Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
- तत्वार्थसूत्र -
(मोक्षशाय) गुजराती भाषाटीकासहित
मल पर कसनदास पिता
सरस
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
+
-
-
॥ श्री वीतरागाय नमः ॥ श्रीमदुमास्वामिविरचित
मोक्षशास्त्र. (तत्वार्थसूजी)
TOHRS
गुजराती भाषाटीकासहित. पं. पन्नालालजी बाकलीवालकृत हिन्दी टीका उपरथी
अनुवादक-होनाथार सोमाय-४७२. .... .. maR
P eer
प्रकाशक
मूलचंद कसनदास कापडीआ-सूरत.
વીર સંવત ૨૪૪૧ આવૃત્તિ ૧ લી. વિક્ર. સં. ૧૭૧
भूक्ष्य ३. ०-१०-०.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Printed by
Matoobhai Bhaidas at K. A's The Surat Jain' Printing Press Khapatia chakla-SURAT.
Published by
Moolchand Kasondas Kapadia Hon: Editor 'Digambar Jain' & Proprietor 'Digambar Jain Poostakalaya' Published from
-
Khapatiachakla, Chandavadi-Surat.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
માવના >>
જેમાં જૈનસિદ્ધાંતના પૂર્ણ સાર ભરેલા છે એવા અને જે સર્વે જેનેને એટલા બધા માન્ય છે કે ધણાખરા ભાઇઓ અને મ્હેના જે ગ્રંથના પાડે દરરેાજ નિયમીત રીતે કરવાને કે સાંભળ વાના નિયમ લે છે તે આપણા શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્રજી યાને મેાક્ષ શાસ્ત્ર ગ્રંથ છે કે જે શ્રીમદ્ ઉમાસ્વામીએ રચેલેછે અને જેનુ માહાત્મ્ય એટલું બધુ છે કે એને એકવાર માત્ર પાઠ કરવાથી એક ઉપવાસનું ફળ મળે છે.
હવે આવે! મહત્વના ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં હાવાથી તેને દરેક ભાષામાં અનુવાદ થવાની ખાસ જરૂર હતી, જેથી સરલ હિી અનુવાદ । ૯ વર્ષ ઉપર બાલબ્રહ્મચારી જૈનસિદ્ધાંતપ્રેમી વિદ્વચ્ચે પતિ પન્નાલાલજી માફલીવાલે પ્રકટ કર્યાં હતા અને હાલ સુધી તેની ત્રણ આવૃત્તિઓ પ્રકટ થઈ ચુકી છે જ્યારે ગુજરાતી ભાષા સમજી શકનાર માટે એ ગ્રંથના ગુજરાતી અનુવાદ પ્રકટ થવાની ઘણીજ આવશ્યક્તા હતી, જેથી એ હિંદી અનુવાદને આધારે ઈડરરનવાસી ભાઈ નાથાલાલ સાભાગચ ઢાશીએ ગુજરાતી અનુવાદ તૈયાર કરીને તે પ્રકટ કરવા માટે અમને ત્રણેક વર્ષ થયાં માકલી આપ્યા હતા, પણ કેટલાંક વર્ષના અનુભવથી અમને જણાયું છે કે ગુજરાતમાં વાંચનને વિશેષ શેખ ન હેાવાથી જે કાઈ પુસ્તકની ૧૦૦૦ પ્રત પ્રકટ કરવામાં આવે છે તો તેમાંથી ૨૦૦-૩૦૦ પ્રત પણ પુરી વેચાતી નથી એટલે મુર્ખલ કિંમત પશુ ઉપજવી મુશ્કેલ થઇ પડે છે, જેથી એ અનુવાદ અમારી પાસે પડી રહ્યા હતા, પણ આ ઉત્તમ અને અત્યંત માનનીય ગ્રંથ ગુજરાતી અનુવાદ સહિત પ્રકટ કરવામાં આવે તે
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વલાસણ (ખેડા)નિવાસી સ્વર્ગવાસી શેઠ ઝવેરદાસ બાપુજીના સ્મર ણાર્થે શા, વલ્લભદાસ ઇશ્વરદાસે ગુજરાતના દિ. જૈન બધુએના સ્વાધ્યાય માટે ગુજરાતના દરેક ક્રિ જૈન દહેરાસરમાં ભેટ આપવાને એની ૨૫૦ પ્રતાની માંગણી માંગણી કરવાથી અમેએ આ મેક્ષશાસ્ત્ર યાને તત્ત્વાર્થસૂત્રજી ગ્રંથ સંસ્કૃત સૂત્ર અને તેના પદચ્છેદ સહિત સરલ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રકટ કર્યાં છે, જે દરેક પાઠશાળાએ, મેગા વગેરેમાં પણ ચલાવવા લાયક છે તથા ગુજરાતના સર્વે બું અને હેતાને અવશ્ય સ્વાધ્યાય કરવાલાયક છે. અર્થ જાણ્યા વગર પાટીયા જ્ઞાનની માફક માત્ર મેઢે પાઠ કરવા કરતાં તેને અર્થ સમજીને પાઠ કરવાથી મહાન પૂણ્ય મળે છે. વળી જ્યારે હિંદી ગ્રંથની કિંમત પ્રથમ ૧) હતી અને હાલ બાર આના છે ત્યારે અમેાએ એને પુષ્કળ ફેલાવા કરવા માટે માત્ર દશ આનાજ રાખી છે, જેથી આશા છે કે એને લાભ અમારા ગુજરાતના ભાઇએ અવશ્ય લેશેજ. જોકે ભાઈ નાથાલાલ સેાભાગયદે કરેલા અનુવાદમાં કેટલીક અશુદ્ધિઓ હતી, તેનું અમેએ યથાશક્તિ સશેાધન કર્યું છે, છતાં પણ જૈસિદ્ધાંતના સારરૂપ આ મઠ્ઠાન ગ્રંથમાં જો કઈ અશુદ્ધિ હજી રહી ગઈ હેાય તે વિદ્ વાંચકવર્ગ જશુાવશે, ા ખીજી આવૃત્તિ વખતે તે અવશ્ય સુધારવામાં આવશે.
ચંદાવાડી, સુરત વીર સ. ૨૪૪૧ પ્ર. વૈશાખ સુદી ૧ ગુરૂવાર.
