyatvarUpatA hai aisehI vaktavyatvabhI dharmAMtara ho sakatA hai to isa rIti se aTama vaktavyatvarUpa dharmake honese aSTabhaMgI naya kahanA ucita hai naki saptabhaMgI ? aisI zaMkA nahIM ho sakatI // sAmAnyena vaktavyatvasyAtiriktasyAbhAvAt / sattvAdirUpeNa vaktavyatvaM tu prathamabhaGgAdAvevAntarbhUtam / astu vA vaktavyatvaM nAma kazcana dharmo'tiriktaH, tathApi vaktavyatvAvaktavyatvAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgyantarameva prApnotIti na satvAsattvapramukhasaptavidhadharmavyAghAtaH / tathA ca dharmANAM saptavidhatvAttadviSayasaMzayAdInAmapi saptavidhatvamiti saptabhaGgyA adhikasaMkhyAvyavacchedassiddhaH / kyoMki sAmAnyarUpase vaktavyatva bhinna dharma nahIM hai aura sattva AdirUpase vaktavyatva prathama bhaGgAdimeM antargatahI hai aura vaktavyatvabhI koI pRthak dharma mAno tobhI sattva asattvake samAna vidhi pratiSedha kalpanAko viSaya karanevAle vaktavyatva tathA avaktavyatva dharmose anya saptabhaGgI hI siddha hogI / isa rItIse sattva asattva Adi sapta prakArake dharmakA vyAghAta nahIM huA / isase yaha siddhAnta huA kI dharmoM ke sAta bheda hone se unake viSayabhUta saMzaya jijJAsA tathA praznAdikabhI septabhedasahita haiM isa kAraNa se saptabhaGgIkI adhika saMkhyAkA nirAkaraNa huA || nanvevaM rItyA'dhikasaMkhyAvyavacchede'pi nyUnasaMkhyAvyavacchedaH kathaM siddhyati ? tathAhi 1 kathaMcit nahIM hai. 2 sattA. 3 asattA. 4 anubhava. 5 kathaMcit ghaTa hai. 6 asattA. 7 apradhAnatA naki niSedha. 8 syAdastyeva. 9 sAta prakAra ke. For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1.1 yadi ghaTAdAvastitvapramukhAssapta dharmAH prAmANikAssyuH, tadA tadviSayasaMzayAtikrameNa saptabhaGgI siddhayet / tadeva na, sattvAsattvayorbhedAbhAvAt / yatsvarUpaNa sattvaM tadeva pararUpeNAsattvaM / tathA ca na prathamadvitIyabhaGgo ghaTete / tayoranyatareNaiva gatArthatvAt / evaM ca tRtIyAdibhaGgAbhAvAtkutassaptabhaGgI?-iti cet / kadAcit yaha zaGkA karoki-isa rItise sapta saMkhyAse adhika saMkhyAkA vyavaccheda siddha honeparabhI nyUna saMkhyAkA nirAkaraNa kaise ho sakatA hai ? isa zaGkAkA nirUpaNa aise hai ki yadi ghaTa Adi padArthoM meM sapta dharma prAmANika hoM to unake viSayabhUta saMzaya Adike atikramase saptabhaGgI siddha ho? parantu yahI nahIM siddha hotA. arthAt saptadharma pramANika nahIM hote / kyoMki sattva tathA asattvakA bheda nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jo padArtha jaise ghaTa, apane rUpase sattvarUpa hai vahI paira paTa Adi rUpase asattvabhI hai / isa prakAra prathama 'syAdastyeva' tathA dvitIya 'syAnAstyeva' do dharma nahIM ghaTita ho sakate / ina donoMmeseM arthAt sattva athavA asattva ekameM dUsarA gatArtha hai / sattva mAno to asattvakI AvazyakatA nahIM hai aura asattva mAno to sattvakI AvazyakatA nahIM hai isa prakArase tRtIya oNdi bhaGgoMke abhAvase saptabhaGgI kaise aura kahAMse siddha ho sakatI hai ? kyoMki jaba kharUpase jo sattA hai vahI anyarUpase asattA hai taba 'syAdasti nAsti ca' kathaMcit sattva kathaMcit asattva kahanekI kyA AvazyakatA hai ? yadi aisI zaGkA karo to atrocyate / svruupaadyvcchinnmsttvmityvcchedkbhedaattyorbhedsiddheH| anyathA svarUpeNeva pararUpeNApi sattvaprasaGgAt / pararUpeNeva svarUpeNApyasattvaprasaGgAcca / __isakA uttara yaha hai:-kyoMki svarUpa Adi avacchinna sattva hai aura pararUpa Adi avacchinna asattva padArtha yahAM sattva asattvase vivakSita haiM / isa prakAra svarUpAditva aura pararUpAditva ina donoM avacchedaka dharmoM ke bhedase sattva tathA asattva inakA bheda siddha hai / yadi aisA na ho to svarUpase sadRza pararUpase sattvakA prasaGga ho jAyagA / aura isI rItise para rUpake asattvake tulya svarUpasebhI asattvakA prasaGga ho jAyagA. aura avacchedaka bheda mAnanese donoMkA bheda spaSTa hI hai| kiM ca sattvaM hi vRttimattvaM, bhUtale ghaTo'stItyAdau bhUtalanirUpitavRttitvavAndhaTa iti bodhAt / asattvaM cAbhAvapratiyogitvam, bhUtale ghaTo nAstItyAdau bhUtalaniSThAbhAvapratiyogI ghaTa iti bodhAt / tathA ca sattvAsattvayossvarUpabhedo'kSata eva / __ aura yaha bhI hai ki sattva vRttimattvarUpa hotA hai / jaise 'bhUtale ghaTo'sti' yahAMpara bhUtala nirUpita jo vRttitA tAdRza vRttitAvAn ghaTaH aisA zAbdabodha hotA hai / aura asattvake abhAvakA pratiyogitvarUpa hotA hai. jaise 'bhUtale ghaTo nAsti' pRthvIpara ghaTa nahIM 1 nirAkaraNa vA dUrIkaraNa. 2 sAta. 3 pramANasiddha. 4 anya. 5 syAdastinAsti. 6 pRthak karanevAle. 7 apane rUpa. 8 vRttitAsambandhase padArthameM anvayavAlA. 9 pRthvIpara ghaTa hai. 10 vRttitAsahita. 11 nyAyazAstrakI rItise jisa padArthakA abhAva vA asattva kahate haiM vaha padArtha usa abhAvakA pratiyogI hotA hai. For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 hai ityAdi prayogoMmeM bhUtalaniSTha jo abhAva usakA pratiyogI ghaTa aisA zAbdabodha hotA hai / tAtparya yaha hai ki 'bhUtale ghaTo'sti' ityAdimeM sattva vRttitA sambandhase ghaTameM anvita hai| aura 'bhUtale ghaTo nAsti' yahAM abhAvakA pratiyogitA sambandhase ghaTameM anvaya hai / isa prakAra sattva tathA asattvakA svarUpabheda pUrNa rUpase hai| ___ api ca-ye trirUpaM hetumicchanti saugatAdayaH / ye vA paJcarUpamicchanti naiyAyikAdayaH, teSAmubhayeSAmapi hetossapakSasattvApekSayA vipakSAsattvaM bhinnamevAbhimataM; anyathA svAbhimatasya trirUpatvasya paJcarUpatvasya vA vyAghAtAt iti / aura bhI jo hetukI trirUpatA bauddhamatAvalambI mAnate haiM aura jo naiyAyika paJcarUpatA mAnate haiM una donoMkobhI hetukI sapakSameM sattvakI apekSAse vipakSameM asattva bhinnahI abhISTa hai / yadi aisA na mAne to apane 2 matameM svIkRta trirUpatA tathA paMcarUpatAkI hAni hogii| pakSadharmatA, sapakSe sattva, vipakSe asattva, ye tIna heturUpa bauddhamatAnuyAyI mAnate haiN| jaise 'parvato vahimAn dhRmAt' dhUmadarzanase jJAta hotA hai ki parvatameM agni hai| 'dhRmAt' yaha paJcamyanta pada hetu hai usakI pakSadharmatA hai. saipakSa mahAnasameMbhI dhUmakA sattva hai| aura vipakSa jalada AdimeM dhUmakA asattvabhI hai / aura naiyAyika tIna Upara kahehuyese adhika abAdhita viSayatA tathA asat pratipakSatA ye do rUpa hetuke aura mAnate haiM / inameMse sAdhyase viparIta nizcaya karAnevAle prabala pramANakA abhAva jo hai usako abAdhita viSaya kahate haiM / jaise parvatameM sAdhyabhUta amike viparIta nizcaya karAnevAlA prabala pramANa pratyakSa nahIM haiM. kyoMki dhUma dekhaneke pazcAt yadi parvatameM jAo to agni avazya milegii| isase dhUmarUpa hetukA viSaya |bala pramANase bAdhita nahIM hai / isa liye yaha hetu abAdhita viSaya hai| aura usI prakAra sAdhyase viparIta nizcaya karAnevAle samabala pramANakI zUnyatA jisa hetuko ho usako asatpratipakSa hetu kahate haiM / arthAt jisake sAdhyase viruddha sAdhya siddha karanevAlA pratidvandvI hetu na ho so yahAM parvatameM amise viruddha amike abhAvakA sAdhaka koI anumAnAdi pramANa nahIM hai isa kAraNa dhUmarUpa hetu asatpratipakSI hai| ina dono arthAt bauddha aura naiyAyikako abhISTa saMpakSa sattva tathA vipakSAsattvarUpa hetuke dUsare tathA tIsare aGgameM yadi sapakSasattvakI apekSA vipakSameM asattvako bhinna na mAneMge arthAt sattvaasattvako ekarUpahI mAneMge to bauddhakA abhISTa hetukI trirUpatA aura naiyAyikako abhISTa paJcarUpatA siddha nahIM hogI kyoMki sattva asattva eka mAnese ekameM dUsarA gatArtha honese eka aGga jAtA rahegA. isa liye unake siddhAntasebhI sattva aura asattvakA bheda siddha ho gayA / / 1 bhUtalapara rahanevAlA. 2 pakSarUpa parvatameM vRttirahanA. 3 rasoIke ghara. 4 tar3Aga Adi. 5 agniAdi. 6 anumAnase prabala. 7 pratyakSa. 8 dhUma. 9 anumAna vA Agama. 10 samAna pakSa mahAnasaAdimeM hetukI sattA aura vipakSa mahA hRdAdimeM hetukI asattA. 11 tIna rUpatA.' For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 13 athaivamapi kathaJcitsattvApekSayA kramArpitobhayasya ko bhedaH ? na hi pratyekaghaTapaTApekSayA ghaTapaTobhayaM bhinnam iti cenna zaGkAH-aba kadAcit yaha kaho ki kathaJcit sattvakI apekSA kramase yojita sattva asattva kaise bhinna ho sakate haiM ? arthAt jaisA kathaMcit sattvakA rUpa hai vaisAhI kramase yojita sattvAsattvameMbhI sattvakA rUpa hai to kramayojita ubhayake sattvakA kathaJcit sattvakI apekSAse kyA bheda hai ? kyoMki pratyeka ghaTapaTakI apekSAse kramayojita ghaTa paTa ubhayameM ghaTa paTa bhinna nahIM haiM / aisI zaGkAbhI yukta nahIM hai / / pratyekApekSayobhayasya bhinnatvena pratItisiddhatvAt / ataeva-pratyekaghakAraTakArApekSayA kramArpitobhayarUpaM ghaTapadamatiriktamabhyupagamyate sarvaiH pravAdibhiH / anyathA pratyekaghakArAdyapekSayA ghaTapadasyAbhinnatve ghakArAdyuccAraNenaiva ghaTapaTajJAnasambhavena ghaTatvAvacchinnopasthitisambhavAccheSoccAraNavaiyarthyamApadyeta / ataeva pratyekapuSpApekSayA mAlAyAH kathaJcidbhedassarvAnubhavasiddhaH / itthaM ca kathaJcitsattvAsattvApekSayA kramArpitobhayamatiriktameva / / __ kyoMki pratyekakI apekSAse ubhayarUpa samudAyakA bheda anubhavasiddha hai / isa hetuse praityeka ghakAra tathA TakArakI apekSAse kramase yojita dhakAra TakAra etat ubhaya samudAyarUpa ghaTa isa padako saba vAdiyoMne bhinna mAnA hai / aura yadi pratyeka dhakAra tathA . TakAra AdikI apekSAse ghaTa padako abhinna mAno to kevala dhakArAdike hI uccAraNase ghaTapadake jJAnake sambhava honese ghaTatva avacchinna upasthitikA saMbhava hai to zeSakA uccAraNa vyartha hogA / isI hetuse pratyeka puSpakI apekSAse mAlAkA kathaJcit bhinnarUpase anubhava sarvajanaprasiddha hai. isa prakAra mAnanese kathaJcit sattvakI apekSA kramArpita ubhayarUpa bhinnahI hai // __ syAdetat , kramArpitobhayApekSayA sahArpitobhayasya kathaM bhedaH ? kramAkramayozzabdaniSThatvenArthaniSThatvAbhAvAt / na hi ghaTAdau kramAptisattvAsattvobhayApekSayA'kramAptisattvAsattvobhayamatiriktamasti / ghaTapaTobhayAdhikaraNe bhUtale kramArpitaghaTapaTobhayamekaM sahArpitaghaTapaTobhayaM cAparamiti na kenApyanubhUyate / astu kathaJcit sattvakA kramase yojita ubhayarUpakA bheda siddhabhI ho parantu kramase yojita sattva asattva ubhayarUpakI apekSAse saiMha yojita sattva asattva isa ubhayarUpakA bheda kaise siddha ho sakatA hai ? kyoMki sattva asattvake krama vA akrama zabdaniSTha haiM arthaniSTha nahIM haiM / sattva asattva inakI sAtha yojanA karo vA kramase, raheMge to sattva asattva yehI / isa hetuse kramase arpita sattva asattva isa ubhayarUpakI apekSAse sAtha arpita isa ubhaya rUpakA bheda nahIM siddha ho sakatA / kyoMki ghaTa Adi padArthameM kramase arpita sattva asattva ubhayarUpakI apekSAse akramase arpita sattva asattva yaha ubhayarUpa bhinna nahIM hai / ghaTa aura paTa ina donoMke AdhArabhUta bhUtalameM kramase yojita ghaTa paTa yaha ubhayarUpa aura sAtha 1 alaga alaga. 2 pRthak eka eka. 3 dhakArAdise zeSabhUta TakArAdikA uccAraNa, 4 sAtha. 5 zabdameM rahanevAle. 6 arthameM rahanevAle. 7 sAtha. For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 arpita ghaTa paTa yaha ubhayarUpa anya 2 haiM, yaha anubhava kisIkobhI nahIM hotA / kyoMki kramase yojanA karo vA sAtha, padArtha vahI ghaTa paTa ubhayarUpa donoM dazAmeM haiN| atha kramAptisattvAsattvobhayApekSayA'kramAptisattvAsattvobhayasya bhedAbhAve'pi na kSatiH / apunaruktavAkyasaptakasyaiva saptabhaGgIpadArthatvena saptadhA vacanamArgapravRtternirAbAdhatvAt / sattvAsattvadharmaviSayatayA saptadhaiva vacanamArgAH pravartante nAtiriktAH, punaruktatvAdityatra saptabhaGgItAtparyAt / svajanyabodhasamAnAkArabodhajanakavAkyottarakAlInavAkyatvameva hi punaruktatvam / prakRte ca tRtIyacaturthayornedRzaM paunaruktyaM sambhavati, tRtIyabhaGgajanyabodhe astitvaviziSTanAstitvasya prakAratayA caturthabhaGgajanyabodhe cAstitvanAstitvobhayasya prakAratayA tRtIyacaturthajanyabodhayossamAnAkAratvavirahAt-iti cenna / tathA satyadhikabhaGgasya durnivAratvAt / tathAhi-yathA tRtIyacaturthayorapaunaruktyaM vilakSaNabodhajanakatvAt / tathA vyutkramArpitasya syAnnAsti cAsti ceti bhaGgasya nAstyastitvasahitAvaktavyatvapratipAdakabhaGgAntarasya ca na tRtIyasaptamAbhyAM paunaruktyam / astitvaviziSTe nAstitvaprakArakabodhasya tRtIyena jananAt, vyutkramaprayuktena nAstitvasahitAstitvaprakArakabodhasya jananAcca vizeSaNavizeSyabhAve vaiparItyena tAdRzabodhayossamAnAkAratvAbhAvAt / evaM saptamenApi vyutkramArpitobhayasahitAvaktavyatvapratipAdakabhaGgasyeti navabhaGgI prApnoti / iti cet / kadAcit yaha kaho ki kramase yojita sattva asattva isa ubhayarUpakI apekSAse akrama yojita sattva asattva isa ubhayarUpakA bheda na honeparabhI koi hAni nahIM hai| kyoMki punaruktidoSarahita vAkyasaptaka samudAyarUpa hI saptabhaGgI padArtha hai / usake dvArA sapta prakArase vacanamArgakI pravRttimeM koI bAdhA nahIM hai / sattva asattva dharmake viSayatArUpase saptabhedase vacanake mArga pravRtta ho sakate haiM na ki adhika / kyoMki adhika honese punaruktidoSa AtA hai / isI arthake bodhanameM saptabhaGgInyAyakA tAtparya hai / kyoMki eka vAkyajanya jo bodha hai usI bodhake samAna bodhajanaka yadi uttara kAlakA vAkya ho to yahI punaruktadoSa hai / aura pracalita prakaraNameM tRtIya 'syAdasti nAsti ca ghaTa:' tathA caturtha 'syAdavaktavya eva ghaTa:' bhaGgoMmeM aisA punaruktadoSasaMbhava nahIM hai. kyoMki tRtIyabhaGgajanya jJAnameM astitvaviziSTa nAstitva prekAratAse bhAsatA hai aura caturtha 'syAdavaktavya eva' bhaGgajanya jJAnameM astinAstitva ubhayatvarUpa avaktavyatvake sAtha anvita hokara prakAratAse bhAsatA hai. isa kAraNa tRtIya tathA caturtha bhaGgase utpanna jJAnoMmeM samAnAkAratA nahIM hai kyoMki tRtIya bhaGgajanyabodhameM astitvanAstitvaprakAratA avacchedaka dharma hai / aura caturthabhaGgajanyabodhameM ubhayatvaprakAratA avacchedaka dharma hai isa hetuse avacchedaka dharma bhinna honese samAna AkAravAle bodhakA abhAva hai| so yaha kathanabhI yukta nahIM hai / kyoMki aisA bheda mAnanese saptabhaGgase adhika bhaGgakI saMkhyA durnivAraNIya hai / isakA nirUpaNa 1 do vA dokA samudAya. 2 vinAkrama. 3 sAta. 4 eka vAkyase utpanna. 5 jJAna. 6 saptabhaGgI naya. 7 utpanna. 8 sahita vizeSaNatA. 10 utpanna. 11 sAdRzya. 12 jJAna. 13 kaThinatAse dUra karaneyogya. For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa prakAra hai:-jaise tRtIya caturtha bhaGgoMmeM punaruktidoSakA abhAva unake vilakSaNa bodhajanaka honese mAnA hai. aisehI viparIta kramase nAstitva astitva isa pRthak bhaGgakI tathA nAstitvaastitvasahita avaktavyatvapratipAdaka isa pRthak bhaGgakI siddhimeM tRtIya 'syAdasti nAstitva' tathA saptama 'syAdasti nAsti cAvaktavyazca' bhaGgoMke sAtha punarukti doSa nahIM hai / kyoMki astitvaviziSTa nAstitvaprakArakabodhajanakatA tRtIya bhaGgameM hai / aura hamane jo nUtana bhaGga siddha kiyA hai usameM astitvanAstitvako viparIta kramase yojita nAstitvasahita astitvaprakArakabodhajanakatA hai isa prakAra vizeSaNavizeSyabhAvakI viparItatA honese donoM bhaGgoMse utpanna jJAnoMmeM samAna AkAratA nahIM hai / aisehI saptama bhaGga 'syAdasti nAsti cAvaktavyazca' ke sAtha viparIta arthAt nAstitva astitva isa ubhayasahita avaktavyatvapratipAdaka vilakSaNa bodhajanaka bhaGgakI siddhi honese nava bhaGgIkI siddhi prApta hotI hai. na ki saptabhaGgI yadi aisI zaGkA karo? atrAhuH / tRtIye'stitvanAstitvobhayasya pradhAnatvam / caturthe cAvaktavyatvarUpadharmAntarasyeti na tayorabhedazaMkA / avaktavyatvaM cAstitvanAstitvavilakSaNam / nahi sattvameva vastunassvarUpaM, svarUpAdibhissattvasyeva pararUpAdibhirasattvasyApi pratipatteH / nApyasattvameva / svarUpAdibhissattvasyApi pratItisiddhatvAt / nApi tadubhayameva, tadubhayavilakSaNasyApi jAtyantarasya vastunonubhUyamAnatvAt / yathA-dadhiguDa cAturjAtakAdidravyodbhavaM pAnakaM hi kevaladadhiguDAdyapekSayA jAtyantaratvena pAnakamidaM susvAdusurabhIti pratIyate / na cobhayavilakSaNatvameva vastunassvarUpamiti vAcyam; vastuni kathaJcitsattvasya kathaJcidasattvasya ca pratIteH / dadhiguDacAturjAtakAdyudbhave pAnake dadhyAdipratipattivat / evamuttaratrApi bodhyam / tathA ca viviktasvabhAvAnAM saptadharmANAM siddhestadviSayasaMzayajijJAsAdikrameNa saptaprativacanarUpA saptabhaGgI siddheti // to yahAMpara uttara kahate haiM:-rtRtIya bhaGgameM astitva nAstitva isa ubhayakI pradhAnatA hai / aura caturtha bhaGgameM avaktavyatvarUpa pRthak dharmakI pradhAnatA hai. isa liye ina donoMke abhedakI zaGkA nahIM ho sakatI kyoMki avaktavyatvarUpa dharma asti nAstise vilakSaNa padArtha hai| sattvamAtrahI vastukA svarUpa nahIM hai. kyoMki jaise svarUpa Adise vastukA sattva anubhava siddha hai aisehI pararUpa Adise asattvabhI anubhavasiddha hai aura kevala asattvabhI vastukA svarUpa nahIM hai kyoMki svakIyarUpa Adise usake sattvakIbhI pratIti siddha hai / aura sattva asattva etat ubhayabhI vastukA svarUpa nahIM hai. kyoMki ubhayarUpase vilakSaNa anya jAtIya bhI vastukA svarUpa anubhavasiddha hai / jaise dadhi zarkarAmeM marica ilAyacI nAgakesara tathA lavaMgake saMyogase dravyase eka apUrva bhinna jAtikA pAnaka rasa utpanna hotA hai ____1 jJAnake utpanna karanekI zakti. 2 ulaTApana. 3 tRtIya tathA isa nUtana. 4 sAdRzya. 5 syAdasti nAsti ca. 6 syAdavaktavya eva. 7 apUrva. 8 sattA. 9 anyarUpa. 10 apane. 11 anubhava. 12 apUrva. For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jo ki kevala dadhi guDa tathA marica tathA lavaMgAdikI apekSAse vilakSaNa susvAda tathA sugandhayukta hotA hai / isakA svAdu zrIkhaNDa tathA AmakebhI rasameM pUrvokta marica Adike saMyogase anubhavasiddha hai / aura ubhaya vilakSaNa hI vastukA svarUpa hai yaha bhI nahIM kaha sakate / kyoMki vastumeM kaithaJcit sattva aura kathaJcit asattvakI pratIti hotI hai / jaise ki dadhi zarkarAmeM milita maricAdi cAturjAtaka dadhi guDa zarkarAmeM milita marica patraka nAgakesara tathA ilAyacI ina cAra dravyoMse utpanna nikameM dadhi Adike bhI svAdukA anubhava hotA hai / isI prakAra uttarake tRtIya caturtha Adi bhaGgoMmeMbhI vilakSaNa arthakA anubhava samajhalenA / isase pRthak 2 svabhAvavAle sAtoM dharmoMke siddha honese una dharmoke viSayabhUta saMzaya jijJAsA Adi kramase sapta prativacanarUpa saptabhaGgI siddha huI // __ iyaM ca saptabhaGgI dvividhA-pramANasaptabhaGgI nayasaptabhaGgI ceti / kiM punaH pramANavAkyam , kiM vA nayavAkyamiti cet ? yaha saptabhaGgI do prakArakI hai eka pramANa vAkya saptamaGgI 1 dUsarI naya vAkya saptabhaGgI 2 / kadAcit yaha kaho ki pramANa vAkya kyA hai aura naya vAkya kyA hai to:: atra kecit ;-sakalAdezaH pramANavAkyaM, vikalAdezo nayavAkyam / anekadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvaM, ekadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvam ityaahuH| ___ yahAMpara koI aisA kahate haiM ki sakalAdeza vAkya pramANa vAkya hai tathA vikalAdeza naya vAkya hai / inameMse sattva asattva Adi aneka dharma svarUpa jo vastu hai usa vastu viSayaka bodhajanaka arthAt vastuke aneka dharmokA jJAna karAnevAlA vAkya sakalAdeza hai| aura vastuke sattva asattva avaktavyatva Adi dharmoMmeMse kisI eka dharmakA jJAna utpanna karAnevAlA vAkya vikalAdeza haiN| teSAM pramANavAkyAnAM nayavAkyanAM ca saptavidhatvavyAghAtaH / prathamadvitIya caturthabhaGgAnAM sattvAsattvAvaktavyatvarUpaikaikadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakAnAM sarvathA vikalAdezatvena nayavAkyatvApatteH tRtIyapaJcamaSaSThasaptamAnAmanekadharmAtmakavastuviSayaka bodhajanakAnAM sadA sakalAdezatvena pramANavAkyatApatteH / na ca trINyeva nayavAkyAni catvAryeva pramANavAkyAnIti vaktuM yuktaM siddhAntavirodhAt / . unake matameM pramANa vAkyoMke tathA naya vAkyoMke bhI sapta bhedakA vyAghAta hogA. arthAt pramANa vAkyoMkA aura naya vAkyoMkAbhI sAta prakArakA bheda nahIM siddha hogA / kyoMki prathama dvitIya tathA caturtha arthAt 'syAdasti syAnnAsti syAdavaktavya eva' bhaGgoMkI kramase sattva asattva tathA avaktavyatvarUpa vastuke eka eka dharma viSayaka bodha 1 zikhirana. 2 sattvAsattva. 3 kisI apekSAse 4 pIneke padArtha. 5 sAta. 6 uttara vacana. 7 sampUrNarUpase padArthoM kA jJAna karAnevAlA vAkya. 8 eka aMzameM padArthoM kA jJAna karAnevAlA vAkya, 9dharmake. For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir karAnevAle honese sarvathA vikalAdezatAke kAraNa nayavAkyatAkI Apatti hogI tathA tRtIya, paJcama, SaSTha aura saptama 'syAdasti nAsti ca, syAdasti cAvaktavyazca, syAnnAsti cAvaktavyazca, syAdasti nAsti cAvaktavyazca' bhaGgoMkI kramase sattva asattva, sattvasahita avaktavyatva asattvasahita avaktavyatva tathA sattva asattva ubhayasahita avaktavyatva vastuke aneka svarUpoMkA bodha karAnese sarvathA sakalAdezake kAraNa pramANa vAkyatAkI Apatti hogI / aura tIna hI naya vAkya haiM aura cAra hI pramANa vAkya haiM aisA nahIM kaha sakate / kyoMki aisA kahanese arthAt prathama dvitIya caturtha bhaGgoMko nayavAkya aura tRtIya paJcama SaSTha tathA saptama bhaGgoMko pramANa vAkya mAnanese syAdvAdake siddhAntakA virodha hogaa| yattu dharmAviSayakarmiviSayakabodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvaM, dharmyaviSayakadharmaviSayaka bodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvamiti-tanna / sattvAdyanyatamenApi dharmeNAvizeSitasya dharmiNaizAbdabodhaviSayatvAsambhavAt , dharmavRttitvAvizeSitasya dharmasyApi tathAtvAduktalakSaNasyAsambhavAt / __ aura jo koI kahate haiM ki vizeSaNabhUtadharmako choDake kevaladharmI viSayaka bodhajanaka vAkya sakalAdeza aura isake viparIta dhurmIko choDake kevala vizeSaNIbhUta dharmamAtra viSayaka bodhajanaka vAkya vikalAdeza hai so yaha bhI yukta nahIM hai kyoMki sattva asattva Adi dharmoM se kisI eka dharmase aMvizeSita dharmIkI zAbdabodhameM viSayatAkA hI asaMbhava hai arthAt kisI na kisI dharmasahita hI vizeSya dharmIkA zAbdabodhameM bhAna hotA hai na ki dharmarahita dharmI mAtrakA / aise hI dharmImeM vRttitArUpase vizeSita dharmakA bhI zAbdabodhameM bhAna nahIM hotA isa hetuse pUrvokta sakalAdeza tathA vikalAdezakA lakSaNa asaMbhava hai arthAt lakSaNa asaMbhava doSase grasta hai / na ca syAjjIva evetyanena dharmimAtraviSayakabodhasya jananAtsyAdastyevetyanena kevaladharmaviSayakabodhasya jananAcca nAsambhava iti vAcyaM; yato jIvazabdena jIvatvarUpadharmAvacchinnasyaiva jIvasyAbhidhAnam-natu kevaladharmiNaH, astizabdena ca yatkiJciddharmivRttitvavizeSitasyaivAstitvasyAbhidhAnam-na tu kevaladharmasyeti sarvAnubhavasAkSikam / ___ kadAcit 'syAjjIva eva' kathaJcit jIva, isa vAkyase kevala jIva dharmImAtrakA jJAna utpanna honese tathA 'syAdastyeva' kathaJcit sattva, isa vAkyase kevala sattvadharmamAtrakA jJAna utpanna honese pUrvokta sakalAdeza tathA vikalAdezake lakSaNakA saMbhava hai / aisA kaho, so bhI nahIM kaha sakate / kyoMki jIva zabdase jIvatvarUpa dharmAvacchinna hI jIvakA kathana 1 kevalanaya vAkyatA. 2 kevala. 3 prasaMga. 4 pUrvokta. 5 vizeSya. 6 dharmamAtrakA bodha karAnevAlA. 7 vizeSyako. 8 dharmamAtrakA bodha karAnevAlA. 9 ThIka. 10 vizeSaNatAse rahita. 11 vizeSyakI. 12 zabdajanya jJAna. 13 sthititva. 14 vizeSaNa na hokara. 15 anya vastuse jIvako pRthak karanevAle jIvatvarUpa avacchedaka dharmasahita. For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hotA hai na ki pRthakkAraka avacchedaka dharmazUnya kevala dharmImAtrakA / aise hI 'asti' zabdase jisa kisI dharmImeM vRttitvarUpase vizeSita hI vizeSaNatA vA vRttitA sambandhase anvita astitva dharmakA kathana hotA hai na ki dharmI anvita huye vinA kevala dharmamAtrakA bhAna hotA hai, isa viSayameM saba vidvAnoMkA anubhava hI sAkSI hai // __ na caivaM-dravyazabdasya bhAvazabdasya ca vibhAgAnupapattiritivAcyam ;-yato mukhyatayA dravyapratipAdakazabdo dravyazabdaH, yathA jIvazabdaH; jIvazabdena hi jIvatvarUpa dharmo gauNatayA pratipAdyate-jIvadravyaM mukhyatayA / evaM mukhyatayA dharmapratipAdakazabdo bhAvazabdaH, yathAastyAdizabdaH, tena hi-astitvarUpa dharmasya mukhyatayA pratipAdanam , dharmiNazca gauNatayA iti dravyabhAvazabdayorvibhAga upapadyata iti // kadAcit yaha kaho ki yadi dharmI tathA dharmakA pRthak bhAna nahIM hotA taba dravyavAcaka zabda tathA bhAvavAcaka zabdoMke vibhAgakI anupapatti hogI. so yaha bhI nahIM kaha sakate kyoMki pradhAnatAse dravyakA vAcaka jo zabda hai usako dravya zabda kahate haiM. jaise jIva zabda 'jIvaH' yahAMpara jIva zabdase jIvatvarUpadharma to gauNatAse pratipAdita hotA hai| isI prakAra mukhyatAse dharmapratipAdaka jo zabda hai usako bhAvazabda kahate haiM. jaise asti Adi zabda / yahAMpara 'asti' isa zabdase mukhyatAse astitvarUpa dharmakA pratipAdana hotA hai aura jIva Adi dharmIkA gauNatAse / isa prakArase dravya tathA bhAvavAcaka zabdoMkA vibhAga utpanna hotA hai / __ yadapi-pAcako'yamiti dravyazabdaH, pAcakatvamasyeti bhAvazabdaH, iti dravyabhAvazabdayorvibhAganirUpaNam ; tadapi na saGgacchate / pAcakazabdenApi pAcakatvadharmaviziSTasyaiva puruSasyAbhidhAnAt ; pAcakatvamityanenApi pAcakavRttitvavizeSitasyaiva dharmasya bodhanAt ;-iti // __ aura jo aisA kahate haiM 'pAcako'yam' yaha roTI pakAnevAlA. yaha dravyavAcaka zabda hai aura 'pAcakatvaM asya' isakA pAcakapanA, yaha bhAvavAcaka zabda hai. isa prakAra dravyavAcaka tathA bhAvavAcaka zabdoMke vibhAgakA nirUpaNa hotA hai / so yaha kathana bhI unakA yuktise saMgata nahIM hai / kyoMki pAcaka aisA kahanese pAcakatvadharmasahita hI puruSakA kathana hotA hai aura 'pAcakatva' isa zabdase pAcakameM vRttitva sambandhase vizeSita dharmakA hI kathana hotA hai / / __ apare tu-syAdastItyAdivAkyaM saptavidhamapi pratyekaM vikalAdezaH, samuditaM sakalAdezaH, iti vadanti / __aura anya aisA kahate haiM ki 'syAdasti syAnAsti' ityAdi saptaprakArakA jo vAkyabheda hai, vaha pratyeka to vikalAdeza hai aura sAtoM vAkya milakara sakalAdeza hai // 1 sattva. 2 asiddhi. 3 apradhAnatAse. 4 kahA jAtA hai. 5 dharmavAcaka. 6 sattva. 7 kathana. 8 yukta. yukta. 10 vizeSaNarUpatAko prApta. For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atra cintyate-kutassyAdastItyAdivAkyaM pratyekaM vikalAdezaH ? aba yahAMpara vicAra karate haiM ki kisa kAraNase 'syAdasti' ityAdi saptaprakArakA vAkya bheda eka 2 bheda vikalAdeza hai // nanu-sakalArthapratipAdakatvAbhAvAdvikalAdeza iti cenna / tAdRzavAkyasaptakasyApi vikalAdezatvApatteH, samuditasyApi sadAdivAkyasaptakasya sakalArthapratipAdakatvAbhAvAt; sakalazrutasyaiva sakalArthapratipAdakatvAt / / __kadAcit aisA kaho ki eka 2 pRthak bAkya sampUrNa arthoMkA pratipAdaka nahIM hai isa liye vikalAdeza hai so aisA bhI nahIM kaha sakate / kyoMki aisA mAnanese usa prakArake sAtoM vAkya bhI vikalAdeza ho jAyage / 'syAdasti' sattva Adi sAtoM vAkya milakara bhI sampUrNa arthoMke pratipAdaka siddha nahIM ho sakate / kyoMki sakalazrutajJAna hI sampUrNa arthoMkA pratipAdaka hai // __etena sakalArthapratipAdakatvAtsaptabhaGgIvAkyaM samuditaM sakalAdezaH, iti nirastam ; samuditasyApi tasya sakalArthapratipAdakatvAsiddheH, sadAdisaptavAkyena ekAnekAdi saptavAkyapratipAdyadharmANAmapratipAdanAt / isIse sampUrNa arthoMkA pratipAdaka honese milita saptabhaGgI vAkya samudAya sakalAdeza hai, yaha mata parAsta ho gayA kyoMki milita bhI saptabhaGgI vAkyakI sampUrNa arthoMkI pratipAdakatA asiddha hai / sattva asattva Adi saptavAkyoMse eka tathA aneka Adi saptavAkya pratipAdya dharmoMkA pratipAdana nahIM hotA // __siddhAntavidastu ekadharmabodhanamukhena tadAtmakAnekAzeSadharmAtmakavastuviSayaka bodhajanakavAkyatvam sakalAdezatvam / taduktam / 'ekaguNamukhenAzeSavastu rUpasaGgrahAtsakalAdezaH' iti / aura siddhAntavettA arthAt siddhAntake jAnanevAle to aisA kahate haiM ki eka dharmake bodhenake mu~khase usako Adi leke sampUrNa jo dharma haiM una saba dharmakharUpa jo vastu tAdRza vastuviSayaka bodhaiMjanaka jo vAkya hai usako sakalAdeza kahate haiM / isI vAtako anya AcAryoMne bhI kahA hai. vastuke eka dharmakedvArA zeSa saba vastuke svarUpoMkA saMgraha karanese sakalAdeza kahalAtA hai // tasyArthaH-yadA-abhinnaM vastu ekaguNarUpeNocyate / guNinAM guNarUpamantareNa vizeSapratipatterasambhavAt ; tadA sakalAdezaH, eko hi jIvo'stitvAdiSvekasya guNasya rUpeNa abhedavRttyA, abhedopacAreNa vA, niraMzassamasto vaktumiSyate, vibhAganimittasya tatpratiyogino guNAntarasyAvivakSitatvAt / kathamabhedavRttiH ? kathaM cA'bhedopacAraH ? iti cet / dravyArthatvenAzrayaNe tavyatirekAdabhedavRttiH, paryAyArthatvenAzrayaNe parasparavyatikare'pyekatvAdhyAropAdabhe 1 kahanevAlA. 2 khaNDita. 3 kathaneke yogya. 4 kathana. 5 janAne. 6 dvAra. 7 jJAnakarAnevAlA. 