જૈનજાતિસેવક
મૂલચંદ સનદાસ કાપડીઆ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
|શ્રી વીતરાય નમઃ |
છે તાર્થસૂત્ર છે.
गुजराती भाषाटीकासहित। पंच परमपद प्रणम करि, जिनवाणी उरधारी। मोक्षशास्त्र भाषार्थसह, लिखहुं बालहितकारी ॥१॥
આત્માનું હિત મેક્ષ છે અને તે મળવાનો ઉપાય શું છે, એ પ્રશ્ન થવાથી આચાર્ય શ્રી સૂત્ર કહે છે –
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ॥१॥ અર્થ–(સમ્યનાના ત્રાળ) સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યચ્ચારિત્ર એ ત્રણેનું એકત્ર મળવું, તે (સમા) મોક્ષને મા છે અથવા મોક્ષની પ્રાપ્તિને ઉપાય છે. સંશય, ૨વિપર્યય અને અનધ્યવસાય સહિત જીવાદિક
૧ સંશય–વિપરિતાને ટોરાને સંયવિપરીત અનેક કોટી રહેવાવાલા જ્ઞાનને સંશય કહે છે. જેમકે આ સીપ છે અથવા ચાંદી છે. ૨. વિપર્યય વારિતૈોટીજ્ઞાનં વિર્ય –વિપરીત એક કોટીમાં રહેવાવાલા જ્ઞાનને વિપર્યય કહે છે. જેમ સીપમાં ચાંદીનું નિશ્ચય રૂપ જ્ઞાન થવું. ૩. અધ્યવસાય-વિનમિયામાયમનષ્યવસાયઃ શું, છે ! એવી રીતનું જે જ્ઞાન, તેને અનધ્યવસાય કહે છે. જેમ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
hemm
N
-
- -
-
- -
-
-
-
-
-
- -
-
-
પદાર્થોને જાણવા, તેને સભ્યજ્ઞાન કહે છે તેમજ મિયાત્વ કષાયાદિક સંસારની કારણરૂપ ક્રિયાઓથી વિરક્ત થવું, તેને સમ્યગ્વારિત્ર કહે છે. ૧. હવે સભ્યનનું લક્ષણ કહે છે –
___ तत्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ॥२॥
–(તરવાજાનં) તરવ એટલે વસ્તુના સ્વરૂપ સહિત અર્થ એટલે પધાર્થોનું ( સાત તનું) (શ્રદાનં) શ્રદ્ધાન કરવું તેને (સભ્યનમ) સમ્યગ્દર્શન કહે છે. ૨.
તમિલધિકાદ્રા મારા અર્થ–() તે સગ્દર્શન (નિત) સ્વભાવથી (વા) અથવા (પિપામા ) અન્યના ઉપદેશથી ઉત્પન્ન થાય છે એટલે જે સમ્યગ્દર્શન અન્યના ઉપદેશ વગર આપોઆપ ઉત્પન્ન થાય, તેને નિક્ષત્ર સમ્યગ્દર્શન કહે છે અને જે સમ્યગ્દર્શન અન્યના ઉપદેશથી ઉત્પન્ન થાય, તેને મન સમ્યગ્દર્શન કહે છે. ૩.
जीवाजीवात्रवबन्धसंघरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ।।४।।
વાર્થ-( ગીવાનીવાવરણસંનિકરામો ) જીવ, અજીવ, આસ્રવ, બન્ધ, સંવર, નિર્જરા, અને મોક્ષ એ સાત (તરવ) તત્ત્વ છે. જેમાં ચેતનાલક્ષણ હોય, તેને જીવ કહે છે અને ચેતનાલક્ષણ જેમાં નહિ હૈય, એવા પુલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ પાંચ અજીવ ચાલતાં કાંકરા કટ વગેરે કે પદાર્થ વાગ્યો હોય, તે અજાણથી શું વાએ, તેવું જે જ્ઞાન, તેને અનબવસાય કહે છે.
- -
-
-
- - -
-
-
-
-
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
३
તત્વ છે. આત્માના પ્રદેશમાં શુભ અશુભ કર્મોનુ આવવુ. તેને આસવ કરે છે. આત્માના પ્રદેશમાં કર્માંના પ્રવેશ થવા અથવા સબધ થવા, તેને અન્ય કહે છે. આસ્રવાને રાકવાના કારણુસ્વરૂપને સવર કહે છે. આત્માના જીવના પ્રદેશેાથી કર્યાંનુ એકદેશ ક્ષય થવુ' ( પૃથક્ થવું) તેને નિર્જરા કહે છે અને સમસ્ત કર્યાંનુ સર્વથા પૃક્ (નાશ) થઈ જવુ', તેને મેાક્ષ કહે છે. ૪
नामस्थापनाद्रव्य भावतस्तपसः ||५||
અર્થ-( નામથ્થાવનાદ્રવ્યમાવત: ) નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવશ્રી (તન્ત્યાસ ) તે સમ્રુતવાને તથા સમ્યગ્દર્શનાક્રિકના ન્યાસ એટલે લેાકવ્યવહાર થાય છે. ગુણ, જાતિદ્રવ્ય અને ક્રિયાની અપેક્ષા રહિત પેાતાની ઈચ્છાનુસાર લેાકવ્યવહાર માટે કોઇ પણ પદાર્થનું નામ આપવુ', તેને નામનિક્ષેપ કહે છે. જેમકે કોઈ પુરુષનુ નામ ઈંદ્રરાજ છે, પરન્તુ તેનામાં ઈંદ્રના જેવા ગુણ, જાતિ, દ્રવ્ય કે ક્રિયા કાંઇ પણ નથી; માત્ર માતા પિતાએ વ્યવહારાયે નામ રાખ્યુ છે. વળી લેકે માં ચતુર્ભુજ, ધનપાળ, દેવદત્ત, ઈંદ્રદત્ત, જીનદત્ત, હાથીસ’ઠુ, જોરાવરસિહ, માતીચ', રામચવિગેરે પુનામ રાખે છે, પશુ તે ગુગુ, જાતિ, દ્રવ્ય અને ક્રિયાની અપેક્ષાથી રખાતા નથી, તેને નામનિક્ષેપ કહે તુછે. ધાતુ, કાણ, પાષાણ અને માટીના ચિત્રાદિકમાં તથા સેતરજ, ચેપટ વીગેરેમાં હાથી, ઘેાડા, ખાદશાહ, કુકડી ઈયાદિ તરાકાર યા અતવાર પદાર્થમાં કલ્પના કરી લેવી, તેને સ્થાપનાનિક્ષેપ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
કહે છે. જેમકે પાર્શ્વનાથ ભગવાનની વીતરાગસ્વરૂપ જેવીને તેવી શાન્ત મુદ્રાયુક્ત ધાતુપાષાણુમય પ્રતિમાની (મૂર્તિની) પ્રતિષ્ઠા કરવી, તેને તવાારસ્થાપના કહે છે અને સેતર જની બાજીમાં હાથી, ઘેાડા, બાદશાહ વગેરે માનવા, તેને अतदाकारસ્થાપના કહે છે. નામનિક્ષેપમાં પૃયઅપૃય બુદ્ધિ મનાતી નથી અને સ્થાપનાનિક્ષેપમાં પ્યાપ્ય બુદ્ધિ મનાય છે. ભત ભવિષ્યની પયાયની મુખ્યતા લઇને વર્તમાનમાં કહેવું તેને પ્રસ્થાનક્ષેપ કહે છે. જેમકે ભવિષ્યમાં થવાવાળા રાજાના પુત્રને (યુવરાજને) વર્તમાનમાં રાજા કહેવા અથવા જે ભત કાળમાં ફોજદાર હતા તેના એદ્ધાની મુખ્યતા લઇને વર્તમાન કાળમાં તેને ફ્રાજદાર કહેવા, તે નિક્ષે છે. અને જે પદાર્થની વર્તમાન કાળમાં જે પર્યાય હાય તે પર્યાયને તેજ સ્વરૂપ કહેવુ, તેને માયનિક્ષેપકડે છે. જેમ કે લાકડાને લાકડાની અવસ્થામાં લાકડા કહેવા, કાલસા હોવાથી તેને કાલસા કહેવા અને રાખ હોવાથી રાખ કહેવી તે. પાર્થના આ ચાર ભેદા થાય છે. ૫.
प्रमाणनयैरधिगमः || ६ ||
અર્થ—ઉપર પ્રમાણે જીવાદિતત્વાના (અધિગમ:) જ્ઞાન અવા સ્વરૂપનું નવુ' તે (માળનયૈ:) પ્રત્યક્ષ, પરીક્ષ પ્રમાણાથી તથા દ્રવ્યાર્થિક પર્યાયાથિક નયાથી થાય છે. પદાર્થને સર્વ?શપ સ્પષ્ટ બતાવે તેને પ્રમાળ કહે છે, અને પદાર્થના એક દેશી કહીં ખતાવે (જણાવે), તેને નય કહે છે. આત્મા જે જ્ઞાનદ્વારા અન્ય પદાર્થની સહાયતાથી (ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રીએની સહાયતા વિના તથા શાસ્ત્રાદિકની સહાયતા વિન!,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ બૅને અત્યત નિર્મળ તથા સ્પષ્ટ રીતે જાણે, તેને કક્ષામાં કહે છે. અને ચક્ષુ વિગેરે ઈન્દ્રીઓ (પાંચ ઈન્દ્રો-:
એ થી તથા શાસ્ત્રાદિકથી પદાર્થને એકદેશ નિર્મળ જાણે તેને ઘોગમગ કહે છે. એવાજ એક ભાગને અનુમાન પ્રમાણ પણ કહે છે. પર્યાયને ઉદાસીનરૂપથી દેખતાં છતાં દ્રવ્યને મુખ્યતાથી કહે તેને દ્રાર્થના કહે છે અને જે દ્રવ્યની મુખ્યતા નહિ કરીને એક પર્યાયને જ કહે, તેને વચાર્યવાન કહે છે. ૬.
निर्देशस्वामित्वमानाधिकरणस्थितिविधानतः ॥७॥
अर्थ-(निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः) નિર્દોષ, સ્વામિત્વ, માધન, અધિકરણ, સ્થિતિ અને વિધાન એનાથી પણ છ દિન તથા સમ્યગ્દર્શનાદિકનું અધિગમ ( જ્ઞાન ) થાય છે. વસ્તુના સવરૂપને જાણીને કહેવું, તેને નિર્વે કહે છે. વસ્તુના અધિકારને સ્વામિવ કહે છે, વસ્તુની ઉપત્તિના કારણનું નામ સાધન છે, વસ્તુના આધારને ધિરા કહે છે, વસ્તુની કળની મર્યાદાને રિતિ કહે છે અને વસ્તુના પ્રકારને ( ભેદ કહે, તેને) વિધાન કહે છે. ૭
सत्संख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च ॥८॥
મર્થ–() અને પદાર્થના (રહયાક્ષેત્રપનવાઝાતામાવાવકુવૈ) સત્, સંખ્યા, ક્ષેત્ર, પર્શિન, કાલ, અત્તર, ભાવ, અ૫બહુવ એ આઠનાં સ્વરૂપ જાણવાથી અથવા કહેવાથી પણ સમ્યગ્દર્શનાદિકનું તથા જીવાદિક પદાર્થોનું
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAA
અધિગમ એટલે જ્ઞાન થાય છે. સ=અસ્તિત્વ, સંચા=વસ્તુના પરિણામેની ગણતરી કરવી તે, ક્ષેત્ર=પદાર્થને નિવાસ, સ્પન જે આધારમાં હમેશાં નિવાસ રહે એવા અધિકરણને સ્પર્શન કહે છે. વા=વસ્તુને રહેવાની મર્યાદા (પરિમાણ), અન્તર=વિરહકાલ, માવ=પદાર્થોના ઐશમિકાદિ સ્વરુપભાવ, મદુત્વ=એક વસ્તુને બીજી વસ્તુની અપેક્ષા છેડી વધારે કહેવી તે. ૮. હવે સમ્યજ્ઞાનના ભેદ તથા તેનું સ્વરૂપ કહે છે–
मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानिज्ञानम् ॥ ९ ॥ અર્થ (મતિકૃતાવવમન:પર્યવેકાન) મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મનઃ પર્યયજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાન એ પાંચ પ્રકારના (નાન ) જ્ઞાન છે. જે પ ચ ઈન્દ્રીઓથી અને મનથી જાણે, તેને મતિજ્ઞાન કહે છે, મતિજ્ઞાનદ્વારા જાણેલા પદાર્થની સહાયતાથી તે પદાર્થના ભેદેને જાણે, તેને મુતરાન કહે છે. ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ તથા દ્રવ્યની મર્યાદાથી રૂપી પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ જાણે, તેને વધશાન કહે છે. બીજાના મનમાં રહેલા રૂપી પદાર્થોને જાણે તેને, મન:પર્યવસાન કહે છે. સમસ્ત દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવને પ્રત્યક્ષરૂપ જાણે અથવા ભૂત ભવિષ્ય વર્તમાનમાં હેવાવાલી સમસ્ત પદાર્થોની સમસ્ત પર્યાને એકજ કાલમાં જાણે, તેને વછરાન કહે છે. ૯.