8 bAkI. For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dopacAraH iti / abhedavRttyabhedopacArayoranAzrayaNe-ekadharmAtmakavastuviSayabodhajanakaM vAkyaM vikalAdezaH iti prAhuH // __isakA tAtparya yaha hai ki jaba abhinna vastu ekaguNarUpase kahA jAtA hai taba guNa rUpake vinA arthAt anya zeSa dharmoMke vinA vastuke vizeSa jJAnakA asaMbhava honese vaha eka dharmadvArA kathana hI sakalAdeza hai / kyoMki eka jIva astitva Adi saba dharmoM meM eka dharmakharUpase abheda vRttise athavA abhedake upacArase aMzarahita hai, ataH samastarUpase hI vaha kathana karaneko abhISTa hai / kyoMki vibhAgake nimittabhUta usa jIvake pratiyogI anya dharma avivakSita haiM kadAcit yaha kaho ki, kaise abheda sambandhase vastukI vRtti hai ? aura kisa prakAra abhedakA upacAra hai ? to isakA uttara yaha hai ki,-dravyArthatArUpase Azraya karanese dravyatvarUpase abheda honeke kAraNa abheda sambandhase dravyatvakI vRtti hai / kyoMki dravyatva dharmase saba dravyoMkA abheda hai aura paryAyArthatArUpa arthAt ghaTatva kapAlatvAdirUpakA tathA jIvameM devatva manuSyatvAdi vA mithyAtva samyaktvAdi dharmakA AzrayaNa karanese paraspara bheda honepara bhI dravyatvarUpa ekatvake adhyAropase abhedakA bhI upacAra hai / aura abhedavRtti tathA abhedopacAra ina donoMkA Azraya na karake eka dharmAtmaka vastuviSayaka bodhajanaka jo vAkya hai, vaha vikalAdeza hai // tatra dharmAntarApratiSedhakatve sati vidhiviSayakabodhajanakavAkyaM prathamo bhaGgaH / sa ca syAdastyeva ghaTa iti vacanarUpaH / dharmAntarApratiSedhakatve sati pratiSedhaviSayakabodhajanakavAkyaM dvitIyo bhaGgaH / sa ca syAnnAstyeva ghaTa ityAkAraH tatra prathamavAkye ghaTazabdo dravyavAcakaH, vizeSyatvAt / astIti guNavAcakaH, vizeSaNatvAt / ina septabhaGgoMmeMse anya dharmoMkA niSedha na karake vidhi viSayaka arthAt sattA viSayameM bodha utpanna karAnevAlA vAkya prathama 'syAdastyeva ghaTaH' kathaJcit ghaTa hai, bhaGga hai / usa bhaGgakA kharUpa 'syAdastyeva ghaTaH kathaJcit ghaTa hai ityAdi vacanarUpa hai aura isI prakAra anya dharmakA niSedha na karake niSedha viSayaka bodhajanaka vAkya dvitIya bhaGga hai| aura 'syAnAstyeva ghaTaH' kathaJcit ghaTa nahIM hai ityAdi vacanarUpa dvitIya bhaGgakA AkAra hai, usameM vizeSya honeke kAraNa prathama vAkyameM ghaTa zabda dravyavAcaka hai aura vizeSaNa honese 'asti' yaha zabda guNavAcaka hai / nanu-ghaTasya rUpam / phalasya mAdhuryam / puSpasya gandhaH / jalasya zaityam / vAyoH sparzaH / ityAdau guNasyApi vizeSyatvaM dRzyate; dravyasyApi vizeSaNatvaM; iti cetsatyam / tathApi-samAnAdhikaraNavAkye-nIlamutpalaM, zuklaH paTaH, surabhirvAyuH, ityAdau dravyavAcakasyaiva vizeSyatvaM guNavAcakasyaiva vizeSaNatvamiti niyamAt // 1 vizeSaNIbhUta. 2 kahaneko iSTa, 3 abhinna dharmase sthiti. 4 mAnane. 5 sAta. 6 asattva viSayaka. 7 bhaGga. For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kadAcit ghaTakA rUpa, phalakI madhuratA, puSpakA saugandhya, jalakI zItalatA aura vAyukA sparza ityAdi vAkyoMmeM guNakI bhI vizeSaNatA dekha par3atI hai kyoMki ina pUrvokta vAkyoMmeM ghaTa, phalAdi dravyoMkA anvayarUpa tathA madhuratA Adi guNoMmeM hai. isase dravyakI bhI vizeSaNatA siddha huI / aisI zaGkA karo to satya hai / tathApi samAnAdhikaraNa vAkyameM arthAt avacchedaka dharma tathA vastukA guNa donoM eka adhikaraNameM anvayajanaka vAkyameM jaise nIlakamala zuklapaTa aura sugandha pavana ityAdi sthAnoMmeM dravyavAcaka kamala Adi zabdako vizeSyatA tathA guNavAcaka nIlAdi zabdako vizeSaNatAkA niyama hai, isa hetuse dravyavAcaka zabda prAyaH vizeSya aura guNavAcaka vizeSaNa hotA hai| ___ tatra svarUpAdibhirastitvamiva nAstitvamapi syAdityaniSTArthasya nivRttaye syaadstyevetyevkaarH| tena ca svarUpAdibhirastitvameva na nAstitvamityavadhAryate / taduktam prathama bhaGgameM jaise svakIyarUpa Adise astitvakA bhAna hotA hai aise hI nAstitvakA bhI kathaJcit bhAna ho isa aniSTa arthake nirAkaraNake liye 'syAdastyeva' yahAM asti padake anantara 'eva' pada diyA gayA, isa hetuse 'syAt asti eva' isa vAkyase yaha artha bodhita hotA ki svarUpa Adise ghaTakA astitvahI hai na ki nAstitva arthAt apane rUpase hai hI hai. usakA asattva nijarUpase nahIM hai / jaisA ki kahA bhI hai / " vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAttasya kutracit // " iti // 'syAta asti eva ghaTaH kathaJcit ghaTa hai hI hai ityAdi vAkyameM avadhAraNa arthAt nizcayavAcaka 'eva' zabdakA prayoga aniSTa asattvAdi arthakI nivRttikeliye avazya karttavya hai. aisA na karanese akathitake tulya kadAcit kahIM usakI pratIti ho jAya / nanu nAnArthasthale gaurevetyAdau satyapyavadhAraNe'niSTArthanivRtterabhAvAt , gAmAnayetyAdAvasatyapyavadhAraNe prakaraNAdinAniSTArthanivRtterbhAvAJca, naavdhaarnnaadhiinaa'nynivRttiH| kiJcaanyanivRttiM kurvannevakAra evakArAntaramapekSate vA ? na vA ? Aye'navasthApattiH / dvitIye yathaivakAraprayoga evakArAntarAbhAve'pi prakaraNAdinA'nyanivRttirlabhyate tathA sarvazabdaprayoge'pi prakaraNAdinA'nyanivRtterlAbhasambhavAdevakAraprayogo'narthaka iti // kadAcit yaha kaho ki nAnA arthavAcaka zabdoMmeM jaise 'gauH eva' kevala gau ityAdimeM nizcayavAcaka eva zabdake rahanepara bhI aniSTa arthakI nivRttikA abhAva hai / go zabda pazu indriya tathA kiraNa Adi kaI arthoMkA vAcaka hai to avadhAraNavAcaka rahanepara bhI saba hI arthoMkI upasthiti hogI aura 'gAm Anaya gau lAo, yahAMpara avadhAraNavAcaka eva zabdake na rahanepara bhI prakaraNa Adise aniSTa arthakI nivRtti hai / kyoMki dugdhAdike prakaraNase pazurUpakA AnayanarUpa arthakA jJAna isa vAkyase hotA hai na ki anyakA / 1 khuzabU. 2 sapheda kapar3A. 3 aneka. For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isase yaha siddha huA ki avadhAraNa zabdake prayogase anyakI nivRtti vA abhAva nahIM hotA kyoMki nizcayavAcaka eva zabdake rahanepara bhI anyakI nivRtti nahIM hai. aura na honepara bhI 'gAm Anaya' isameM anyakI nivRtti dekhI gaI hai / isa hetuse anvaya vyatirekase nizcayavAcaka zabdako anyakI nivRtti meM kAraNatA nahIM hai / aura bhI anyakI nivRtti karatA huA evakAra anya evakAra arthAt nizcayabodhaka dUsare eva zabdakI apekSA rakhatA hai vA nahIM? yadi prathama pakSa hai arthAt anya eva zabdakI apekSA rakhatA hai taba to anavasthA doSa AvegA / kyoMki jaise 'asti' ityAdi zabda apane arthako nizcaya vA puSTa karAnekeliye eva zabdakI apekSA rakhate haiM aise hI eva zabda bhI apane arthako dRDha karAnekeliye dUsare eva zabdakI apekSA karegA aura dUsarA eva zabda bhI apane avadhAraNarUpa arthako dRDha karAnekeliye tIsare eva zabdakI apekSA karaigA / isa prakAra anavasthA hogI aura dvitIya arthAt evakAra dUsare evakAra kI apekSA apane arthake bodha karAnemeM nahIM rakhatA to jaise evakArake prayogameM dUsare evakArake abhAvameM bhI prakaraNa Adise anyakI nivRttikA lAbha hotA hai. aise hI saba zabdoMke prayogameM bhI evakArake vinA hI prakaraNa Adise anyakI nivRttike lAbhakA saMbhava honese 'syAdasti eva' isa bhaGgameM bhI evakArakA prayoga vyartha hI hai // maivam / yatazzabdAmnAyaparipATI viruddhayate / tatra hi ye zabdAssvArthamAtre'navadhArite saGketitAste tadavadhAraNavivakSAyAmevakAramapekSante / tatsamuccayAdivivakSAyAM cakAram / yathAghaTamevAnaya, paTaM cAnaya, iti / yastvavadhAraNe saGketitastasya ca nAvadhAraNabodhana evakArAntarApekSA / yathA-cakArasya samuccayabodhane na cakArAntarApekSA // . aisI zaGkA nahIM kara sakate kyoMki zabdazAstrakI paddhati rIti vA sampradAyakA isameM virodha AtA hai| zabdazAstrameM arthAt zabdoMkI zakti tathA zabdakI vyutpattikAraka vyAkaraNa Adi zAstrameM jo zabda nizcayarahita kevala svArthamAtrameM jaise ghaTa paTa asti Adi kamvugrIvAdi vyaktimeM saMketita haiM ve hI avadhAraNa arthaka kathanakI vaktAkI icchA honepara evakAra kI apekSA karate haiM aura ve hI zabda padArthAntarake saMgrahakI vivakSAmeM cakArakI apekSA rakhate haiM jaise 'ghaTamevAnaya, paTaM cAnaya' ghaTa hI lAo aura paTa bhI lAo ina dono vAkyoMmeM ghaTa paTa zabda apane artha kambugrIvAdimAn padArtha, tathA tantuoMkI racanA vizeSa mAtrameM saMketita haiM, isa hetuse ve nizcayakeliye eva zabda tathA saiMmuccayabodhaka cakArakI apekSA karate haiM aura jo zabda avadhAraNarUpa arthameM hI saMketita haiM arthAt jisakA avadhAraNarUpa hI artha hai usako punaH avadhAraNarUpa arthabodha karAnekeliye dUsare evakAra zabdakI AkAMkSA nahIM hai aise hI samuccayarUpa arthabodhaka cakAra bhI dUsare cakArakI apekSA nahIM rakhatA 1 apane artha. 2 nizcayarUpa artha. 3 bodhita. 4 samUhakeliye. 5 nizcayakaraNa. 6 vAkyameM kathitase aneka saMgraha. For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 23 aura nyAyazAstrakI rItise usI zabdake anantara ekArthabodhaka vahI zabda jaise 'eva eva' vA 'caca' aisA rakhanese zAbdabodha bhI nahIM hogA. jaise 'ghaTo ghaTa:' ghaDA ghaDA, isa vAkyakA arthabodha nahIM hotA. kyoMki zAbdabodhameM eka zabdake uccAraNake pazcAt usI arthabodhaka usI zabdako kAraNatA nahIM mAnI gaI hai| isa hetuse bhI eva zabda dUsare eva zabdakI apekSA apane artha bodha karAne meM nahIM rakhatA. na ca nipAtAnAM dyotakatvAdevakArasya vAcakatvaM na sambhavatIti vAcyam / nipAtAnAM dyotakatvapakSasya vAcakatvapakSasya ca zAstre pradarzanAt / "dyotakAzca bhavanti nipAtAH" ityatra 'ca zabdAdvAcakAzca' iti vyAkhyAnAt // kadAcit yaha kaho ki nipAtoMko to dyotakatA hai naki vAcakatAkA saMbhava hai / taba evakArakA prayoga vyartha hI hai. so aisA nahIM kaha sakate. kyoMki nipAtoMkA dyotakatva tathA vAcakatva dono pakSa zAstroM meM dekhe jAte haiN| 'dyotakAzca bhavanti nipAtA' nipAta dyotaka bhI hote haiM isa vAkyameM ca zabdase vAcakatAkA bhI vyAkhyAna kiyA gayA hai / yadi nipAta kevala dyotaka hI hote to 'dyotakAca' dyotaka bhI yahAMpara samuccayArthaka 'ca' zabdakA prayoga kyoM kiyA ? kevala 'dyotakA itanA hI kahanA pairyApta thA. ca zabdase yaha bodhita hotA hai ki dyotaka tathA vAcaka bhI nipAta haiM / pare tu-"nipAtAnAM dyotakatayA na dyotakasya dyotakAntarApekSetyavadhAraNadyotane naivakArasyaivakArAntarApekSA; yathA pradIpasya na pradIpAntarApekSA, vAcakasya ca ghaTAdipadasya yuktA'vadhAraNabodhanAyaivakArApekSA, nanu dyotakasyApi dyotakAntarApekSA dRzyate, evamevetyAdau evamitimAntanipAtasyaivakArApekSaNAt ; tathA ca sarvo'pi dyotako dyotyArthe dyotakAntarApekSassyAdityanavasthAdurnivAreti cenna, tatra evaM zabdasya svArthavAcakatvAdanyanivRttau dyotakApekSopapatteH, nipAtAnAM vAcakatvasyApi zAstrasammatatvAt , ataeva upakumbhamityAdAvupazabdena kumbhazabdasya samAsaH saGgacchate, anyathA-upazabdasya dyotakatvena samAso na syAt, dyotakena samAsAsambhavAt" ityAhuH // __ anya to aisA kahate haiM ki,-nipAtoMko dyotakatva honese eka dyotakako dUsare dyotakakI apekSA nahIM rahatI. isa liye avadhAraNarUpa artha dyotita honekeliye eka evakAra zabdako dUsare evakAra zabdakI apekSA aise nahIM rahatI jaise eka dIpakake prakAzita honeke liye dUsare dIpakakI apekSA nahIM rahatI aura vAcaka jo ghaTa tathA asti Adi zabda haiM unake avadhAraNarUpa artha janAnekeliye evakArakI apekSA yogya hI hai / kadAcit yaha kaho ki eka dyotakako bhI dUsare dyotakakI apekSA hotI hai jaise 'evam evaM' aisA hI, yahAMpara evam yaha jo makArAnta nipAta hai usako evakI apekSA hai to isa rItise saba dyotaka 1 zabdajanyajJAna. 2 ghaTa zabdake Age ghaTa vA kalaza zabda. 3 kisI padake saMyogameM usIke arthakI prakAzakatA. 4 kAphI. 5 prakAzaka. nizcaya, 7 prakAzita. 8 ma jisake anta meM. 9 prakAzaka. For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabda apane dyotya artha prakAzita honekeliye anya dyotakakA sApekSa hogA aura vaha bhI dyotaka dUsarekI apekSA karaigA to anavasthA doSa durnivAraNIya hai, yaha kathana bhI anucita hai. kyoMki 'evam eva' yahAMpara jo evam zabda hai, vaha 'aisA' isa apane svArthamAtrakA vAcaka hai isa hetuse vahAMpara anyakI nivRttikeliye usako dUsare dyotaka eva zabdakI apekSA honI yogya hai kyoMki nipAtoMkA vAcakatva pakSa bhI zAstra sammata hai / isI kAraNa 'upakumbham' ghaTake samIpa ityAdi padoMmeM nipAtarUpa samIpa arthake vAcaka upa zabdake sAtha ghaTa zabdakA samAsa saMgata hotA hai aura yadi upa zabdako kevala dyotakatA mAtra ho to ghaTa zabdake sAtha usakA samAsa na ho kyoMki dyotaka zabdake sAtha samAsakA honA asaMbhava hai / / atra saugatA:-"sarvazabdAnAmanyavyAvRttivAcakAt ghaTAdipadaireva ghaTetaravyAvRttibodhanAnna tadarthamavadhAraNaM yuktam" iti vadanti / ___ yahAMpara saugata kahate haiM ki, anya vyAvRtti arthAt jisa zabdakA artha kahanA hai usase bhinna jitane zabda haiM una sabakI vyAvRtti hI jaba saba zabdakI vAcakatA hai taba ghaTa Adi padoMse hI ghaTase bhinna sabakI vyAvRttirUpa arthakA bodha ho jAtA hai to usake liye avadhAraNa vAcaka eva zabdakA prayoga karanA yogya nahIM hai // - tanna-ghaTAdizabdAdvidhirUpatayApyarthabodhasyAnubhavasiddhatvAt / yadi ca zabdAdvidhirUpatayArthabodho nAnubhavasiddha iti manyate / tadA kathamanyavyAvRttizabdo vidhirUpeNAnyavyAvRti bodhayati / na ca-anyavyAvRtterapi taditaravyAvRttirUpeNaivAnyavyAvRttizabdAbodha iti vAcyam / tathA sati tadanyavyAvRtterapi taditaravyAvRttirUpeNa bodhasya vaktavyatayA'navasthApatteriti / tathA ca 'vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye' iti siddham // so yaha bauddhoMkA kathana yuktipUrvaka nahIM hai kyoMki, ghaTa Adi zabdoMse anyakI nivRttike sivAya vidhirUpase bhI arthakA bodha sabako anubhavasiddha hai| 'ghaTa' aisA uccAraNa karanese ghaTakI vidhikA bhI jJAna hotA hai aura yadi aisA hI mAnate ho ki ghaTa Adi zabdase vidhirUpa arthakA bodha anubhava siddha nahIM hai taba anya vyAvRtti yaha zabda vidhirUpase anyakI nivRttirUpa arthakA bodha kaise karAtA hai ? kadAcit aisA kaho ki anya vyAvRtti yaha zabda bhI usase bhinnakI vyAvRttirUpase anyakI vyAvRttirUpa arthakA bodha karAtA hai to yaha bhI nahIM kaha sakate. kyoMki yadi usase bhinna anyavyAvRtti zabda bhI usase bhinna vyAvRttirUpase aura vaha anya vyAvRtti bhI apanese bhinna vyAvRttirUpase hI arthakA bodha karAvegA. isI prakAra uttara uttara saba anya vyAvRtti zabda usase bhinna vyAvRtti hI rUpase artha bodha karAveMge to anavasthA doSa AvegA kyoMki vidhi na mAnanese anyakI 1 prakAza honeke yogya. 2 avadhAraNarUpa arthakA dyotaka. 3 bauddhamatAnuyAyI. 4 prakRta zabdameM bheda. 5 nirAkaraNake.6 aniSTarUpa arthakI nivRttikeliye. 7 sattva. 8 anyakI nivRtti. For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyAvRtti kabhI samApta na hogI / isase yaha siddha hogayA ki vAkyameM aniSTakI nivRttike liye avadhAraNa vAcaka eva zabdakA prayoga karanA ucita hai / / ayaM caivakArastrividhaH, ayogavyavacchedabodhakaH anyayogavyavacchedabodhakaH atyantAyogavyavacchedabodhakazca iti / yaha avadhAraNavAcaka evakAra tIna prakArakA hai. eka ayogavyavacchedabodhaka arthAt sambandhake na honekA vyAvarttaka, dUsarA anyayogavyavacchedabodhaka arthAt dUsareke sambandhakI nivRttikA bodhaka, aura tIsarA atyanta asambandhakI vyAvRttikA bodhaka // tatra vizeSaNasaGgataivakAro'yogavyavacchedabodhakaH, yathA-zaGkhaH pANDura eveti / ayogavyavacchedo nAma-uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvam / prakRte coddezyatAvacchedakaM zaGkhatvaM, zaGkhatvAvacchinnamuddizya pANDuratvasya vidhAnAt, tathA ca-zaGkhatvasamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvaH, na tAvatpANDuratvAbhAvaH, kintvanyAbhAvaH, tadapratiyogitvaM pANDuratve vartata iti zaGkhatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogipANDuratvavAn zaGkha ityuktasthale bodhaH / ___ inameMse vizeSaNake sAtha anvita evakAra to ayogakI nivRttikA bodha karAnevAlA hotA hai. jaise 'zaGkhaH pANDuH eva' zaMkha zveta hI hotA hai / isa vAkyameM uddezyatAvacchedakake samAna adhikaraNameM rahanevAlA jo abhAva usa abhAvakA jo apratiyogI usako ayoga vyavaccheda kahate haiM / yaha prathama dikhA cuke haiM ki jisa vastukA abhAva kahA jAtA hai vaha vastu usa abhAvakA pratiyogI hotA hai / aba yahAM prakRta prasaMgameM uddezyatAkA avacchedaka dharma zaMkhatva hai kyoMki zaMkhatva dharmase avacchinna jo zaMkha hai usako uddezya karake pANDutva dharmakA vidhAna karate haiM to zaMkhatva jo uddezyatAkA avacchedaka dharma hai usakA adhikaraNa zaMkha hai zaMkharUpa uddezyameM uddezyatAvacchedakadharma samavAya sambandhase rahatA hai to isa rItise zaMkhatvake samAna adhikaraNarUpa zaMkhameM nIlatvakA abhAva hai pItatvakA abhAva hai parantu pANDutvakA abhAva nahIM hai. isa hetuse zaMkhameM rahanevAle abhAvakA apratiyogI pANDutva huA na ki pratiyogI kyoMki isa abhAvakI pratiyogitA nIlatva Adi dharmameM rahatI hai aura pratiyogitAvAlA hI pratiyogI hotA hai / isa rItise zaMkhatvake samAna adhikaraNameM rahanevAle abhAvakA apratiyogI pANDutvadharma hogayA usa dharma karake sahita zaMkha hai, aisA pUrvokta udAharaNa 'zaGkhaH pANDuH eva' meM artha bodha hotA hai. tAtparya yaha hai ki uddezyatAvacchedaka zaMkhatva jisameM rahatA hai, usI adhikaraNameM rahanevAlA jo abhAva hai usakA jo pratiyogI na hogA vahI ayogavyavaccheda hogA to uddezyatAvacchedaka zaMkhatva zaMkharUpa adhikaraNameM hai; usameM pANDutvakA abhAva to hai nahIM kyoMki vaha to pANDuvarNa hI hai, isaliye uddezyatAvacchedaka samAnAdhikaraNa abhAvakA apratiyogI 1 asambandha. 2 sahita. 3 rakha. 4 zaMkhameM, For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pANDutva hai usIke ayoga arthAt asambandhakI nivRttikA bodhaka evakAra yahAM 'zaGkhaH pANDuH eva' para lagAyA gayA hai // vizeSyasaGgataivakAro'nyayogavyavacchedabodhakaH / yathA-pArtha eva dhanurdhara iti / anyayogavyavacchedo nAma vizeSyabhinnatAdAtmyAdivyavacchedaH / tatraivakAreNa pArthAnyatAdAtmyAbhAvo dhanurdhare bodhyate / tathA ca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavaddhanurdharAbhinnaH pArtha iti bodhaH // aura vizeSyake sAtha saGgata jo evakAra hai vaha anyayogavyavacchedarUpa arthakA bodha karAtA hai jaise 'pArtha eva dhanurdharaH' dhanurdhara pArtha hI hai isa udAharaNameM evakAra anya yogake vyavacchedakA bodhaka hai vizeSyase anyameM rahanevAle jo tAdAtmya Adi unakI vyAvRttikA jo bodhaka usako anyayogavyavacchedabodhaka kahate haiM / isa pUrvokta udAharaNameM evakAra zabdase pArthase anya puruSameM rahanevAlA jo tAdAtmyakA abhAva vaha dhanudharameM bodhita hotA hai / isa rItise pArthase anya vyaktimeM rahanevAlA jo tAdAtmya usake abhAvasahita jo dhanurdhara tadabhinna pArtha hai arthAt pArthase atiriktameM dhanurdharatva nahIM hai aisA 'pArtha eva dhanurdharaH' isa udAharaNakA artha hotA hai / yahAMpara dhanurdharatvakA pArthase anyameM sambandhake vyavacchedakA bodhaka pArtha isa vizeSyapadake Age eva zabda lagAyA gayA hai / kriyAsaGgataivakArotyantAyogavyavacchedabodhakaH, yathA nIlaM sarojaM bhavatyeveti / atyantAyogavyavacchedo nAma-uddezyatAvacchedakavyApakAbhAvApratiyogitvam / prakRte coddezyatAvacchedakaM sarojatvam , taddharmAvacchinne nIlAbhedarUpadhAtvarthasya vidhAnAt / sarojatvavyApako yo'tyantAbhAvaH, na tAvannIlAbhedAbhAvaH, kasmiMzcitsaroje nIlAbhedasyApi sattvAt, api tvanyAbhAvaH, tadapratiyogitvaM nIlAbhede vartata iti sarojatvavyApakAtyantAbhAvApratiyogi nIlAbhedavatsarojamityuktasthale bodhaH / __ aura kriyAke sAtha saGgata jo evakAra hai vaha atyanta ayogake vyavacchedakA bodhaka hai jaise 'nIlaM saroja bhavatyeva' kamala nIla bhI hotA hai uddezyatAvacchedaka dharmakA vyApaka jo abhAva usa abhAvakA jo apratiyogI usako atyantAyogavyavaccheda kahate haiM / prakRta prasaGgameM gRhIta 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' isa udAharaNameM uddezyatAvacchedaka dharma sarojatva hai kyoMki usIse avacchinna kamalako uddezya karake nIlatvakA vidhAna hai so sarojatvarUpa dharmase avacchinna sarojameM nIlase abhedarUpa dhAtuke arthakA vidhAna yahAMpara abhISTa hai ataH sarojatvakA vyApaka jo abhAva hai vaha nIlake abhedakA abhAva nahIM ho sakatA kyoMki kisI na kisI sarojameM nIlakA abheda bhI hai jaba kisI. sarojameM nIlakA abheda hai taba nIlake abhedakA abhAva sarojatvakA vyApaka nahIM hai 1 anvayako prApta 2 anyake sAtha sambandhakI nivRtti. 3 abheda. 4 arjuna. 5 abheda. 6 anyayoga. 7 vyAvRtti. 8 anvita. 9 vyAvRtti. 10 sarojako anyase pRthak karanevAlA. 11 sahita. 12 vyApta hoke kamalamAtrameM rahanevAlA. 13 kamala. For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yaha siddha huvA kintu anyaghaTAdi padArthakA abhAva sarojatvakA vyApaka hai usa abhAvakI pratiyogitA ghaTa AdimeM hai aura apratiyogitA nIlake abhedameM hai / isa rItise sarojatvakA vyApaka jo atyantAbhAva usa abhAvakA apratiyogI jo nIlAbheda usa abhedasahita saroja hai aisA 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' isa sthAnameM artha hotA hai,-bhAvArtha yaha hai ki,-jahAM abheda rahaigA vahAMpara abhedakA abhAva nahIM raha sakatA, isaliye sarojatva vyApaka atyantAbhAvakA apratiyogI nIlakA abheda huA aura usa nIlake abhedase yukta saroja hai aisA artha pUrvokta vAkyakA huA // nanvevaM-syAdastyeva ghaTa ityAdAvatyantAyogavyavacchedabodhakenaivakAreNa bhavitavyam, kriyAsaGgatatvAt ; evaM ca vivakSitArthAsiddhiH, kasmiMzciddhaTe'stitvasyAbhAve'pi tAdRzaprayogasambhavAt / yathA kasmiMzcitsaroje nIlatvasyAbhAve'pi nIlasarojaM bhavatyeveti prayogaH / iti cenna, prakRte'yogavyavacchedabodhakasyaivaivakArasya svIkRtatvAt, kriyAsaGgatasyaivakArasyApi kacidayogavyavacchedabodhakatvadarzanAta / yathA-jJAnamartha gRhNAtyevetyAdau jJAnatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasyArthagrAhakatve dhAtvarthe bodhaH / tatrApyatyantAyogavyavacchedabodhasyopagame jJAnamartha gRhNAtyevetivajjJAnaM rajataM gRhNAtyeveti prayogaprasaGgaH / sakalajJAneSu rajatagrAhakatvasyAbhAve'pi yatkicijjJAne rajatagrAhakatvasattvenaiva jJAnaM rajataM gRhNAtyevetyatyantAyogavyavacchedabodhakaivakAraprayogasya nirbAdhatvAt / tadvatprakRte kriyAsaGgato'pyayogavyavacchedabodhaka evakAraH / syAdastyeva ghaTa ityAdau ghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasyaivakArArthasya dhAtvarthe'stitve'nvayena ghaTatvasamAnAdhikaraNo'tyantAbhAvApratiyogyastitvavAn ghaTa iti bodhaH / ghaTatvasamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvaH, na tAvadastitvAtyantAbhAvaH, kintvanyAbhAvaH, tadapratiyogitvasyAstitve sattvAt // kadAcit aisA kaho ki, aisA mAnanese 'syAdasti eva ghaTa' kathaMcit ghaTa hai ityAdi udAharaNameM bhI atyantAyogavyavacchedaka hI evakAra honA cAhiye kyoMki yahAM bhI kriyA saGgata evakAra hai aura kriyA anvita evakArako atyantAyogavyavacchedaka kaha Aye haiM to isa prakAra kathana karaneko iSTa arthAt kharUpAdise bhI astitvake sadRza nAstitvarUpa aniSTakI vyAvRtti arthAt ayogavyavacchedarUpa arthakI siddhi nahIM hogI? aura kisI ghaTameM astitvake abhAvameM bhI isa prakArake prayogakI saMbhAvanA hai| jaise kisI sarojemeM nIlatvake abhAvameM bhI 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' kamala nIla bhI hotA hai aise hI 'syAdasti eva ghaTaH' yahAM bhI usI arthameM evakAra kyoM nahIM ? aisA yahAM nahIM kaha sakate / kyoMki isa pracalita sthala 'syAdasti eva ghaTaH' meM ayogavyavacchedabodhaka hI evakAra svIkAra kiyA gayA hai / kahIM 2 kriyAke sAtha saGgata evakAra bhI ayogavyavacchedabodhaka arthameM dekhA gayA hai / jaise 'jJAnaM artha 1 nIla guNIkA abheda. 2 zveta kamalameM. 3 jJAna. For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gRhNAtyeva' jJAna kisI na kisI arthako grahaNa karatA hI hai ityAdi udAharaNameM uddezyatAvacchedaka jJAnatva dharmake samAna adhikaraNameM rahanevAle atyantAbhAvakA apratiyogI arthagrAhakatvarUpa dhAtvarthakA bodha hotA hai| jJAnameM jaba arthagrAhakatA hai taba usameM arthagrAhakatvakA atyantAbhAva nahIM raha sakatA isaliye arthagrAhakatva usa atyantAbhAvakA apratiyogI huA / yadi vahAM bhI atyantAyogavyavacchedarUpa arthakA bodhaka hI evakAra mAnoge taba 'jJAnamartha gRhNAti eva' isIke sadRza 'jJAnaM rajataM gRhNAti eva' jJAna cAMdIko grahaNa karatA hI hai aisA bhI prayoga ho jAyagA. yadyapi saba jJAnoMmeM rajatekI grAhakatAkA abhAva hai kyoMki saba jJAna cAMdIko nahIM grahaNa karate tathApi koI eka cAMdIko bhI grahaNa karatA hai isa hetuse 'jJAnaM rajataM gRhNAti evaM' isa udAharaNameM atyantAyogavyavacchedabodhaka evakArake prayogameM koI bAdhA na hogI to jaise vahAM ayogavyavacchedarUpa arthakA bodhaka kriyAsaGgata bhI evakAra hai vaisA hI yahAM bhI kriyA anvita honepara bhI evakAra ayogavyavacchedabodhaka hI hai 'syAdasti eva ghaTaH' kathaMcit ghaTa hai I hai ityAdi udAharaNameM uddezyatAvacchedaka ghaTatvarUpa dharmake adhikaraNarUpa ghaTameM rahanevAle atyantAbhAvakA apratiyogitvarUpa jo evakArakA artha hai. usakA as dhAtuke astitvarUpa arthameM anvaya honese ghaTatvakA jo adhikaraNa usI adhikaraNameM rahanevAle atyantAbhAvakA apratiyogI jo astitva tAdRza astitvavAn arthAt astitvasahita ghaTa aisA isa vAkyakA artha huA. tAtparya yaha hai ki ghaTameM ghaTatva dharma hai aura 'asti' isa zabdase astitAkA vidhAna bhI ghaTatva dharmase avacchinna ghaTako uddezya karake karate haiM isaliye usImeM astitva bhI hai to astitva rahate to astitvakA atyantAbhAva ghaTameM nahIM kaha sakate kintu paTAdikA atyantAbhAva ghaTameM hai usakA pratiyogI paTAdi padArtha huve, apratiyogI astitva isaliye uddezyatAvacchedaka ghaTatvake samAnAdhikaraNameM rahanevAle atyantAbhAvakA apratiyogI jo astitva usa astitvase yukta ghaTa aisA artha isa 'syAdastyeva ghaTaH' vAkyakA huA. ___ atha-ghaTatvasamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAva ityukte'stitvAtyantAbhAvo'pi bhavitumarhati, astitvAtyantAbhAvasya nAstitvasya ghaTe sattvAt ; tAdRzAbhAvApratiyogitvaM cAstitve bAdhitam , iti niruktavAkyenAstitvAbhAvasya nAstitvasya ghaTe niSedhaH prApnotIti cet |-ucyte, pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogitvamevakArArthaH, tAdRzAbhAve-uddezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyaM coddezyabodhakapadasamabhivyAhAralabhyam / zaGkhaH pANDura evetyAdau pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogitvarUpaivakArArthaMkadeze'bhAve zaGkhatvasAmAnAdhikaraNyasya zaGkhapadasamabhivyAhAralabhyatvAt / evaM ca prakRte'pyevakArArthaH pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogitvam , abhAve ghaTatvasAmAnAdhikaraNyantu ghaTapadasamabhivyAhAralabhyam / tathA ca ghaTatvasamAnAdhi1 artha grahaNa karAnekI zakti. 2 cAMdI. 3 jAnatA. For Private And Personal use only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir karaNaH pratiyogivyadhikaraNo yo'bhAvaH, na tAvadastitvAbhAvarUpaM nAstitvaM, tasya pratiyoginA'stitvena samAnAdhikaraNatvAt / kintvanyAbhAvaH, tadapratiyogitvaM cAstitve nirbaadhmiti|| kadAcit aisI zaMkA karo ki ghaTatva samAnAdhikaraNa jo atyantAbhAva arthAt jisa adhikaraNameM ghaTatva dharma rahatA hai usImeM rahanevAlA jo atyantAbhAva aisA kahanepara astitvakA abhAva bhI ho sakatA hai kyoMki astitvakA atyantAbhAva jo nAstitva hai vaha bhI parakIya rUpAdise hai ? to usa astitvake atyantAbhAvakI apratiyogitA astitvameM bAdhita hai isa rItise pUrvokta 'syAdastyeva ghaTa' vAkyase astitvakA abhAva jo nAstitva hai usase ghaTameM niSedha prApta hotA hai to isakA uttara dete haiM, yahAMpara, abhAvakA apratiyogI isa padase pratiyogivyadhikaraNa jo abhAva arthAt jisa adhikaraNameM pratiyogI hai usImeM usakA abhAva bhI ho aisA nahIM kintu pratiyogIke adhikaraNameM na rahanevAlA jo abhAva usa abhAvakA apratiyogitvarUpa isa sthalameM evakArakA artha hai. isa prakAra pratiyogivyadhikaraNa abhAvameM uddezyatAvacchedaka samAnAdhikaraNatAkA lAbha uddezyabodhaka ghaTa Adi padake sannidhAnase hotA hai / jaise 'zaGkhaH pANDuH eva' ityAdi udAharaNameM pratiyogivyadhikaraNa abhAvake apratiyogitvarUpa evakArake arthake eka dezarUpa abhAvameM zaMkhatva samAnAdhikaraNatAkA zaMkha padake sannidhAnase lAbha hotA hai / aisA svIkAra karanese prakRtasthala 'syAdastyeva ghaTa:' meM bhI evakArakA artha pratiyogI vyadhikaraNa abhAvakA apratiyogitvarUpa hai. isa pratiyogI vyadhikaraNa abhAvameM ghaTatva samAnAdhikaraNatAkA lAbha to ghaTa padake sannidhAnase hotA hai to isa rItise ghaTatva samAnAdhikaraNa tathA pratiyogI vyadhikaraNa jo abhAva hai vaha astitvakA abhAva nAstitva nahIM ho sakatA hai kyoMki usI astitvake abhAvakA pratiyogI astitva bhI ghaTarUpa adhikaraNameM hai kintu astitvake abhAvase anya paTatva AdikA abhAva raha sakatA hai usake abhAvake pratiyogI paTatva Adi hoMge aura apratiyogitva astitvameM vinA kisI bAdhAke siddha hai usa astitvasahita ghaTa yaha artha siddha hogayA. atra pratiyogivaiyadhikaraNyApraveze pUrvoktarItyA sarvaprakAreNApyastitvaprasaktyA nAstitvaniSedhe prApte'stitvaikAntyanivRttipUrvakamanaikAntyadyotanAya syaatkaarH| syAtkAraprayogAdhInamevaivakArArthe pratiyogivaiyadhikaraNyaM pUrva pravezitam / / isa pUrvokta udAharaNameM pratiyogivyadhikaraNa aisA praveza na karanepara pUrva kathita rItise sarva prakArase astitvake prasaMgase nAstitvakA niSedha prApta honepara astitvakI 1 jisameM usakA pratiyogI hai usa adhikaraNameM na rahanevAle. 2 jahAM ghaTatva rahatA hai usI adhikaraNameM sthiti. 3 samIpatA. 4 jisa adhikaraNameM ghaTala hai usImeM rahanevAlA. 5 apane pratiyogIke adhikaraNameM na rahanevAlA. For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 30 sarvathA nivRtti na karake anekAnta pakSake sUcanArtha ' syAt asti eva ghaTaH' yahAMpara syAtkArakA prayoga kiyA hai / kyoMki syAtkArake hI AdhIna evakArake arthake eka deza abhAvameM pratiyogivaiyadhikaraNya yaha pada pUrvaniviSTa kiyA gayA hai. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir syAcchabdasya cAnekAntavidhivicArAdiSu bahuSvartheSu sambhavatsu iha vivakSAvazAdanekAntArtho gRhyate / anekAntatvaM nAmAnekadharmAtmakatvam / antazabdasya ghaTAdAvabhedenAnvayaH / tathA cAnekadharmAtmako ghaTastAdRzAstitvavAnitibodhaH / 1 yadyapi anekAnta vidhi, vicAra Adi aneka artha syAtkArake saMbhava haiM tathApi yahAM vaktAkI vizeSa icchAse anekAntArthakA vAcaka hI syAtkAra zabdakA grahaNa hai / anekAnta isa zabdakA artha aneka dharmasvarUpa hai aura anekAntameM jo anta zabda hai usakA ghaTa Adi zabda meM abheda sambandhase anvaya hotA hai to aneka dharmAtmaka ghaTa athavA aneka dharmasvarUpa astitvavAn ghaTa aisA artha ' syAdastyeva ghaTa:' isa vAkyA hotA hai // na ca syAcchabdenaivAne kAntasya bodhane'styAdivacanamanarthakamiti vAcyam / syAcchabdena sAmAnyato'nekAntabodhane'pi vizeSarUpeNa bodhanAyAstyAdizabdaprayogAt // syAt zabdase hI jaba aneka dharmasvarUpa ghaTa aisA bodha hogayA taba astitva AdikA kathana vyartha hai ? aisA nahIM kaha sakate kyoMki syAt zabdase sAmAnyarUpase anekAnta pakSakA bodha hone para bhI vizeSa rUpase bodha karAnekeliye astitva Adi zabdoM kA prayoga Avazyaka hai / taduktam - aisA kahA bhI hai "syAcchandAdapyanekAntasAmAnyasyAvabodhane / zabdAntaraprayogo'tra vizeSapratipattaye // " iti // "sAmAnyarUpase syAt zabdase anekAntarUpa arthakA bodha honepara bhI vizeSarUpase arthakA bodha karAnekeliye vAkyameM astitva Adi anya zabdoMkA prayoga karanA Avazyaka hai" // yathA-vRkSo nyagrodhaH, iti vRkSatvena rUpeNa nyagrodhasya bodhane'pi nyagrodhatvena rUpeNa nyagrodhabodhanAya nyagrodhapadaprayogaH / syAcchabdasya dyotakatvapakSe tu nyAyaprApta evAstyAdiprayogaH / astyAdizabdenoktasyAnekAntasya syAcchabdena dyotanAt / syAcchandAprayoge sarvathaikAntavyavacchedenAnekAntapratipatterasambhavAt evakArAvacane vivakSitArthApratipattivat / jaise 'vRkSo nyagrodhaH' vRkSa vaTa isa udAharaNameM vRkSatva isa sAmAnyarUpase vaTakA bodha honepara bhI nyagrodhaitva isa vizeSarUpase nyagrodhakA bodha karAneke liye nyagrodha isa zabdakA prayoga kiyA gayA hai / aura syAt zabdake dyotakatvapakSameM to asti Adi zabdoM kA prayoga karanA vAkyameM nyAyase prApta hai kyoMki asti Adi zabdoMse 1 saMyukta. 2 sAdhAraNa. 3 vaTala. 4 vaTa. For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kathita anekAntarUpa artha syAt zabdase dyotita hotA hai aura dyotakatva tathA vAcakatva dono pakSa avyaya nipAtoMkA zAstra saMmata hI hai / syAt zabdakA prayoga na karanepara sarvathA ekAnta pakSakI vyAvRttipUrvaka anekAntarUpa arthakA jJAna aise asaMbhava hai jaise evakAra prayogake vinA vivakSite arthakA nizcayapUrvaka jJAna // __ nanvaprayukto'pi syAcchabdo vastuno'nekAntasvarUpatvasAmarthyAtpratIyate, sarvatraivakAravat , iti cetsatyaM pratipAdyAnAM syAdvAdanyAyakauzalAbhAve vastusAmarthyAttadapratItyA teSAM pratipatyartha tadAvazyakatvAt / pratipAdyAnAM syAdvAdakauzale ca syAtkAraprayoga iSTa eva / pramANAdinA'nekAntAtmake samastavastuni siddhe kuzalAnAmasti ghaTa iti prayoge'pi syAdastyeva ghaTa iti pratipattisambhavAt / . kadAcit aisI zaGkA karo ki saba sthAnameM evakAra zabdake prayogake vinA bhI jaise avadhAraNarUpa arthakA bodhaka eva zabdakA bodha zabdakI zaktise ho jAtA hai aise hI vAkyameM aprayukta arthAt prayoga na kiyA huA bhI 'syAt' zabda vastukI anekAntarUpa arthabodha karAnekI zakti honese anekAntarUpa arthabodhaka svayaM bhAsaigA. yaha zaGkA satya hai parantu jinamatake jIvanarUpa syAdvAdanyAyameM zipyoMkA kauzala na honepara kevala vastuke sAmarthyamAnase anekAntarUpa arthakA bhAna na hogA. isaliye una aprauDha ziSyoMko anekAntarUpa arthakA bodha karAnekeliye vAkyameM syAt zabdakA prayoga Avazyaka hai / aura ziSyoMkI syAdvAdameM pUrNa rUpase kuzalatA honepara to syAt zabdakA prayoga karanA iSTa hI hai| kyoMki jaba pramANa Adise sampUrNa vastumeM anekAnta svarUpatA siddha hai taba syAdvAdameM kuzala manuSyako 'asti ghaTaH' ghaTa hai aisA prayoga karanepara bhI 'syAdasti eva ghaTa:' kathaMcit ghaTa hai isa arthakA bodha honA sambhava hai| taduktam-so anyatra bhI kahA hai. ___ "so'prayukto'pi vA tajjJessarvatrArthAtpratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH // " iti // "syAdvAdake jAnanevAle buddhimAn jana yadi anekAntarUpa arthake prakAzaka syAtkA prayoga na bhI kareM to vaha pramANAdi siddha anekAnta vastuke svabhAvase hI sarvatra svayaM arthAt Apa hI aise bhAsatA hai jaise vinA prayoga bhI ayogAdike vyavacchedakA bodhaka evakAra zabda" // nanu yo'sti ghaTAdissa sarvo'pi svAyattadravyakSetrakAlabhAvaiH, netraiH| teSAmaprastutatvAdeva nirAsasambhavAt / tathA ca syAtkAraprayogo vyartha iti cetsatyam / sa tu tAdRzo'rthazzabdAtpratIyamAnaH kizAtpratIyata iti cintAyAM syAtkAraH prayujyate / sa ca liGantapratirUpako nipAtaH / 1 prakAzita. 2 kathana karaneko abhISTa. 3 nizcaya. 4 pravINatA. 5 vyAvRtti. For Private And Personal use only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32 kadAcit aisI zaGkA karo ki jo ghaTa Adi padArtha haiM ve saba apane AdhIna dravya kSetra kAla tathA bhAvase hI haiM na ki anyake AdhIna dravya kSetra kAla tathA bhAvase haiM. kyoMki anya dravya kSetrakAlAdikI nivRtti to aprasaGga honese hI siddha hai taba isa dazA meM syAt zabdakA prayoga vyartha hI hai / yaha kathana satya hai / parantu apane dravya kSetrAdikI apekSAse kathaMcit isa prakAra anekAntarUpa artha zabdase bhAna hotA hai so vaha artha kisa prakArake zabdase bhAna hotA hai, aisA vicAra upasthita honepara syAt zabdakA prayoga kiyA jAtA hai | aura vaha tiGantapratirUpaka arthAt sattA artha meM 'as' dhAtukA liGlakAra meM 'syAt ' aisA rUpa hotA hai usIke sadRza nipAta hai | nanu syAcchabdasya dyotakatvapakSe kena punarazabdenoktAne kAntassyAcchabdena dyotyate iti cetzaGkA - yadi aisA kaho ki jaba nipAtoMkA dyotakatva pakSa hai to kisa zabda se kathita anekAntarUpa artha syAt zabdase dyotita hotA hai ? kyoMki dyotakakA to yaha hI artha hai ki kisI zabdase kathita arthako spaSTa rItise prakAzita kara denA to kisa zabdase kathita arthako syAt prakAzita karatA hai ? to isakA uttara kahate haiM: astyeva ghaTa ityAdivAkyenAbhedavRttyA'bhedopacAreNa vA pratipAdito'nekAntassyAcchabdena dyotyata iti brUmaH / sakalAdezo hi yaugapadyenAzeSadharmAtmakaM ghaTAdirUpamartha kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA pratipAdayati, sakalAdezasya pramANarUpatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedaprAdhAnyena bhedopacAreNa vA sunayaikAntAtmakaM ghaTAdirUpamartha pratipAdayati / vikalAdezasya nayasvarUpatvAt / 'asti eva ghaTaH ' apane dravya kSetra AdikI vivakSAse ghaTa hai I hai ityAdi vAkyase dravyatva arthake Azrayase abhedavRttise aura paryAya arthake Azrayase abhedake upacArase kathita jo anekAntarUpa artha hai vahI syAt zabdase dyotita hotA hai kyoMki dravyarUpase ghaTakI saba dazAmeM abhedavRtti hai aura paryyAyoM kA paraspara bheda honepara bhI dravyatvarUpase ekatva hone se abhedakA upacAra hai. isase 'asti eva ghaTaH ' isa vAkyase hI anekAnta artha kathita hai usI arthako syAt zabda prakAzita karatA hai / sakalAdeza arthAt pramANarUpa saptabhaGgI kAla AtmasvarUpAdidvArA dravyatvarUpa arthase abhedavRttise aura paryAyatvarUpa arthase ekatvake adhyAropase abhedake upacAra eka kAlameM hI sattva asattvAdi sampUrNa dharmasvarUpa ghaTa Adi padArthoMko pratipAdana karatA hai kyoMki sakalAdeza pramANarUpa hai isa viSayako prathama siddha kara cuke haiM / aura vikalAdeza arthAt nayarUpa saptabhaGgI to kramase bhedakI pradhAnatA athavA bhedake upacArase nayase ekAntarUpa ghaTa paTa Adi padArthoMko pratipArdaina karatA hai aura vikalAdeza nayarUpa hai yaha vArtA bhI prathama siddha ho cukI hai // 1 kisI zabdase kathita arthakA prakAzatva. 2 prakAzita. 3 prakAzita. 4 ApasameM ghaTa AdikA. 5 aneka dharmasvarUpa. 6 kathana. For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 33 kaH punaH kramaH ? kiM vA yaugapadyam ? iti ceducyate / yadA tAvadastitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA, tadA'styAdirUpaikazabdasya nAstitvAdyanekadharmabodhane zaktyabhAvAtkramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate, tadaikenApyastyAdizabdenAstitvAdirUpaikadharmabodhanamukhena tadAtmakatAmApannasya sakaladharmakharUpasya pratipAdanasambhavAdyogapadyam // pUrva prasaGgameM krama tathA yaugapadyakI carcA kara Aye haiM unameM krama kyA padArtha hai, aura yaugapadya bhI kyA vastu hai ? aisA prazna karo to usakA uttara kahate haiM-jaba astitva tathA nAstitva Adi dharmoMkI deza kAla Adise bhedase kathanakI icchA hai taba astitva AdirUpa eka hI zabdakI nAstitva AdirUpa aneka dharmoM ke bodhana karanemeM zakti na honese niyata pUrvApara bhAva vA anukramase jo nirUpaNa hai usako 'krama' kahate haiM / aura jaba unhIM astitva Adi dharmokI kAla Adi dvArA abhedase vRttiM kahI jAtI hai taba eka astitva Adi zabdase bhI astitvaAdirUpa eka dharmake bodhanake upalakSaNase usa vastu rUpatAko prApta jitane dharma haiM unakA pratipAdana eka samayameM sambhava hai isa prakArase jo vastuke svarUpakA nirUpaNa hai usako yogaparye kahate haiN| ke punaH kAlAdayaH ? iti ceducyate / kAlaH, AtmarUpam , arthaH, sambandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabdaH, iti / tatra syAdastyeva ghaTa ityatra yAdRzakAlAvacchedena ghaTAdAvastitvaM vartate-tatkAlAvacchedena zeSAnantadharmA api ghaTe vartanta iti teSAmekakAlAvacchi kAdhikaraNanirUpitavRttitvaM kAlenAbhedavRttiH / yadevAstitvasya ghaTaguNatvaM svarUpaM-tadevAnyAnantaguNAnAmapi svarUpamityekasvarUpatvamAtmarUpeNAbhedavRttiH / ya eva ca ghaTadravyarUpo'rthostitvasyAdhArassa evAnyadharmANAmapyAdhAra ityekAdhAravRttitvamarthenAbhedavRttiH / ya eva cAviSvagbhAvaH kathaMcittAdAtmyalakSaNo'stitvasya sambandhassa evAnantadharmANAmapItyekasambandhapratiyogitvaM sambandhenAbhedavRttiH / ya eva copakAro'stitvasya svAnuraktatvakaraNam tacca svavaiziSTayasampAdanaM, yathA-nIlaraktAdiguNAnAM nIlaraktAdyuparajanaM nIlaraktatvAdiguNavaiziSTayasampAdanameva, tadapi svapnakArakarmivizeSyakajJAnajanakatvaparyavasannam , astitvasya svAnuraktatvakaraNaM hi astitvaprakArakaghaTavizeSyakajJAnajanakatvam , tAdRzopakAra eva nAstitvAdibhirazeSadhamaiH kriyata ityekakAryajanakatvamupakAreNAbhedavRttiH / yaddezAvacchedena ghaTAdAvastitvaM vartate-taddezAvacchedenaiva ghaTe nAstitvAdidharmAH, na tu kaNThAvacchedenAstitvaMpRSThAvacchedena nAstitvamiti dezabhedaH, ityekadezAvacchinnavRttitvaM guNidezenAbhedavRttiH / ya eva caikavastvAtmanAstitvasya saMsargassa evAparadharmANAmapItyekasaMsargapratiyogitvaM saMsargeNAbhedavRttiH // nanu-sambandhasaMsargayoH ko vizeSaH ? iti ceducyate / kathaMcittAdAtmyalakSaNe sambandhe'bhedapradhAnaM bhedo gauNaH, saMsarge tu bhedaH pradhAnamabhedo gauNaH, iti vizeSaH / kathaMcitAdAtmyaM hi kathaMcidbhedAbhedobhayarUpam / tatra bhedaviziSTAbhedassabandha ityucyate / abhedavizi 1 eka kAlameM. 2 vastukharUpakI sthiti. 3 miSa, 4 eka kAlInatva vA samAna kAlikatA. For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Tabhedazca saMsarga ityucyate / ya evAstIti zAbdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakassa evAzeSAnantadharmAtmakasyApi vastuno vAcaka ityekazabdavAcyatvaM zabdenAbhedavRttiH / evaM kAlAdibhiraSTavidhA'bhedavRttiH paryAyArthikanayasya guNabhAve drvyaarthiknypraadhaanyaaduppdyte| - kAla Adi kauna haiM ? yadi aisA prazna kiyA jAya to isakA uttara kahate haiM-kAla 1 AtmarUpa arthAt jisa svarUpase vastumeM dharma rahe vaha svarUpa 2 artha (ghaTa Adi padArtha) 3 sambandha ( abhedakI pradhAnatA janAnevAlA sambandha ) 4 upakAra 5 guNideza ( padArthake jisa dezameM dharma rahe vaha deza) 6 saMsarga (pradhAnatAse bhedako janAnevAlA sambandha) 7 zabda (vastukA vAcaka zabda) 8 ina ATha prakArase dharmoMkI abhedarUpase sthiti rahatI hai // unameMse 'syAdasti eva ghaTa:' kisI apekSAse ghaTa hai. yahAMpara jisa kAlameM ghaTa Adi padArthameM astitva dharma hai, usI kAlameM ghaTameM rahanevAle nAstitva tathA avaktavyatva Adi sampUrNa dharma bhI rahate haiM. isa rItise una saba astitva Adi dharmoMkI eka ghaTarUpa adhikaraNameM sthiti kAladvArA abhedase hai / arthAt kAlika sambandhase saba dharma abhinna haiM kyoMki samAna kAlameM hI saba dharma vidyamAna haiM 1 tathA jisa prakAra astitvakA kharUpa ghaTakA guNatva hai aise hI vahI guNatvarUpa anya anya ananta dharmoMkA bhI svarUpa hai. isa prakAra eka ghaTarUpa adhikaraNameM AtmasvarUpase saba dharma rahate haiM. yaha AtmasvarUpase saba dharmokI abhedase vRtti huI. 2 jo ghaTarUpa dravya padArtha astitva dharmakA AdhAra hai vahI ghaTa dravya anya dharmoMkA bhI AdhAra hai. isa prakAra eka AdhArameM vRttitA arthase abhedavRtti hai. 3 jo sarvathA vA ekAntarUpase nahIM. kintu kathaMcit abhedarUpa astitvakA sambandha ghaTake sAtha hai vahI kathaMcit sambandharUpatA anya saba dharmoMkI bhI ghaTake sAtha hai. yaha eka sambandha pratiyogitArUpa sambandhase abhedavRtti saba dharmoMkI hai / 4 tathA jo svAnuraktatvakaraNa arthAt apane svarUpasahita hotA tanmayatAkA sampAdana karanArUpa upakAra astitvakA ghaTake sAtha hai. vahI apanA vaiziSTayasampAdana eka kAryajanakatArUpa upakAra anya dharmoMkA bhI hai aura svAnuraktatvakaraNa apane svarUpakA vastumeM sAhitya sampAdana karanA hai / jaise nIla rakta Adi guNoMkA vastumeM nIlatva raktatva Adi dharmase apane svarUpakA uparAga karate haiM, vaha unakA uparAga jisa vastuko nIlatva tathA raktatva Adi guNoMse yukta karatA hai vaha bhI dharma prakAraka tathA vasturUpa jo dharmI tadvizeSyaka jJAnajanakatAse tAtparya rakhatA hai, arthAt astitva Adi dharma jisameM vizeSaNa hoM aura jisameM dharma rahe vaha vastu jisameM vizeSya ho aisA 1 ghaTakA guNa honA jaise astitva apane guNapanese hai aise hI anya dharma bhI haiM. 2 nijasvarUpa jisa tumeM rahate haiM vahI unakA nijakA AtmarUpa hai. 3 sthiti vA rahanA. 4 eka hI padArthameM saba dharmokI sthiti. 5 eka sambandha pratiyogI arthAt vizeSaNa hoke rahanA. 6 apane kharUpasahita athavA apane kharUpamaya vastuko karanA / For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jo jJAna usa jJAnako utpanna karanerUpa upakAra astitva Adi dharma ghaTa Adi vastukA karate haiM / 'ghaTaH syAdasti evaM' yahAMpara astitvakA svAnuraktatvakaraNarUpa upakAra kyA hai ki astitva dharma jisameM vizeSaNa hai aura ghaTa jisameM vizeSya hai isa prakArake jJAnakA janaka honA arthAt aisA jJAna utpanna kara denA hai aisA jisameM jJAna dharma vizeSaNa ho aura dharmI (vastu) vizeSya ho usa jJAnako utpanna karanerUpa vastukA upakAra nAstitva Adi sampUrNa anya dharma bhI karate haiM to isa rItise eka kAryajanakatArUpa upakArase bhI saba dharmokI abhedase vastumeM sthiti huI. 5 tathA ghaTa Adi padArthake jisa dezameM apanI apekSAse astitvadharma hai ghaTake usI dezameM anyakI apekSAse nAstitva Adi sampUrNa dharma bhI haiM kyoMki ghaTake kaNThadezameM astitA dharma hai aura usake pRSThadeza (bhAga) meM nAstitA hai aisA vyavahAra athavA anubhava nahIM hai isa liye deza bheda nahIM hai / isa prakArase guNIke eka dezavRttitArUpa guNIke dezarUpa abheda saba dharmoM kI sthiti hai. 6 tathA jisa prakAra eka vastutvasvarUpase astitvakA ghaTameM saMsarga hai aise hI eka vastutvarUpase anya saba dharmoMkA bhI saMsarga hai isa rItise eka saMsarga pratiyogitArUpa saMsargase abhedavRtti saba dharmokI ghaTa Adi vastumeM hai, 7 kadAcit yaha zaGkA karo ki sambandha tathA saMsargameM kyA bheda hai ? to isakA uttara kahate haiM-kisI apekSAse tAdAtmyarUpa sambandhameM to abheda pradhAnatAse rahatA hai aura bheda gauNatAse aura saMsargameM to bheda pradhAnatAse rahatA hai aura abheda gauNatAse rahatA hai yahI vizeSa sambandha tathA saMsargameM hai / aura sambandhake viSayameM jo kathaMcit tAdAtmyarUpatA kahA hai vaha tAdAtmya kathaMcit bheda abheda ubhayarUpa hai / unameMse bhedasahita abhedako sambandha kahate haiM / yahAMpara bhedasahita abheda kahanese hI sambandhameM bheda vizeSaNa honese gauNa hai aura abheda mukhya hai yaha tAtparya siddha hogayA hai / tathA abhedasahita bhedako saMsarga kahate 1 yahAMpara khapadase astitva Adi dharmakA grahaNa hai ghaTake anantara asti Adi pada lagAnese vaha aisA jJAna karAte haiM ki hama (dharma ) vizeSaNa haiM aura jisa vastumeM dharma hai vaha vizeSya hai jaise rakta kamala aisA kahanese raktatva dharma apane sahita kamalako siddha karatA hai aise hI astitva Adi dharmabhI apane sahita ghaTa Adi padArthako siddha karate haiM aura usameM ve dharma vizeSaNa tathA jisameM dharma haiM vaha vizeSya aisA jJAna utpanna karAdenA yahI dhokA vastuke sAtha upakAra hai aura isI apane sahita vizeSaNavizeSyabhAvakA jJAna karAdenA eka kAryajanakatArUpa upakArameM sabakI abhedase vastumeM sthiti hai: 2 vizeSyavizeSaNabhAvase sthitikA jJAna utpanna karAdenA. 3 jisameM astitva Adi dharma vA guNa raheM vaha vastu. 4 rahanA vA sthiti. 5 jisa bhAgameM astitA Adi dharma rahate haiM vaha guNI athavA dharmIkA bhAga vA deza. 6 bhedakI pradhAnatAkA sUcaka sambandha. 7 saMsargakA vizeSaNa hoke vastumeM rahanA. 8 jisake sAtha vaktavya hai usa vastuke sAtha AtmarUpatA arthAt bhedakA abhAva jo kathaMcit abhedakharUpa hai. 9 sambandhameM bhedakI apradhAnatA. 10 paraspara eka dUsarese vilakSaNatA athavA bheda. 11 kisI apekSAse bheda aura kisI apekSAse abheda yaha donorUpa. For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 36 haiM / yahAM para bhI abhedasahita bheda isa kathanase hI saMsargameM abheda gauNa aura bheda mukhya hai yaha tAtparya siddha hogayA / tathA jo asti zabda astitvadharmasvarUpa ghaTa Adi vastukA bhI vAcaka hai / isa prakAra eka zabda vAcyatvarUpase zabda se saba dharmokI ghaTa Adi padArthameM abhedavRtti hai. 8 isa pUrvakathita rItise paryAyArthika nayake gauNa honepara dravyArthika nayakI pradhAnatAse kAla AtmasvarUpa tathA artha Adi ATha prakArase ghaTa Adi padArthameM saba dharmokI abhedase sthiti rahatI hai / dravyArthikaguNAbhAve paryAyArthikaprAdhAnye tu neyaM guNAnAmabhedavRttissambhavati / tathA hi-tatra kAlena tAvadabhedavRttirna sambhavati, samakAlamekatra nAnAguNAnAM parasparaviruddhAnAmasambhavAtU; pratikSaNaM vastuno bhedAt / sambhave vA tAvadAzrayasya tAvatprakAreNa bhedaprasaGgAt // nApyAtmarUpeNAbhedavRttissambhavati nAnAguNAnAM svarUpasya bhinnatvAt; svarUpAbhede teSAM parasparabhedasya virodhAt // nApyarthenAbhedavRttiH, svAzrayArthasyApi nAnAtvAt, anyathA nAnAguNAzrayasyaikatvavirodhAt // nApi sambandhenAbhedavRttiH, sambandhasyApi sambandhibhedena bhedadarza - nAt; yathA daNDadevadattasambandhAdanyazchatradevadattasambandhaH // nApyupakAreNAbhedaH, anekaguNaiH kriyamANasya copakArasya pratiniyatarUpasyAnekatvAt, anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikatvavirodhAt // nApi guNidezAbhedaH, guNidezasyApi pratiguNaM bhedAt, tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt // nApi saMsargeNAbhedaH, saMsargasyApi saMsargibhedena bhedAt, tadabhede saMsargibhedavirodhAt // nApi zabdenAbhedaH, zabdasyArthabhedena bhinnatvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyAtApatyA shbdaantrvaiphlyaaptteH|| evaM tatvato'stitvAdInAmekatra vastunyabhedavRtterasambhave kAlAdibhirbhinnAnAmapi guNAnAmabhedopacAraH kriyate / " aura dravyArthika nayakI gauNatA tathA paryAyArthika nayakI pradhAnatAmeM to padArtha meM dharmokI kAla AdidvArA abhedarUpase sthitikA sambhava nahIM hai | isI asambhavAko darzAte haiM jaise - paryAyArthikanayakI vivakSAse una AThoM prakAroMmeMse prathamakAla abhedase dharmokI sthiti vastumeM sambhava nahIM hotI, kyoMki parasparaviruddha nAnAguNa paryAyoMkA eka hI kAlameM honA asambhava hai aura pratikSaNameM vastuke pariNAma vA dazAke parivartana se vastuke bheda honese bhI abhedavRttikA asambhava dRDha hai / aura eka kAlameM guNoMkA sambhava mAnanese bhI una guNoM ke Azraya honese jitane guNoMkA vaha dravya Azraya hogA utanehI prakArake bheda usa dravya yA padArtha ke ho jAeMge kyoMki guNa vA dharmake bhedase guNI 1 kahanevAlA vA pratipAdaka zabda tathA artha meM aura zabda vAcaka hotA hai. 2 jo kahA jAya.' ( dazA ) mAtra se prayojana rakhanevAlA. 4 paryAyakI prayojana rakhanevAlA. 5 vastuke svarUpakA badalanA, kisI prakArase bhinna mAnA jAtA hai. 6 AdhAra jisameM guNa vA dharma rahate haiM. 7 guNakA AdhAra padArtha. vAcyavAcakabhAva sambandha rahatA hai usameM artha vAcya 3 mRtikA Adi dravyameM piMDa kapAlaM ghaTa Adi paryAya apekSA na karake kevala mRttikA vA jIvaAdi dravyase pratikSaNa meM sUkSmarUpase padArtha badalatA hai isase vaha For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vA dhamIke bhI bheda mAne jAte haiM isI rItise AtmarUpa arthAt dharmake svarUpase bhI dharmokI padArthameM abhedavRtti nahIM hai kyoMki paryAyArthika nayakI pradhAnatAmeM nAnA prakArake guNoMke kharUpa bhinna 2 haiM / aura guNatva athavA dharmatva svarUpakA abheda mAnanepara bhI astitva nAstitva Adi dharmoMkA parasparabheda honese virodha spaSTa hI hai| aise hI artharUpase bhI dharmokI vA guNoMkI abhedavRtti nahIM hai. kyoMki parasparabhinna nAnA prakArake guNoMke Azraya padArtha bhI nAnA prakArake bhedasahita ho jAte haiM, guNoMke bhedase guNIkA bhI bheda yuktisiddha hI hai, yadi aisA na mAnA jAya to nAnA prakArake guNoMke AzrayameM dravyArthika nayakI apekSAse jo ekatva mAnA jAtA hai usakA virodha hogA kyoMki guNoMke bhedase bhI yadi padArthameM abheda hai to anya prakArase ekatva mAnanekI kyA AvazyakatA hai ? isa prakAra sambandhase bhI abhedavRtti nahIM hai, kyoMki sambandhIke bhedase sambandhakA bhI bheda dekhA jAtA hai, jaise daNDa tathA devadattake saMyoga sambandhase chAtA tathA devadattakA saMyoga sambandha bhinna hai / aise hI upakArarUpase bhI abhedavRtti vastumeM guNoMkI nahIM hai, kyoMki aneka guNoMse kiyehuye vA kriyamANa apane 2 niyatarUpasahita upakAra bhI aneka haiM / aura yadi upakAroMkI anekatA na mAnI jAya to aneka upakAriyoMse jo upakAra kiyA jAtA hai usameM jo ekatva mAnA gayA hai. usakA virodha aavegaa| tathA guNIke dezase bhI guNoMkI vastumeM abhedavRtti nahIM hai, kyoMki pratyeka guNakI apekSAse guNIke dezakA bhI bheda mAnA gayA hai, aura yadi pratyeka guNake bhedase guNIke dezakA abheda mAno to bhinna padArthake jo guNa haiM unake guNIke dezakA bhI abhedaprasaGga ho jAyagA / isI prakArase paryAyArthika nayakI apekSAse saMsargase bhI guNoMkI abhedavRtti nahIM hai, kyoMki pratiparyAya saMsargIke bhedase saMsargakA bhI bheda hai, aura yadi saMsargakA bheda na mAnA jAya to pratyeka paryAyameM jo saMsargIkA bheda anubhavasiddha jJAta hotA hai usakA virodha AvegA / isI rItise zabdase bhI abhedavRtti nahIM hai / kyoMki arthake bheda honese zabdakA bhI bheda anubhavasiddha hai, aura yadi astitva nAstitva Adi saba guNoMkI ekazabdavAcyatA mAnoge to saba arthoMkI bhI eka zabdavAcyatA hI jAnanese anya bhinna 2 jo zabdoMke prayoga kiye jAte haiM ve saba vyartha ho jAeMge kyoMki jaba eka hI zabda saba arthoMko kaha sakatA hai taba anya 1 dharmakA AdhArabhUta padArtha. 2 dharmoMkA nijakharUpa. 3 saba guNoM meM anugatarUpase rahanevAlA guNapanA. 4 saba dharmoM meM anugata dharmapanA. 5 saba dharmoMkA Azraya padArtha vA dravya jaise ghaTa athavA jIva. 6 jisameM sambandha rahatA hai vaha padArtha. 7 jinameM astitva Adi upakAra haiM ve ghaTa Adi bastu. 8 jisa padArthakA nirUpaNa vivakSita hai usase bhinna jaise ghaTakI apekSA bhinna jIva. 9 guNIke dezatvarUpase bhedAbhAva. 10 astitva arthasahita ghaTazabdase nAstitva arthasahita ghaTazabda bhinna hai. 11 arthake bhedase zabda paryAyakI apekSAse hai. For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 38 zabdoMkI kyA AvazyakatA hai // isa rItise paryAyArthika nayakI pradhAnatAmeM yathArthameMhI astitva nAstitva Adi aneka guNoMkI eka vastumeM abhedase sthitikA asambhava honepara kAla tathA AtmarUpa Adise paraspara bhinna bhI guNoMkA kathaMcit abhedakA upacAra kiyA jAtA hai| ___ evaM nirUpitAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAmekenAstinAstyAdizabdenopAttasyAzeSadharmAtmakasya ghaTAdivastunaH syAtkArodyotakassamavatiSThate / ityevaM padArtho nirUpitaH // ___ isa prakArase pUrva kathita dravyArthika nayakI apekSAse abhedavRtti tathA paryAyArthika nayakI apekSAse abhedopacAra ina donoMke dvArA, eka astise tathA eka asti Adi zabdase kathita jo sampUrNa astitva nAstitva Adi dharmamaya ghaTa Adi vastu haiM unakI anekAntasvarUpatAdyotaka ho kara 'syAdasti ghaTaH' ityAdi vAkyameM syAt zabda sthita rahatA hai / isa prakAra saptabhaGgoMke syAt tathA astiAdi pakSakA artha nirUpaNa kiyA gayA / vAkyArtho nirUpyate / syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, ityasya svarUpAdyavacchinnAstitvAzrayo ghaTaH, pararUpAdyavacchinnanAstitvAzrayo ghaTaH, itica bodhaH / ghaTAdirUpe vastuni svarUpAdinA sattvam pararUpAdinA'sattvaJcAGgIkaraNIyam / anyathA vastutvasyaiva vilayApatteH svapararUpopAdAnApohanavyavasthApyaM hi vastuno vastutvam / ___ aba isake anantara vAkyArthakA nirUpaNa karate haiN| unameM syAdastyeva ghaTaH tathA, syAnnAstyeva ghaTaH, apane kambugrIvAdirUpa ghaTatvase avacchinna jo astitva dharma hai usakA Azraya vA AdhAra ghaTa, yaha prathama vAkyakA, aura parakIya paTatva AdirUpase avacchinna nAstitvakA Azraya ghaTa, yaha dvitIya vAkyakA artha hai / bhAvArtha yaha hai ki, ghaTa hai aise vAkyase jisa prakAra ghaTase kambugrIva Adi svarUpakA bhAna hotA hai vaise hI yaha paTa Adi anyavastu nahIM hai kintu ghaTa hai isa rItise anyakA niSedha bhI bhAsatA hai; ata eva anyapadArthake rUpAdise nAstitvakA Azraya ghaTa hai yaha viSaya arthAt apane rUpAdise sattva aura anyake rUpAdise asattva sUkSmarUpase antaHkaraNameM bhAsatA hai, usakA anusandhAna kuzala buddhivAloMko hotA hai / kyoMki ghaTa Adi samasta vasturUpameM apane rUpa Adise sattva tathA anyake rUpa Adise asattva bhI avazya aGgIkAra karanA cAhiye / isake viruddha arthAt sattva athavA asattva inameMse eka hI vastukA svarUpa mAnanese vastukA jo vastutva hai usakA vilaya ho jAyagA / kyoMki apane svarUpake grahaNa tathA anyake svarUpake tyAgase hI vastuke vastutvakA vyavasthApana kiyA jAtA hai| 1 yathArthameM paryAyoMkA paraspara bheda rahate bhI eka dravya mAnake abhedakA upacAra ( upalakSaNa ). 2 prakAzaka, nipAtoMke dyotakatvapakSameM kRta arthakA prakAza mAtra syAt zabdase hai. 3 padasamudAyakA artha / padoMke samUhako vAkya kahate haiM prathama padoMkA artha kahA aba vAkyakA artha kahate haiM. 4 apane dharmadvArA anya padArthoMse pRthaka kiyA huA hai. 5 zaGkhake AkArake sadRza galAsahita. 6 nAza vA sabakI abhAvarUpatA. 7 vastumeM rahanevAlA usakA yathArtha kharUpa. For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ___ tatra ghaTasya kiM svarUpam ? kiMvA pararUpam ? iti cet ; -ghaTa ityAdibuddhau prakAratayA bhAsamAno ghaTapadazakyatAvacchedakIbhUtasadRzapariNAmalakSaNo yo ghaTatvanAmako dharmassa ghaTasya svarUpaM, paTatvAdikaM pararUpam / tatra ghaTatvAdirUpeNeva paTatvAdirUpeNApi ghaTasya sattve ghaTasya paTAtmakatvaprasaGgaH, paTatvAdineva ghaTatvAdinApyasattve sarvathA zUnyatvApattiH, shshvissaannvt| aba yahAMpara ghaTakA apanA nijasvarUpa kyA hai, aura parasvarUpa kyA hai / yadi aisI zaMkA karo to uttara yaha hai-ghaTa, ityAdi buddhimeM vizeSarUpase bhAsatA huA jo ghaTapadakA zakyatAvacchedaka arthAt jo saba ghaTameM anugatarUpase ghaTapadakI zaktise kahA jAtA hai vahI ghaTatvarUpa dharma ghaTakA svarUpa hai aura paTatva AdirUpa ghaTake pararUpa hai yahAMpara apane ghaTatvasvarUpase jaise ghaTakA sattva hai aise hI parakIya paTatvarUpase bhI yadi sattva hI mAnoge aura anyarUpase bhI astitva mAnoge to ghaTa bhI paTakharUpa ho jAyagA / kyoMki ghaTakA jaise apane ghaTatvasvarUpase sattva hai aise parakIya paTatvasvarUpase sattva hai to donoMke sattva svarUpameM bheda na honepara ghaTa paTa ho jAyagA / aura ghaTakA ghaTase anya paTatva Adi svarUpase jaise asattva mAnate haiM aise hI yadi apane ghaTatvasvarUpase bhI asattva hI mAnoM to zazazRGgake tulya sarvathA zUnyavAdakA prasaGga ho jaaygaa|| athavA-nAmasthApanAdravyabhAvAnAM madhye yo vivakSitastatsvarUpaM, itaratpararUpam / tatra vivakSitena rUpeNAsti avivakSitena nAsti / yadi vivakSitenApi rUpeNa nAsti, tarhi zazaviSANavadasattvameva ghaTasya prApnoti / yadi cAvivakSitenApi rUpeNAsti, tadA nAmAdInAM parasparabhedo na syAt / athavA nAma sthApanA dravya tathA bhAva ina cAra nikSepoMmeMse jo vivakSita hai vahI ghaTakA svarUpa hai, aura usase bhinna pararUpa hai / usameM vivakSita rUpase to ghaTakA astisvarUpa hai aura avivakSita rUpase nAstisvarUpa hai / kyoMki yadi vivakSita svarUpase ghaTakA nAsti svarUpa hI mAnA jAya to zazazRGgake tulya ghaTakA asattva hI prApta hotA hai| aura yadi avivakSita rUpase bhI asti hI ghaTakA svarUpa mAnoM to nAma sthApanA AdikA paraspara bheda nahIM hogA, kyoMki yadi vivakSita tathA avivakSita donoMrUpase sattva hI svarUpa hai taba sattvarUpa jaise nAmameM hai vaise hI sthApanA AdimeM bhI hai to paraspara bheda na rahA / 1 jo padakI zaktise kahA jAya usako zakya kahate haiM aura zakyameM rahanevAlA aura anyase usa vastuko pRthakkAraka jo dharma hai usako zakyatAvacchedaka kahate haiM jaise ghaTakA ghaTatva. 2 sattAkA abhAva nija tathA anyake svarUpase padArthakA sattva mAnanese abhAva padArthakA svarUpa hogA to vaha kharagozake sIMgake tulya asat hI hojAyagA. 3 padArthake guNadravyAdi na rakhake lokavyavahArake liye niyukta jo saMjJA hai usako nAmanikSepa kahate haiM jaise nAma jIva vA nAmamAtra ghaTa. 4 kASTha pASANa dhAtu vA citrakarmameM vahI yaha puruSa Adi hai aisA jo sthApita kiyA jAtA usako sthApanAnikSepa kahate haiM, jaise pratimA vA citra ghaTa Adi sthApanAjIva vA sthApanAghaTa. 5 vastuke guNoMse jo yukta hai vA guNoMke pariNAmako prApta hai vA hogA. 6 jaise rAjAke putrameM rAjA vyavahAra vA piNDadazAmeM ghaTa. 7 kathana karaneko iSTa. 8asatva. 9sAce. For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir athavA-ghaTatvAvacchinneSu madhye yAdRzaghaTaH parigRhyate, tanniSThasthaulyAdidharmaH svarUpaM, itaraghaTAdivyaktivRttidharma eva pararUpam / tatra tAdRzasvarUpeNAsti, pararUpeNa nAsti / svarUpeNApyastitvAnaGgIkAre'sattvaprasaGgaH pUrvavat / evamagre'pi / tAdRzo ghaTo yadi niruktapararUpeNApyasti, tadA sarvaghaTAnAmaikyaprasaGgAtsAmAnyAzrayavyavahAravilopApattiH / / __ athavA ghaTatvase avacchinna, arthAt ghaTatvadharmase anya padArthoMse pRthak kiye saba ghaToMmeMse vivakSita prasaGgameM gRhIta jisa prakArakA ghaTa anubhUta hotA hai usa ghaTameM rahanevAle jo sthUlatA Adi dharma haiM vahI usa ghaTakA svakIyarUpa hai aura usa ghaTase anya jo ghaTa Adi padArthameM rahanevAlA dharma hai vaha usakA pararUpa hai vahAMkA bhI apane svarUpaniSTha jo sthUlatAdi dharmarUpa hai usa svarUpase astitva aura anya ghaTa Adike rUpase nAstitvakA Azraya ghaTa hai, kyoMki apane rUpase bhI yadi astitvakA Azraya nahIM aGgIkAra karoge to pUrvake sadRza ghaTake asatvakA prasaGga ho jAyagA / isI prakAra Age bhI samajhalenA arthAt jo ghaTa anubhUta hotA hai usa ghaTakA anya ghaTake rUpase bhI yadi astitva hi mAno to saba ghaToMkI ekatA ho jAyagI, kyoMki sabake svarUpase sabameM astitA hai to koI bheda na rahA, aura isa rItise sAmAnyake Azraya jo vyavahAra hai usakA lopa hI ho jAyagA, jaba saba eka hI hai to anekameM anugata dharma bhI na rahA / athavA-tasminneva ghaTavizeSe kAlAntarAvasthAyini pUrvottarakusUlAntakapAlAdyavasthAkalApaH pararUpaM, tadantarAlavRttighaTaparyAyassvarUpaM, tena rUpeNAsti / itararUpeNa nAsti / yadi kusUlAntakapAlAdyAtmanApi ghaTo'sti, tadA ghaTAvasthAyAM ghaTaparyAyasyeva kusUlAdiparyAyasyApyupalabdhiprasaGgaH / kusUlAdyavasthAyAmapi ghaTasattve ghaTaparyAyotpattivinAzArtha guruprayatnavaiphalyaM ca / evaM-antarAlavRttighaTaparyAyAtmanApi yadi ghaTo nAsti, tadA tatkAle jalAharaNAdirUpaM tatkArya nopalabhyate / ___ athavA kAlAntarameM bhI rahanevAle usI ghaMTameM pUrva tathA uttara kAlameM jo piNDa kuzUla tathA kapAla Adi avasthA samudAya hai vaha saba ghaTakA pararUpa hai, aura pUrva tathA uttara kAlameM rahanevAlA jo piNDa kapAla Adi samudAya hai usa samudAyameM rahanevAlA jo kevala ghaTa paryAya hai vaha ghaTakA svarUpa hai / usa apane rUpase asti tathA anya pUrvottara kAlavartI piNDAdi paryAyoMse nAsti ghaTakA svarUpa hai / aura yadi kapAlase Adi leke kuzUlAntasamudAyarUpase bhI asti hI ghaTakI mAnoge to jaise ghaTa dazAmeM ghaTakI prApti hai aise hI piNDa kapAla Adi paryAoMkI prAptikA prasaGga hogA arthAt jaise ghaTa dazAmeM ghaTa 1 bhAsatA hai. 2 jo ghaTa jAnaneko iSTa hai vahI ghaTa, hara eka vastumeM vijAtIya sajAtIya tathA khagata bheda rahatA hai, unameMse prathama vijAtIya paTa Adiko pararUpa mAnake bheda siddha kiyA, anantara samAna jAtivAle anya ghaToMse, aba apane hI meM jo anya paryAya haiM unako pararUpake bheda siddha karate haiM. 3 ghaTadazA prathama gIlI mRttikAmeM piNDa paryAya punaH lambAsA kuzUla paryAya punaH ghaTa paryAya. 4 ghaTake do bhAga jo ghaTameM jur3e rahate haiM. For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 41 paryAyakA bhAna hotA hai aise hI ghaTake pUrva tathA uttarameM jo paryAya haiM unakA bhI bhAna hogA, aura una paryAoMkA bhAna to ghaTa dazAmeM lokameM prasiddha nahIM hai / aura isI prakAra piNDa Adi dazAmeM ghaTakI sattA bhI bhAsegI to jaba piNDa kapAla Adi saba paryAyoMmeM ghaTakA sattva hai taba piNDa paryAyakI utpatti tathA anya paryAyoMke nAzArtha jo mahA prayatna kiyA jAtA hai vaha saba vyartha hogaa| aura isI prakAra yadi piNDa Adise leke kapAlAnta samudAyake madhyameM jo ghaTa paryAya hai usa paryAyarUpase bhI yadi ghaTakA nAstitvarUpa mAnoge arthAt nijarUpase nAstitvarUpa mAno to ghaTaparyAyarUpase bhI ghaTa nahIM hai yaha siddha huA, to usa kAlameM ghaTase jalakA Anayana tathA dhAraNa kArya hote haiM ve na hone cAhiye aura jala Anayana Adi kArya hote to haiM, isase yaha nizcaya hotA hai ki ghaTaparyAya apane rUpase astitvakA Azraya hai aura anya pUrvottara paryAyoMke rUpase nAstitvakA Azraya hai| __ athavA-ghaTAdau pratikSaNaM sajAtIyapariNAmo jAyata iti tAvatsiddhAntasiddham / tatra RjusUtranayApekSayA vartamAnakSaNavRttighaTaparyAyaH svarUpam , atItAnAgataghaTaparyAya eva pararUpam / tatkSaNavRttisvabhAvena satA ghaTosti, kSaNAntaravRttisvabhAvena nAsti, tathA pratIteH / tatkSaNavRttisvabhAveneva kSaNAntaravRttisvabhAvenApyastitve ekakSaNavRttyeva sarva syAt / kSaNAntaravRttisvabhAvena tatkSaNavRttisvabhAvenApyastitvAbhAve ghaTAzrayavyavahArasyaiva vilopApattiH / vinaSTAnutpannaghaTavyavahArAbhAvAt / / ___ athavA ghaTa Adi saba padArthoM meM pratyeka kSaNameM sajAtIya pariNAma hotA rahatA hai, yaha viSaya siddhAntase siddha hai usameM RjusUtranayakI apekSAse vartamAna kSaNameM rahanevAlA jo ghaTakA paryAya hai vaha ghaTakA nijarUpa hai tathA bhUta aura bhaviSya arthAt jo hogaye aura hoMge ve saba paryAya ghaTake pararUpa haiM / isaliye usI ghaTaparyAyadazAke vartamAna kSaNameM rahanevAlA jo ghaTakA svabhAva hai usa svabhAvase ghaTa hai // aura vartamAna kSaNase bhinna bhUta vA bhaviSya kSaNavRtti jo svabhAva hai usa rUpase ghaTa nahIM hai kyoMki apane svabhAvase sattva aura anyake svabhAvase asattva hI vastukA svarUpa anubhavameM AtA hai| aura vartamAna kSaNameM rahanevAle svabhAvase jaise ghaTakA astitva mAnA jAtA hai aise hI yadi anya kSaNameM rahanevAle svabhAvase bhI astitva mAno to saba svabhAva eka kSaNavRtti ho jaaygaa| kyoMki saba kSaNameM rahanevAle svabhAvase jo astitva hai vahI astitva eka kSaNameM hai to kucha bheda nahIM hai, isaliye saba svabhAva eka kSaNameM rahanevAle ho jAeMge / tathA vartamAna kSaNase bhinna anya kSaNameM rahanevAle svabhAvarUpase jaise vartamAna astitvakA abhAva mAnA jAtA hai aise hI 1 padArthake svarUpakA badalanA pratyeka padArthakA nijasvarUpa pratikSaNa kucha na kucha rUpAntara hotA rahatA hai vahI dUsare rUpakI prAptikA pariNAma hai. 2 kevala vartamAna kSaNameM rahanevAle paryAyakA grAhI naya. 3 ghaTakI AgAmI dazAmeM rahanevAle. For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yadi ghaTarUpa paryAyake vartamAna kSaNameM rahanevAle svabhAvase bhI astitvakA abhAva mAno to ghaTake Azrayase jo jalAnayana tathA jaladhAraNa Adi vyavahAra hai usakA sarvathA lopa ho jAyagA, kyoMki jo ghaTa utpanna hoke naSTa ho gaye athavA abhI jo utpanna hI nahIM huye unake sAtha ghaTakA jalAnayana tathA dhAraNa Adi vyavahArakA abhAva hai| __ athavA-tasminneva tatkSaNavartini rUpAdisamudAyAtmake ghaTe pRthubunodarAdyAkAraH svarUpam, itarAkAraH pararUpam / tena pRthubudhnodarAdyAkAreNa ghaTosti, itarAkAreNa nAsti; pRthubunodarAdyAkArasattve ghaTavyavahArasattvaM tadabhAve tadabhAva iti tAdRzAkAraniyatatvAttadvayavahArasya pRthubunodarAkAreNApyastitvAbhAve ghaTasyAsattvApattiH, itarAkAreNApyastitve tAdRzAkArazUnye paTAdAvapi ghaTavyavahAraprasaMgaH // . __ athavA usI ghaTaparyAyameM usI kSaNameM rahanevAle rUpa Adike samUha svarUpa ghaTameM jo vizAlavRkSake mUlake samAna udara Adi AkAra hai vaha ghaTakA svarUpa hai, aura usa vizAla gola udarAkArase bhinna parakA rUpa hai / isaliye usa vizAla tathA gola udara Adi apane AkArase ghaTa hai, aura anya AkArase nahIM hai vizAla tathA gola udara AkArakI sattAhImeM ghaTake vyavahArakI bhI sattA hai, aura usa AkArake na honemeM ghaTakA vyavahAra bhI nahIM hotA, kyoMki usI prakArake vizAla gola AkArake sAtha hI ghaTakA vyavahAra niyata hai, na ki usake abhAvameM / aura usa pRthubuna udara AkArase bhI yadi astitvakA abhAva mAno to ghaTakA hI asattva ho jAyagA, aura usa ghaTake vizAla gola udara Adi AkArase bhinna AkArase bhI yadi ghaTakA sattva mAnoge to ghaTake pUrvokta AkArase zUnya paTa AdimeM bhI ghaTake vyavahArakA prasaGga hogA, kyoMki ghaTake vAstavika AkAra na honepara bhI jaba ghaTakI sattA mAnI gaI taba ghaTakA vyavahAra bhI honA ucita hI hai| ___ athavA-rUpAdiviziSTo ghaTazcakSuSA gRhyate ityasminvyavahAre rUpamukhena ghaTo gRhyata iti rUpaM svarUpaM rasAdipararUpam / tatra rUpAtmanAsti, cakSurindriyamAtragrAhyatvAt / yadi cakSurjanyajJAnaviSayatvaM rasasyApyaMgIkriyate, tadA rasanAdIndriyakalpanA vyrthaa| yadi ca rasAderiva rUpasyApi cakSurindriyajanyajJAnaviSayatA na syAttadA ghaTasyaivAgrahaNaprasaMgaH, rUpAdijJAnaniyatatvAt ghaTAdijJAnasya / __ athavA rUpa Adi guNasahita ghaTa netra indriyase jAnAjAtA hai isa ghaTake grahaNa dekhane vA jAnanerUpa vyavahArameM rUpake dvArA netra indriyase ghaTa dekhA jAtA hai to vaha ghaTakA zyAma athavA rakta jo rUpa hai vahI ghaTakA nijasvarUpa hai aura usa rUpase bhinna jo rasa Adi guNa hai vaha pararUpa hai inameMse apane rUpamaya svarUpase to ghaTa hai, kyoMki rUpasahita ghaTakA grahaNa kevala netra indriyase hotA hai / aura netra indriyase utpanna jJAnakA 1 nAzako prApta jaise naSTa ghaTameM astitAkA abhAva hai aise hI ghaTake vartamAna khabhAvase bhI mAnanemeM doSa AvegA. 2 ghaTakA tathA golAI liye udararUpa AkAra, yahI yathArtha ghaTakA kharUpa hai. 3 vizAla tathA vRkSake mUlake tulya AkAra. For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya resako bhI svIkAra karo, arthAt netra indriyake jJAnase rasakA bhI jJAna ho jAya to rasainA indriyakI kalpanA hI niSphala hogI / aura jaise netra indriyake jJAnase rasakA jJAna nahIM hotA aise hI netra indriyake jJAnase rUpa bhI na jAnA jAya to rUpasahita ghaTakA jJAnahI na hogA, kyoMki ghaTa Adi padArthakA netra indriyase jo jJAna hotA hai vaha rUpa Adi jJAnake sAtha niyata hai, arthAt netra indriyadvArA ghaTakA jJAna usake rUpake jJAnake sAtha hI hotA hai na ki rUpake vinA / __ athavA-zabdabhede dhruvo'rthabheda iti ghaTakuTAdizabdAnAmapyarthabhedassamabhirUDhanayArpaNAt / ghaTanAt ghaTa:-kauTilyAtkuTa iti takriyApariNatikSaNa evazabdasya vRttiyuktA / tatra ghaTanakriyAviSayakartRtvaM svarUpam , itaratpararUpam / tatrAdyenAsti, itareNa nAsti / ityAdirItyA svarUpapararUpabhedA UhyAH // athavA zabdake bheda honepara avazya hI arthakA bheda hotA hai, nAnA arthagrAhI samarUDhanayakI apekSAse ghaTa kuTa Adi paryAyavAcaka zabdoMkA bhI artha bheda mAnA gayA hai, jaise indra, zakra Adi zabda eka vyaktike vAcaka honepara bhI "indanAt indraH zakanAt zakraH" aizvaryasahita honese indra aura zatruoMke parAjaya AdimeM samartha honese zakra kahe jAte haiM aise hI yahAMpara bhI "ghaTanAt ghaTaH" aura "kauTilyAt kuTaH" jaladhAraNa Adi kriyAmeM samartha honese ghaTa tathA kauTilya vakratA Adi guNake sambandhase kuTa kahA jAtA hai, isa prakAra jisa kriyAkA pariNAma jisa kSaNameM horahA hai usI kSaNameM usa kriyAke anukUla arthavAcaka hI zabdakI pravRtti bhI yogya hai na ki anya zabdakI / isameM ghaTatva arthAt jalAdi dhAraNarUpa jo kriyA hai usa kriyAke viSayameM jo karttApana "kartRtA" hai vaha ghaTakA nijasvarUpa hai / aura usase bhinna parakA rUpa hai / inameMse prathama arthAt ghaTana kriyAke karttatArUpase ghaTa hai / aura anyarUpase nahIM / isa prakAra pUrvakathita rItike anusAra aura bhI svarUpa tathA pararUpake bhedoMkI kalpanA svayaM krlenaa| evaM ghaTasya svadravyaM mRdravyaM, paradravyaM suvarNAdi / ghaTo mRdAtmanAsti, suvarNAdyAtmanA nAsti / ghaTasya svadravyAtmaneva paradravyAtmanApi sattve ghaTo mRdAtmako na suvarNAtmaka iti niyamo na syAt / tathA ca dravyapratiniyamavirodhaH / isI prakAra mRttikArUpa dravya ghaTakA svadravya arthAt nija apanA dravya hai, aura suvarNa 1 jo rasanA (jihvA) indriyase jAnAjAya jaise mIThA tIkhA kaTu Adi. 2 jisase miSTa tikka Amla tathA kaTu Adi rasakA khAda jAnAjAtA hai. 3 nAnA arthoMko kahake kisI vizeSa arthakA rUDhise grahaNa karAnevAlA naya jaise go zabda indriya pRthivI kiraNa Adi aneka arthoMke kahanepara bhI pazumeM rUDha hai, athavA, zabdake bhedameM avazya arthabheda grAhaka. jaise aizvaryase indra zakanase zaka purake vidAraNase purandara aise hI yahAM bhI ghaTana kriyAse ghaTa, kuTana (kauTilya)se kuTa. 4 jo kriyA jisa samayameM horahI vahI usakA pariNAma hai. 5 jo padArtha jisa dravyase banA hai vaha usakA svarUpavanta dravya hai, jaba mIkA ghaTa hai taba usakA dravya maTTI hai aura suvarNa Adi paradravya haiM, aura jaba vaha suvarNa vA pittala Adise banA hai taba suvarNa hI vA pittala Adi hI usake khadravya haiM. For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Adi para dravya haiM, unameM mRttikArUpa dravyasvarUpase to ghaTa hai, aura suvarNarUpa dravyase nahIM hai / aura apane mRttikArUpa dravyase jaise ghaTakA sattva hai aise hI para suvarNa Adi dravyarUpase bhI yadi usakA sattva hI mAno to ghaTa mRttikomaya hai, suvarNamaya nahIM hai, aise jo niyama hotA hai vaha nahIM hogA / aura aise nahIM mAnanese, arthAt para dravyase usase bhinna dravyakA sattva mAnanese pratyeka dravyakA jo niyama lokameM hai ki yaha amuka dravya hai, yaha amuka hai isakA virodha hogA kyoMki jaba sabhI dravya svadravyase tathA paradravyase bhI haiM tava bheda kyA hai aura bheda abhAvase pratyeka dravyakA niyama nahIM ho sktaa| ___ nanu saMyogavibhAgAderanekadravyAzrayatvepi na dravyapratiniyamo viruddhayata iti cenna / tasyAnekadravyaguNatvenAnekadravyasyaiva svadravyatvAt, svAnAzrayadravyAntarasyaiva paradravyatvAt / svAnAzrayadravyAtmanApi saMyogAdessattve svAzrayadravyapratiniyamavyAghAtasya tadavasthatvAt / tathA paradravyAtmaneva svadravyAtmanApi ghaTasyAsattve sakaladravyAnAzrayatvaprasaMgena nirAzrayatvApattiH / kadAcit yaha kaho ki saMyoga vibhAga Adi aneka dravyake Azraya rahanepara bhI dravyoMke niyamakA virodha nahIM hai. yaha zaMkA ayukta hai| kyoMki saMyoga vibhAga Adi aneka dravyake guNa haiM isaliye aneka dravya hI unakA khadravya hai, isaliye aneka dravya unakA AdhAra honese aneka khadravyarUpase unakI sattA yukta hai. aura AdhAra vA Azraya jo anya dravya nahIM hai vahI para dravya hai, yadi jo dravya saMyoga AdikA Azraya nahIM hai usa apane anAzraya vA anAdhAra dravyarUpase saMyoga AdikI sattA mAno to amuka dravya saMyoga AdikA Azraya hai amuka dravya nahIM hai isa niyamakA bhaGga avazya hogA, kyoMki jaba apane Azraya dravya kharUpase tathA anAzraya dravya svarUpase bhI saMyoga AdikA astitva hai taba ghaTa saMyukta hai paTa saMyukta nahIM hai, yaha niyama kaise ho sakatA hai / aura jaise para dravya rUpase ghaTakI asattA mAnI jAtI hai aise hI khadravyase asattA hI mAnI jAya to sampUrNa vastu khadravya aura paradravyake Azraya na honese ghaTa nirAdhAra ho jAyagA, kyoMki jaba koI usakA AdhAra na rahA taba vaha kahAM rhegaa| -- evaM ghaTasya svakSetraM bhUtalAdi, parakSetraM kuDyAdi / ghaTaH svakSetresti, parakSetre nAsti / ghaTasya svakSetra iva parakSetrepi sattve pratiniyatakSetratvAnupapattiH / parakSetra iva svakSetrepyasattve ca nirAdhAratvApattiH / - isI prakAra jisa sthAnameM ghaTa ho vaha bhUtala vA kASTha Adi ghaTakA svakSetra hai, aura anya bhitti Adi jahAM ghaTa nahIM hai vaha usakA parakSetra hai| unameMse apane kSetrameM ghaTa hai aura parakSetrameM nahIM hai ghaTakI jaise svakSetrameM sattA hai aise hI yadi parakSetrameM bhI mAnIjAya .. 1 mRttikAse banA huA. 2 sonese banA huA. 3 apane rahanekA niyata sthAna saba padArthakI sattA apane dravya kSetra kAla tathA bhAvajhe mAnI gaI hai aura anya dravya kSetrAdise asattA. 4 apane rahaneke sthAnase bhinna sthAna. For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir to ghaTa amuka sthAnameM hai amuka sthAnameM nahIM hai yaha vibhAga nahIM banegA, kyoMki apane tathA anyake kSetrameM bhI ghaTakA sattva hai taba ghaTAdi padArtha kahAM haiM aura kahAM nahIM haiM yaha vibhAga kaise ho sakatA hai aura parakSetrameM jaise ghaTAdikA asattva mAnA hai aise hI apane kSetrameM bhI asattva mAno to ghaTa Adi nirAdhAra hI ho jAeMge, kyoMki apane tathA anyake kSetrameM jaba asattA hI hai taba unakI sattAkA AdhAra kauna ho sakatA hai| __ tathA ghaTasya svakAlo vartamAnakAlaH, parakAlo'tItAdiH / tatra svakAlesti, parakAle naasti| ghaTasya svakAla iva parakAlepi sattve pratiniyatakAlatvAbhAvena nityatvameva syAt / parakAla iva svakAlepyasattve sakalakAlAsambandhitvaprasaMgenAvastutvApattiH / kAlasambandhitvameva hi vastutvam / evaJca ghaTo ghaTatvenAsti, paTatvena nAsti, mRdravyeNAsti, suvarNadravyeNa nAsti, svakSetrAdasti, parakSetrAnnAsti, svakAlAdasti, parakAlAnnAstIti paryavasannam / tathA ghaTakA svakAla kyA hai ? ki vartamAna kAla, arthAt jisa kAlameM ghaTaparyAya varttatA hai vahI usakA nija kAla hai, aura bhUta bhaviSyat usake para kAla haiM. kyoMki vartamAna kAlasahita bhUta bhaviSya kAlameM yaha ghaTa nahIM hai / inameMse apane kAlameM to ghaTa hai aura para kAlameM nahIM hai / aura jaise nija kAlameM ghaTakI sattA hai aise hI yadi para kAlameM bhI mAnI jAya to amuka kAlameM ghaTa hai aura amuka kAlameM nahIM hai isa prakAra niyata kAlake abhAvase ghaTa nitya ho jAyagA, kyoMki nija tathA para kAlameM bhI jaba usakI sattA mAnI gaI to kahAM nahIM hai ? / aura para kAlameM jaise asattA hai aise hI svakAlameM bhI yadi asattA hI mAno to kisI kAlameM ghaTakI sattAkA sambandha na honese zazazRGgavat ghaTa avastu ho jAyagA / kyoMki kisI na kisI kAlake sAtha vastukI sattAkA saMbandha hone hI se usakA vastutva siddha hotA hai / aba isa prakAra pUrva kathita rItise ghaTatva dharmase ghaTa hai paTatva dharmase nahIM hai, ghaTa mRttikA rUpa svadravya svarUpase hai, para suvarNa dravyase nahIM hai, ghaTa apane kSetrase hai para kSetrase nahIM hai, aura ghaTa apane kAlase hai, para kAlase nahIM hai, yaha tAtparya siddha huA / __ atrAyaM bodhaprakAraH-ghaTatveneti tRtIyArtho'vacchinnatvaM, dhAtvarthenveti / asadhAtvartho'stitvaM sattvaparyavasannam / AkhyAtArtha Azrayatvam / tathA ca ghaTatvAvacchinnAstitvAzrayo ghaTa iti prathamavAkyAbodhaH / abhAvAnAmadhikaraNAtmakatayA paTatvAvacchinnAbhAvasya ghaTasvarUpatvAt , tatra naJsamabhivyAhRtAsadhAtorabhAvorthaH, AzrayatvamAkhyAtArthaH, iti rItyA tAdRzAbhAvAzrayo ghaTa iti bodhepi tAdRzAbhAvAtmakatvameva ghaTasya siddhayati, abhAvAnAmadhikaraNAtmakatvAt / tRtIyavAkye mRdravyapadottaratRtIyAyA avacchinnatvamarthaH / evamapi bodhA UhyAH // aba yahAM vAkyArthake bodhakI rIti yaha hai. "ghaTaH ghaTatvena asti" ghaTa ghaTatva svarUpase hai isa vAkyameM jo 'ghaTatvena' yahAM tRtIyA vibhaktikA artha avacchinnatva arthAt ghaTatva 1 kisa kAlameM vakIya tathA parakIya kAlameM bhI ghaTakI sattA mAnanese sarva kAlameM ghaTa siddha hogayA. 2 anya padArtha se pRthak karanevAle avacchedakarUpa ghaTatva dharmase sahitatva. For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa avacchedaka dharmakA vaiziSTaya hai aura usa avacchinnatvakA anvaya dhAtuke artha sattAmeM hotA hai, asa, dhAtukA artha jo astitva hai usakA bhI sattA rUpa arthase tAtparya hai, 'asti' meM jo Akhyota 'ti' hai usakA Azraya artha hai / to aba isa prakArase-ghaTatva dharmase avacchinna jo astitva arthAt sattA usa sattAkA Azraya ghaTa, yaha prathama vAkyakA vAkyAthe "ghaTaH ghaTatvena asti" ina tInoM padoMko milAke huA aura saba abhAva jaina matameM adhikaraNarUpa mAnegaye haiM isa prakArase ghaTa abhAvakA adhikaraNa honese paTatva dharmase avacchinna jo abhAva arthAt paTakA abhAva ghaTarUpa hai, kyoMki yahAM paTA'bhAvakA AdhAra ghaTa mAnA hai / usI apane adhikaraNa bhUta ghaTarUpa vaha hogA, aura 'na asti' yahAMpara naJ arthAt niSedharUpa arthavAcaka 'na' isa avyaya padakI samIpatAse as dhAtukA abhAva artha hai, arthAt 'na as' ina donoMko milAke abhAvarUpa artha huA, aura AkhyAta 'ti' vibhaktikA Azraya artha hai yaha pUrvameM kaha Aye haiM, to isI rItise paTatva dharmase avacchinna jo paTa usa paTatvAvacchinna abhAvakA Azraya ghaTa isa prakArakA, "ghaTaH paTatvena nAsti' isa dvitIya vAkyakA artha karanepara paTatvAvacchinna abhAvarUpatA hI ghaTakI siddha hotI hai kyoMki abhAva jaba apane AdhAra svarUpa hai / taba paTatvarUpa dharmase avacchinna paTake abhAvakA AdhAra ghaTa hai 'isaliye paTatva dharmase avacchinna abhAva svarUpa ghaTa hai yaha spaSTa rItise artha hogayA aura' "ghaTaH mRdravyeNa asti" (ghaTa apane mRttikArUpa dravyase hai ) isa tRtIya vAkyameM bhI mRdravya isa padake Age jo tRtIyA vibhakti hai usakA bhI avacchinnatva artha hai aura as tathA tikA artha pUrvavat sattA tathA Azraya hai avacchinnatvakA anvaya AzrayarUpa tike arthameM pUrvavat hai milAke mRdravyatvase avacchinna jo astitA usakA Azraya ghaTa yaha vAkyArtha huA isI prakArase Ageke caturtha Adi vAkyoMkA artha bhI samajhalenA / / nanu-sarvapadArthAnAmapi svarUpAdicatuSTayapararUpAdicatuSTayAbhyAM vyavasthAyAmaMgIkriyamANAyAM svarUpAdInAM svarUpAdyantarasyAbhAvAtkathaM vyavasthA syAt ? teSAmapi svarUpAdyantarasadbhAve'navasthA prasaMgAt, sudUramapi gatvA svarUpAdyantarAbhAvepi kasyacidvyavasthAyAM kiM svararUpAdyapekSayA sattvAsattvasamarthanarUpayA svagRhamAnyayA prakriyayA ? yathApratIti vstuvyvsthopptteH||iticet-anbhijnyo bhavAn vastusvarUpaparIkSAyAH / vastusvarUpa pratItireva svapararU 1 sambandha. 2 dhAtuoMke Age laganevAlI vibhakti ti tas anti Adi bhI vibhakti dhAtuoMke Age jor3I jAtI haiM unako AkhyAta kahate haiM. 3 apane AdhArarUpatA, abhAvako AdhArarUpatA jaina mata tathA anya kaI matameM bhI mAnA hai usakI upapatti isa prakAra hai jaise 'bhUtale ghaTAbhAvaH' bhUtalameM ghaTakA abhAva hai yahAMpara ghaTake abhAvakA adhikaraNa bhUtala hai to usa abhAvakA svarUpa bhUtala hI hai kyoMki bhUtalake svarUpake sivAya aura kucha vastu upalabdha nahIM hotI, jisa vastumeM jisakA abhAva kahoge vahI vastu usa abhAvakA adhikaraNa hogI, aura usa abhAvakA svarUpa vahI adhikaraNa hogA jaise ghaTake svarUpake pradarzanameM paTa AdikA abhAva kahA jAtA hai to adhikaraNa honese ghaTa hI paTa Adike abha 4 nakA artha nahIM asakA artha honA do milakara nahIM honA / aura nahIM honA abhAvarUpa hI hai. For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAdyavacchinnasattvAsattvAdikaM viSayIkarotIti niruupyitumupkraanttvaat| anyathA nAnAniraMkuzavipratipattInAM nivArayitumazakteH / vastuno hi yathaivAbAdhitapratItistathaiva svarUpavyavasthA, 'mAnAdhInA meyasiddhiH' iti vacanAt / evaJca-svarUpAdInAM svarUpAdyantaraM pratIyate vA navA ? antyesvarUpAdyantaraM nAMgIkriyata eva / evamapi teSAmastitvanAstitvavyavasthA'gre prapaJcayipyate / Adya svarUpAdInAmapi svarUpAdyantaramaMgIkriyate, pratItyanurodhAt / na caivamanavasthA, yatra svarUpAdyantarasya pratItistatra vyavasthopapatteH / tatra jIvasya tAvadupayogasAmAnyaM svarUpaM, tasya tallakSaNatvAt / upayogo lakSaNamiti vacanAt / tato'nyo'nupayogaH pararUpam / tAbhyAM sadasattve pratIyete / upayogasAmAnyasya ca jJAnadarzanAnyataratvaM svarUpam , itaratpararUpam / upayogavizeSasya jJAnasya svArthAkAranizcayAtmakatvaM svarUpam , darzanasya kiMsvidityAdirUpe NAkAragrahaNam svarUpam / jJAnasyApi parokSasyAvaizA svarUpam / pratyakSasya vaizA svarUpam / darzanasyApi cakSuracakSunimittasya cakSurAdijanyArthagrahaNaM svarUpam / avadhidarzanasyAvadhiviSayIbhUtArthagrahaNaM svarUpam / parokSasyApi matijJAnasyendriyAnindriyajanyatve sati svArthAkAravyavasAyAtmakatvaM svarUpam / anindriyamAtrajanyatvaM zrutasya svarUpam / pratyakSasyApi vikalasyAvadhimanaHparyAyalakSaNasyendriyAnindriyAnapekSatve sati spaSTatayA svArthavyavasAyAtmakatvaM svarUpam / sakalapratyakSasya kevalajJAnalakSaNasya sakaladravyaparyAyasAkSAtkaraNaM svarUpam / tatonyatsattvaM tu pararUpam / tAbhyAM sadasattve pratipattavye / evamuttarottaravizeSANAmapi svarUpapararUpe buddhimadbhi rUTe / tadvizeSaprativizeSANAmanantatvAt / zaGkA sampUrNa padArthoMkI vyavasthA svarUpa arthAt nijarUpa dravya kSetra kAla, tathA parake rUpa, dravya, kSetra tathA kAla ina cAroMke samudAyase svIkAra karanepara rUpa dravya kSetra tathA kAla ye bhI padArtha haiM inakA bhI svarUpa dravyAdi honA cAhiye, so to mAnanA nahIM, taba svarUpa catuSTayake anya svarUpa Adi catuSTayake abhAvase kaise inakI vyavasthA hosakatI hai aura yadi svarUpa, dravya kSetra tathA kAla ina cAroMke bhI anya svarUpa dravya kSetra kAlakI sattA mAnoge to unake bhI anya svarUpa dravya Adi tathA pararUpa dravyAdi cAroM mAnane par3eMge, tathA unake bhI anya svarUpa dravya Adi cAroM hoMge, isa prakAra anavasthA doSa hogA, kahIM vizrAma na milegA kyoMki jo 2 svarUpa dravya Adi mAnoMge una sabhoMko apane svarUpakA bodha karAneke liye dUsare svarUpa pararUpa dravya AdikI AvazyakatA paDatI barAbara lagAtAra calI jAyagI kahIM bhI vyavasthA nahIM ho sakatI, isaliye atidUrajAke bhI kisI padArthakI vyavasthA karanemeM usake jaba svarUpa dravya Adi catuSTayake dUsare svarUpa Adi catuSTayake na honepara bhI vastukI vyavasthA to avazya karanI hai, to padArthoMke satva asatvako pramANita karanevAlI tathA apane hI ghara arthAt jaina matameM mAnanIya, isa svarUpa tathA pararUpa Adi catuSTayakI apekSA rakhanevAlI prakriyAse kyA prayojana hai 1 kyoMki vastukA svarUpa jaise bhAsatA hai vaisI hI vyavasthA karanI yogya hai / yadi aisA kaho to-Apa vastuke svarUpakI parIkSAse ajJAta ho / kyoMki vastuke For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svarUpakA bhAna honA hI svakIya rUpa dravya Adi catuSTaya, tathA parakIya rUpa dravya Adi catuSTaya sahita satva tathA asatva Adiko viSaya karatA hai / isa bAtake hI nirUpaNa karaneko hamAre prayatnakA Arambha hai / aura yadi pramANoMse vastuke svarUpakA bhAsanA siddha na kiyAjAya to pramANarUpa aMkuzake binA vAdiyoMkI aneka prakArakI jo vipratipatti arthAt viruddha yukti haiM unakA nivAraNa karanemeM sarvathA asamartha haiM kyoMkI vastuke svarUpakI vyavasthA usI prakArase karanI cAhiye ki jisameM usakA bhAna binA kisI pramANake bAdhase nirvivAda ho pramANake AdhIna prameya padArthoMkI siddhi hotI hai aisA anya granthameM AcAryakA vacana hai / so isa rItise aba vicAranA hai ki sva tathA pararUpa dravya Adi catuSTayake anya svarUpa dravyAdi catuSTayakI pratIti hotI hai vA nahIM 1 yadi antyapakSa hai arthAt nahIM ho, to svarUpa Adike anya svarUpa AdikA to svIkAra hI nahIM hai pratIti kaise hotI hai| aisA mAnanepara bhI unake astitva tathA nAstitva AdikI vyavasthAkA varNana Age calake kareMge / aura yadi prathama pakSa hai| arthAt svarUpa Adi catuSTayake bhI anya svarUpa AdikA bhAna hotA hai to bodhake anusAra svarUpa Adi catuSTayake bhI anya svarUpa Adi catuSTayakA aGgIkAra karate haiM / aba kadAcit kaho ki svarUpa Adi catuSTayake anya svarUpa Adi catuSTaya jaise svIkAra kiyA hai aise hI isa anya svarUpa Adike bhI aura anya svarUpa Adi catuSTaya hoNge| tathA unake bhI anya svarUpa Adi catuSTaya hoMge, to isa prakAra anavasthA doSa AvegA 1 jahAMpara anya svarUpa Adi catuSTayakA bhAna hotA hai vahAM hI para vyavasthAkI upapatti bhI ho jaaygii| aba jIvake svarUpake viSayameM svarUpa dravyAdikA vicAra karate haiM-usameM prathama "upayogasAmAnya" yaha jIvakA svarUpa hai, kyoMki upayogasAmAnyarUpa hI jIvakA lakSaNa hai "upayogo lakSaNam" upayoga hI jIvakA lakSaNa hai| aisA mahAzAstrakA vacana hai / aura usa upayogase anya jo anupayoga hai vahI jIvakA pararUpa hai / ina donoMmese upayogase to jIvakA satva, aura anupayogase asatvakA bhAna hotA hai, aura upayoga sAmAnyakA svarUpa, jJAna darzana ina donomeMse anyatara arthAt jJAna darzanameMse koI bhI eka hai, aura jJAna darzanase bhinna upayogakA pararUpa hai| aura inameMse bhI upayoga vizeSa jo jJAna hai usa jJAnakA svarUpa apanese prakAzanIya jo padArtha, usa padArthakA nizcaya hai / aura indriya tathA 1 apanA rUpa, dravya, kSetra, kAla. 2 anyake rUpa dravya kSetra kAla. 3 jJAnameM prakaTa karanA, vastuke kharUpakA bhAsa nahIM hamako yaha bodha karAtA hai ki vastu apane rUpa dravyAdi cAroMkI apekSAse hai, anyake rUpa dravyAdi cAroMkI apekSAse nahIM hai. 4 satva vA asala Adi ekAntarUpase vAdiyoMke aneka prakArake viruddha kathana. 5vastuke svarUpakA.6 pramANakA virodha vastuke kharUpakA nirNaya aise karanA cAhiye jo kisI pramANase kaTa na sake, jaise kisIne kahA ki padArtha honese agni zItala hai, parantu jaba hAtha rakhake dekhoge to vaha uSNa bhAsegA isaliye pratyakSa pramANake honese yaha nirNaya ThIka nahIM hai. 7 vastuke svarUpakA jJAna arthAt jahAMpara vastuke svarUpa Adike anya kharUpa Adi catuSTayakA jJAna hotA hai vahAMpara vaha mAnA gayA hai. 8 svarUpa Adi catuSTayake jJAnakI taraha. 9 jo vastu jJAnake dvArA prakAza hotI hai. For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir padArthake sannidhAna hote hI vizeSyavizeSaNabhAvase zUnya kucha hai ityAdirUpase AkArakA ahaNa karanA darzanakA svarUpa hai, tathA padArthoMkA avaizaMdya rUpase, arthAt svacchatA tathA nirmalatApUrvaka spaSTarIti na bhAsanA parokSajJAnakA svarUpa hai, tathA vaizadya arthAt nirmalatA vA svacchatA pUrvaka spaSTarItise bhAsanA pratyakSa jJAnakA svarUpa hai aura cAra prakArake darzanoMmeMse cakSu tathA acakSuko nimitta mAnake jo darzana hotA hai, usakA netra AdiyoMse utpanna padArthakI sattAmAtrakA grahaNa hI svarUpa hai, isI prakAra avadhidarzanakA avadhidarzanake viSaya bhUta padArthakI sattAkA grahaNa karanA svarUpa hai aura parokSa jJAnameM bhI matijJAnarUpa parokSajJAnakA indriya tathA manase janya, arthAt utpanna hokara apanese prakAzanIya padArthakA nizcaya hojAnA hI svarUpa hai / tathA anindriya jo mana hai, usa manamAtrase utpanna honA parokSa jJAnakA svarUpa hai / aura indriya tathA anindriya manakI kucha bhI apekSA na rakhakara, kevala AtmAmAtrakI apekSAse nirmalatA pUrva spaSTarIti apane viSayabhUta padArthoMkA nizcaya karanA yaha vikalaM pratyakSarUpa avadhi tathA mana paryyayajJAnakA svarUpa hai, aura sampUrNa dravya, tathA sampUrNa paryyAyoMko sAkSAtkAra karanA, yaha sakala pratyakSarUpa kevala jJAnakA svarUpa hai| isa apane 2 svarUpase bhinna 2 sattva sabakA pararUpa hai| inhI apane svarUpa tathA pararUpase sattva tathA asattva jAnejAte haiM / isa prakAra yahAMtaka to svarUpa pararUpa Adike anyasvarUpa pararUpAdi hamane kahe, isa prakAra uttarottara jJAnoMke jo vizeSa haiM unake bhI svarUpa pararUpAdikI kalpanA buddhimAnoMko svayaM karalenI cAhiye / kyoMki jJAnoMke bheda avAntara bheda punaH unake prabheda ananta haiM sabakA nirUpaNa asaMbhava hai. nanu-prameyasya kiM svarUpaM kiMvA pararUpam ? yAbhyAM prameyaM syAdastisyAnAstIti vyapadizyeteti cet ? ucyate / prameyasya prameyatvaM svarUpaM, ghaTatvAdikaM pararUpam / prameyaM prameyatvenAsti, ghaTatvAdinA nAsti // zaGkA-prameyakA kyA to svarUpa hai aura kyA pararUpa hai ? jina svarUpa tathA pararUpase 'prameyaH syAdasti tathA syAnnAsti' kathaMcit prameya hai aura kathaMcit nahIM hai, aisA 1 aspaSTa jo svaccha vA sApha 2 na bhAse avaizadya arthAt sApha na bhAsanA yaha parokSa pramANakA jaina matameM lakSaNa hai. 2 vizada arthAt spaSTa sApha pratibhAsa honA yaha pratyakSakA lakSaNa hai. 3 cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ye cAra prakArake darzana haiM. 4 netrase bhinna karNaAdi indriyoMko mAnakara. 