તમાને છે ૨૦ | બર્થ-(ત ) ઉપર કહેલા પાંચ પ્રકારનાં જ્ઞાન તેજ
૧. એનું વિસ્તૃત વિવેચન સર્વાર્થસિદ્ધિ વગેરે સામાં ચાદ ગુણસ્થાન ચાદ માર્ગણાના વર્ણનમાં છે.
--
*
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પ્રમાણે ) પ્રમાણુરૂપ છે તથા પ્રમાણના બે મૂળ ભેદ છે. ૨કલા, ૨. પો. ૧૦.
સાથે સન્ / ૧ / અર્થ–(આજે) પ્રથમ બે એટલે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ( ) પરેશપ્રમાણ છે. ૧૧.
પ્રત્યક્ષત | ૨ અર્થ-(અન્ય) બાકીના અવધિ, મન:પર્યય અને કેવલજ્ઞાન (i) પ્રત્યક્ષપ્રમાણ છે. ૧૨. मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ताभिनिबोध इत्यनान्तरम् ॥१३॥
–(ાલિત તિઃ લંકા જિન્નામિનિજોષ) મતિ, સ્મૃતિ, સંજ્ઞા, ચિન્તા, અભિનિબંધ (તિ) તેને આદિ લઈને પ્રતિમા, બુદ્ધિ, ઉપલબ્ધિ ઈત્યાદિ (કાર્યાન્તરH) અન્ય પદાર્થ નથી અર્થાત્ મતિજ્ઞાનના નામાનાર છે. માત=મન અને ઈન્દ્રીઓથી વર્તમાનકાલવર્તી પદાર્થોને અવગ્રહાદિ વરૂપ જાણે તે. સ્કૃતિ =અનુભવિત પદાર્થોનું કાલા-તરમાં મરણ થવું. વંશા= પ્રત્યભિજ્ઞાન અર્થાત્ વર્તમાનમાં કેઈપણ પદાર્થને જોઇને આ તેજ છે કે જે પહેલાં દેખે હતું તે, એ પ્રકારનું જેડરૂપ જ્ઞાન તે, જિન્તા કેઈપણ ચિન્હ જોઈને તે જગ્યા ઉપર આ ચિન્હવાળે અવશ્ય હશે, એ પ્રકારના વિચારને ચિનતા કહે છે. મિત્રોજ=સન્મુખ ચિન્હાદિ જોઈને તે ચિન્હવાળો નિશ્ચય કરી લે તે (એને સ્વાર્થઅનુમાન પણ કહે છે). ૧૩.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् ॥१४॥ અર્થ-(77) તે મતિજ્ઞાન (નિવનિદ્રિાનિમિત્તY) બાહામાં પાંચ ઈન્દ્રિય અને મનના નિમિત્તથી થાય છે અથર્ પાંચ ઈન્દ્રિય અને મન એ છ બાહ્ય ક રણ છે, પરંતુ અંતરંગમાં મતિજ્ઞાનાવર્ણય કર્મને ક્ષપશમ એનું કારણ છે. ૧૪.
વાઘાવાયધારા છેવા અર્થ–મતિજ્ઞાનને અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણ એ ચાર ભેદ છે. કઈ પણ વસ્તુની સત્તા માત્રને જુએ (જાણે) તેને દર્શન અથવા દર્શને પગ કહે છે. દર્શન થયા. પછી તે વસ્તુનું વેતકૃષ્ણાદિ વર્ણરૂપ વિશેષ જાણવું તેને ભવાદ કહે છે. અવગ્રહજ્ઞાન થયા પછી એ વેત અથવા કૃષ્ણ કર્યો પદાર્થ છે, તેને જાણવાની ઈચ્છા થવી અથવા એ વેત પદાર્થ બગલાની પંક્તિ હેવી જોઈએ અથવા
તવજા દેખી હૈય, તે એ વિજા હેવી સંભવ છે, એ પ્રકારની ઈચ્છા થવી, તેને હા નામનું મતિજ્ઞાન કહે છે.. હાજ્ઞાનની પછી ઈહામાં જે જ્ઞાન થયું હતું તેનું નિશ્ચય થવું અથવા બગલાપંક્તિ હોય તે બગલાપંક્તિ અગર વજા હોય તે દવા એમ વિશેષ ચિહેથી નિશ્ચય કરી લેવું તેને નવા નામનું તિરાન કહે છે અને જે જ્ઞાનના યોગથી જાણેલા પદાર્થને કાલાન્તરમાં નહિં ભુલવા તેને ઘરના નામનું તિરાન કહે છે. ૧૫.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
mimmmmmmmmmmmminimaninami
। बहुबहुविधक्षिप्रानिःसृतानुक्तध्रुवराणां सेतराणाम् ॥१६॥
અર્થ–(વસુદુવિલંક્ષિપ્રાનિયતાનુણુવાળાં) બહુ, બહુવિધ, ક્ષિપ્ર, અનિઃસૃત, અનુક્ત અને ધુવ એ છે પ્રકારના પદાર્થોના તથા (રાજામ્) એનાથી ઉલટા અ૫, એક વિધ, અક્ષિપ, નિઃસૃત ઉક્ત, અને અદ્ભવ એ છને મેળવીને બાર પ્રકારના પદ ન અવગ્રહ, ઈહું અવાય, ધારણરૂપ જ્ઞાન થાય છે. એક સાથે એક પદાર્થનું બહ અવગ્રાદિક જ્ઞાન થવું તેને કુળ કહે છે. બહુ પ્રકારના પદાર્થોનું અવગ્રાદિક જ્ઞાન થવું તેને વધુ કહે છે. જલદીથી પદાર્થનું અવગ્રહાદિ જ્ઞાન થવું તેને ક્ષિપ્રા કહેછે. જળમાં ડુબે હા હાથી મનુષાદિકન એક ભાગ જાણવાથી તેના સંપૂર્ણ પદાર્થોનું અવગ્રહાદરૂપ જ્ઞાન થવું તેને ગણિતમ" કહે છે. વચનથી સાંભળ્યા વિના અભિપ્રાયથી જાણી