5 mati tathA zruta ina donoM jJAnoMko parokSa pramANa mAnA hai. 6 netra Adi indriya tathA mana jisako jina matameM anindriya bhI kahate haiM ina donoMke nimittase matijJAna hotA hai. 7 avadhijJAna tathA manaHparyajJAnako vikala pratyakSa aura kevalajJAnako sakalapratyakSa kahate haiM kyoMki vaha sampUrNa dravya tathA paryAoMko sAkSAt karatA hai. 8 aneka bheda matizruta avadhi manaH paya'yaH tathA kevala ye pAMca jJAna jo pramANarUpa haiM inameM prathama matijJAnake hI avagraha IhA avAya dhAraNA ye cAra bheda haiM, punaH ina avagrahAdika ekake bahu bahuvidhi alpa ekavidha tathA kSiprAdi vAraha 2 bheda haiM aise hI zrutajJAnake 248 bheda hote haiM inameM bhI uttara puruSAdikI apekSA lIjAya to pAra nahIM milegA isa hetuse ananta vizeSa bheda haiM, For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir usake viSayameM kahA jAya ? isa praznakA uttara kahate haiM.-prameyakA prameyatva jo avacchedaka dharma hai vahI usakA svarUpa hai aura ghaTatva Adi pararUpa haiM / isa hetuse prameya prameyatva svarUpase hai aura ghaTatva rUpase nahIM hai| anye tu-"prameyasya svarUpaM prameyatvam , aprameyatvaM pararUpam / na ca-aprameyatvaM prameyatvAbhAvassa.cAprasiddha iti vAcyam ; prameyatvAbhAvasya zazaviSANAdau prasiddhatvAt / na ca-zazaviSANAdInAM prameyatvAbhAvasya ca vyavahAraviSayatvena prameyatvApattiriti vAcyam ; tatsAdhakapramANAbhAvena prameyatvAsiddheH / prameyatvaM hi pramANajanyapramitiviSayatvam , tacca pramANAbhAve nopapadyate / evaJca niruktasvarUpapararUpAbhyAM prmeysyaastitvnaastitvoppttiH|" ityAhuH // - aura anyavAdI to-prameyatvako prameyakA svarUpa aura aprameyatvako pararUpa kahate haiN| aba kadAcit esI zaGkA karo ki aprameyatva to prameyatvakA abhAva svarUpa hai aura prameyatvakA abhAva to aprasiddha hai, kyoMki prameyakA artha hai ki pratyakSa pramANaAdise jAnA jAya so aisA kauna padArtha hai jo pratyakSAdi pramANoMse nahIM jAnAjAtA / isa kAraNase prameyatvakA abhAva aprasiddha hai, so aisI zaMkA nahIM kara sakate kyoMki prameyatvakA abhAva bhI zaza vA azva bhaMga AdimeM prasiddha hai / kadAcit yaha kaho ki zazabhaMgaAdikameM bhI prameyatvake abhAva rUpase lokameM vyavahAra hai isaliye zazazRMga AdimeM jo prameyatvakA abhAva hai usako bhI prameyatva hojAyagA kyoMki zazazRMga AdimeM prameyatvake abhAvarUpase prameyatvakA abhAva jAnAjAtA hai / yaha kathana nahIM kara sakate kyoMki prameyatvAbhAvake jAnane meM sAdhaka koI pramANa nahIM hai isa kAraNa prameyatvake abhAvameM prameyatvakI siddhi nahIM ho sakatI isakA hetu yaha hai ki pramANase utpanna jo pramitirUpa phala usa pramitikA jo viSaya hai usako prameyatva kahate haiM ataH prameyatvake abhAvako pramANajenya pramitikA viSaya honA binA kisI pramANake yuktise nahIM siddha ho sakatA. isa prakAra pUrvakathita rItise svarUpa prameyatvase aura aprameyatva pararUpase prameyakA astitva tathA nAstitva yuktipUrvaka siddha hai // aisA anyavAdI kahate haiN| nanu-jIvAdidravyANAM SaNNAM kiM vadravyaM kiM vA paradravyam ? yAbhyAmastitvanAstitve vyavatiSThete, dravyAntarasyAsambhavAt , iti ceducyate / teSAmapi zuddhaM sadvyamapekSyAstitvam tatpratipakSaM sadabhAvamazuddhadravyamapekSya nAstitvaJcopapadyate // zaGkA-jIva ajIva paiT dravyoMkA kyA to svadravya hai aura kyA para dravya hai jisase 1 jo pramANase jAnA jAya usakA avacchedaka pRthak karanevAlA prameyatva dharma hI svarUpa hai. 2 pramANa (jJAna)rUpa karaNase utpanna pramitirUpa phalakA viSaya arthAt ghaTa Adike sadRza jo jJAnake phalakA viSaya hai vahI prameya hai. 3. jIva ajIva Avadha vaMdya saMvara tathA nirjarA ye SaT (chaH) hI dravya jina matameM haiM inase bhinna dravya na honese inake khadravya tathA paradravyakI vyavasthA nahIM bana sakatI isa Azayase prazna hai. For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ki SaT dravyoMke svadravyase astitva aura paradravyase nAstitva unameM vyavasthita ho kyoMki cha dravyoMse bhinna to koI dravya hI nahIM hai taba inake svadravya tathA paradravyase astitvaAdi dharma SaT dravyoMmeM kaise raha sakate haiM ? // yadi aisA prazna karo to isakA uttara kahate haiMina SaT dravyoMkA bhI zuddha sat dravyakI apekSAse to astitva, aura usase viruddha azuddha asat dravyakI apekSAse nAstitva bhI siddha hotA hai, arthAt SaT (cha) dravyoMkA zuddha sat dravya to svarUpa hai usakI apekSAse aura azuddha asat dravya inakA paradravya hai, usakI apekSAse cha dravyoMkA nAstitva bhI yuktipUrvaka siddha hai| nanu-mahAsattvarUpasya zuddhadravyasya svaparadravyAdivyavasthA kathaM ? tasya sakaladravyakSetrakAlabhAvAtmakatvAt, tadvathatirekeNAnyadravyAdyabhAvAt, iti cenna:-zuddhadravyasyApi sakaladravyakSetrakAlAdyapekSayA sattvasya, vikaladravyAdyapekSayA'sattvasya ca, vyavasthiteH / 'sattA sapratipakSakA' iti vacanAt / __ praznaH-mahAsattvarUpa jo zuddha dravya hai usakI svakIya tathA parakIya dravyakI vyavasthA kaise hosakatI hai ? kyoMki mahAsattvarUpa zuddha dravya to saMpUrNa dravya kSetra kAla tathA bhAva svarUpa hI hai, usase bhinna jaba dUsarA dravya nahIM hai taba mahAsattvarUpa zuddha dravyakA kyA svadravya hosakatA hai aura kyA paradravya hosakatA hai aura sva para dravyake binA mahAsattvarUpa zuddha dravyakI sattva asattvakI vyavasthA kaise hosakatI hai ? / aisI zaMkA kabhI nahIM kara sakate / kyoMki mahAsattvarUpa zuddhadravyake bhI saikala dravya kSetra tathA kAlAdikI apekSAse sattvakI aura vikala dravya kSetra kAlAdikI apekSAse asattvakI vyavasthA pUrNa rItise hai arthAt mahAsattva zuddha dravyakA sakala dravya kSetra kAla tathA bhAva to svakIya dravya haiM unakI apekSAse sattva aura vikala dravya kSetra kAla bhAva pararUpa haiM unakI apekSAse asattva bhI yuktise siddha hai // saMpUrNa dravya kSetra kAlAdirUpa jo eka mahAsattA hai vahI vikala dravya kSetra Adise pratipakSa sahita hai / / aisA anyatra AcAryakA bacana hai| etena sakalakSetrakAlavyApino gaganasya sakalakAlakSetrApekSayA sattvaM yatkiJcitkSetrakAlApekSayA'sattvaM ca nirUpitaM pratipattavyam / / isa mahAsattvarUpa zuddha dravyake svakIya tathA parakIya dravya kSetra Adike nirUpaNase hI saMpUrNa kSetra kAla vyApI AkAzakA bhI sampUrNa kAla kSetrakI apekSAse to sattva aura yatkiMcit kSetra kAlakI apekSAse asattva bhI pUrNa rItise pratipAdita hogayA yaha samajhalenA / 1 sthita, apanA aura dravya nahIM hai taba inameM sattva asattva kaise. 2 sampUrNa dravya kSetrAdikI sattA mahAsattva hai. 3 sampUrNa. 4 nyUna vA apUrNa. 5 kiMcit alpa, tAtparya yaha hai ki AkAza sampUrNa dravya deza kAlavyApI hai aisA koI deza kAla nahIM hai jahAM AkAza na ho isa liye sampUrNa dravya kSetra (deza) kAlakI apekSAse to AkAzakA sattva aura alpa dravya kSetra kAla AdikI apekSAse asattva hai kyoMki vaha alpa dravya kSetra kAlAdimeM nahIM hai kintu sabameM hai. For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu-astitvameva vastunassvarUpaM, na punarnAstitvaM, tasya pararUpAzrayatvAt / yadi ca pararUpAzritamapi nAstitvaM vastunaH svarUpaM, tadA paTagatarUpAdikamapi ghaTasya svarUpaM syAt ; iti cenna; ubhayasyApi svarUpatve pramANasadbhAvAt / tathAhi-ghaTasya svarUpAdhavacchinnAstitvaM pararUpAcavacchinnanAstitvaM ca pratyakSeNaiva gRhyate / ghaTo ghaTatvenAstItyabAdhitapratIteH / anumAnaprayogazca-astitvaM svabhAvenAvinAbhUtaM-vizeSaNatvAt, sAdharmyavat / yathA sAdharmya vaidha hNAvinAbhUtaM tathAstitvaM svabhAvena nAstitvenAvinAbhUtam / avinAbhUtatvaM ca niyamenaikAdhikaraNavRttitvam / / praznaH-astitva hI arthAt sattA hI vastukA svarUpa hai na ki nAstitva vA asattA, kyoMki astitva vA sattva to ghaTa Adi vastuke Azraya hai aura nAstitva vA asattA pararUpa Adike Azrayase rahatI hai| aura yadi pararUpake Azrita hoke bhI nAstitva ghaTa vastukA svarUpa ho, to paTameM jo rUpa Adi haiM ve bhI ghaTake svarUpa ho jAyage? aisI zaMkA nahIM kara sakate, kyoMki pramANa honese astitva tathA nAstitva donoM vastuke svarUpa haiM, jaise ghaTake svarUpa dravyatva Adise avacchinna to astitva aura pararUpa dravyatva Adise avacchinna nAstitva donoM svarUpa pratyakSase anubhUta hote haiM / ghaTa apane ghaTatvarUpa dharmase hai aura pararUpa paTatva dharmase nahIM hai, yaha pratIti arthAt anubhava binA kisI pramANakI bAdhAke hotA hai| isa anubhavako dRDha karaneke liye anumAnakA bhI prayoga hai, jaise astitva ghaTake svabhAvase avinAbhUta hai kyoMki vaha vizeSaNIbhUta dharma hai jaise sAdharmya / tAtparya yaha hai ki jaise dhUma anike binA nahIM rahasakatA ataH jahAM dhUma hai vahAM agni avazya hai isaliye dhUma anikA avinAbhUta hai, aise hI astitva bhI apane svabhAva ghaTAdikA avinAbhUta arthAt apane svabhAvase sAdharmya vaidhahke tulya vyApta hai / jaise jaba kisI apekSAse kisI padArthake sAtha kisI padArthakA sAdharmya hai to vaha dharma bhI kisIkI apekSAse usImeM vidyamAna hai jaise ghaTameM mRttikA dravyase sAdharmya hai to usI ghaTameM suvarNa dravyase vaidharmya bhI hai, aise hI astitva bhI apane svabhAva nAstitvase vyApta arthAt avinAbhUta hai, tAtparya yaha hai ki jaba ghaTameM svarUpa dravyAdikI apekSAse astitva hai taba usI ghaTameM anya para dravyAdikakI apekSAse nAstitva bhI hai, kyoMki astitva nAstitva ina donomeM avinAbhUta vyApti hai aura avinAbhUta jo haiM ve dhUma aura agnike samAna eka adhikaraNameM niyamase rahate haiM isa hetuse sAdharmya vaidhahke samAna jahAM astitva svarUpa dravyAdikI apekSAse hai vahAM pararUpa dravyAdikI apekSAse nAstitva bhI hai, isa prakAra astitva tathA nAstitva donoM vastukA svarUpa siddha hogayA / / 1 vyApakakI sattAke binA jo na rahasake usako nyAyazAstra meM avinAbhUta kahate haiM jaise agnike binA dhUma nahIM raha sakatA isa hetuse dhUma agnikA avinAbhUta hai arthAt dhUma agnikA ApasameM vyApya vyApaka bhAva hai isase yaha siddha huA ki dhUmake rahate agni avazya hai aise hI astitva tathA nAstitvakA bhI hai. For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 53 nanu-ghaTo'bhidheyaH prameyatvAdityAdihetau vaidhayevirahepi sAdharmya dRzyata iti sAdharmyasya vaidhAvinAbhUtatvAbhAvAnna dRSTAntasaMgatiH, iti ceducyate / sAdharmyannAma sAdhyAdhikaraNavRttittvena nizcitatvam / vaidhaya' ca sAdhyAbhAvAdhikaraNAvRttitvena nizcitatvam / evaM cAbhidheyatvAbhAvAdhikaraNe zazazeMgAdAvavRttitvena nizcitatvaM prameyatvasya vartata iti tAdRzahetoHdharmyamakSatamiti / praznaH-"ghaTaH abhidheyaH prameyatvAt" ghaTa abhidheya arthAt kathanake yogya hai / kyoMki usameM prameyatva dharma hai, ityAdi anumAnameM jahAM prameyatva Adi hetu haiM, vahAM vaidharmyake abhAvameM sAdharmya hai to sAdharmya vaidharmyakA sAhacarya na rahA taba sAdharmya vaidhahke sadRza astitva nAstitvase vyApta hai yaha dRSTAMta ayogya hai / kAraNa yaha hai ki prameya saba padArtha haiM to jahAM prameyatva hai vahAM prameyatvakA abhAva na honese vaidha-ke binA bhI sAdharmya hai ? / yadi aisI zaMkA karo to isakA uttara dete haiM,-sAdhyake adhikaraNa AdhAroMmeM jisakI vRttitA nizcita ho usako sAdharmya kahate haiM, aura sAdhyake abhAvake adhikaraNameM jisakA avRttitva arthAt na rahanA nizcita ho usako vaidharmya kahate haiM isaliye pUrva kathita anumAnameM sAdhya abhidheyatva hai usake abhAvake adhikaraNa zazazRGga AdimeM avRttitA prameyatvakI nizcita hai kyoMki zazazRGga Adi kucha na honese na usameM abhidheyatva sAdhya hai aura na prameyatva hetu hI hai isaliye sAdhyAbhAvake adhikaraNameM avRttitvarUpase nizcitatva dharma prameyatvameM hai isaliye pUrNarUpase isa hetumeM vaidharmya bhI hai| ___evaM-nAstitvaM svAbhAvenAstitvenAvinAbhUtam , vizeSaNatvAt / vaidharmyavat , ityanumAnenApi tyorvinaabhaavsiddhiH| ___ aura jaise astitva nAstitvasvabhAvase vyApta hai yaha anumAna pUrva siddha karacuke haiM aise yaha bhI anumAna hai / ki nAstitva astitvasvabhAvase avinAbhUta arthAt vyApta hai kyoMki vaha vizeSaNa hai jaise vaidharmya isa anumAnase nAstitva astitvakA avinAbhAva siddha hai| * nanu-pRthivItarebhyo bhidyate, gandhavattvAdityAdikevalavyatirekihetau vaidharmya sAdharmyaNa vinApi vartata iti niruktAnumAne dRSTAntAsaMgatiriticenna / kevalavyatirekihetAvapi sAdha-sya ghaTAdAveva sambhavAt / itarabhedAdhikaraNe ghaTe gandhavattvarUpahetonizcitatvena sAdha>syAkSatatvAt / pakSabhinna eva sAdhamyai na pakSa iti niyamAbhAvAt / 1 jo pramANase jAnAjAya to pramANase saba kucha jAnA jAtA hai isa liye prameyatva hetu vinA vaidhaya'ke sAdharmya rUpase hI hai. 2 sAtha rahanekA niyama (vyApti) arthAt vyApyake rahanese vyApaka avazya rahe jaise dhUmake rahanepara agni Amratvake rahanepara vRkSatva. 3 avinAbhUta jaise vyApti vA avinAbhAvake niyamase jahAM dhUma hai vahAM agni avazya hai aise hI jahAM astitva hai vahAM kisI na kisI apekSAse nAstitva bhI hai. 4 rahanA vA sattA. 5na rahanA athavA asattA sAdhya abhidheyake abhAvake adhikaraNa zazazRMga AdimeM prameyatvakI avRttitA (na honA vA rahanA) nizcita hai. 6 vyAptirUpa saMbaMdha vyApakakI sattA binA vyApyakI sattAkA na honA isIkA nAma avinAbhAva hai to isa anusAnase nAstitva astitvake vinA nahIM rahatA aura astitva bhI nAstitvake binA nahIM rahatA hai| isaliye donoMkA paraspara avinAbhAva arthAt vyApti hai. For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . praznaH-'pRthivI itarebhyaH bhidyate gandhavattvAt' pRthivI jala Adise bhinna hai kyoMki usameM gandhavattva hai ityAdi kevalavyatirekI hetuvAle anumAnameM gandhavattvarUpa kevalavyatirekI hetu arthAt jaba apanese sAdhya padArthameM hI rahanevAle hetumeM vaidharmya sAdharmyake vinAhI hai / isa hetuse nAstitva astitvasvabhAvase vizeSatA honese vyApta hai vaidharmyake tulya yaha jo dRSTAnta diyA hai so asaMgata hai! / aisI zaMkA nahIM kara sakate / kyoMki pRthivImAtrameM rahanevAle gandhavattvarUpa kevalavyatirekI hetumeM bhI sAdharmyakA saMbhava ghaTaAdirUpa pRthivImeM hI hai / sAdhyake adhikaraNameM vRttitvarUpase nizcitatva yaha hama sAdharmyakA svarUpa pUrva kaha Aye haiM so yahAM pRthivIse itara jalAdikA bheda sAdhya hai isaliye pRthivIse anyapratiyogika bhedake adhikaraNarUpa ghaTameM gandhavattvarUpa hetukA honA nizcita hai| isa kAraNa gandhavattvarUpa hetumeM sAdhyake adhikaraNameM vRttitvase nizcitatvarUpa sAdharmya pUrNa rUpase hai| aura pakSase bhinnameM hI sAdharmya cAhiye na ki pakSameM aisA niyama to nahIM hai| isaliye pRthivIse abhinna dhaiTarUpa pakSameM bhI sAdharmya jAnese koI hAni nahIM hai| atha-zazaviSANAdau nAstitvamastitvena vinApi dRzyate, iti cet ? atra vadAmaH / gomastakasamavAyitvena yadastIti prasiddhaM viSANaM, tacchazAdimastakasamavAyitvena nAstIti nizcI. yate / meSAdisamavAyitvena yAni romANi santIti prasiddhAni tAnyeva kUrmAdisamavAyitvena na santIti nishciiynte| vanaspatisambandhitvena yadastIti prasiddhaM kusumaM-tadeva gaganasambandhitvena nAstIti nizcIyate / tathA cAstitvaM nAstitvaM ca parasparamavinAbhUtameva vrtte| ___ aba kadAcit aisI zaMkA karo ki zaizazRMga AdimeM nAstitva astitvake binA hI dekha par3atA hai kyoMki zazake zrRMga tathA AkAzake puSpa AdikA sarvathA abhAva hI hai isakA kAraNa unakI asattA mAtra bhAna honese astitvake binA hI unameM kevala nAstitva hai to nAstitva astitvase vyApta hai yaha jo pUrva prasaMgameM anumAna kiyA hai vaha asaMgata huA ? / yadi aisI zaMkA karI to uttarameM yaha kahate haiM,-gau aura hariNa Adike mastakapara jo samavAya saMbandhase sIMga prasiddha hai vaha sIMga zaza tathA azva Adike mastakapara nahIM hai aisA nizcaya kiyA jAtA hai / aise hI meSa bakarI Adike zarIrameM jo roma prasiddha hai vahI kachuveke zarIrameM nahIM hai / isI prakAra vanaspati yA gulAba AdimeM 1 kevala sAdhyake adhikaraNameM rahanevAlA anyatra jisakA vyatireka ho arthAt abhAva hai / kevalAnvayI, kevalavyatirekI, tathA anvayavyatirekI, ye tIna prakArake hetu nyAyazAstrameM mAne haiM inameMse kevalAnvayI yaha hetu hai jisakI saba jagaha anvayasattA hai, jaise prameyatva abhidheyatva ityAdi / kevala vyatirekI vaha hai jisakI sattA kevala sAdharmyake adhikaraNameM ho anya saba jagaha jisakA vyatireka (abhAva) ho / anvayavyatirekI vaha hai jisakI pakSa tathA sapakSameM sattA ho anyatra abhAva ho jaise dhUmavattva. 2 sAdharmyake vinA jo rahe. 3 sattA. 4 jaise pRthivIko pakSa honese jala Adike bhedakA adhikaraNa hai aise hI ghaTa bhI pRthivI honese jalAdike bhedakA adhikaraNa hai isaliye vaha bhI pakSa hai. 5 zaza (kharagoza )kA sIMga AkAzakA puSpa ityAdikA abhAva hI hai isaliye kevala nAstitva hai astitva nahIM hai. For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jo puSpa prasiddha hai vahI AkAzameM nahIM hai to isI rItise yaha vArtA siddha huI ki jina aMga roma tathA puSpa Adi vastuoMkI gau meSa tathA caMpA AdimeM astitva arthAt sattA hai / unhI padArthokI nAstitva arthAt asattA na honA zaza kUrma tathA AkAza AdimeM kahate haiM / to nAstitva aura astitva paraspara avinAbhUta arthAt vyApta siddha hogaye / ___ aparetu-"yathA devadattAdizabdAnAM devadattazarIrAvacchinnAtmanyeva zaktiH, (1) devadatto jAnAti sukhamanubhavatItyAdiprayogAnurodhAt, tathA maNDUkAdizabdAnAmapi maNDUkAdizarIrAvacchinnAtmanyeva zaktiraMgIkaraNIyA / evaM ca karmAdezavazAnnAnAjAtisambandhamApanasya jIvasya (1) maNDUkabhAvAvAptau tatpadavAcyatAmAskandataH punaryavatijanmanyavApte yarizakhaNDakassa evAyamiti pratyabhijJAnaviSayaikajIvasambandhitvAtsa eva maNDUkazikhaNDa iti tasya prasiddhatvAnmaNDUkazikhaNDasyAstitvam ; maNDUkazarIrAvacchinnAtmasambandhino maNDUkazarIrasamAnakAlInazikhaNDasyAbhAvAca nAstitvam / yadi ca devadattAdizabdo maNDUkAdizabdazca tattaccharIravAcaka eva, devadatta utpanno vinaSTa ityAdi vyavahArAt, sa ca bandhampratyekatvena vartamAnasya jIvasyApi bodhako bhavatIti matam / tadA maNDUkazarIrAkAreNa pariNatapudgala (2) dravyasyApyanAdyantapariNAmasya krameNa yuvatimuktAhArAdikezabhAvAntapariNAmAcchikhaNDakaniSpattermaNDUkazikhaNDasyAstitvam, maNDUkazarIrarUpeNa pariNatapudgaladrachayasya tatkAle kezapariNAmAbhAvAcca nAstitvaM siddhyati / evaM vandhyAputrazazanarakharaviSANakUrmaromAdiSvapi yojyam / AkAzakusume tu-astitvanAstitvopapattirittham / yathAvanaspatinAma karmodayApAditavizeSasya vRkSasya puSpamiti vyapadizyate, puSpabhAvena pariNatapudgaladravyasya tAdRzavRkSApekSayA bhinnatvepi tena vyAptatvAt ; tathA''kezenApi puSpasya vyAptatvaM samAnamityAkAzakusumamiti vyapadezo yuktaH // atha mallikAkRtopakArApekSayA mallikAkusumamiti vyapadizyate, natvAkAzakusumamiti; kusumasyAkAzenopakArAbhAvAt , iti cenna;-AkAzakRtAvagAhanarUpopakAramAdAyAkAzakusumamiti vyapadezasya durvAratvAt // kiM ca-vRkSAtpracyutamapi kusumamAkAzAnapracyavata iti nityamevAkAzasambandho vartate // . aura anya vAdIgaNakA vicAra isI viSayameM aisA hai // jaise devadatta Adi zabdoMkI zakti devadatta zarIrasahita AtmAmeM arthAt yaha devadatta zabda devadattake zarIrameM jo AtmA usa arthako kahatA hai| devadatta jAnatA hai devadatta sukhakA anubhava karatA hai / ityAdi prayogake anurodhase devadattake zarIrasaMbandhI AtmAhIkA bodha hotA hai, kyoMki jAnanA tathA sukha AdikA anubhava karanA yaha AtmAhIkA dharma hai na ki zarIrakA / isI prakAra maNDUka 1 kachuvA vA kacchava. 2 zabdameM artha pragaTa karanekA sAmarthya / jaise ghaTazabda kambugrIvarUpa vyaktiko kahatA hai. 3 yadyapi sukha duHkha AdikA anubhava zarIra tathA manake sambandhase AtmAko hotA hai tathApi jisa AtmAkI sattAse suna AdikA anubhava tathA anya jJAna zarIrameM hote haiM usIkA dharma mAnake aisA kathana hai aura jJAna tathA sukha duHkha AdikA avacchedaka zarIra hai isa hetuse devadatta Adi zabdoMkI zakti zarIramAtrameM hI hai isa bhramako dUra karaneko zarIrasambandhI AtmAmeM zakti hai yaha kathana hai. 4 meMDaka jo varSAmeM adhika hote haiM. - For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Adi zabdoMkI bhI zakti maNDUka zarIrasaMbandhI AtmAhImeM aMgIkAra karanI cAhiye isa prakArake siddhAntase karmake vazase nAnA prakArakI jAtise saMbandha rakhanevAle jIvakA jaba karmake hI vazase maNDUkakA janma prApta hotA hai arthAt jaba AtmA apane karmoMke AdhInase mora Adi aneka yoniyoMmeM bhramate 2 maNDUkakA zarIra dhAraNa karate hue maNDUka zabdase kahA jAtA hai aura yuvatimeM punaH janma milanepara pratyabhijJAna honese jo yaha zikhaNDaka thA mora zikhAdhArI jIva thA vahI yaha maNDUka zarIradhArI jIva hai / kyoMki eka hI jIva nAnA zarIra dhAraNa karatA hai to isa prakAra mayUradazAmeM zikhaNDake prasiddha honese meMDaka dazAmeM maNDUka zikhaNDake astitvakA bodha hotA hai, aura maNDUka zarIrake sAtha saMbandha rakhanevAlA jo AtmA hai, usako maNDUkakA zarIra dhAraNa karaneke samayameM kezakA abhAva honese maNDUka zikhaNDakA nAstitva bhI prasiddha ho gayA / aura yadi devadatta utpanna huA devadatta naSTa hogayA ityAdi vyavahArako dekhakara devadatta Adi zabda tathA maNDUka Adi zabda bhI kevala devadatta Adi tathA maNDUka Adi zarIramAtrake hI vAcaka haiM aisA mata hai, taba bhI anAdi kAlase bandhake pratizarIrake sAtha ekatA arthAt abhedarUpatAko prApta jo jIva hai usIke bodhaka devadatta Adi zabda haiM, yahI tAtparya zarIravAcaka dazAmeM bhI hai taba usa dazAmeM bhI maNDUkazarIrake AkArameM pariNata jo pudgala dravya hai, usa pudgala dravyake anAdi ananta kAlase aneka AkArameM pariNAma hote rahate haiM / to isa pariNAmake cakrameM kadAcit maNDUkakA zarIra naSTa hoke khetameM mRttikA vA khAta hoke punaH vahI khAta dhAnya vA kisI zAkarUpameM pariNata hoke vA strI puruSakA bhojana hoke kramase puruSake vIrya tathA strIke zoNita rUpatAko prApta hotA huA keza dazAtaka pariNata hoke zikhaNDakI siddhi honese maNDUka zikhaNDakI astitA, tathA jaba maNDUka zarIrarUpameM pariNata jo pudgala dravya hai usa dazAmeM kezakA abhAva honese maNDUka zikhaNDakI nAstitA bhI siddha hogaI / isI rItike anusAra vandhyAputra, zaza manuSya vA gardabha azva Adike zRGga tathA karmake AdimeM astitva nAstitvakI yojanA karanI cAhiye tAtparya yaha ki vandhyAzarIradhArI jIvake yadyapi isa janmameM putra nahIM hai tathApi usake zarIrake pudgala avazya aise aneka zarIrarUpameM pariNata hue the jaba usake putra huye the usa dazAko leke vandhyAputrameM astitva aura vandhyA dazAmeM putra na honese nAstitva donoM siddha haiM, aise hI zaza manuSya tathA kUrma Adi dehake sAtha saMbandha rakhanevAle jo jIva haiM unakA unhI zaza Adi zarIroMke pudgaloMse racita jo hariNa 1 yaha vaha devadatta hai jisako hamane kahIM anya sthAnameM dekhA thA isa prakArakA anubhava tathA smaraNase utpanna vA sAdRzyako jatalAnevAlA jJAna athavA pramANa. 2 morajanmake zarIrameM. 3 coTI athavA cUDA. 4 parivartita athavA badalatA huA arthAt eka AkArase dUsare AkArameM badalatA huA. 5 vastukA rUpAntara honA jaise bhukta padArthakA rasa rudhira tathA medA Adi pariNAma athavA dugdhakA dadhirUpa pariNAma. loha. For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tathA meSa Adi zarIrake sAtha jaba saMbandha thA taba zRMga tathA romakI astitA aura zaza manuSya tathA kUrma Adi zarIrake sAtha saMbandha honese zRMga tathA romakA abhAva honese nAstitA bhI siddha hai / isa prakAra nAstitva astitva vyApta hai / yaha anumAna yogya hI hai / aura AkAzake puSpameM to astitva nAstitva isa prakArase haiM, jaise vanaspati nAma karmake udayase prApta jo vizeSa vRkSarUpatA hai, usa vRkSakA puSpa aisA kathana hotA hai, kyoMki puSparUpameM pariNata jo pudgala dravya hai vaha kathaMcit usa vRkSase bhinna hai, isaliye vRkSa tathA puSpakI bhedavivakSA mAnakara tathA puSpase vRkSa vyApta honese vRkSakA puSpa yaha vyava hAra hotA hai, aise hI AkAzake sAtha bhI vRkSavat puSpa vyApta hai kyoMki jaba vRkSa Adi saba kucha AkAzameM haiM to kyoM puSpakI vyApti AkAzameM nahIM hai, kintu puSpakA saMbandha AkAzake sAtha avazya hai isaliye AkAzakA puSpa yaha kathana yuktise yukta hI hai, aba kadAcit aisA kaho ki mallikA vRkSakA to upakAra puSpameM nija zAkhA AdimeM dhAraNa Adise hai isaliye mallikA vA mAlatIkA puSpa aisA kaMthana hotA hai aura AkAzakA upakAra puSpake Upara kucha nahI hai isaliye AkAzakA puSpa aisA kathana yogya nahIM hai ? / aisI zaMkA nahIM karasakate, kyoMki AkAzameM bhI puSpa tathA vRkSa hai isaliye AkAzakA puSpa aisA vyavahAra hotA hai kyoMki jaise vRkSa apane zAkhA Adi dezameM rahaneko sthAna detA hai aise hI AkAza bhI detA hai / vahI AkAzakA upakAra hai usa upakArase AkAzakA puSpa yaha kathana kisI prakArase nahIM ruka sakatA / kintu isake viSayameM yaha vizeSatA hai ki vRkSase to puSpa girake usase pRthak bhI ho sakatA hai, parantu AkAzase girakara kahAM jAyagA jahAM vaha puSpa giregA vahAM hI AkAza vidyamAna hai isa kAraNa AkAzake sAtha puSpakA nitya saMbandha hai isaliye AkAzakA puSpa yaha kathana yogya hI hai| - yadi ca-mallikAlatAjanyatvAnmallikAkusumamityucyate, tadA''kAzasyApi sarvakAryedhvavakAzapradatvena kAraNatvAdAkAzakusumamiti vyavahAro durvAraH // athAkAzApekSayA puSpasya bhinnatvAnnAkAzakusumamiti vyavahAra iti cet-bhinnatvaM kiM kathaMcit ? sarvathA vA ? Aye mallikAkusumamityapi vyavahAro mAbhUt, mallikApekSayA kathaJcidbhinnatvAtpuSpasya / antyetvAkAzApekSayA puSpasya sarvathAbhinnatvamasiddham / dravyatvAdinA kathaMcidabhedasyApi sadbhAvAt / tasmAnmallikAkusumamAkAzakusumamityanayorna kopi vizeSa iti siddhAntasyAstinAstyAtmakatvam / / ityAhuH // aura yadi aisA kaho ki mallikAkI latAse utpanna honese mallikApuSpa aisA kahA jAtA hai, kyoMki mallikA latA mUla bhAgase jala Adi AhArakA AkarSaNa karake vRddhiko prApta hoke apanI zAkhAdise puSpako bhI AhAra Adi saMpradAnarUpa upakAra karake usako 1 bher3a jisake zarIrake romake kambala duzAle Adi banate haiM. 2 eka prakArakA saMbandha rahanA athavA sthiti. 3 eka prakArakA vRkSa. For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir utpanna karatI hai, yaha kathana bhI yukta nahIM hai, kyoMki mallikA jaba AhAra Adi dAnarUpa upakArase puSpako utpanna karatI hai taba AkAza bhI saba kAryoM meM avakAza saMpradAnarUpa upakArase saba kAryoMkA kAraNa hai, isaliye puSpako bhI apanemeM utpanna tathA vRddhike liye sthAna denese AkAzakA puSpa yaha vyavahAra bhI anivAraNIya hai, kadAcit yaha kaho ki AkAzakI apekSAse puSpa bhinna padArtha hai isaliye AkAzakA puSpa yaha vyavahAra nahIM ho sakatA, to isakA uttara yaha hai:-AkAzakI apekSA puSpako kathaMcit bhinna kahate ho? athavA sarvathA bhinna? yadi prathama pakSa hai arthAt AkAzase puSpa kathaMcit bhinna hai, to kathaMcit bhinna honese jaise AkAzakA puSpa yaha vyavahAra nahIM mAnate ho, aise hI mallikAkA puSpa yaha vyavahAra bhI nahIM hogA kyoMki mallikAkI apekSAse bhI puSpa kathaMcit bhinna hai aura antakA pakSa mAno, arthAt sarvathA puSpako AkAzase bhinna mAno to sarvathA AkAzase bhinna nahIM ho sakatA, kyoMki dravyatvaAdirUpase kathaMcit AkAza aura puSpakA abheda bhI hai, isa kAraNase mallikAkA puSpa aura AkAzakA puSpa ina donoM vyavahAroMmeM koI vizeSa nahIM hai arthAt apekSAmeM donoMkA kathana ho sakatA hai / isaliye isa syAdvAdasiddhAntameM saba padArtha asti tathA nAsti svarUpa haiM aisA anyavAdI kahate haiN| * atha-astyeva jIva ityatrAstizabdavAcyAdarthAdbhinnasvabhAvo jIvazabdavAcyo'rthassyAt ? abhinnasvabhAvo vA ? yadyabhinnasvabhAvastadA jIvazabdArtho'stizabdArthazcaika eveti sAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyabhAvAdikaM na syaat| ghaTaH kalaza ityAdi saamaanaadhikrnnyaadybhaavvt| tadanyatarapadAprayogaprasaMgazca / kiM ca-sattvasya sarvadravyaparyAyaviSayatvAttadabhinnasvabhAvasyApi jIvasya tathAtvaM prAptamiti sarvasya tattvasya jIvatvaprasaMgaH / yadi punarastizabdavAcyAdarthAdbhinnaeva jIvazabdavAcyo'rthaH kalpyate, tadA jIvasyAsadrUpatvaprasaMgaH / astizabdavAcyAdarthAdbhinnatvAt / prayogazca nAsti jIvaH, astizabdavAcyApekSayA bhinnatvAt , zazaviSANavat / astitvasya jIvAdbhinnatvavatsakalArthebhyopi bhinnatvAnirAzrayatvAdabhAvaprasaMgaH / na ca-jIvAdibhyo bhinnamapyastitvaM samavAyena jIvAdiSu vartata iti vAcyaM, tasyAnyatra nirAkaraNAt / iti cet, atrocyate / astizabdavAcyajIvazabdavAcyArthayordravyArthAdezAdabhinnatvam , tayoH paryAyArthAdezAdbhinnatvamityanekAntavAdinAM na kopi doSaH, tathA pratIteH / ityane vyaktI bhaviSyati / aba 'asti eva jIvaH kathaMcit jIva hai isa vAkyameM asti zabdake vAcyaM sattvarUpa arthase jIva zabdakA vAcya artha bhinna svabhAva hai, athavA abhinna svabhAva hai / yadi dvitIya pakSa mAnate ho arthAt asti zabdakA vAcyArtha aura jIva zabdakA vAcya artha abhinna 1 kaThinatAse nivAraNa karaneke yogya. 2 mallikAke pudgala anya haiM aura puSpake anya isaliye donoM bhinna 2 paramANuoMse bananese bhinna haiM. 3 jaise AkAza dravya hai aise hI puSpa bhI pudgala dravya hai isa prakAra dravyatvarUpa dharmase AkAza aura puSpa abhinna haiM. 4 jo zabdase kahA jAya / zabda vAcaka hotA hai aura artha usa zabdase kahA jAtA hai isase vaha vAcya hai jaise asti zabdase sattva. 5 anya khabhAva sattvase anya khabhAva asattva (na honA) hai. 6 eka khabhAva. For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svabhAva hai / aisA svIkAra karate ho / taba to jIva zabdakA artha aura asti zabdakA artha eka hI huA yaha vArtA siddha huI to isa rItise jIva aura astikA sAmAnAdhikaraNya aura vizeSyavizeSaNabhAva Adi saMbandha nahIM hogA / jaise ghaTa kalaza ityAdi eka arthake vAcaka zabdoMko sAmAnAdhikaraNya athavA vizeSyavizeSaNabhAva nahIM hotA aise hI jIva aura asti zabdakA bhI nahIM hogA / aura asti tathA jIvakA jaba eka hI artha hai taba donoMmeMse eka zabdakA prayoga na karanA cAhiye / kyoMki ekameM hI dUsarekA artha gatArtha hai / aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki saMpUrNa dravya tathA paryAya sattvake viSaya haiM arthAt saba sattvarUpa haiM / taba sattvase abhinna svabhAva jo jIva hai vaha bhI saba dravya tathA saba paryAyarUpa prApta huA to isa rItise saba padArthoMko jIva rUpatA prApta huii| aura yadi isa doSake nirAkaraNake liye asti zabdake vAcyArtha sattvase bhinna jIva zabdakA vAcyArtha mAnate ho, to sattvase bhinna asattvarUpatA jIvakI prApta huI / kyoMki astike vAcyArtha sattvarUpase bhinna to asattva hI hai aura isa viSayameM aisA anumAnakA bhI prayoga ho sakatA hai, ki jIva nahIM hai / kyoMki vaha asti zabdake vAcyArtha sattvase bhinna svarUpa hai jaise zazakA zrRMga, tathA astitA jaise jIvase bhinna hai aise hI saMpUrNa padArthoMse bhI bhinna honese astitAkA koI Azraya na honeke kAraNa abhAva vAdakI prApti hogI kadAcit yaha kaho ki yadyapi astitva jIva Adise bhinna svabhAva hai tathApi vaha samavAya saMbandhase jIva AdimeM rahatA hai / to yaha bhI nahIM kaha sakate, kyoMki samavAya saMbandhakA isI graMthameM anya sthAnameM khaMDana kiyA gayA hai| yadi aisI zaMkA jIva tathA asti zabdake vAcyArtha viSayameM kI jAya, to isI viSayameM uttara kahate haiM; ki asti zabda tathA jIvazabdake vAcya artha donoM dravyatvarUpa arthAdezase arthAt dravyArthika nayakI apekSAse to abhinnarUpa haiM, aura paryAyarUpa arthAdeza arthAt paryAyArthika nayakI apekSAse donoM ke vAcyArtha bhinnarUpa haiM, isaliye anekAnta vAdI jainoMke matameM koI doSa nahIM hai / kyoMki dravyatvarUpase saba padArtha abhinna aura paryAyarUpase bhinna haiM / yahI anubhava siddha hai / yaha viSaya Age calake spaSTarUpase nirUpaNa kiyA jAyagA / iti prathamadvitIyabhaMgadvayaM nirUpitam / iti dvivedyupanAmakAcAryopAdhidhAriThAkuraprasAdazarmaviracitA saptabhaGgataraMgiNyAH bhaGgadvayavyAkhyA samAptA. 1 eka AdhArameM rahanevAlA dharma jaise astitva aura jIvatva ye donoM eka AdhAra jIvameM rahate haiM. 2 eka prakArakA saMvandha jaise sattva vizeSaNa jIvarUpa vizeSyameM rahatA hai so nahIM bana sakatA kyoMki ye donoM eka hI ho gaye. 3 arthako kahanevAlA. 4 sattA, jaise asti khabhAvase jIva bhinna hai aise anya padArtha bhI ho sakate haiM to sattAke Azraya kaise hojAeMge. 5 astitva vA sattA. 6 jIvake. For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atha tRtIyabhaMgastu nirUpyate / ghaTassyAdasti ca nAsti ceti tRtIyaH / ghaTAdirUpaikadharmivizeSyakakramArpitavidhipratiSedhaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam / kramArpitasvarUpapararUpAdyapekSayA'stinAstyAtmako ghada iti nirUpitaprAyam / atha tRtIyabhaGgavyAkhyA nirUpyate. "ghaTaH syAdasti ca syAnnAsti ca" kisI apekSAse ghaTa hai kisI apekSAse nahIM hai, yaha tIsarA bhaGga hai, ghaTaAdirUpa eka dharmI vizeSyavAlA tathA kramase yojita vidhi pratiSedha vizeSaNavAlA jo bodha tAdRza bodhakA janaka vAkyatva yaha tRtIya bhaGgakA lakSaNa hai arthAt jisa jJAnameM ghaTaAdirUpa eka padArtha vizeSya ho aura kramase yojanA kiye hue sattva asattva svarUpa vizeSaNa ho aisA jo jJAna usa jJAnavAlA jo vAkya yaha hI tRtIya bhaGgakA lakSaNa hai / aba kramase arpita arthAt yojitasvarUpa dravya AdikI apekSAse astitvakA Azraya, aura pararUpa dravya AdikI apekSAse nAstitvakA Azraya ghaTa, yaha tRtIya vAkyArtha honese lakSaNasamanvaya hogayA prathama dvitIya bhaGgakI vyAkhyAmeM bhI prAyaH yaha viSaya nirUpita hai| sahArpitasvarUpapararUpAdivivakSAyAM syAdavAcyo ghaTa iti caturthaH / ghaTAdivizeSyakA vaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam / __ isI prakAra saha arpita arthAt sAtha hI yojitasvarUpa dravya Adi catuSTaya tathA pararUpa dravya Adi catuSTayakI vivakSA karanepara 'syAdavaktavya eva ghaTa: kisI apekSAse ghaTa avAcya hai yaha caturtha bhaGga pravRtta hotA hai / ghaTa Adi padArtharUpa vizeSyavAlA, aura avaktavyatva vizeSaNavAlA jo bodha tAdRza bodhakA janaka vAkyatva, isa caturtha bhaGgakA lakSaNa hai, arthAt jisa jJAnameM ghaTa AdimeMse koI eka padArtha to vizeSya ho aura avaktavyatva vizeSaNa ho usa jJAnako utpanna karAnevAlA jo vAkya tAdRza vAkyatA hI isa bhaGgakA lakSaNa hai isa rItise kathaMcit avaktavyatvakA AzrayIbhUta ghaTa, aisA isa vAkyase arthajJAna hotA hai| nanu-kathamavaktavyo ghaTaH, iti cedatra brUmaH / sarvopi zabdaH pradhAnatayA na sattvAsattve yugapatpratipAdayati, tathA pratipAdane zabdasya zaktyabhAvAt , sarvasya padasyaikapadArthaviSayatvasiddheH / astItipadaM hi sattAvAcakaM nAsattvaM pratipAdayati, tathA nAstItipadamasattvavAcakaM na sattAM bodhayati / astyAdipadasyAstitvanAstitvobhayadharmavAcakatve ca tdnytrpdaapryogprsNgH| praznaH-avaktavya arthAt kahaneko azakya kaise ghaTa hosakatA hai, kisI na kisI rItise sabhI padArtha kahe jAte haiM ? yadi aisI zaMkA kI jAya to yahAMpara kahate haiM; saba zabda eka kAlameM hI pradhAnatAse sattva tathA asattvako nahIM pratipAdana kara sakate kyoMki eka kAlameM hI pradhAnatAse sattva tathA asattva donoMko pratipAdana karanekI zabdameM zakti hI 1 milA huA. 2 kahanekI icchA. 3 jo kahA nahIM jAya. 4 pragaTa karanemeM. 5 sAmarthya. For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nahIM hai saMpUrNa zabda eka kAlameM pradhAnatAse eka hI padArthako apanA viSaya karake kahate haiM isaliye eka padArthakI zakti eka hI padArtha viSaya karanevAlI siddha hotI hai / jaise asti yaha pada sattArUpa arthako hI kahatA hai, na ki asattvarUpa arthako aise hI nAsti yaha pada bhI asattvarUpa arthako hI bodhita karatA hai na ki sattArUpa arthako / yadi asti AdimeMse eka hI pada sattA tathA asattA donoM arthoMkA vAcaka ho to ina asti aura nAsti donoM padoMmeMse ekakA prayoga na karanA cAhiye kyoMki jaba eka hI padase sattva aura asattva donoM artha kahejAte haiM taba donoM padakI kyA AvazyakatA hai / isase yaha vArtA siddha hogaI ki eka zabda vA pada eka kAlameM pradhAnatAse eka hI arthako kaha sakatA hai, na ki do vA usase adhika / nanu-sarveSAM padAnAmekArthatvaniyame nAnArthakapadocchedApattiH, iti cenna,-gavAdipadasyApi svargAdyanekArthaviSayatayA prasiddhasya tattvato'nekatvAt , sAdRzyopacArAdeva tasyaikatvena vyavaharaNAt / anyathA-sakalArthasyApyekazabdavAcyatvApatterarthabhedenAnekazabdaprayogavaiphalyAt / yathaiva hi samabhirUDhanayApekSayA zabdabhedAvo'rthabhedastathA'rthabhedAdapi zabdabhedassiddha eva / anyathA vAcyavAcakaniyamavyavahAravilopAt / praznaH-saMpUrNa pada eka hI arthake vAcaka hote haiM / na ki aneka arthake yadi aisA niyama mAnoge to nAnA arthake vAcaka jo zabda haiM unakA uccheda hI hojaaygaa| aisI zaGkA nahIM kara sakate haiN| kyoMki go Adi zabda jo pazu pRthivI kiraNa tathA svarga Adi arthake vAcakarUpase prasiddha haiM, ve bhI yathArthameM aneka hI haiM kintu eka prakArake uccAraNa Adi dharmokI samAnatAse unameM aikatvakA vyavahAra lokameM hai, yadi aisA na mAno to saMpUrNa eka hI zabdake vAcya honese artha bheda mAnakara jo aneka zabdakA prayoga kiyA jAtA hai yaha vyartha hojAyagA / kyoMki samabhirUDha nayakI apekSA jaise zaka indra purandara Adi zabdabhedase arthakA bhI bheda avazya mAnA gayA hai| aise hI arthake bhedase zabdabheda bhI siddha hI hai / aisA na mAnanese arthAt arthake bheda honepara bhI zabdakA bheda na mAnanese vAcya vAcaka jo niyama hai usakA lopa ho jAyagA / 1 bhAvArtha yaha hai ki (saindhavamAnaya) namaka vA ghoDA lA, yahAM saindhava zabda eka hI lavaNa vA ghoDerUpa arthakA vAcaka hai / bhojana samayameM lavaNa aura gamana samayameM azvakA vAcaka hai| na ki lavaNa aura ghoDe donoMkA / yadi vakAko donoMkI jarUrata hotI to (saindhavalavaNe Anaya ) lavaNa tathA azva donoM lA aisA kahatA / isaliye (sakRducaritaH zabda ekamevArtha gamayati) isa nyAyase (saindhavamAnaya) ityAdimeM saindhavAdi zabda eka hI arthake vAcaka hote haiM. 2 yadyapi go zabda eka hI hai tathApi "pratyuccAraNaM zabdA bhidyante" // prativArake uccAraNameM zabdakA bheda hotA hai isa pakSako lekara zabdakA bheda mAnA hai aura vahI gakAra tathA okAra punaH uccAraNa kiyA hai isa uccAraNa sAdRzyako lekara ekatA athavA abheda hai. '3 abhidheya arthAt pratipAdya padArtha / zabda tathA arthameM. 4 vAcyavAcakabhAva saMbandha hai usameM zabda to vAcaka (kahanevAlA) aura vAcya (jo kahA jAya ) artha hotA hai jaise go-garao-go yaha g tathA o vAcaka hai For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir etena-ekasya vAkyasya yugapadanekArthaviSayatvaM pratyAkhyAtam , syAdastinAstyeva ghaTaH-svarUpapararUpAdicatuSTayAbhyAmiti vAkyasyApi kramArpitobhayaviSayadharmatayorarIkRtasya upacArAdevaikatvAMgIkArAt // athavA-tatra kramazo vivakSitaM yadubhayaprAdhAnyamekaM, tadevAstinAstizabdAbhyAmabhihitamiti tAdRzavAkyasyaikArthAbhidhAyitvAdevaikavAkyatvamiti na doSaH sarvasya vAkyasyaikakriyApradhAnatayaikArthaviSayatvaprasiddherekArthabodhanazaktizzabdasya siddhA / na hi zabdAnAM vacanasAmarthya sUcanasAmarthya vA'tikramyArthabodhane pravRttissambhavati / astizabdasya hi sattvamAtravacane sAmarthyavizeSo nAsattvAdyanekadharmavacane / nipAtAnAM vAcakatvapakSe syAditi zabdasyAnekAntasAmAnyavacane sAmarthyavizeSo na punarekAntavacane, nApyanekAntavizeSavacane, teSAM dyotakatvapakSe cAnakAntasUcane sAmarthyavizeSo nAnyatreti vacanasUcanasAmarthyamatikramya zabdaprayogo vRddhavyavahAreSu kApi na dRSTacara iti / / __ isa pUrvokta kathanase eka hI vAkya samAna kAlameM aneka padArthoMko kahatA hai yaha kathana bhI khaNDita ho gayA / aura "syAdasti nAsti eva ghaTaH" kisI apekSAse ghaTa hai aura kisI apekSAse nahIM hai, ityAdi vAkyameM bhI kramase yojita svarUpa Adi catuSTaya tathA pararUpAdi catuSTaya upacArase hI eka vAkya aura dUsare arthake liye dUsarA vAcaka cAhiye isaliye eka hI zabda dUsarA artha kahaneko dUsarA hojAtA hai / athavA "syAdasti nAsti eva" isa vAkyameM kramase kathana karaneko abhISTa jo sattva asattva etadubhayarUpa eka prAdhAnya hai, vahI asti tathA nAsti zabdase kahAgayA hai isa rItise usa vAkyako eka artha vAcakatA honese eka vAkyarUpatA hI hai, isaliye koI doSa nahIM hai, kyoMki saba vAkyoMkI eka kriyAkI pradhAnatAse eka artha viSayatA siddha honese hI eka arthako bodha karAnekI zakti zabdakI siddha hotI hai| zabdoMkI kathainarUpa zakti tathA jJApanarUpa zaktiko ullaMghana karake artha bodha karAnemeM pravRttikA saMbhava nahIM hosakatA, arthAt vAcakarUpa zakti tathA dyotanarUpa zaktike dvArA hI saMpUrNa zabda artha bodha karAnemeM pravRtta hote haiN| asti isa zabdakI sattvamAtrarUpa arthake kathanameM vizeSa zakti hai na ki asattva AdirUpa aneka arthoke kathanameM / aura isI rItise jaba nipAtoMkA vAcakatva pakSa hai taba 'syAt' isa zabdakI anekAnta sAmAnyarUpa arthake kathanameM zakti vizeSa hai, na ki ekAntarUpa arthaka athavA anekAnta vizeSarUpa arthake kahanemeM zakti hai / aura nipAtoMke dyotakatva pakSameM syAt zabdakI anekAntarUpa arthake jJApana karanemeM zakti vizeSa hai, na ki anya kisI arthake dyotita karanemeM, isa rItise kathana aura sUcanarUpa sAmarthyake sivAya aura gau pazukA mAMsa piMDarUpa artha vAcya hai dUsare pRthivI Adi artharUpa vAcyakA vAcaka dUsarA hI go zabda samajhA jAtA hai ata eva vAcya vAcaka niyamakA nirvAha hotA hai. 1 sattva asattva etadubhayarUpa artha kahanekI zakti. 2 abhidhA athavA vAcakatA zakti. 3 lakSaNa vA dyotakatArUpase padArthake sUcanakI zakti. 4 nipAtoMkI vAcakatA tathA dyotakatA donoM pakSa siddha kara cuke haiM. 5 eka prakArakA sAmarthya. For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 63 zabdoM kA upayoga kahIM bhI zabdoMke vyavahAra meM dRSTigocara nahIM hotA, arthAt vAcakatArUpa zakti athavA dyotakatArUpa zaktiko hI svIkAra karake vidvAn zabdoMkA prayoga karate haiM, anyathA nahIM / nanu-yathAsaGketaM zabdapravRttidarzanAdyugapatsadasattvayossaGketitazzabdastadvAcako'stu, zatRzAnacordvayossaMketitasanitisaMjJAzabdavat; yugapaJcandrasUryayossaMketitapuSpavantAdipadavadvA / iti cenna;-saMketasyApi vAcyavAcakazaktyanurodhenaiva pravRtteH / na hi vAcyavAcakazaktyatilaM ghanena saMketapravRttirdRSTacarI / yathA - karturayaso dArulekhane zaktirna tathA vajralekhanesti, yathA vA vajralekhane tasyAzaktirna tathA dArulekhane, yathA ca dAruNaH karmaNo'yasA lekhyatve zaktirna tathA vajrasyAsti, yathA vA vajrasya tatrAzaktirna tathA dAruNopIti, nizcayaH / evaM zabdasyApi sakRdekasminnevArthe pratipAdanazaktiranekasminnarthe punaH pratipAdanAzaktiH, tathA - ekasyaivArthasyaikapadavAcyatA zaktirna punaranekasyApIti nizcayaH / puSpavantAdizabdAnAmapi krameNArthadvayapratipAdana eva sAmarthyamiti na doSaH // prazna: :- saMketa ke anusAra hI zabdoMkI pravRtti dekhanese eka kAlameM hI sattva tathA asattva ina donoM arthoMmeM asti Adi zabdakA saMketa karanese donoM hI arthoMkA vAcaka kyoM na asti Adi zabda ho ? jaise vyAkaraNa zAstra meM 'san' yaha saMjJA zatR tathA zAnac ina donoM pratyayarUpa arthameM saMketita hai, isaliye dhAtuse san saMjJaka pratyaya ho aisA kahane se zatR aura zAnac donoM pratyayoM ke honese "bhavan" tathA edhamAnaH, ityAdi prayoga siddha hote haiM aura eka kAlameM hI puSpavat zabdase sUrya tathA candramAkA bodha hotA hai, yadi aisA na ho to puSpavantau aisA kahanese eka kAlameM hI sUryya candramAkA jJAna kaise ho ? | aisI zaMkA nahIM kara sakate, kyoMki saMketa kiyehuye zabdoM ko bhI vAcya bocaka zaktike anusAra hI pravRtti hotI hai, kahIM bhI vAcya vAcaka zaktikA ullaMghana karake saMketakI pravRtti dRSTi gocara nahIM hotI / jaise loharUpa kartAkI kASThake chedana bhedana Adi kAryyameM zakti hai aisI vajrake chedana bhedana AdimeM nahIM hai, aura jaise vajrake chedana bhedana tathA lekhanameM zaktikA abhAva hai aise hI kASThake chedana bhedanAdimeM zaktikA abhAva nahIM hai, aura jaise kASTharUpa karma meM yaha zakti hai ki lohese khuda jAnA vA chedita honA aisI vajrarUpa karmmameM nahIM hai ki lohese chinna bhinna vA likhita ho yaha nizcaya hai / isI prakAra zabdameM bhI eka kAlameM eka hI arthakI kathanI zakti hai 1 isa zabda se yaha artha bodhita karanA cAhiye isa prakArakA anAdi kAlakA IzvarIya athavA mAnavIya saMketa ( isArA ). 2 jo zabda jisa arthameM jina 2 zAstrakI paribhASAke anusAra saMketita hai. usa saMketa kiye huye artha meM hI ( usa saMketa kiye arthako hI kahane meM ) usa zabdakI vAcakatA zakti hai na ki anya artha meM. 3 likhAjAya, saMsArake padArthoM meM bhI jahAM jaisI zakti prakRtike niyamase sthira hai usIke anusAra vyavahAra hotA hai. For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir na ki eka kAlameM aneka arthokI kathanakI zakti / aura jaise zabdameM yaha zakti hai ki vaha eka kAlameM eka hI arthako khe| aise hI arthameM bhI yaha zakti hai ki vaha eka hI zabdakA vAcya ho arthAt eka hI zabdase kahAjAya, zabda tathA arthakI zaktise yahI nizcaya hotA hai / aura 'puSpavantau' ityAdi zabdoMmeM jo sUrya candra Adi do arthake bodhana karanekI zakti hai vaha bhI kramase athavA zabdakI AvRttise hai, isaliye koI doSa nahIM hai| nanu-senAvanayuddhapaMktimAlApAnakagrAmanagarAdizabdAnAmanekArthapratipAdakatvaM dRSTamiti cenna; -karituragarathapadAtisamUhasyaivaikasya senAzabdenAbhidhAnAt , vRkSasamUhasya vanazabdena, puSpasamUhasya mAlAzabdena, guDAdidravyasamUhasya pAnakazabdena, prAsAdAdisamUhasya nagarazabdena, cAbhidhAnAnnaikazabdenAnekArthapratipAdanaM dRzyate / __ praznaH-senA, vana, yuddha, paMkti, mAlA, tathA pAnaka, ityAdi zabdoMkI aneka artha kahanekI zakti dRSTa hai kyoMki senAse azva hasti Adi, vanase aneka prakArake vRkSa Adi, yuddhase aneka prakAra zastra astrakA calanA, prANakA viyoga jaya parAjaya Adi aneka vyApArarUpa, paMktise aneka padArthoMkI zreNi, mAlAse aneka prakArake maNi Adi, aura pAnakase aneka prakArake vilakSaNa rasake khAda tathA nAma, nagara Adise aneka prakArake manuSya Adi arthoMkA bodha hotA hai, isaliye yaha zabda eka kAlameM hI aneka arthoMko kahate haiM to eka zabda eka hI arthako kahatA hai yaha siddhAnta nahIM bana sakatA hai / so aisI zaMkA bhI nahIM kara sakate; kyoMki hastI, azva, ratha, tathA paidala manuSya AdikA samUharUpa, eka hI artha senA zabdase kahA jAtA hai, aise hI vana zabdase aneka prakArake vRkSoMkA samUha, mAlA zabdase puSpa athavA maNi AdikA samUha, yuddha zabdase zastra astrAdikakA vyApAra, paMkti zabdase zreNIbaddha padArtha, pAnaka zabdase jar3a Adi dravyoMse vilakSaNa rasakA samUha, tathA nagara grAma Adi zabdase gRha aTTAlikA AdikA samUharUpa, eka hI artha kahA jAtA hai, isaliye senA Adi zabdoMko bhI aneka arthokI pratipAdanazakti nahIM dekha pdd'tii| nanvevaM-vRkSAvitipadaM vRkSadvayabodhakaM vRkSA iti ca bahuvRkSabodhakaM kathamupapadyata iti cet ? pANinyAdInAmekazeSArambhAjjainendrANAmabhidhAnasya svAbhAvikatvAditi brUmahe / tatraikazeSapakSedvAbhyAmeva vRkSazabdAbhyAM vRkSadvayasya bahubhireva vRkSazabdairbahUnAM vRkSANAmabhidhAnAnnaikazabdasya sakRdanekArthabodhakatvam / luptAvaziSTazabdayoH sAmyAbRkSarUpArthasya samAnatvAccaikatvopacArAttatraikazabdaprayogopapattiH / abhidhAnasya svAbhAvikatvapakSe ca vRkSazabdo dvibahuvacanAntaH svabhAvata eva dvitvabahutvaviziSTaM vRkSarUpArthamabhidadhAti / vRkSAvityatra hi vRkSatvAvacchinno vRkSa. zabdArthaH, dvitvaM ca dvivacanArthaH, pratyayArthasya prakRtyarthe'nvayAt dvitvaviziSTau vRkSAviti bodhaH / vRkSA ityatra ca bahuvacanArtho bahutvamiti bahutvaviziSTA vRkSA iti bodhaH / 1 artha, jaise zabda kisI vizeSa arthake kahanemeM niyata hai aise hI artha bhI khAsa apane vAcaka zabdase hI kahAjAtA hai. 2 zabdoMmeM artha kahanekI sAmarthya. For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir praznaH-pUrvokta rIti khIkAra karane para bhI / vRkSau isa padake kahanese do vRkSakA tathA vRkSAH, aisA pada kahanese bahuta vRkSoMkA jJAna kaise hotA hai yaha zaMkA ? bhI niSphala hai / kyoMki vyAkaraNa zAstrake AcArya zrI pANini Adi RSiyoMke matase to yahAM ekazeSa Arambha.kiyA hai, arthAt jaba vRkSa Adi zabdake Age dvivacana 'au' Adi vibhakti lagAI jAtI haiM taba 'vRkSa vRkSa' aise do vRkSa zabda Ate haiM aura bahuvacana 'jas' Adi vibhakti jaba lagAI jAtI haiM taba 'vRkSa vRkSa vRkSa vRkSa' aise bahuta zabda Ate haiM unameMse dvivacanameM to eka vRkSa zabdakA lopa ho jAtA hai aura eka vRkSa raha jAtA hai tathA bahu bacanameM bhI jo bahuta zabda liye jAte haiM una saba zabdoMkA lopa hojAtA hai, isa prakArase una saba zabdoMkA lopa karake eka zeSa rahatA hai isase do vRkSa vA aneka vRkSakA bodha hotA hai aura jainendra vyAkaraNake matameM to jas Adi vibhaktike sannidhAnameM do athavA aneka vRkSa AdirUpa arthake kahanekI zabdameM hI zakti mAnI hai aisA kahate haiN| ina donoMmeMse eka zeSa pakSameM do vRkSa zabdoMse hI do vRkSarUpa arthakA tathA bahuta vRkSa zabdoMse aneka vRkSarUpa arthakA kathana honese eka zabdako eka kAlameM aneka artha bodhakatA nahIM hai, kyoMki jisa zabdakA lopa hogayA hai usa zabda tathA jo zeSa hai unakI samAnatA hai / vRkSarUpa atheke samAna honese vahAMpara ekatvakA upacAra mAnake eka hI vRkSa zabdakA prayoga kiyA jAtA hai, tAtparya yaha hai ki ekazeSa pakSameM jo zabda zeSa rahajAtA hai vahI lupta huye zabdoMke arthako kahatA hai, arthAt eka hI zeSa vRkSa zabda aneka do vRkSoMke sthAnameM samajhA jAtA hai, aura jaina matake anusAra khAbhAvika dvitva vA bahutvarUpa arthake kathana pakSameM bhI dvivacanAnta vRkSa zabda dvitva saMkhyA sahita vRkSa tathA bahuvacanAnta vRkSa zabda bahutva saMkhyA sahita vRkSarUpa arthako svabhAvase hI kahatA hai, " vRkSau" yahAMpara vRkSatva dharmase avacchinna arthAt sahita vRkSa yaha to vRkSa zabdakA artha hai aura dvitvarUpa artha "au" dvivacanakI vibhaktikA artha hai, pratyayake artha dvitvakA prakRtike artha vRkSameM anvaya hotA hai, isaliye dvitva sahita vRkSa arthAt do vRkSa yaha 'vRkSau' isa zabdakA artha hotA hai, aura isa rItise " vRkSAH" yahAMpara bahutvarUpa artha bahuvacana pratyayakA hai usakA bhI prakRtyartha vRkSameM anvaya hotA hai isaliye bahutva sahita vRkSa, arthAt bahuta vRkSa yaha artha vRkSAH isa padakA hotA hai / 1 zabdoMmeM aneka artha kahanekI zakti nahIM hai to eka vRkSa zabda do vRkSarUpa arthoko kaise kaha sakatA hai isI abhiprAyase zaMkA hai vRkSa zabdake Age dvitvarUpa arthako prakaTa karanevAlI au vibhakti AtI hai vRkSa. au=vRddhi honese vRkSau. 2 vRkSa zabdake Age jas vibhakti lagAnese vRkSa+as-punaH dIrgha tathA sakArako visarga honese vRkSAH hotA hai. 3 eka vibhakti meM samAna AkAravAle jitane zabda Ate haiM unameMse eka zabda zeSa rahatA hai aura sabakA lopa hotA hai usIse anya arthakA bodha hotA hai isIko ekazeSa kahate haiM. 4 ekazeSa tathA svAbhAvika dvitva bahutvarUpa arthakA kathana ina donoM pakSoMmeM. 5 ekako zeSa rakhakara bAkI saba lopa dazAko prApta zabda, (yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyI) jo zabda zeSa rahatA hai vaha For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 66 yadyapi dvitIyapakSa ekasyaiva vRkSapadasyAnekavRkSabodhakatvaM prAptam / tathApyanekadharmAvacchinArthabodhakatvamekapadasya nAstIti niyamaH / evaM ca vRkSA iti bahuvacanAntenApi vRkSapadena vRkSarUpaikadharmAvacchinnasyaiva bodho nAnyadharmAvacchinnasya / tathA cAstyAdipadenApyastitvAdi rUpaikadharmAvacchinnasya bodhaH sambhavati, na tu nAstitvAdidharmAntarAvacchinnasyeti // / yadyapi dvitIya pakSameM arthAt jainendrake anusAra dvivacanAnta bahuvacanAnta vRkSAdi zabda hI khabhAvase dvitva aura bahutva saMkhyA sahita vRkSa Adike bodhaka haiM yaha vArtA prApta hai tathApi aneka dharmase avacchinna artha bodhakatA eka padako nahIM hai, isa rItise ' vRkSau' tathA 'vRkSAH' ityAdi dvivacanAnta tathA bahuvacanAnta vRkSapadase vRkSatvarUpa jo eka dharma usa dharmase avacchinna eka vRkSarUpakA hI bhAna hotA hai na ki kisI anya dharmase avacchinna. padArthakA 'isI prakArase' asti Adi padase bhI astitvarUpa eka dharmase avacchinna padArthakA hI eka kAlameM jJAna saMbhava hai na ki nAstitva Adi anya dharmase avacchinna padArthakA / nanu-vRkSA iti pratyayavatI prakRtiH padam , "suptiGantaM padam" iti vacanAt / tathA cavRkSA iti bahuvacanAntena bahutvavRkSatvarUpAnekadharmAvacchinnasya bodhAdekapadasyAnekadharmAvacchinnabodhakatvaM nAstIti niyamasya bhaMgaprasaMgaH / taduktam-" anekamekaM. ca padasya vAcyaM vRkSA iti pratyayavatprakRtyA / " iti / __praznaH-'vRkSAH' yahAMpara 'jas' pratyaya sahita jo prakRti vRkSa hai usako pada kahate haiM, subanta tathA tiGantakI pardai saMjJA hotI hai, aisA jainendra tathA pANini RSikA bhI vacana hai, taba " vRkSAH" isa bahuvacanAnta padase bahutva tathA vRkSatvarUpa jo aneka dharma, usa dharmase avacchinna vRkSa arthakA jJAna honese eka padako aneka dharma sahita artha bodhakatA nahIM hai isa niyamakA bhaMga prApta huA aisA anyatra kahA bhI hai; eka tathA aneka artha bhI padakA vAcya hotA hai jaise "vRkSAH" yahAM pratyaya sahita vRkSarUpa prakRtise bahuta saMkhyA yukta vRkSarUpa artha ? " iti cetsatyam ,-ekapadasya pradhAnatayA'nekadharmAvacchinnabodhakatvaM nAstIti niyamasyoktatvAt / prakRte ca prathamato vRkSazabdo vRkSatvarUpajAtyavacchinnaM dravyaM bodhayati / tato liMgaM saMkhyAM ceti zAbdabodhaH krameNaiva jaayte| lopa huye zabdoMke arthako kahatA hai| aisA ekazeSa mAnanevAle vaiyAkaraNoMkA siddhAnta hai. 6 jo nAma athavA dhAtuke Age lagAyA jAtA hai jaise su au jas ti taH Adi. 7 jisake Age pratyaya Ate haiM jaise vRkSa bhU Adi mUla bhAga. 8 sambandha. 1 vRkSako anya padArthase pRthak karanevAle vRkSakha dharmasahita yahI artha jahAM 2 avacchinna zabda Ave vA AyA ho sarvatra samajha lenA. 2 nAmakI pratyaya su au jas Adise sup taka / jinake antameM sup vaha subanta kahAtA hai. 3 ti, tas anti Adise yahi vahiG taka dhAtuko pratyaya jisake antameM ho vaha tiGanta kahAtA hai. 4 suptiGantaM padam / 1 / 4 / 14 / pANinIyake sUtrase padasaMjJA hotI hai. For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 67 yadi aisI zaMkA karo to yathArtha hai, parantu eka pada pradhAnatAse eka hI kAlameM aneka dharmase avacchinna padArthakA bodhaka nahIM hotA, aisA niyama hamane kahA hai, to isa prakRta prasaMgameM dekhiye ki prathama vRkSa zabda eka vRkSatvarUpa jAtise vA vRkSatvarUpa eka dharmase avacchinna vRkSarUpa dravyakA jJAna karAtA hai, pazcAt liMga aura saMkhyAkA isa prakAra zAbda bodha arthAt zabda janya jJAna kramase hI hotA hai, vRkSatva dharma yukta vRkSa puMliMga tathA bahuta saMkhyA yukta hai aisA artha " vRkSAH" isa padase hotA hai| taduktamyaha viSaya anyatra bhI kahA hai " svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liMga saMkhyAM vibhaktiyuktassan / " iti / __ zabda prathama jAti vA dharmarUpa arthako arthAt vRkSa zabda vRkSatva jIva zabda jIvatva ghaTa zabda ghaTatvarUpa arthako kahake, liMga saMkhyA Adise nirapekSa hoke usa jIvatva vRkSatva tathA ghaTatva dharmase yukta dravyarUpa arthako kahatA hai, aura punaH una 2 vRkSatva Adi dharmoMse samaveta arthAt sahita padArthakA kahanA . hotA hai taba vibhaktise yukta hoke puMliMga Adi liMga tathA ekatva dvitva tathA bahutvarUpa saMkhyArUpa arthako kahatA hai| evaM ca pradhAnabhAvena vRkSatvAvacchinnasya pratItirguNabhAvena bahutvasaMkhyAyA. iti na kshciddossH| isa prakArakA siddhAnta honese 'vRkSAH' ityAdi padase vRkSatva dharmase avacchinna padArthakA bodha to pradhAnatAse hotA hai aura liMga tathA bahutva saMkhyAkA gauNatAse, isaliye eka pada eka kAlameM pradhAnatAse eka hI dharmA'vacchinna padArthakA jJAna sarvatra karAtA hai, isaliye siddhAnta vA niyamameM koI doSa nahIM hai'| athaikasya padasya vAkyasya vA pradhAnabhAvenAnekadharmAvacchinnavastubodhakatvAnaMgIkAre pradhAnabhAvenAzeSadharmAtmakasya vastunaH prakAzakaM pramANavAkyaM kathamupapadyate? iti cet-kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA dravyaparyAyanayArpitena sakalasya vastunaH kathanAt / iti nirUpitaM prAk / yadi eka pada athavA eka vAkyase pradhAnatAse aneka dharmase avacchinna vastukI bodhakatA isa pakSako nahIM svIkAra karate ho, arthAt eka pada vAkya eka hI dharmase avacchinna vastukA bodha karAtA hai, yahI niyama hai taba pramANa vAkya azeSa sampUrNa athavA aneka dharmakharUpa vastukA prakAzaka kaise ho sakatA hai / yadi aisA kaho tokAla, AtmasvarUpa tathA artha Adike dvArA dravyArtha nayakI apekSAse abheda vRttise, aura paryAyArthaka nayakI apekSAse pramANa vAkyase sampUrNa vastukA kathana hotA hai yaha viSaya pUrva prasaMgameM pUrNa rItise nirUpita kara cuke haiM For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 nanu 'sattvAsattve ' iti dvandvasamAsapadaM sattvAsattvayoH prAdhAnyena bodhakam / "ubhayapadArthapradhAno dvandvaH" iti vacanAt, evaM ca kathamavAcyatvaM sadasattvAtmakavastunaH ? iticenna-dvandvasyApi krameNaivArthadvayapratyAyanasamarthatvena guNapradhAnabhAvasya tatrApi sattvAt / ata eva-"abhyahitaM pUrvam" iti pradhAnabhUtArthasya pUrvanipAtAnuzAsanaM saMgacchate / astu vA dvandva ubhayasyApi prAdhAnyena bodhaH / athApi pradhAnabhAvenAstitvanAstitvobhayAvacchinnasya dharmiNaH pratipAdakazabdAbhAvAdavAcyatvamakSatam / praznaH--"sattvAsattve" yaha dvandva samAsase siddha pada pradhAnatAse sattva tathA asattvarUpa arthakA bodhaka hai| kyoMki dvandva samAsameM donoM padai athavA adhika pada pradhAna hote haiM aisA vacana hai isa prakArase sattva tathA asattva dharma sahita vastukI avAcyatA kaise hosakatI hai arthAt jaba vyAkaraNa zAstrase dvandva samAsa siddha pada do arthoMko pradhAnase kaha sakatA hai taba 'syAt avaktavya eva' yaha caturtha bhaGga nahIM bana sakatA? aisI zaMkA nahIM kara sakate kyoMki dvandva samAsako bhI kramase hI do athavA dose adhika arthoke bodha karAnemeM sAmarthya hai, mukhyatA tathA gauNatAkA bhAva dvandva samAsameM bhI vivakSita hai| "isI hetuse "abhyarhitam pUrvam" pUjita athavA zreSTha vA pradhAna jo hotA hai vaha dvandva samAsameM sabase pUrva rakkhA jAtA hai isa rItise hI pradhAnabhUta jo artha hai usake pUrva niyata karanekI AjJA zAstrakArakI saMgata hotI hai, yadi kisIkI ekakI isa samAsameM pradhAnatA nahIM hotI to predhAnake pUrva niyama rakhanekA niyama vyAkaraNameM kaise kiyA jAtA, athavA dvanda samAsameM ubhaya padArthakI pradhAnatAhIse bodha hotA hai, aisA mAnanese bhI hamArI koI hAni nahIM hai / kyoMki pradhAnatAse astitva tathA nAstitva ina ubhaya dharma sahita padArthakA pratipAdaka dharmI koI zabda nahIM hai isaliye avAcyasvarUpa pUrNa rItise hai arthAt 'syAt avaktavyaH' isa hamAre caturtha bhaGgakI siddhimeM koI kSati nahIM hai, na ca- 'sadasattvaviziSTaM vastu' ityanena dvandvagatitatpuruSeNa sadasattvaviziSTapadena tadubhayadharmAvacchinnasya vastuno bodhasambhavAditi vAcyaM, tatra sadasattvavaiziSTayasyaiva pradhAnatayA tayorapradhAnatvAt / "uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH" iti vacanAt / tasmAtsakalavAcakarahitatvAtsyAdavaktavyo ghaTa iti siddham // sattva asattva viziSTa vastu, dvandva samAsako garbhameM rakhanevAle tatpuruSa samAsase sadasattva 1 sattva aura asattva, 'sattvaM ca asattvaM ca' isa prakAra dvandva samAsa karanese 'sattvAsattve' yaha pada banatA hai. 2 ubhayapadArthapradhAno dvandvaH, isa vAkyameM ubhaya pada anekakA bhI upalakSaNa hai kyoMki dvandva samAsa aneka padoMkA bhI hotA hai. 3 jahAM do hI padakA dvandva ho vahAM doko pradhAnatA, anekameM sabako pradhAnatA rahatI hai. 4 yaha bacana (alpAc taram) 2 / 2 / 34 / pANinIyASTake alpAcvAle zabdakA pUrva nipAta hotA hai isakA vArtika hai abhyahitake pUrva nipAtakA udAharaNa tApasaparvatI hai. 5 abhyarhitake artha pradhAna vA mukhya mAnake yaha kathana kiyA hai. 6 astila nAstitva donoM. 