લેવું તેને અનુકળ કહે છે. ઘણી વખત સુધી જેટલું તેટલું નિશ્ચય રૂપથી પદાર્થોનું થતું રહેવું તે શુ કહે છે એનાથી ઉલટું પદાર્થોનું અપજ્ઞાન હોવું અથવા એક પદાર્થનું જાણવું તેને અલ્પા કહે છે. એક પ્રકારનું જાણવું તે વિધા છે. પદાર્થનું ધીરે ધીરે બહુકાળમાં જાણવું ને જિન કહે છે. બહાર નિકળેલા પ્રગટરૂપ પદાર્થનું જાણવું તેને નિવૃતણ કહે છે. આ ઘટ (ઘડો) છે એ પ્રમાણે શબ્દ સાંભળીને ઘટપટાદિ પદાર્થનું જાણવું તેને ૩iા કહે છે. ક્ષણક્ષણમાં ઓછું વધારે થાય અથવા ક્ષણ વારમાં નષ્ટ થઈ જાય, એ પ્રકારના પદાર્થનું જાણવું તેને મુળ કહે છે. એવી રીતે બાર પ્રકારની અવસ્થાવાળા પદાર્થોનું અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણારૂપ મતિજ્ઞાન થાય છે. ૧૬.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથા . ૨૭ અર્થ–પદાર્થોના એ બહુ વગેરે બાર ભેદ કહ્યા તે દ્રવ્યના છે એટલે પદાર્થના બહુ આદિ વિશેષણ સહિત બાર પ્રકાર અવગ્રહાદિ જ્ઞાન થાય છે. એટલે મતિજ્ઞાનના ભેદ અવગ્રહ, “હા, અવાય અને ધારણ, એ ચાર દરેક, પાંચ ઇન્દ્રિઓ અને મન એ છથી થાય છે તેથી ૪૪૬=૫૪ ભેદ મતિજ્ઞાનના થયા. અને બહુ, બહુવિધ, ક્ષિપ્ર, અનિઃસૃત, અનુક્ત, અને એ છે અને તેનાથી ઉલટા અ૫, અપવિદ્ય, ચિરકાળીગ્રણ, નિઃસૃત, ઉક્ત અને અદ્ભવ એ બાર પ્રકારથી અવગ્રહાદિક જ્ઞાન થાય છે, તેથી મતિજ્ઞાનના ૨૪૪૧=૨૮૮ ભેદ થયા) કેઈને મત એ છે કે ચાક્ષુષજ્ઞાન થાય છે તે રૂપનું જ થાય છે, દ્રવ્યનું થતું નથી. દ્રવ્યનું તે તેના સંબંધથી પછી થાય છે, તેના ખંડનાર્થે આચાર્ય મહારાજ કહે છે કે સંબધ પદાઈની (દ્રવ્યની સાથે જ થાય છે, માત્ર ગુણની સાથે કદી પણ થતું નથી, એ કારણથી જ આ સુત્ર રચ્યું છે. ૧૭.
થનાવપ્રઃ ૨૮. અર્થ (થાન)અપ્રકટરૂપ શબ્દાદિક પદાર્થોનું (વિપ્રઃ)કેવલ માત્ર અવગ્રહરૂપ જ્ઞાન જ થાય છે–ઈહાદિક અન્ય ત્રણ જ્ઞાન થતાં નથી. ૧૮.
જ રક્ષરનિનિવાસ્યામ્ | અર્થ–પરતુ (કુાનજિયાખ્યામ્) નેત્ર અને મનથી જનાવગ્રહ અર્થાત્ અટકટ પદાર્થનું અવગ્રહરૂપ જ્ઞાન (G) થતું નથી.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
( મતિજ્ઞાનના અપ્રકટરૂપ પદાર્થના ભેદ– અપ્રકટ પદ્મા ર્થનુ મવગહજ્ઞાન ચક્ષુ અને મનથી થતું નથી. ખીજા ચાર ઈન્દ્રીઓથી થાય છે, તેથી ૪×૧૨ મહુ આદિ=૪૮ ભેદ તથા પ્રકટસ્વરૂવ પદાર્થના ભેદ ૨૮૯ (૪૮૧૨૮૮)=મળી મતિજ્ઞાનના ભેદ કુલ્લે ૩૩૬ થયા. ) ૧૯.
श्रुतं मतिपूर्वं व्यनकद्वादशभेदम् ||२०|| કાર્થ—( શ્રુતં ) શ્રુતજ્ઞાન ( માતપૂર્વે ) મતિજ્ઞાનના નિમિ ત્તથી થાય છે. તે ( અનેદાશમય ) એ પ્રકારનુ' છે-અ°ગબ્રાહ્ય અને અગપ્રવિષ્ટ, તેમાંથી આદિના શ્રુતજ્ઞાનના અનેક, (૧૪) પ્રકાર અને પછીના ૧૨ પ્રકાર છે. દિના દ્રવ્યશ્રુત અને ભાવશ્રુત એ એ ભેદ છે અર્થાત્ અગપ્રવિષ્ટ અને અગા“ એ પ્રમાણે એ ભેદસ્વરૂપ છે. 'ગપ્રવિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાનના ૧ આચારાંગ, ૨ સુત્રકૃતાંગ, ૩ સ્થાનાંગ, ૪ સમવાયાંગ, ૫ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞસિઅંગ, ૬ માતૃધમ કથાંગ, ૭ ઉપાસકાયયનાંગ, ૮ અ‘તકુશાંગ, હું અનુત્ત રાપપાકિદશાંગ, ૧૦ પ્રશ્નવ્યાકરણાંગ, ૧૧ વિપાકસુત્રોંગ, ૧૨ દૃષ્ટિપ્રવાદઅ‘ગ, એ પ્રમાણે બાર ભેદ છે. અને અંગખાદ્યના સામાયિક, ચતુર્વિ’શસ્તવ, વક્રના, પ્રતિક્રમણ, વૈનયિક, કૃતિકર્મ, દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન, વ્યવહાર, કાકલ્પ, મહા૫પુડરીક, મહાપુ’ડરીડ અને નિષિદ્ધિકા એ ૧૪ ભેદ છે. અ’ગાના થોડા થોડા સારાંશ લેઇને સક્ષેપથી અલ્પબુદ્ધિ પુરૂષાને માટે રચેલા દશ વૈકાલિકાદ શ્રુત છે. ૨૦.