7 kahanevAlA, vAcaka. 8 sala asatva donoM dharma sahita padArtha.. For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viziSTa isa padase sattva tathA asattva, ina donoM dharmoMse sahita vastuke bodha saMbhava hai, isa rItise aktavyatva bhaMga nahIM bana sktaa| aisA nahIM kaha sakate, kyoMki sadasatva viziSTa isa padameM sattva aura asattvake vaiziSTyakI hI pradhAnatA hai, arthAt sattva aura asattvase sahita jo vastu hai, usIkA pradhAnatAse bodha hotA hai, na ki sattva aura asatva ina donoM dharmoMkA, kyoMki ve apradhAna haiM, tatpuruSa samAsameM uttara padArtha pradhAna rahatA hai| aisA vyAkaraNa zAstrakA bacana hai / isa kAraNa sadasattvakA sarvathA vAcaka pada na honese "syAt aktavyazca ghaTaH" kathaMcit ghaTa avAcya hai, yaha bhaGga nirvivAda siddha hai, / tacca na sarvathaivAvaktavyam, avaktavyazabdenAsya vaktavyatvAt / atassyAdavaktavyo ghaTa iti caturthabhaMgaH / iti kecidvyAcakSate / tatredaM cintyam , avaktavyazabdasyAbhidheyaM kimiti / vaha avaktavyarUpa artha bhI sarvathA hI avAcya nahIM hai kyoMki avaktavya zabdase vaha kahA jAtA hai, isI kAraNase "syAd avaktavyaH ghaTaH" yaha caturtha bhaGga banatA hai / aisA koI kahate haiM, aba isa kathanake viSayameM yaha vicAranA cAhiye ki avaktavya zabdakA vAcyArtha kyA hai, arthAt isa avaktavya zabdase kyA padArtha kahA jAtA hai / na ca-pradhAnabhUtasadasattvarUpadharmAvacchinnaM vastu avaktavyazabdenAbhidhIyata iti vAcyam ; tathA sati tasya sakalavAcakarahitatvakSateH, avaktavyazabdasya tadvAcakasya sattvAt , ekapadasya pradhAnabhUtAnekadharmAvacchinnavastubodhakatvaM nAstIti niyamasya bhaMgaprasaMgAcca / kadAcit yaha kaho ki pradhAnatA dazAko prApta sattva asattva jo dharma haiN| una dharmoM karake sahita padArtha avaktavya zabdase kahA jAtA hai, so yaha nahIM kaha sakate, yadi aisA svIkAra karoge to pradhAnabhUta sadasattvakA eka kAlameM koI vAcaka nahIM hai kintu vaha sakala vAcaka zabdase rahita hai, isI niyamakA bhaGga hogA kyoMki avaktavya zabda usakA vAcaka vidyamAna hai, aura eka pada eka hI kAlameM pradhAnabhUta aneka dharma sahita vastukA bodhaka nahIM hai, isa niyamakA bhI bhaMga hogA, kiJca-yathA'vaktavyamiti padaM sAMketikaM tAdRzobhayadharmAvacchinnasya vAcakaM, tathA sAMke. tikamanyadapi tadvAcakaM kuto na bhavati ? aura dUsarI eka bAta yaha bhI hai ki jaise saMketa siddha honese avaktavya yaha zabda sattva asattva ubhaya dharmoMse avacchinna vastukA vAcaka hai aise hI saMketase siddha anya zabda bhI isa arthakA vAcaka kyoM nahIM hotA ? nanu-anyasya sAMketikapadasya krameNaitAdRzadharmAvacchinnavastubodhakatvamiti cet, avaktavyapadasyApi yugapattadvAcakatvaM mAbhUt / yathA-sAMketikapadAntareNa sattvAsattvAdidharmAvacchinnaM vastu krameNa pratIyate, tathA'vaktavyapadenApi, ubhayorvizeSAbhAvAt / avaktavyapadena hi 1 sattva asattva isa ubhaya dharma sahita padArthakA kahanevAlA zabda. 2 isa zabdase amuka arthakA jJAna ho aise saMketase siddha zabda. For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaktavyatvAbhAvarUpadharmAvacchinnaM vastu pratIyate, na tu sattvAsattvAdirUpAnekadharmAvacchinnaM vastviti sarvAnubhavasAkSikametat / __ yadi aisA kaho ki anya jo saMketa siddha pada hai usako kramase hI sattva asattva dharmase avacchinna vastukI bodhakatA hai, to anya padake samAna avaktavya isa padakobhI eka kAlameM hI sattva tathA asattva dharmase avacchinna vastukI bodhakatA nahIM ho sakatI, jaise anya sAMketika padase sattva tathA asattva dharma sahita padArthakA jJAna kramase hI hotA hai, aise hI avaktavya isa padase bhI kramase usakA jJAna hotA hai / kyoMki jaba donoM saMketa siddha haiM taba ekameM koI vizeSatA nahIM hai, kintu avaktavya isa padase vaktavyatvakA abhAvarUpa jo dharma hai usa vaktavyatvA'bhAvarUpa dharma sahita padArtha bhAsatA hai, na ki sattva asattva ina ubhaya dharma sahita padArtha / isa viSayameM saba vidvAnoMkA anubhava hI sAkSI hai / athaivamava isa viSayameM yadi yaha kaho"uktizcAvAcyataikAntenAvAcyamiti yujyate / " "avAcyatAkA jo kathana hai vaha ekAntarUpase akathanIya hai aisA mAnanese avAcyatA yukta na hogI // iti svAmisamantabhadrAcAryavacanaM kathaM saMghaTate ? sattvAsattvaviziSTasya vastunassarvathAsvAcyatve tasthA vAcyazabdenApi vAcyatvaM na syAditi tatra pratipAdanAt, iti cenna; tadarthAparijJAnAt / ayaM khalu tadarthaH, sattvAdyekaikadharmamukhena vAcyameva vastu yugapatpradhAnabhUtasattvAsattvobhayadharmAvacchinnatvenAvAcyam, tAdRzavastunaH sattvAdyekadharmamukhenApyavAcyatve vAcyatvAbhAvadharmamukhenAvAcyazabdenApi vAcyatvaM na syAditi / etAdRzavyAkhyAmapahAya sattvAsattvobhayarUpeNAvAcyaM vastu tAdRzarUpeNaivAvAcyazabdena vAcyaM bhavatIti vyAkhyAne yena rUpeNAvAcyaM vastu tenaiva rUpeNa vAcyaM prAptamiti yena rUpeNa sattvaM tenaiva rUpeNAsattvamapyaMgIkriyatAm / tathA ca yaha zrIkhAmI samantabhadrAcAryakA kathana kaise saMgata hogA, kyoMki AcAryake isa vacana kahanekA tAtparya yahI hai, ki yadi sattva asattva dharma sahita vastuko sarvathA AvAcya mAnoge to vaha 'avaktavya isa padase bhI nahIM kahI jA sakatI, kyoMki jaba sarvathA akathanIya hai taba kisI padase bhI nahIM kahI jAsakatI ? aisI zaMkA bhI nahIM kara sakate, kyoMki tumane khAmI samantabhadrAcAryajIke vacanakA artha nahIM samajhA, usa vacanakA nizcayarUpase artha yaha hai ki sattva Adi dhoMmeMse kisI eka dharmake dvArA jo padArtha vAcya hai arthAt kahaneke yogya hai, vahI padArtha pradhAnabhUta sattva asattva 1 padArthake kharUpako janAne athavA kahaneke liye zabdameM zakti athavA vAcakatA. 2 saMketase siddha. 3jo kahA nahIM jAya. For Private And Personal use only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa ubhaya dharma sahita rUpase avAcya hai, yadi sattva asattva dharma sahita padArthako sattva Adi eka dharmake dvArA bhI avAcya mAno, to vAcyatvakA abhAvarUpa dharma hai| usa abhAvarUpa dharmake dvArA vastuko kahanevAle 'avAcya' isa zabdase vaha vastu vAcya na hogA, basa yahI abhiprAya AcAryake vacanakA hai, isa satyArtha vyAkhyAnako tyAga kara sattva asattva isa ubhaya dharmase avAcya jo padArtha hai vahI sattva asattva isa ubhaya dharmasahita vastuko kahanevAle avAcya zabdase bhI vAcya hotA hai, yadi aisA vyAkhyAna karoge to jisa rUpase padArtha avAcya hai usI rUpase vaha vAcya bhI hogayA, yaha vArtA siddha hogaI, taba to tuma jisa rUpase vastukA sattva hai usI rUpase usI vastukA asattva bhI svIkAra karo / yaha bAta prApta huI / aura isa prakAra mAnanese " virodhAnnobhayaikAnyaM syAdvAdanyAyavedinAm / " virodha honese sattva asattva ina ubhaya dharmameMse kisI eka dharmarUpase avAcyatva syAdvAda nyAyake marmavettA jana nahIM svIkAra karate / iti tadIyavacanameva viruddhyate / isa svAmI samantabhadrAcAryajIke vacanakA hI virodha tumako prApta hogaa| siddhAntavidastu-avaktavya eva ghaTa ityukte sarvathA ghaTasyAvaktavyatvaM syAt , tathA cAstitvAdidharmamukhenApi ghaTasya prathamAdibhaMgairabhidhAnaM na syAt, ataH syAditi nipAtaprayogaH / tathA ca sattvAdirUpeNa vaktavya eva ghaTo yugapatpradhAnabhUtasattvAsattvobhayarUpeNAvaktavya iti caturthabhaMgArthaniSkarSa iti prAhuH / / siddhAntavettA jana to-"avaktavyaH eva ghaTa" ghaTa avaktavya hai| aisA kahanese ghaTako avaktavyatA sarvathA prApta hogI, to isa rItise astitva Adi dharmake dvArA prathama Adi bhaGgase bhI ghaTakA kathana nahIM hosakegA, isaliye avaktavya zabdake pUrva syAt isa nipAtakA prayoga kiyA hai / isa prakAra isa nipAtake lagAnese sattva AdirUpase to ghaTa vaktavya hai kintu eka kAlameM hI pradhAnabhUta sattva asattva ina ubhaya rUpase avaktavya hai yaha isa "syAdavaktavya eva ghaTaH" catuthe bhaGgake arthakA sArAMza hai aisA kahate haiN| vyastasamastadravyaparyAyAvAzritya caramabhaMgatrayamupapAdanIyam / tathA hi-vyastaM dravyaM samastau sahArpitau dravyaparyAyAvAzritya syAdasti cAvaktavya eva ghaTa iti paMcamabhaMgaH / ghaTAdirUpaikarmivizeSyakasattvaviziSTAvaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam / tatra dravyArpaNAdastitvasya yugapadvyaparyAyArpaNAdavaktavyatvasya ca vivakSitatvAt / 1 syAdasti ghaTaH' isa pahile bhaMgase bhI ghaTa nahIM kahA jAyagA, kyoMki yadi sarvathA avAcya hai to usakA kathana kisI dharmase nahIM ho sakatA. 2 syAt yaha nipAta anekAnta arthakA vAcaka yA dyotaka hai arthAta kisI apekSAse ghaTa avaktavya hai na ki sarvathA. For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 pRthak tathA milita dravya aura paryAyakA avalambana karake antima tIna bhaGgoMkI vyAkhyA karanI cAhiye, tathA hi jaise pRthakbhUta dravya aura milita dravya paryAya inakA Azraya karake "syAdasti ca avaktavyazca ghaTaH" isa paMcama bhaGgakI pravRtti hotI hai / ghaTa AdirUpa dharmI vizeSyaka aura sattva sahita avaktavyatva vizeSaNavAle jJAnakA janaka vAkyatva, yaha isa bhaGgakA lakSaNa hai, arthAt jisa jJAnameM ghaTa Adi dharmI padArtha vizeSya hoM, aura sattva sahita avaktavyatva vizeSaNIbhUta ho aise jJAnako utpanna karAnevAlA vAkyatva, yahI isa paMcama bhaGgakA lakSaNa hai, kyoMki isa bhaMgameM dravyatvakI yojanAse to astitva aura eka kAlameM hI dravya paryAya donoMko milAke yojanA karanese avaktavyatvarUpa avivakSita hai / tAtparya yaha hai ki dravyarUpase to ghaTakA sattva arthAt dravyarUpase ghaTa hai aura eka kAlameM hI pradhAnabhUta dravya paryAyarUpase nahIM hai| tathA vyastaM paryAyaM samastau dravyaparyAyau cAzritya syAnnAsti cAvaktavya evaM ghaTa iti SaSThaH / tallakSaNaM ca ghaTAdirUpaikadharmivizeSyakanAstitvaviziSTAvaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvam / ___ aura aise hI pRthakbhUta paryAya aura milita dravyaparyAyakA Azraya karake "syAnnAsti ca avaktavyazca ghaTaH" kisI apekSAse ghaTa nahIM hai tathA avaktavya hai, isa SaSTha bhaGgakI pravRtti hotI hai, ghaTa AdirUpa eka padArtha vizeSyaka aura asattva sahita avaktavyatva vizeSaNavAle jJAnakA janaka vAkyatva, yaha isakA lakSaNa hai arthAt jisa jJAnameM ghaTa Adi padArtha vizeSya hoM aura asattva athavA nAstitva sahita avaktavyatva vizeSaNIbhUta ho aise jJAnako utpanna karanevAlA vAkya, yahI isa SaSTha bhaGgakA lakSaNa hai, pRthakbhUta paryAyakI yojanAse nAstitva aura milita dravya paryAya donoMkI yojanAse avaktavyatva isa SaSTha bhaMgameM vivakSita hai / paryAyakI apekSAse nAstitva tathA pradhAnabhUta dravya paryAya ubhayakI apekSAse avaktavyatvakA Azraya ghaTaH yaha isa bhaMgakA artha hai / evaM vyastau kramArpitau samastau sahArpitau ca dravyaparyAyAvAzritya syAdasti nAsti cAvaktavya eva ghaTa iti sptmbhNgH| ghaTAdirUpaikavastuvizeSyakasattvAsattvaviziSTAvavaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam / iti saMkSepaH // isI prakAra alaga 2 kramase yojita, tathA milehuye (sAtha yojita) dravya tathA paryAyakA Azraya karake "syAt asti nAsti ca avaktavyazca ghaTaH" kisI apekSAse sattva asattva sahita avaktavyatvakA Azraya ghaTa, isa saptama bhaMgakI pravRtti hotI hai, ghaTa AdirUpa eka padArtha vizeSyaka aura sattva asattva sahita abaktavyatva vizeSaNavAle jJAnakA janaka 1 syAdasti ca avaktavyazca ghaTaH, syAnnAsti ca avaktavyazca ghaTaH, syAdasti ca nAsti ca avaktavyazca ghaTaH, dravyako pRthaka mAnake dravyaparyAyako milAke paMcama bhaMgakI, pAyako pRthaka, dravyapAyako milAke SaSThakI, yojita dravyaparyAyako mAnake saptama bhagakI pravRtti hotI hai aura pRthakbhUta kramase yojita dravyaparyAyako milAke SaSThakI / yahI saptama tathA SaSThameM bheda haiM. For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 vAkya, yaha isakA lakSaNa hai arthAt jisa jJAnameM ghaTa Adi koI eka padArtha to vizeSya ho, aura sattva asattva sahita avaktavyatva vizeSaNa ho aisA jo jJAna usa jJAnakA utpanna karAnevAlA vAkya yaha isa saptama bhaMgakA lakSaNa hai isa kAraNase alaga 2 kramase yojita dravya paryAyakI apekSAse sattva asattva sahita milita tathA sAtha yojita dravyaparyAyakI apekSAse avaktavyatvakA Azraya ghaTa yaha isa bhaMgakA artha hai / isa prakAra saMkSepase sapta bhaMgoMkA nirUpaNa samApta huA / atra-dravyameva tattvaM, atassyAdastIti bhaMga eka eveti sAMkhyamatamayuktam ;-paryAyasyApi pratItisiddhatvAt / tathA-paryAya eva tattvam , atassyAnnAstIti bhaMga eveti saugatamatamapi yuktidurgatam ; dravyasyApi pratItisiddhatvAt / evamavaktavyameva vastutatvamityavaktavyatvaikAntopi svavacanaparAhataH, sadA maunatratikohamitivat / evamevAnyeSAmekAntAnAM pratItiparAhatatvAdanekAntavAda evAvatiSThate / / __ aba isa viSayameM dravya hI tattva hai aura paryAya nahIM hai isaliye "syAdasti" padArtha hai yaha eka hI bhaMga satya hai, aisA sAMkhya mata hai vaha ayukta hai kyoMki ghaTa kuzUla Adi paryAya bhI anubhava siddha haiM, tathA paryAya hI tattva hai arthAt haraeka padArtha kSaNa 2 meM badalatA rahatA hai, isaliye kSaNika paryAya hI tattva hai koI mukhya dravya nitya nahIM hai ata eva "syAnnAsti" nitya koI dravya nahIM hai, yaha eka hI bhaMga yuktise yukta hai, yaha bauddhakA mata bhI yukti zUnya hai kyoMki ghaTa Adi paryAyoMmeM mRttikAkA rUpa dravya kaTaka kuNDala AdimeM suvarNarUpa anugatarUpa dravya bhI anubhava siddha hai| isI prakAra jo yaha kahate haiM ki sarvathA avaktavyarUpa hI vastu svarUpa hai. unako nija vacanatA hI virodha hai kyoMki avaktavya isa zabdase ve vastuko kahate haiM to sarvathA avaktavyatA kahAM rhii| jaise koI kahe ki maiM sadA maunavrata dhAraNa karatA hUM; yadi sadA mauna hai to sadA maiM mauna hUM. yaha zabda bhI kaise bola sakatA hai / isI rItise anya bhI sarvathA ekAntavAdiyoMkA kathana anubhavaviruddha honese anekAnta vAda hI yukti tathA anubhavarUpa kasauTI para ThaharatA hai, ataH vahI nirvivAdarUpase sthita hai| nanu ca-anekAntepi vidhipratiSedharUpA saptabhaMgI pravartate vA na vA ? yadi pravartate-tadA'nekAntasya niSedhakalpanAyAmekAnta eva prApta iti tatpakSoktadoSAnuSaMgaH / anavasthA ca / tAdRzaikAntasyApyaparAnekAntakalpanayA vidhipratiSedhayorvaktavyatvAt / yadi sA na pravartate tadA sarva vastujAtaM saptabhaMgI saMvalitamiti siddhAntavyAghAtaH / iti cenna, pramANanayArpaNAbhedAttatrApi tadupapatteH / tathA hi-ekAnto dvividhaH-samyagekAnto mithyakAnta iti / anekAntopi dvividhaH, samyaganekAnto mithyAnekAnta iti / tatra samyagekAntastAvatpramANaviSayIbhUtAneka 1 bauddhakA yaha mata hai ki vaha koI padArtha nitya nahIM mAnatA kintu saba kSaNika buddhigata ghaTa Adi paryAya bhAsate haiM / aura padArtha haiM vaha kSaNika anitya haiM jaise ghaTa kyoMki sarva sattva hai jaise ghaTa nAzake prati kisIkI apekSA nahIM rakhatA ataH kSaNika hai. 10 For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dharmAtmakavastuniSThaikadharmagocaro dharmAntarApratiSedhakaH / mithyaikAntastvekadharmamAtrAvadhAraNenAnyAzeSadharmanirAkaraNapravaNaH / evamekatravastunyastitvanAstitvAdinAnAdharmanirUpaNapravaNaH pratyakSAnumAnAgamAviruddhassamyaganekAntaH / pratyakSAdiviruddhAnekadharmaparikalpanaM mithyAnekAntaH / iti / tatra samyagekAnto nayaH, mithyaikAnto nayAbhAsaH / samyaganekAntaH pramANaM; mithyAnekAntaH pramANAbhAsaH / iti vypdishyte| .. praznaH-anekAnta isa zabda tathA isake arthameM bhI vidhi tathA niSedharUpa "syAdasti syAnnAsti' ityAdi saptabhaMgI pravRtta hotI hai ki nahIM? yadi yaha kaho ki pravRtta hotI hai taba to anekAntake niSedhakI kalpanAse ekAnta hI prApta huA! kyoMki jaise ekAntakA niSedha honese anekAnta hotA hai aise hI anekAnta jo nahIM arthAt ekAntarUpatA prApta huI, taba ekAnta pakSameM jo doSa Apane diyA hai vaha Apako bhI prApta huA ! aura anavasthArUpa doSa bhI AvegA, kyoMki isa prakAra ekAntakI anya anekAntakI kalpanA karanese vidhi tathA niSedha barAbara kahate huye cale jAo, jitane anekAnta kahoge vahAM saba jagaha vidhi pratiSedhakI kalpanAse kahIM vizrAma na milegA, yaha anavasthA doSa tathA ekAnta pakSake doSa bhI tumAre pakSameM prApta huye! aura yadi yaha kaho ki anekAntameM vidhiniSedha AdirUpa saptabhaMgI nahIM pravRtta hotI to sampUrNa vastumAtra saptabhaMgI nyAyase vyApta hai, isa siddhAntakA vyAghAta huA ? aisI zaGkA nahIM kara sakate kyoMki pramANa tathA nayake bhedakI yojanAse anekAntameM bhI vidhi niSedha kalpanAse saptabhaGgI nyAyakI upapatti hai / jaise yaha siddha hotA hai vaha darzAte haiM;-ekAnta do prakArakA hai, eka samyak ekAnta aura dUsarA mithyA ekAnta / aise hI anekAnta bhI do prakArakA hai eka samyak anekAnta aura dUsarA mithyA anekAnta / unameMse samyak ekAnta vaha hai jo pramANa siddha aneka dharmasvarUpa jo vastu hai usa vastumeM jo rahanevAlA dharma hai, usa dharmako anya dharmokA niSedha na karake viSaya karanevAlA, arthAt aneka dharmamaya padArthake eka kisI dharmako kahe parantu anya dharmoMkA niSedha bhI jo nahIM karatA hai vahI samyak ekAnta hai! aura padArthake eka hI dharmakA nizcaya karake anya saMpUrNa dharmoMke niSedha karanemeM jo tatpara hai vaha mithyA ekAnta hai| isI prakArake pratyakSa anumAna tathA Agama pramANase aviruddha eka vastumeM aneka dharmoke nirUpaNa karanemeM tatpara hai vaha samyak anekAnta hai / tathA pratyakSa Adi pramANase viruddha jo eka vastumeM aneka dharmokI kalpanA karatA hai vaha mithyA anekAnta hai / unameM samyak ekAnta to naya hai aura mithyA ekAnta nayAbhAsa hai / aura aise hI samyak anekAnta pramANa aura mithyA anekAnta pramANAbhAsa hai aisA bhI kahate haiN| 1 yuktipUrvaka siddhi, pramANa tathA naya ina donoMke bhedase anekAntameM vidhiniSedhakI kalpanArUpa saptabhajI nyAyakI yojanA yuktise siddha hai. 2 saptabhaGgI nyAyakI anekAntameM bhI siddhi. For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 75 tathA ca-samyagekAntasamyaganekAntAvAzritya pramANanayArpaNAbhedAt, syAdekAntaH, syAdane - kAntaH, syAdubhayaH, syAdavaktavyaH syAdekAntazcAvaktavyazca syAdanekAntazcAvaktavyazca, syAdekAntonekAntazcAvaktavyazceti saptabhaMgI yojyA / tatra nayArpaNAdekAnto bhavati, ekadharmagocaratvAnnayasya / pramANAdanekAnto bhavati, azeSadharmanizcayAtmakatvAtpramANasya / yadyanekAnto'nekAnta eva natvekAnta iti matam / tadA - ekAntAbhAve tatsamUhAtmakasyAnekAntasyApyabhAvaprasaMgaH, zAkhAdyabhAve vRkSAdyabhAvavat / ityevaM mUlabhaMgadvaye siddhe uttare ca bhaMgA evameva yojayitavyAH // taduktam / yaha viSaya anyatra bhI kahA gayA hai; 1 isaliye samyak ekAnta aura samyak anekAntakA Azraya lekara pramANa tathA nayake bhedaka yojanAse kisI apekSAse ekAnta, kisI apekSAse anekAMta, kisI apekSA ubhaya, kisI apekSAse avaktavya hai, kathaMcit ekAMta avaktavya, kathaMcit anekAMta avaktavya, aura kathaMcit ekAMta anekAMta avaktavya hai isa rItise saptabhaGgIkI yojanA karanI cAhiye / usameM nayakI yojanAse ekAMta pakSa siddha hotA hai, kyoMki naya eka hI dharmako viSaya karatA hai / aura pramANako yojanAse anekAMta siddha hotA hai, kyoMki pramANa saMpUrNa dharmoko viSaya karatA hai, arthAt pramANase vastuke saMpUrNa dharmokA nizcaya hotA hai / aura yadi anekAMta anekAMta hI rahai kisI apekSAse bhI ekAMta nahIM hai aisA mata hai taba to ekAMta abhAvase usake samUhabhUta anekAMtakA bhI abhAva hI ho jAyagA jaise zAkhAdikake abhAva se zAkhA samUharUpa vRkSa AdikA bhI abhAva hotA hai aise hI ekAMta ke abhAva se ekAMta samUharUpa anekAMtakA bhI abhAva ho jAyagA / isa rIti se mUlabhUte do bhaMgakI siddhi honese uttara bhaGgoMkI yojanA karanI cAhiye / iyaM ca saptabhaMgI nityatvAnityatvaikatvAnekatvAdidharmeSvapi nirUpayitavyA / yathA - syAnnityo ghaTaH, syAdanityo ghaTa iti mUlabhaMgadvayaM, ghaTasya dravyarUpeNa nityatvAtparyAyarUpeNAnityatvAt / isa saptabhaGgIkA nirUpaNa nityatva anityatva ekatva tathA anekatva Adi dharmoMse karanA cAhiye / jaise kathaMcit ghaTa nitya hai / aura kathaMcit ghaTa anitya hai, yaha do mUla bhaGga haiM kyoMki ghaTa dravyarUpase nitya hai aura paryAyarUpase anitya hai / I 66 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir samudeti vilayamRcchati bhAvo niyamena paryayanayena / nodeti no vinazyati dravyanayAliGgito nityam // " iti / "paryAyArthikanayakI apekSAse niyamase padArtha utpanna hotA hai aura naSTa bhI hotA hai. parantu dravyArthika nayakI apekSAse padArtha na utpanna hI hotA hai. aura na naSTa hI hotA hai" 1 ekAnta ke samUharUpa, jaise zAkhA samUharUpa vRkSa hai, aise hI ekAnta samUha hI anekAnta hai. 2 asti, nAsti, vA ekAnta, anekAnta 3 asti nAsti isa tRtIyabhaMgase leke 'syAdasti nAsti cAvaktavyazca' isa saptama bhaGgaparyanta pAMca uttara bhanna haiM / mUla bhaGga asti nAsti ye do hI haiM. For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu-syAnnityo ghaTa ityatra syAcchabdaH kathaJcidarthakaH, avacchinnatvaM saMsargaH, dravyarUpAvacchinnanityatvavAn ghaTa iti bodhazca prathamavAkyasya yuktaH / dvitIyavAkye cAnityapadasya nityabhedo'rthaH, evaM ca paryAyarUpAvacchinnanityabhedavAn ghaTa iti bodhaH prApnoti / sa caayuktH| dravyarUpeNa nitye ghaTe nityabhedasya bAdhitatvAt; bhedasya vyApyavRttitvAt / iti ceducyate;mUle vRkSassaMyogI netyabAdhitapratItyAbhedasyApyavyApyavRttitvamaMgIkriyata eva / avyApyavRttitvaM ca prakRte pratiyogivRttitvam / saMyogibhedasya pratiyogI saMyogavAna vRkSaH, tadvRttitvaM saMyogibhedasyAkSatam ; vRkSe mUlAvacchedena saMyogibhedasya sattvAt / tathA ca ghaTepi paryAyAvacchedena nityabhedo vartata iti paryAyarUpAvacchinnanityabhedavAn ghaTa iti bodhe na kApi kSatiriti bodhyam / __praznaH-'syAnnityo ghaTaH' kathaMcit ghaTa nitya hai. isa vAkyameM syAt zabdakA artha kathaMcit hai, avacchinnatva saMsargatArUpase bhAsatA hai. isaliye dravyarUpase avacchinna jo nityatva usa nityatva yukta ghaTa, yaha bodha prathama vAkyakA honA yukta hai, aura dvitIya vAkyameM to anitya padakA nitya bheda artha hai. isa prakArase paryAyarUpase avacchinna nitya bhedavAn ghaTa, aisA bodha honA dvitIya vAkyakA prApta hotA hai / aura vaha vAkyArtha honA ayogya hai. kyoMki java dravyarUpase ghaTa nitya hai taba usameM nityakA bheda bAdhita hai| aura bheda vyApya vRtti hai isa hetuse bhI nityameM nityakA bheda nahIM raha sakatA ? yadi aisI zaGkA karo to isakA uttara kahate haiM 'mUle vRkSaH saMyogI na' mUla dezameM vRkSa markaTa Adike saMyogase yukta nahIM hai binA kisI bAdhAke yaha pratIti honese bhedakI avyApyavRttitA aGgIkAra karate haiM / aura avyApyavRttitva isa prakRta prasaMgameM pretiyogi vRttitvarUpa mAnate haiM / aura saMyogibhedakA pratiyogI saMyogavAn vRkSa hai, usake kisI dezameM saMyogIkA bheda bhI pUrNarUpase hai. kyoMki zAkhAdi dezameM yadyapi vRkSa kapi saMyogI hai tathApi mUla dezameM saMyoga bheda bhI usameM vidyamAna hai / isI rItise ghaTameM paryAya avacchinnameM nityakA bheda bhI hai isa prakArase paryAyarUpase avacchinna nityake bhedase yukta ghaTa hai, aise hI dvitIya vAkyArtha honemeM koI hAni nahIM hai aisA samajhanA cAhiye / __ekatvAnekatvasaptabhaMgI yathA-syAdeko ghaTaH, syAdaneko ghaTa iti mUlabhaMgadvayam / dravyarUpeNaiko ghaTaH, sthAsakozakusUlAdiSu mRdravyasyaikasyAnugatatvAt , tasyordhvatAsAmAnyarUpatvAt / paryAyarUpeNAneko ghaTaH, rUparasAdyanekaparyAyAtmakatvAt ghaTasya / ekatva tathA anekatva saptabhaGgI kI yojanA isa rItise karanI cAhiye-"syAdeko ghaTaH syAt anekaH ghaTaH" kathaMcit ghaTa eka hai aura kathaMcit aneka hai, ye do mUla bhaMga haiM / yahAM para dravyarUpase to eka hI ghaTa hai, kyoMki eka mRttikArUpa dravya piNDa 1 nityake bhedase yukta. 2 jisakI sattA padArthake sarva dezameM rahe, jaise tilameM tela. 3 bhAna athavA bodha. 4 padArthake eka dezameM rahanevAlA. 5 jisakA abhAva kahA jAtA hai vaha pratiyogI kahA jAtA hai jaise nitya bhedakA pratiyogI nitya hai, saMyogibhedakA pratiyogI saMyogavAn vRkSa hai. For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 77 koza tathA kusUla Adi paryAyoMmeM anugata hai, aura vaha mRttikArUpa UrdhvatA sAmAnyarUpa hai / aura paryAyarUpase aneka ghaTa hai, kyoMki ghaTa rUpa rasa tathA gandha Adi aneka paryAyarUpa hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanvevamapi sarvaM vastu syAdekaM syAdanekamiti kathaM saMgacchate ? sarvasya vastunaH kenApi rUpeNaikyAbhAvAt / na ca sattvAdirUpeNa sarvasyaikyaM sambhavatIti vAcyam; sattvasyApi sakalavastuvyApina ekasya siddhAntaviruddhatvAt / sadRzapariNAmasyaikaikavyaktigatasya tattadvyaktyAtmakasya prativyaktibhinnasyaiva siddhAntasiddhatvAt / taduktam- "upayogo lakSaNam" iti sUtre tattvArthazlokavArtike praznaH - dravyArthika tathA paryAyArthikanayakA Azraya karake eka tathA anekatva Adi saptabhaGgI svIkAra karane para bhI "sarva vastu syAdekaM sarve vastu syAdanekam" saba vastu kathaMcit eka haiM aura kathaMcit aneka haiM yaha kaise saMgata ho sakatA hai kyoMki kisI prakAra saba vastukI ekatA nahIM ho sakatI / sattva AdirUpase bhI saba vastukI ekatA nahIM kaha sakate, kyoMki saMpUrNa vastu vyApI eka sattvakA aGgIkAra jaina siddhAntake virUddha hai / jaina siddhAnta anusAra sadRza pariNAmarUpa eka eka vyaktigata tathA usa 2 vyaktirUpa sattva, prativyakti bhinna hI siddha hai / yaha viSaya anyatra kahA bhI hai / " upayogo lakSaNam" jJAna tathA darzanarUpa upayoga hI jIvakA lakSaNa hai isa sUtra ke tattvArtha zloka vArttikameM; -- 1 1 "na hi vayaM sadRzapariNAmamanekavyaktivyApinaM yugapadupagacchAmo'nyatropacArAt" iti / " anya vyaktimeM upacArase eka kAlameM hI sadRza pariNAmarUpa aneka vyakti vyApI eka sattva hameM nahIM mAnate aisA kahA hai / sUtritaM ca mANikyanandisvAmibhiH tathA mANikyanandisvAmIne aisA sUtrakA bhI upanyAsa kiyA hai / "sadRzapariNAmastiryakkhaNDamuNDAdiSu gotvavat" iti / " khaNDa muNDa AdimeM gotvake sadRza pariNAmarUpa pratyeka vyakti meM bhinna 2 jo sadRza pariNAma hai usIko tiryak sAmAnya kahate hai / " vivRtaM caitanmArtANDe isakA vivaraNa prameya kamalamArttaNDa meM kahA bhI hai "sadRzapariNAmAtmakamanekaM tiryaksAmAnyam" iti / "sadRza pariNAmarUpa pratyeka meM bhinna 2 aneka sattva tiryak sAmAnya hai" tasmAtsattvasyApi tiryaksAmAnyarUpasya prativyaktibhinnatvAt kathaM sarvasya vastunassattvena rUpeNaikyam ? iti cet; - atra brUmaH / sattAsAmAnyamekAnekAtmakameva siddhAnte svIkRtam / sattvaM hi vyaktyAtmanA'nekamapi svAtmanaikaM bhavati / pUrvodAhRtapUrvAcAryavacanAnAM ca sarva 1 jainamatAvalambI. For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir thaikyanirAkaraNaparatvAt / anyathA sattAsAmAnyasya sarvathAnekatve pRthaktvaikAntapakSa evAhatassyAt / tathA ca "pRthaktvaikAntapakSepi" ityAdi svAmisamantabhadrAcAryavacanaM tadvyAkhyAnabhUtamakalaMkAdivacanaM ca viruddhyate / anekavyaktyanugatasyaikadharmasthAnaMgIkAre sAdRzyameva durvacanam , yatastadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvam sAdRzyam / yathA-candrabhinnatve sati candragatAhlAdakaratvAdimukhe candrasAdRzyam , evaM ghaTayorapi parasparasAdharmya ghaTatvarUpaikadharmamAdAyaivopapadyate / anyathA sAdhAraNadharmAsAdhAraNadharmavyavasthaiva na ghaTate / anekavyaktivRttitvameva hi sAdhAraNatvam / tasmAtsattvAdinA sarvasyaikyam jIvAdidravyabhedenAnekatvam copapannam / isaliye tiryak sAmAnyarUpa sattvake pratyeka vyaktimeM bhinna 2 honese sattvarUpase bhI saba vastukI ekatA nahIM ho sakatI ? aisI AzaGkA yadi kI jAya to usake viSayameM kahate haiM eka tathA anekarUpa sattA sAmAnya jina siddhAntameM svIkRta hai prativyaktirUpase sattva aneka hone para bhI svakIyarUpase eka hI hai| aura pUrva udAharaNoMmeM pUrva AcAryoMke vacanoMse jo sarvathA ekatva hI mAnA hai usIke nirAkaraNameM tAtparya hai, na ki kathaMcit ekatvake nirAkaraNameM / aura aisA na mAnanese sarvathA sattA sAmAnyake anekatva mAnanese pRthaktva ekAnta pakSakA hI Adara hogA / taba 'pRthaktva sAmAnya pakSameM bhI' ityAdi svAmI samantabhadrAcAryakA vacana tathA usake vyAkhyAnarUpa akalaGka svAmIke vacanakAbhI virodha AtA hai / tathA aneka vyaktimeM anugata eka dharmake anaGgIkAra karanese sAdRzya hI durvaca hai / kyoMki usase bhinna ho tathA usameM rahanevAle dharma padArthameM hoM yahI sAdRzya hai / jaise candramAse bhinna rahate candragata AlhAda karatva vartula AkArayuktatva yaha candra sAdRzya mukhameM hai / isI prakAra ghaTatvarUpa eka dharmako lekara do ghaToMmeM paraspara sAdharmya bhI yukta hotA hai| yadi aisA na mAnA jAya to yaha isakA sAdhAraNa dharma hai, tathA yaha inameM asAdhAraNa dharma hai, yaha kathana nahIM bana sakatA / kyoMki aneka vyaktimeM anugatarUpase jo vRttitva hai vahI sAdhAraNatva hai| isa kAraNase sattva Adi rUpase sabakI ekatA hai aura jIva Adi aneka dravyoMke bhedase anekatA bhI upapanna hai| tadidamAhuH svAmisamantabhadrAcAryAHyahI viSaya svAmI samantabhadrAcAryane kahA bhI hai; "satsAmAnyAttu sarvaikyaM pRthagdravyAdibhedataH / bhedAbhedavivakSAyAmasAdhAraNahetuvat // " iti / "bhedAbhedakI vivakSAmeM asAdhAraNa hetuke tulya tatsAmAnyase sabakI ekatA