भवप्रस्ययोsवधिर्देवनारकाणाम् ||२१||
મથું--જે મર્યાદાયુક્ત જ્ઞાન હોય તેને અવધિજ્ઞાન
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१२
કહે છે. અવધિજ્ઞાન એ પ્રકારનુ` છે. એક ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન અને બીજી ક્ષયે પશમ નિમિત્તક, એમાંથી ( મવપ્રત્યયઃ ) ભવપ્રત્યય નામનુ' ( અવધિ: ) અધિજ્ઞાન ( ટેવનારાળામ્ ) દેવ અને નારકી જીવાને થાય છે. ૨૧,
क्षयोपशमनिमित्तः पदविकल्पः शेषाणाम् ||२२||
અર્થ--( ક્ષયાપરામાંનમિત્ત ) ક્ષયપશપ નિમિત્તવાળું અવધિજ્ઞાન ( વદ્યત્ત્વ: ) અનુગામી, અનનુગામી, વર્ડ્સમાન, હીયમાન, અવસ્થિત, અને અનવસ્થિત એ પ્રમાણે છ પ્રકારનું છે. તે (રોવાળાં ) મનસદ્ગિત સૈની અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શનાદિ સહિત મનુષ્ય અને તિર્યંચાને થાય છે. જે અવધિજ્ઞાન અન્ય ક્ષેત્ર અથવા ભવમાં સાથે જાય, તેને અનુગામી કહે છે. સાથે નહિ જાય તેને અનનુગાના કહે છે. જે વધતુ રહે તેને વર્ક્સમાન કહે છે. ઘટતુ રહે તે હીયમાન કહે છે. એકજ રહે તેને અવસ્થિત અન ઘટતુ વધતુ રહે તેને અનવસ્થિત અવધિજ્ઞાન કહે છે ૨૨,
ऋजु विपुलपती मन:पर्ययः ॥ २३ ॥
અર્થ-( મન:Öય: ) મન:પર્યય જ્ઞાન (ઽવિપુણ્ડતી ) ઋન્નુમતિ અને વિપુલમતિભેદથી એ પ્રકારનું છે. મતવચનકાયની સરલતારૂપ ખીજાના મનમાં રહેલા પદાર્થને જાણે તેને ઋનુમતિ મન:પર્યયજ્ઞાન કહે છે અને સરલ તથા વક્રરૂપ અન્યના મનમાં રહેવાવળા પદાર્થને જાણે, તેને વિપુલ્હમતિ મનઃ યજ્ઞાન કહે છે. ૨૩.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
विशुद्धयप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषः ॥ २४ ॥
અર્થ-(વિશુદ્ધચન્નતિવાતાત્મ્યમાં) પરિણામેાની વિશુદ્ધતા અને પ્રતિપત એટલે કેવલજ્ઞાન ઉપન્ન થાય ત્યાં સુધી રહે છે, તેના પહેલાં છુટતાં નથી, એટલા માટે (દશેષઃ ) એ એમાં ન્યુન્યાયિક્તાના હેતુ છે એટલે ઋન્નુમતિ મન:પર્યયજ્ઞાનથી વિપુલમતિ મન:પર્યયજ્ઞાન ઉપરના એ હતુએથી મોટું અને પૂજય છે. ૨૪.
विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्योऽवधिमनः पर्ययोः 1: 1129 11
અર્થ-( અધિમન:પર્યંચયોઃ ) અધિજ્ઞાન અને મન:પર્યયજ્ઞાનમાં પણ (વિક્ષેિત્રસ્વામિવિષયમ્ય:) પરિણામાની વિશુદ્ધતા, ક્ષેત્ર, સ્વામી અને વિષય એ ચારાની વિશેષતાથી (વિલક્ષણુતાથી) ભેદ (કુર્ક) થાય છે અર્થાત્ એ એમાં વિશુદ્ધતા ક્ષેત્રની મર્યાદા, સ્વામી અને વિષય ન્યુનાધિક છે. સારાંશ કે મન:પર્યંય વિશુદ્ધ, અપક્ષેત્ર, અપસ્વામી અને સૂવિષયવાળું છે તથા અવધિજ્ઞાન અવિશુદ્ધ, માઢું ક્ષેત્ર, બહુસ્વામી, અને સ્થૂલ વિષયવાળું છે. ૨૫,
मतिश्रुतयोर्निबन्धो द्रव्येष्वसर्व पर्यायेषु ॥ २६ ॥ અર્થ-(મતિશ્રુતયોઃ ) મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનના (નિયમ્યઃ) વિષયાને જાણવાના સમન્ય અથવા નિયમ (જ્યેષુ ) દ્રાની (અવયંપોંચેલુ) થાડી પર્યાયામાં છે, અર્થાત્ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન જીવાદિક છએ દ્રવ્યની સમસ્ત પર્યંચાને જાણતાં નથી, પણ થોડી ઘેાડી પર્યાયાને જાણી શકે છે. ૨૬.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
મિત્રેઃ ॥ ૨૭ ॥
અર્થ-( અવષે: ) અધિજ્ઞાનના વિષયના નિયમ (વિષ્ણુ ) રૂપી મૂર્તીક પદાર્થોમાં છે અર્થાત્ અવધિજ્ઞાન પુક્ષદ્રષ્યની પર્યાયાને જાણી શકે છે. ૨૭,
તનક્ષમાન્ય મનાયેવ૫ ॥ ૨૮ ॥
અર્થ—જે રૂપી દ્રવ્ય સર્વાધિજ્ઞાનના વિષયછે [ તવનન્ત મા] તેના અનન્તમેય ભાગ સૂક્ષમ દ્રવ્ય પણ (મન:પર્યયસ્ય ) મન:પર્યયજ્ઞાનના વિષય થઇ શકે છે. ૨૮.
सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवस्य ||२९||
અર્થ(ત્રણ્ય) કેવલજ્ઞાનના વિષયના નિયમ (સયંન્યાયજી) સમસ્ત દ્રબ્યાની સમસ્ત પર્યાયામાં છે એટલે એક એક દ્રવ્યની ત્રિકાલવર્તી અનન્તાનન્ત પર્યાય છે તે છએ દ્રબ્યાની સમસ્ત અવસ્થાઓને કેવલજ્ઞાન સાથે એક કાળમાં જાણી શકે છે. ૨૯.
વ્હાલીનિ માથાન યુનવરે
મનાવતુર્વઃ ॥૨॥
અર્થ—( પશ્મિન ) એક જીવમાં (ાવીનિ માગ્યાનિ) એકને આદિ લઇને વિભાગ કરીએ તેા (યુનપત્) એક સાથે (આપતુë:) ચાર જ્ઞાન સુધી થઈ શકે છે. જો કાઈ જીવમાં એક જ્ઞાન હૈાય તે કેવલજ્ઞાન હોય છે, એ જ્ઞાન હાય તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હાય છે, ત્રણ હોય તે મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, અથવા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, મન:પર્યંચ જ્ઞાન એ ત્રણ સાથે હાય છે, અને કોઇ જીવમાં ચાર જ્ઞાન હાય, તા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યયજ્ઞાન એ ચારે જ્ઞાન એક સાથે હોઈ શકે છે. ૩૦.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च ॥११॥ અર્થ(તિબતાવ) મતિજ્ઞાન, કૃતજ્ઞાન, અવષિજ્ઞાન એ ત્રણ જ્ઞાન (વિષય) વિપરીત પણ થાય છે. એટલે એ 1 પાંચે જ્ઞાનમાંથી જે અમ્યજ્ઞાનના ભેદ છે તેમાં મતિજ્ઞાન,
શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન એ ત્રણે જ્ઞાન વિપરીત અથવા મિથ્યાજ્ઞાન પણ થાય છે, જેને મિથ્યામતિજ્ઞાન, મિથ્યાશ્રુતજ્ઞાન અને મિયાઅવધિજ્ઞાન કહે છે, એવી રીતે જ્ઞાનના આઠ ભેદ થાય છે. ૩૧.
सदसत्तोरविशेषायदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् ॥१२॥
–ાવજ) પિતાની ઈચ્છા સ્વરૂપ જેવું તેવું જાણવા માટે (સાતો ) સત્ અને અસત્ રૂપ પદાર્થોનું (વે ) વિશેષ જ્ઞાન નહિ હોવાથી ( ભૈરવ) ઉન્મત્ત પુરૂષની માફક મિથ્યાજ્ઞાન થાય છે. ૩૨,
માવાર્થ-જેવી રીતે ભાંગ, દારૂ વગેરે પીધે ઉન્મત્તગાંડે) પુરૂષ ભાર્યા(સ્ત્રીને માતા(મા) અને માતાને ભાર્ય (સ્ત્રી) કહે છે તેનું મિથ્યા જ્ઞાન છે, પરંતુ કઈ વખત ભાર્યાને ભાર્યા અને માતાને માતા કહે, તે પણ તેનું જાણવું સમ્યજ્ઞાન કહેવાતું નથી કારણકે તે જાતે નથી કે માતા અને ભાર્યામાં શું વિશેષતા છે. તેને સત્યારા નિર્ણયરૂપ યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી એવી રીતે મિથ્યાજ્ઞાન કુમતિજ્ઞાન, કુશ્રુતજ્ઞાન અને કુઅવધિજ્ઞાનવાળાનું જાણવું પણ મિથ્યાજ્ઞાન જ છે. ૩૩.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
mm
नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दममभिरुवंभूता नयाः ॥३३॥ ___अर्थ-( नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दसमभिरुदैवभूताः નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવભૂત એ સાત (નવા) નય છે.
વસ્તુમાં અનેક ધર્મ અર્થાત્ સ્વભાવ હોય છે તેમાંથી કઈ પણ એક ધર્મની મુખ્યતા લઈને અવિરોધરૂપ સાધ્ય પદાર્થને જાણે, તેને () કહે છે. નયના ઉપર પ્રમાણે સાત ભેદ છે. ૩૩.
૧. જેટલાં દ્રવ્ય છે તે પિતાની ભૂત ભવિષ્ય વર્તમાનકાળની સમસ્ત પર્યાથી અવયરૂપ અથવા જેડરૂપ છે. તે પિતાની કઈ પણ પર્યાયથી દ્રવ્યભિન્ન નથી તેથી ભૂતકાળની પર્યાના તથા ભવિષ્યનું પર્યાના વર્તમાન કાળમાં સંકલ્પ કરે એવા જ્ઞાનને તથા વચનને તૈમના કહે છે. જેમકે કઈ પુરૂષ જેટલી બનાવવાની સામગ્રી એકઠી કરે છે તેવામાં કઈ અન્ય પુરૂષે પૂછયું કે શું કરે છે? તેના જવાબમાં તેણે કહ્યું કે રોટલી બનાવું છું પરંતુ તેણે હાલ સુધી રોટલી બનાવવા સ્વરૂપ પર્યાય પ્રગટ કરી નથી. કેવળ માત્ર લાકડાં, પાણી, લેટ વગેરે એકઠાં કરે છે, તે પણ નૈગમનથી એવું વચન કહી શકાય છે કે હું રોટલી બનાવું છું.
૨. એક વસ્તુની સમસ્ત જાતિને અથવા તેની સમસ્ત પર્યાયને સંગ્રહરૂપ કરીને એક સ્વરૂપ કહે તેને બનાવ કહે છે. જેમકે-ઘડે કહેવાથી સંપૂર્ણ ઘડા તાંબા, પીતળ,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
માટી વગેરેના
સમજવા અથવા દ્રવ્ય કહેવાથી જીવ, અજીવાદિક તથા તેના ભેદ પ્રભેદાદિક સ‘પૂર્ણ સમજવુ એજ સ‘ગ્રહય છે.