hai, aura dravya Adike bhedase pRthaktA bhI hai|" .. yathA-hetuH pakSadharmatvAdibhedavivakSAyAmanekaH, hetutvenaikazca / tathA sarva sattvAdibhirekaM jIvadravyAdibhedenAnekamiti tadarthaH / prapaMcitazcAyamartho devAgamAlaMkAra iti nehocyate / 1 golAkAra For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jaise hetu pakSadharmatA AdikI vivakSAse aneka hai, aura hetutvarUpase eka bhI hai, isa rItise sattva AdikI vivakSAse saba eka haiM, aura jIva dravya Adi bhedase aneka haiM aisA pUrvokta kArikAkA artha hai / isa arthakA vistAra devAgama alaGkArameM hai isaliye yahAM adhika nahIM kahate haiN| __ atrApyanekapadasyaikabhinnArthakatayA ekasmin ghaTAdAvekabhedaH kathaM vartata iti coye, paryAvacchedena vartate-yathA vRkSe mUlAvacchedena saMyogibheda iti, pUrvavatparihAro bodhyaH / yahAM bhI aneka padakI ekase bhinnArthakatA honese eka ghaTa Adi padArthameM ekakA bheda kaise raha sakatA hai, aisA kutarka karane para paryAya avacchinnarUpase bheda hai aisA samAdhAna denA cAhiye / jaise vRkSameM mUladezameM saMyogibheda hai aura zAkhA Adi dezameM saMyogI bhI / isa prakAra pUrvokta rItise parihAra karanA cAhiye / / __ evamayaM syAjjIvaH syAdajIva iti mUlabhaMgadvayam / tatropayogAtmanA jIvaH, prameyatvAdyAtmanA'jIva iti tdrthH| isa prakAra yaha kathaMcit jIva hai, aura kathaMcit ajIva bhI hai ye mUla do bhaGga haiM / vahAM para upayogarUpase to jIva hai aura prameyatva AdirUpase ajIva bhI hai yaha mUla do bhaMgoMkA artha hai| taduktaM bhaTTAkalaMkadevaiHyahI viSaya akalaGkadevane aisA kahA hai " prameyatvAdibhirdhamairacidAtmA cidAtmakaH / jJAnadarzanatastasmAcetanA'cetanAtmakaH // " iti / "ameyatva Adi dharmose jIva acidrUpa hai, tathA jJAna darzana upayogase cidrUpa bhI hai, isa kAraNase jIva cetana tathA acetanarUpa bhI hai" / ajIvatvaM ca prakRte'jIvavRttiprameyatvAdidharmavattvam , jIvatvaM ca jJAnadarzanAdimattvamiti draSTavyam / isa prasaGgameM ajIva vRtti prameyattva Adi dharmavattA to ajIvatva hai, aura jJAna darzana Adimattva jIvatva hai, aisA samajhanA cAhiye / nanvayamanekAntavAdazchalamAtrameva, tadevAsti tadeva nAsti, tadeva nityaM tadevAnityamiti prarUpaNArUpatvAdanekAntavAdasya / iti cenna;-chalalakSaNAbhAvAt / abhiprAyAntareNa prayuktasya zabdasyArthAntaraM parikalpya dUSaNAbhidhAnaM chalamiti chalasAmAnyalakSaNam / yathA navakambaloyaM devadatta iti vAkyasya nUtanAbhiprAyeNa prayuktasyArthAntaramAzaMkya kazciddaSayati, nAsya navakambalAssanti daridratvAt ; nahyasya dvikambalavattvamapi sambhAvyate; kuto naveti / prakRte 1 jahAM ekatva pratiyogitAvacchedaka hai. vahAM ekakA bheda nahIM raha sktaa| bhedakI byApyavRttitA mAnakara prazna hai. For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cAnekAntavAde tAdRzachalalakSaNasya prasaktireva nAsti, abhiprAyAntareNa prayuktasya zabdasyArthAntaraparikalpanAbhAvAt // praznaH- anekAntavAda chalamAtra hai / kyoMki anekAntavAdameM vahI padArtha hai, vahI nahIM hai, vahI nitya hai tathA vahI anitya bhI hai, ityAdi viSayakA nirUpaNa hai ? yaha zaGkA nahIM kara sakate / anekAnta vAdameM chalakA lakSaNa nahIM ghaTa sakatA / anya abhiprAyase kahehuye zabdakA anya artha kalpanA karake dUSaNa denA chala hai; yahI chala sAmAnyakA lakSaNa hai / jaise "nava kambalo'yam devadattaH" nava arthAt nUtana kaMbala yukta devadatta hai, isa vAkyameM nUtana kaMbala yukta isa abhiprAyase kathita 'nava' zabdakI anya arthameM kalpanA karake koI dUSaNa detA hai ki isa puruSake nau (9) kaMbala kahAM haiM, kyoMki yaha daridrI hai, isake to do 2 kambalakI bhI saMbhAvanA nahIM hai. aura nau (9) kambala kahAMse ho sakte haiM / aura isa anekAnta vAdameM usa prakArake chalake lakSaNakI prApti bhI nahIM hai / kyoMki anya abhiprAyase prayukta zabdakI anya arthameM kalpanAkA abhAva hai| atha saMzayaheturanekAntavAdaH, ekasminvastuni viruddhAnAmastitvanAstitvAdidharmANAmasambhavAt ; ekavastuvizeSyakaviruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM hi saMzayaH / yathA-sthANurvA na vetyAkArakajJAnaM ekarmivizeSyakasthANutvatadabhAvaprakArakajJAnatvAtsaMzayaH / tathA cAstitvanAstitvAdirUpaviruddhanAnAdharmaprakArakaghaTAdirUpaikavastuvizeSyakajJAnajanakatvAtsaMzayaheturanekAntavAdaH / iti cenna-vizeSalakSaNopalabdheH / saMzayo hi sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca jAyate yathA sthANupuruSocite deze nAtiprakAzAndhakArakaluSAyAM velAyAmUrdhvamAtraMsAmAnyaM pazyataH, vakrakoTarapakSinIDAdIn sthANugatAnvizeSAnvastrasaMyamanaziraHkaNDUyanazikhAbandhanAdInpuruSagatAMzcAnupalabhamAnasya teSAM ca smarataH puruSasyAyaM sthANurvA puruSo veti saMzaya upapadyate / anekAntavAde ca vizeSopalabdhirapratihataiva, svarUpapararUpAdivizeSANAM pratyarthamupalambhAt / tasmAdvizeSopalabdheranekAntavAdo na sNshyhetuH| - aba kadAcit yaha kaho ki, anekAntavAda saMzayakA hetu hai / kyoMki eka hI vastumeM viruddha astitva tathA nAstitva Adi dharma saMbhava nahIM haiM / jaise yaha sammukha sthita padArtha sthANu hai yA nahIM yaha jJAna eka padArtha vizeSyaka tathA sthANutva tathA usake abhAva vizeSaNaka honese saMzaya hai. isI rItise astitva nAstitva AdirUpa viruddha nAnA dharma vizeSaNayukta ghaTa Adi padArtha vizeSyaka jJAnakA janaka honese anekAnta vAda saMzayakA hetu hai ? yaha zaMkA bhI nahI kara sakate / kyoMki saMzayake vizeSa lakSaNakI upalabdhi hai| sAmAnya aMzake pratyakSa, vizeSa aMzake apratyakSa aura vizeSakI smRti honese saMzaya hotA hai| jaise sthANu tathA puruSakI sthitike yogya dezameM aura na ati prakAza na ati andhakArasahita velA UrdhvatA sAmAnyake dekhanevAle aura sthANumeM rahane 1 nava isa zabdakA bheda artha nUtana tathA 9 saMkhyA bhI hai. For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAle vakrakoTara tathA pakSiyoMke the Adi vizeSoMko tathA puruSaniSTha vastradhAraNa zikhAbandhana tathA hasta pAda Adi vizeSoMko na dekhanevAle manuSyako sthANu puruSake vizeSoMke smaraNase yaha sthANu hai vA puruSa hai aisA saMzayAtmaka jJAna utpanna hotA hai / aura anekAntavAdameM to vizeSa dharmoMkI upalabdhi nirbAdha hI hai, kyoMki svarUpa pararUpa vizeSoMkI upalabdhi pratyeka padArthameM hai / isaliye vizeSakI upalabdhise anekAntavAda saMzayakA hetu nahIM hai| athaivamapi saMzayo durvAraH, tathA hi-ghaTAdAvastitvAdidharmANAM sAdhakAH pratiniyatA hetavassanti vA na vA ? na cedvipratipannaM prati pratipAdanAsambhavaH / santi cedekatra vastuni parasparaviruddhAstitvanAstitvAdisAdhakahetusadbhAvAtsaMzayo durvAraH? iti cenna; astitvanAstitvayoravacchedakabhedenAya'mANayorvirodhAbhAvAt / yathA-ekasyaiva devadattasyaikApekSayA pitRtvamanyApekSayA putratvaM ca parasparamaviruddham , yathA cAnvayavyatirekidhUmAdihetau sapakSe mahAnasAdau sattvaM vipakSe mahAhadAdAvasattvaM ca parasparamaviruddham / tathAstitvanAstitvayorapi / tayorvirodhazcAnupadameva spaSTaM parihariSyate // zaGkA-aisA mAnane para bhI saMzayakA nivAraNa duHsAdhya hai / jaise ghaTa Adi padArthoM meM Astitva Adi dharmoMke sAdhaka hetu pratiniyata haiM vA nhiiN| yadi astitva Adike sAdhaka hetu pratiniyata nahIM haiM to yaha viruddha hai, kyoMki astitva Adi dharmoke pratipAdaka hetu nahIM haiM to padArthoMkA pratipAdana hI asaMbhava hai / aura yadi pratipAdaka hetu haiM to eka vastumeM paraspara viruddha astitva tathA nAstitvake sAdhaka hetuke sadbhAvase saMzaya durnivAraNIya hai ? yaha zaGkA ayukta hai, kyoMki astitva nAstitvake avacchedaka bhedase yojanA karanese virodhakA abhAva hai| jaise eka hI devadattameM eka (putra) kI apekSAse pitRtva aura anya nija pitAkI apekSAse putratva bhI paraspara aviruddha hai, aura jaise -anvayavyatirekI dhUmodi hetukA samakSamahAnsa AdimeM sattva aura vipakSa mahAhradAdimeM asattva bhI paraspara aviruddha hai yahI dazA arthAta apekSAse sattva tathA asattva astitva tathA nAstitvakA bhI eka hI vastumeM aviruddha hai| aura unake virodhakA parihAra Age calake zIghra hI kareMge nanu-anekAntavAde virodhAdayo'STadoSAssambhavanti / tathA hi-ekArthe vidhipratiSedharUpAvastitvanAstitvadhauM na sambhavataH, zItoSNayoriva bhAvAbhAvayoH paraspara virodhAt / astitva hi bhAvarUpaM, vidhimukhapratyayaviSayatvAt / nAstitvaM ca pratiSedharUpaM. naallikhitapratItiviSayatvAt / yatrAstitvaM tatra nAstitvasya virodhaH, yatra ca nAstitvaM tatrAstitvasya virAdhaH, hAta 1 anyase pRthak karanevAle svarUpa pararUpAdi dharma. 2 jisa hetukA sapakSa vipakSameM sattva asattva dAnA pAyA jAya usako anvayavyatirekI kahate haiM pakSake samAnadharmavAlA dharmI sapakSa kahA jAtA hai isa viruddha vipakSa kahalAtA hai. . For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 82 virodhaH // astitvasyAdhikaraNamanyannAstitvasyAdhikaraNamanyadityastitvanAstitvayovaiyadhikaraNyam / tacca vibhinnAdhikaraNavRttitvam / / yena rUpeNAstitvaM yena ca rUpeNa nAstitvaM tAdRzarU. payorapi pratyekamastitvanAstitvAtmakatvaM vaktavyam , taJca svarUpapararUpAbhyAM, tayorapi pratyekamastitvanAstitvAtmakatvaM svarUpapararUpAbhyAmityanavasthA / aprAmANikapadArthaparamparAparikalpanAvizrAntyabhAvazcAnavasthetyucyate / yena rUpeNa sattvaM tena rUpeNAsattvasyApi prasaMgaH, yena rUpeNa cAsattvaM tena rUpeNa sattvasyApi prasaMgaH, iti saMkaraH / "sarveSAM yugapatprAptissaMkaraH / " ityabhidhAnAt // yena rUpeNa sattvaM tena rUpeNAsattvameva syAnna tu sattvaM, yena rUpeNa cAsattvaM tena sattvameva syAnnatvasattvam , iti vyatikaraH / " parasparaviSayagamanaM vyatikaraH" iti vacanAt / / sattvAsattvAtmakatve ca vastuna idamitthameveti nizcetumazaktessaMzayaH // tatazcAnizcayarUpA'pratipattiH // tatassattvAsattvAtmano vastuno'bhAvaH // iti // kadAcit yaha kaho ki anekAntavAdameM virodha ATha dopoMkA saMbhava hai, jaise eka padArthameM vidhi tathA niSedharUpa astitva tathA nAstitvarUpa dharma saMbhava nahIM hosakate, kyoMki zIta aura uSNake samAna bhAva aura abhAvakA paraspara virodha hai, vidhimukhase pratIti (bodha ) kA viSaya honese astitva to bhAvarUpa hai aura najanita niSedhamukhase bodhakA viSaya honase nAstitva abhAvarUpa hai / jahAM para kisI padArthakA astitva hai vahAM para usake nAstitvakA virodha hai aura jahAM para jisa padArthakA nAstitva hai vahAM para usake astitvakA virodha hai, isa rItise jaina matameM virodha doSa hai / astitvakA adhikaraNa anya hotA hai aura nAstitvakA anya hotA hai isa rItise astitva nAstitvakA vaiyadhikaraNya hai, aura vaiyadhikaraNya bhinna 2 adhikaraNameM vRttitvarUpa hai, aura isa matameM astitva tathA nAstitva dono eka hI adhikaraNameM haiM isaliye vaiyadhikaraNya doSa hai / tathA jisa rUpase astitva tathA nAstitva rahate haiM una dono rUpoMkA pratyekako astitva tathA nAsti dharUpa kahanA. cAhiye, aura vaha astitva tathA nAstitva svarUpa tathA pararUpase hotA hai, aura una svarUpa tathA pararUpamese pratyakako astitva tathA nAstitvakharUpa anya svarUpa tathA pararUpasa hA sakatA hai unakA bhI dUsare sanama tathA pararUpase isa prakAra avasthA doSa bhI hai| kaMgA / aprAmANika padArthokI paraMparAse jo kalpanA hai usa kalpanAke vizrAmake abhAvako hI anavasthA kahate haiM / aura jisa rUpase sattA hai usI rUpase asattAkI bhI prApti hai aise hI jisa rUpase asattva hai usIrUpase sattvakI prApti hai kyoMki sattva asattva sthitimeM eka hI padArthakA svarUpa tathA pararUpase svarUpakA kucha bhI parivartana nahIM hotA / aura eka kAlameMhI eka vastu saba dharmokI prApti hI saMkara doSa hai" / aisA anyatra kahA gayA hai / tathA jisa rUpase sattva hai usa rUpase asattva bhI rahegA na ki sattva, aura jisa rUpase asattva 1.pRthak 2 adhikaraNameM vRttitA arthAt rahaneko vaiyadhikaraNya kahate haiM jaise ghaTameM ghaTatvakA astitva hai aura Astitva ghaTameM. For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hai usI rUpase sattva rahegA naki asattva isa prakAra vyatikara doSa hai / paraspara viSaya gamanako vyatikara kahate haiN| aisA anyatra vAkya hai / tathA eka hI vastu sattva asattva ubhayarUpa honese yaha aisA hI arthAt sattvakA asattvarUpa hai, yaha nizcaya karaneko azakya hai isaliye saMzaya doSa bhI hai / aura saMzaya honese anizcayarUpa aprattipatti arthAt bodhakA abhAva hai, apratipatti honese sattva asattvakharUpa vastukA hI abhAva bhAna hotA hai / ye ATha doSa anekAnta matameM haiN| ___ atra vadantyabhijJAH / kathaMcitpratIyamAne svarUpAdyapekSayA vivakSitayossattvAsattvayoH pratIyamAnayorna virodhaH / anupalambhasAdhyo hi virodhaH / na hi svarUpAdinA vastunassattve tadaiva pararUpAdibhirasattvasyAnupalambhosti / svarUpAdibhissattvasyeva pararUpAdibhirasattvasyApi pratItisiddhatvAt / isa viSayameM zAstroMmeM pravINa jana kahate haiM;-kisI apekSAse pratIyamAna eka vastumeM kharUpa AdikI apekSAse vivakSita tathA bhAsamAna sattva aura asattvakA virodha nahIM hai / kyoMki virodhakA sAdhaka abhAva hotA hai, aura kharUpa AdikI apekSAse vastukA sattva hone para usI samaya pararUpa Adise asattvakA anupalambha arthAt aprApti nahIM hai / jaise eka ghaTa vastumeM ghaTattvakA upalambha honese aura paTattvakA anupalambha isavAste ghaTattva paTatvakA virodha hai / parantu yahAM to jaise kharUpa Adise ghaTakA sattva hai aise hI pararUpAdise asattva bhI anubhava siddha hai| na khalu vastunassarvathA bhAva eva svarUpaM, svarUpeNeva pararUpeNApi bhAvaprasaMgAt / nApyabhAvaeva, pararUpeNeva svarUpeNApyabhAvaprasaMgAt / kisI vastukA nizcitarUpase kevala bhAva hI svarUpa nahIM hai kyoMki aisA mAnanese jaise svarUpeM sapA patAkA bhAna hotA hai aise hI pararUpase bhI bhAvarUpakA prasaGga ho jAgA / aura kevala abhAva bhApa svapa nahIM hai. kyoMki pararUpase jaise abhAva bhAsatA hai aise hI svarUpase bhI abhAvakA prasaGga ho jAyaNa / pararUpeNAsattvaM nApa "raspAtatvameva / na hi ghaToraTsvarUpAbhAve ghaTo nAstIti vaktuM zakyam / bhUtale ghaTAbhAve bhUtale ghaTo nAstIti vAkyapravRttivat ghaNTe paTavarUpAbhAve paTonAstItyeva vaktumucitatvAta / iti cenna-vicArAsahatvAt / ghaTAdipugapararUpAsattvaM padAdidharmo ghaTadharmo vA ? nAdyaH, vyAghAtAt / na hi padarUpAsattvaM paTesti / parasya zUnyatvApatteH / na ca svadharmaH svasminnAstIti vAcyam , tasya svadharmatvavirodhAt / paTadharmaspa ghaTAdyAdhArakavAyogAcca / anyathA dhitAnavivitAnAkArasyApi tadAdhArakatvaprasaMgAt / anya pakSasvIkAre tu vivAdo vizrAntaH, bhAvadharmayogAdbhAvAtmakatvavadabhAvadharmayogAdabhAvAtmakatvasyApi svIkaraNI 1 jaba eka sthAnagata vastumeM do dharmakA abhAva prApta hotA hai taba usa abhAvase unakA virodha hai jaise sthAna meM prakAza aura andhakArakA vA eka vastumeM ghaTatva paTatvakA / For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yatvAt , evaM ca ghaTo nAstIti prayoga upapannaH / anyathA yathaivAbhAvadharmayogepyasanna syAttathaiva bhAvadharmayogepi sanna syAt / / zaGkA-pararUpase asattva nAma parakIya rUpakA asattva, arthAt dUsare paTa AdikA rUpa ghaTameM nahIM hai / kyoMki ghaTameM paTasvarUpakA abhAva honese ghaTa nahIM hai aisA nahIM kaha sakate kintu bhUtalameM ghaTakA abhAva hone para bhUtalameM ghaTa nahIM hai, isa vAkyakI pravRttike samAna ghaTameM paTake svarUpakA abhAva honese ghaTameM paTa nahIM hai yahI kathana ucita hai ? / yaha zaGkA nahIM kara sakate / kyoMki aisA kathana vicAra para nahIM Thahara sakatA / ghaTa Adi padArthoM meM jo para paTa AdirUpakA asattva hai vaha paTa AdikA dharma hai athavA ghaTakA dharma hai ? prathama pakSa nahIM hai arthAt pararUpakA asattva paTa AdikA dharma nahIM hai. aisA mAnanese pararUpakA hI vyAghAta hogA, kyoMki pararUpakA asattvarUpa paTa nahIM hai / aisA mAnanese to paTakI zUnyarUpatA hojAyagI / aura svakIya dharma apanemeM hI nahIM hai aisA kaha nahIM sakate, kyoMki taba to svadharmatva arthAt apanA dharma isa kathanakA hI virodha ho jAyagA / aura paTake dharmakA AdhAra ghaTa Adi padArtha ho nahIM sakate / kyoMki aisA mAnanese tantuvAya (julAhA ) bhI tAnAvAnAkA AdhAra ho jAyagA aura antya pakSa svIkAra karane para, arthAt pararUpakA asattva bhI ghaTakA dharma hai aisA mAnane para to vivAdahIkA vizrAma ( samApti ) hotA hai / kyoMki bhAva dharmake sambandhase jaise padArtha bhAvasvarUpa mAnAjAtA hai aise hI abhAvarUpa dharmake sambandhase abhAvarUpa bhI svIkAra karanA hI hogaa| aura aisA mAnanese ghaTakI sattAmeM bhI ghaTa nahIM hai aisA prayoga hojAyagA / aura isake viruddha mAnanese jaise abhAvarUpa dharmake sambandhase ghaTa asat nahIM hogA. aise hI bhAvarUpa dharmake sambandhase sat rUpa bhI nahIM hogA / - nanu-ghaTe paTarUpAsttvaM nAma ghaTaniSThAbhAvapratiyogitAmA pada / yathA bhUtalaM ghaTo nAstItyatra bhUtalaniSTApAvapratiyogitalava bhUtale nAstitvaM, tacca ghaTadharmaH / iti cannaH.. tathApi pararUpAbhAvasya Tradhama gAvirodhAt , ghaTAbhAvasya bhUtaladharmatvavat / tathA ca ghaTasya bhAvAbhAvAtmakallaM sidram / sa ttAdAtmyalakSaNasambandhena sambandhina eva svadharmatvAt / ___ AzaGkA-ghaTameM para rUpake asattvakA artha yaha hai ki ghaTaniSTha jo abhAva arthAt ghaTameM rahanevAlA bhI anya padArthoMkA abhAva, usa abhAvakA pratiyogitvarUpa / aura yaha pratiyogitA paTadharmarUpa hogI / jaise bhUtalameM ghaTa nahIM hai yahAM para bhUtalameM rahanevAlA jo abhAvasa abhAvakI pratiyogitA hI bhUtalameM nAstitArUpa par3atI hai aura pratiyogitA vA nAstitA ghaTakA dharma hai ? aisA nahIM kaha sakate-aisA mAnane para bhI pararUpakA jo abhAva usake ghaTa dharma honemeM koI bhI virodha nahIM hai, kyoMki bhUtalameM ghaTAbhAva bhUtalakA dharma haiM aise hI pararUpAbhAva bhI ghaTakA dharma hai / isa rItise ghaTakA bhAva abhAva ubhaya For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir siddha hogae / kyoMki kisI apekSAse tAdAtmya arthAt abheda sambandhase sambandhIhIko svadharmarUpatA hojAtI hai / nanvevaM rItyA ghaTasya bhAvAbhAvAtmakatve siddhepi ghaTosti paTo nAstItyeva vaktavyam / paTAbhAvapratipAdanaparavAkyasya tathA pravRtteH / yathA bhUtale ghaTo nAstIti ghaTAbhAvapratipAdanaparaM vAkyam pravartate-na tu bhUtalaM nAstIti, tathA prakRte paTAbhAvasya ghaTAtmakatvepi paTo nAstItyeva prayogo yuktaH / abhAvabodhakavAkyasya pratiyogipradhAnatvAt / yathA ghaTaprAgabhAvasya kapAlAtmakatvepi kapAladazAyAM ghaTo bhaviSyatItyeva prAgabhAvapratipAdakaH prayogo dRSTaH, na tu kapAlo bhaviSyatIti / yathA ca ghaTadhvaMsasyottarakapAlAtmakatvepi ghaTo naSTa ityeva prayogaH, tathA prakRtepi / iti ceducyate;-ghaTasya bhAvAbhAvAtmakatve siddhesmAkaM vivAdo vizrAntaH, samIhitasiddheH / zabdaprayogastu pUrvapUrvaprayogAnusAreNa bhaviSyati / na hi padArthasattAdhInaizabdaprayogaH / tathA hi-devadattaH pacatIti prayogo vartate / tatra devadattapadArthazzarIraM vA ? AtmA vA ? zarIraviziSTAtmA vA ? Aye devadattasya zarIraM pacatIti pryogaapttiH| dvitIye devadattasyAtmA pacatIti prayogApattiH / zarIraviziSTAtmA pacatIti prayogAbhAvAttRtIyapakSepi noppttiH| tathA ca pratipAditaprayogAbhAve pUrvapUrvaprayogAbhAva eva zaraNam / tathA ca pUrvapUrvaprayogAnuguNyena prayogapravRtteizabdaprayogasya paryanuyogAnarhatvAt / zaGkA / isa pUrvokta rItise ghaTakI bhAva abhAva ubhayarUpatA siddha hone para bhI ghaTa hai paTa nahIM hai aisA hI prayoga karanA cAhiye kyoMki paTake abhAva pratipAdanameM tatpara vAkyakI pravRtti isa prakAra ho sakatI hai| jaise bhUtalameM ghaTa nahIM hai aisA vAkya ghaTakA abhAva kathana karanemeM pravRtta hotA hai / na ki bhUtala nahIM hai isa rItise aise hI paTAbhAvake ghaTarUpa hone para paTa nahIM hai aisA hI vAkyaprayoga honA caahiye| kyoMki abhAvabodhaka vAkyameM abhAvakA pratiyogI hI pradhAna rahatA hai / aura jaise kapAla dazAmeM ghaTakA prAgabhAva rASi kapAlasvarUpa hone para bhI vahAM kapAla dazAmeM ghaTake prAga abhAvapratipAdaka vAkyakA prayoga ghaTa hogA aisA hI hotA hai na ki kapAla hogA aisA prayoga! aise hI ghaTakA pradhvaMsAbhAva kapAlasvarUpa hone para bhI ghaTa naSTa huA aisA hI prayoga dRSTa hai. na ki kapAla naSTa huA aisA prayoga kahIM dRSTa hai| aise hI prakRta sthalameM bhI paTa Adi paTarUpAbhAvase paTa Adi nahIM hai yahI prayoga honA ucita hai ? / yadi aisI AzaGkA karo to isakA uttara kahate haiM / ghaTako bhAva abhAva ubhaya svarUpa siddha honese hamAre vivAdakI samApti hai. kyoMki ubhayarUpatA mAnanehIse hamAre abhISTakI siddhi hai / aura zabdaprayoga to pUrvapUrva prayogake anusAra hogA / kyoMki zabdaprayoga padArthakI sattAke vazIbhUta nahIM hai / jaise "devadattaH pacati" devadatta pAka karatA hai aisA prayoga hai / vahAM para devadatta padakA artha devadattakA zarIra hai, athay AtmA hai, vA zarIrasahita AtmA hai ? yadi prathama pakSa hai taba to "devadattasya zarIraM phvati" For Private And Personal use only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir devadattakA zarIra pakAtA hai aisA prayoga honA cAhiye, yadi dvitIya pakSa hai to devadattakA AtmA pakAtA hai aisA zabdaprayoga honA ucita hai, aura zarIrasahita devadattakA AtmA pakAtA hai aise prayogake abhAvase tRtIya pakSa bhI yukta nahIM hai / isa rItise pUrvakathita tInoM prakArake prayoga na honemeM pUrvapUrva prayogakA abhAva hI zaraNa hai / isa prakAra pUrva 2 prayogake anukUla hI zabda vA vAkya prayogoMkI pravRtti lokameM dRSTa hai isa hetuse padArthasattAkA Azraya lekara zabdaprayogameM AkSepa karanA ayogya hai| kiJca-ghaTAdau vartamAnaH pararUpAbhAvo ghaTAdbhinno'bhinno vA ? yadi bhinnastasyApi paratvAtadabhAvastatra kalpanIyaH / anyathA tasya paratvAnupapattyA ghaTAdeH kathaMcidasadrUpatvAsiddheH / tadabhAvakalpanAyAM cAnavasthA, tasyApi paratvAt / ghaTAdiSu pararUpasyAtAnavitAnAkArasyAbhAvAbhAvaparikalpanAyAM teSAM ghaTatvApattizca, niSedhadvayena prakRtarUpasiddheH / yadyabhinnastarhi siddhaM svasmAdabhinnena bhAvadharmeNa ghaTAdau sattvavadabhAvadharmeNa tAdRzenAsattvamapi svIkaraNIyamiti / aura bhI ghaTa AdimeM pararUpakA jo abhAva hai vaha ghaTase bhinna hai; athavA abhinna hai ? yadi ghaTase bhinna hai tava to usake bhI para honese vahAM usake abhAvahIkI kalpanA karanI cAhiye. aura yadi aisA na mAno to pararUpAbhAvake ghaTase paratva ayukta honese ghaTa AdikI jo kathaMcit asat rUpatA anekAnta pakSameM mAnI jAtI hai usa asat rUpatAkI asiddhi hogii| aura pararUpAbhAva kI bhI yadi abhAva kalpanA karo to anavasthA doSa AjAyagA. kyoMki vaha abhAva bhI pararUpa hI hai / aura ghaTa AdimeM AtAnavitAnAkAra (paTAdikI racanA) svarUpa pararUpake abhAvAbhAvakI kalpanA karane para ve saba ghaTarUpa ho jAyeMge. kyoMki do niSedhase prakRtarUpakI siddhi hotI hai. jaise ghaTAbhAvAbhAva ghaTasvarUpa hotA hai aise hI ghaTameM pararUpAbhAvAbhAva bhI ghaTasvarUpa hI hojAyagA aura yadi pararUpAbhAva ghaTase abhinna hai to hamArA abhISTa siddha hogayA. kyoMki apanele abhinna bhAva dharma AdimeM jaise sattvarUpatA hai aise hI apanese abhinna abhAva dharmase asattvarUpatA bhI ghaTa AdimeM svIkAra karanI caahiye| nanu-svarUpeNa bhAva eva pararUpeNAbhAvaH pararUpeNAbhAva eva ca svarUpeNa bhAva iti bhAvAbhAvayorekatra vastuni bhedAnAvAdvastunaH kutastadubhayAtmakatA, iti cet ; bhAvAbhAvApekSaNIyasya nimittasya bhedAditi brumaH / svadravyAdikaM hi nimittamapekSya bhAvapratyayaM janayatyarthaH, paradravyAdikaM cAbhAtyayam, ityekatvadvitvAdisaMkhyAvadekavastuni bhAvAbhAvayormedaH / nokatra dravye dravyAntAmapekSya dvitvAdisaMkhyA prakAzamAnA svAtmamAtropakSyaikatvasaMkhyAtonyA na pratIyate / nArthakatvadvitvarUpobhayasaMkhyAtadvatobhinnaiva, dravyasyAsaMkhyeyatvaprasaMgAt / saMkhyAsamavAyAdravyaya saMkhyeyatvamiti tu na, kathaMcittAdAtmyavyatirekeNa samavAyAsambhavAt / tasmAtsiddhoakSaNIyabhedAtsaMkhyAvatsattvAsattvayorbhedaH / bhinnayozcAnayorekavastuni pratIyamAnatvA. sko varodhaH / For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zaGkA-svarUpase bhAvahIkA grahaNa hotA hai aura pararUpase abhAvahIkA aise hI pararUpase abhAva mAtra aura svarUpase bhAva mAtra gRhIta hotA hai isa prakAra eka vastumeM bhAva abhAvakA koI bhI bheda nahIM taba vastu bhAva abhAva ubhayasvarUpa kaise hosakatA hai ? yadi aisA kaho to bhAva tathA AbhavakI apekSAke nimittabhUta jo padArtha haiM unake bhedase bhAvAbhAvasvarUpa vastu hai aisA kahate haiM kyoMki svadravya Adi nimittakI apekSA karake vastu bhAvarUpa bodhako utpanna karatA hai aura paradravya Adi nimitta mAnakara abhAvarUpa bodhako utpanna karatA hai. isa prakAra eka vastumeM ekatva dvitva saMkhyAke sadRza bhAva abhAvakA bheda hai / kyoMki eka dravyameM dravyAntarakI apekSA karake prakAzamAna jo dvitva Adi saMkhyA hai vaha svakIya nijasvarUpakI apekSA karanevAlI ekatva saMkhyAse bhinna nahIM pratIta hotI ? aura ekatva dvitva etat ubhaya saMkhyA bhI saMkhyAvAn padArthase bhinna nahIM hai kyoMki saMkhyAse saMkhyAvAn dravya sarvathA bhinna honese dravya asaMkhyeya ho jAyagA / aura saMkhyAkA dravyameM samavAya sambandha honese dravya saMkhyeya rahegA aisA nahIM kaha sakate kyoMki kathaMcit tAdAtmyase bhinna honese samavAyakA siddha honA asaMbhava hai / isaliye saMkhyAke samAna apekSAke nimittabhUta vastuke bhedase sattva aura asattvakA bhedase bhI siddha hogayA / aura eka padArthameM bhinnarUpase bhAsamAna bhAva abhAva athavA sattvakA kyA virodha hai| nanu sattvAsattvayorekavastuni pratItimithyeti cenna; bAdhakAbhAvAt / virodho bAdhaka iti cenna; parasparAzrayApatteH, sati hi virodhe pratItestena bAdhyamAnatvAnmithyAtvasiddhiH, tatazca sattvAsattvayorvirodhasiddhiH / iti / zaGkA / eka va tumeM sattva tathA asattvakI pratIti hI mithyA hai / aisI zaGkA nahIM kara sakate kyoMki binA kisI bAdhAke sattva asattva donoM bhAsate haiM / sattva asattvakA virodha hI bAdhaka hai yaha kathana bhI yukta nahIM hai kyoMki ina donoMkI siddhimeM anyonyAzraya doSa hai| prathama pratItikA virodha ho to usase pratIti bAdhita hoke usakA mithyAtva siddha ho / aura pratItikA mithyAtva siddha honese sattva asattvakA virodha siddha ho / yaha anyonyAzraya hai| isaliye sattva asattvako eka vastumeM bhAna honA mithyA nahIM hai // kizca-virodhastAvatridhA vyavatiSThate, vadhyaghAtakabhAvena, sahAnavasthAnAtmanA vA, pratibaddhyapratibandhakarUpeNa vA / tatrAdye tvahinakulAgnyudakAdi viSayaH / sa caikasmin kAle vartamAnayossaMyoge sati bhavati, saMyogasyAnekAzrayatvAt dvitvavat / nAsaMyuktamudakamagniM nAzayati, sarvatrAgnyabhAvaprasaMgAt / tatassati saMyoge balIyasottarakAlamitaraddhAdhyate / na hi tathA'stitvanA 1 bodha. For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 88 stitvayoH kSaNamAtramadhyekasminvRttirastIti bhavatAbhyupagamyate, yato vadhyaghAtaka bhAvarUpo virodhastayoH kalpyeta / yadi caikasmiMstayorvRttirabhyupagamyate, tadA tayostulyabalatvAnna vadhyaghAtaka - bhAvaH / / nApi sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH, sa caikatra kAlabhedena vartamAnayorbhavati, yathA Amraphale zyAmatApItatayoH / utpadyamAnA hi pItatA pUrvakAlabhAvinIM zyAmatAM nAzayati / na hi tathAsstitva nAstitve pUrvottarakAlabhAvinI / yadi syAtAm astitvakAle nAstitvAbhAvAjjIvasatAmAtraM sarva prApnuvata / nAstitvakAle cAstitvAbhAvAttadAzrayo bandhamokSAdivyavahAro virodhamupagaccheta / sarvathaivAsataH punarAtmalAbhAbhAvAt, sarvathA ca sataH punarabhAvaprAptyanupapatternaitayossahAnavasthAnaM yujyate / tathAstitvanAstitvayoH pratibadhyapratibandhaka bhAvarUpavirodhopi na sambhavati / yathA-sati maNirUpapratibandhake vahninA dAho na jAyata iti maNidAhayoH pratibadhyapratibandhakabhAvo yuktaH, na hi tathA'stitvakAle nAstitvasya pratibandhaH, svarUpeNAstitvakAlepi pararUpAdinA nAstitvasya pratItisiddhatvAt iti // " Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7 1 aura virodha tIna prakArase hotA hai / prathama vadhyaghAtakabhAvase, arthAt ekake vadhya aura dUsareke ghAtaka hone se virodha hotA hai. dUsarA ekasAtha sthiti na honese, aura tRtIya prativadhya pratibandhaka bhAvase / unameMse prathama pakSakA virodha sarpa nakula tathA abhi aura jala Adike viSaya meM hai / vaha vadhya ghAtakakA virodha eka kAlameM vartamAna vadhya tathA ghAtaka ke saMyoga hone para hotA hai kyoMki dvitva Adi saMkhyA ke tulya saMyoga bhI aneka ke Azraya meM rahatA hai / aura asaMyukta nakula sarpakA tathA asaMyukta jala bhI anikA nAza nahIM kara sakatA / yadi saMyoga ke vinA hI ghAtaka apane vadhyakA nAza kare taba to sarvatra sarpa tathA agni AdikA abhAva hI hojAyagA isa hetuse saMyoga hone para uttara kAlameM balavAn nirbalako bAdhA karatA hai aura Apa to eka vastumeM astitvakI kSaNamAtra bhI sthiti nahIM svIkAra karate jisase unakA vadhyaghAtakarUpa virodhakI kalpanA ho / aura yadi eka padArtha meM unakI vRtti svIkAra karo to astitva nAstitvakA samAna bala honese vadhyaghAtakabhAvase virodha bhI nahIM ho sakatA aura ekasAtha sthitikA janAvarUpa virodha bhI nahIM hai kyoMki vaha eka vastu kAlabhedase donoM vidyamAna hone para hotA hai jaise Amake phala meM zyAmatA aura pItatAkA / kyoMki pItatA ko naSTa karatI hai | aura astitva tathA nAstitva zyAmatA pItatAke honevAle nahIM hai / aura yadi - astitva nAstitva pUrva tathA uttara kAlabhAvI hote to astitva kAlameM nAstitvake abhAva se jIva sattA mAtrako saba padArtha prApta hojAyeMge / aise hI nAstitva kAlameM astitvake abhAvase usake AzrayIbhUta bandha mokSa Adi sampUrNa vyavahAra virodhako prApta hojAyagA / aura sarvathA asatke abhAva arthAt nAzake ayuktaH na honese astitva aura nAstitvake eka sAtha sthitikA abhAva honA yukta utpanna hotI huI zyAmatA tulya pUrvottara kAla meM A nahIM hai / isa rIti se astitva aura nAstitvakA prativadhyapratibandhakabhAvarUpa virodhakA For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal use only