--
૩. જે સગ્રહનયથી ગ્રહણ કરેલા પદાર્થાંના વિધિપૂર્વક ( વ્યવહારને અનુકૂળ ) લેપ્રલે કરે, તેને વ્યવહારનય કહે છે. જેમકે સ`ગ્રહનયથી દ્રવ્ય કહેવાથી સમસ્ત લેપ્રભેદરૂપ દ્રવ્યેનું સામાન્યતાથી ગ્રહણ થાય છે, પરન્તુ દ્રવ્ય એ પ્રકારનાં છે-છત્ર અને અજીવ. જીવ-દેવ, નારકી મનુષ્ય, તિર્યંચ ચાર પ્રકારના છે. અજીવ-પુલ, ધર્મ, અધર્મ, કાળ અને આકાશ એ પાંચ પ્રકારના છે, એવી રીતે જ્યાં સુધી વ્યવહારના સાધનથો લેપ્રભેદ્ય થઈ શકે, તેને વ્યવહારનય કહે છે.
૪ અતીત, અનાગત ( ભવિષ્ય ) એ અને પર્યાયાને છેડીને વર્તમાનપર્યાયમાત્રને ગ્રહણ કરે, તેને ઋતુપૂત્રનય કહે છે. દ્રવ્યની પર્યાય સમય સમયમાં બદલાતી રહે છે તેથી એકસમયવર્તીપાયને અર્થપર્યાય કહે છે, તે અર્થપર્યાયજ શ્રૃજીસૂત્રનયના વિષય છે. ઋતુસૂત્રનય વર્તમાનની એકસમયમાત્રની પર્યાયનેજ કહે છે અથવા ગ્રહણ કરે છે; અતીત (ભૃત), અનાગત ( ભવિષ્ય)ની પર્યાયને ગ્રહણુ કરતા નથી.
૫. વ્યાકરણ સંબધી લિંગ, સખ્યા (વચન), સાધન (કારક), કાળ વગેરેના વ્યભિચારને (દોષાને) દૂર કરે, તેને રાન્દ્રનય કહે છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૬. અનેક અર્થોને છોડીને જે એક અર્થમાંજ રૂઢ થાય, તેને સમમિના કહે છેજેમકે જે શબ્દના ગમન વગેરે અનેક અર્થ થાય છે, તે પણ મુખ્યતાથી એ નામ ગાય અથવા બળદનું જ ગ્રહણ થાય છે. તેને ચાલવું, બેસવું, સુવું વગેરે સંપૂર્ણ અવસ્થાઓમાં સર્વે લેકે જે કહે છે, એ જ સમઢિય છે.
૭. જે કાળમાં જે કિયા કરતા હોય તેને તે કાળમાં તેજ નામથી કહેવું, તેને યંમૂતન કહે છે. જેમકે દેવના સવામી ઈદ્રને જ્યારે તે પરમ ઐશ્વર્યયુક્ત હેય તે અવસ્થામાં ઈંદ્ર કહેવા અને પૂજન અભિષેક કરતી વખતે ઇંદ્ર નહિ કહેવા (પણ પુજારી કહેવા). વળી વિદ્યાઅભ્યાસ કરતી વખતે વિદ્યાર્થી કહે, પણ જે વખતે વિદ્યાઅભ્યાસ કરતે નથી તે વખતે વિદ્યાથી કહેવો નહિ તેને, એવભૂતનય કહે છે.
એવી રીતે ઉપર પ્રમાણે સાતે નમાંથી નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર એ ત્રણ નય તે દ્રવ્યાથિક છે અને રજીસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવભૂત એ ચાર પર્યાયાર્થિક નય છે. અહિંયા કેઈ સંદેહ કરે કે દ્રવ્યસંગ્રહ, પુરૂષાર્થસિદ્ધયુપાયાદિક ગ્રન્થમાં નયના નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બે ભેદ કહ્યા છે, તે તેને માટે કહે છે–પદાર્થના નિજ સ્વરૂપને મુખ્ય કરે તેને નિશ્ચયનય કહે છે અને કેઈ પણ પ્રજનને વશ થઈને અન્ય પદાર્થના ભાવને અન્ય પદાર્થમાં આપણું કરે અથવા અન્ય નિમિત્તથી ઉન્ન થયેલ નૈમિત્તિક ભાવને જ વસ્તુને નિજભાવ કહે તેને વ્યવહારનય કહે છે અને તેને
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપચારનય તથા ઉપનય પણ કહે છે, તેથી ઉપયુકત નંગમાદિ સાત નય તે દ્રવ્યને જ મુખ્ય કરે છે. એ કારણથી એ સાત ભેદ નિશ્ચયનયના છે. અને વ્યવહારનયના (ઉપચારનયના) સદભૂતવ્યવહારનય, અસદુભતવ્યવહારનય અને ઉપચરિતવ્યવહારનય એ ત્રણ ભેદ છે. જીવને ભાગાદિક કમેને કર્તા કહે તે સદ્ભતવ્યવહારનય છે કેમકે જીવની સત્તામાંજ રાગાદિક ભાવ રૂપપર્યાય છે. તથા જીવને દ્રવ્યકર્મ તથા શરીરાદિકના કમેને કત્ત કહે, તેને અસદ્દભૂતવ્યવહારનય કહે છે. અને ઘટપટાદિને કર્તા કહે તેને ઉપચરિતવ્યહારનય કહે છે. નિશ્ચય નયના પણ બે ભેદ છે. એક શુદ્ધ નિશ્ચયનય અને બીજો અશુદ્ધ નિશ્ચયનય. જીવને ક્ષાપશમરૂપ મતિજ્ઞાનાાદક ચાર જ્ઞાનેને કર્તા કહે, તેને અશુદનિશ્ચયનય કહે છે. અને શુદ્ધ દર્શન જ્ઞાનને અર્થાત્ કેવલદર્શન અને કેવલજ્ઞાનને કર્તા કહેવે તેને શુદ્ધનિશ્ચયનય કહે છે. એનું વિશેષ વર્ણન આલાપ પદ્ધતિ તથા નયચકદિ ગ્રન્થથી જાણવું. ૩૩, इति श्रीमदुमास्वामिविरचिते तत्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे
થોડાયઃ II
"
S
કા
લિ
Ns
III
.
) YE {
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयोऽध्याय लिख्यते।
આ પ્રથમ સમ્યગ્દર્શનના લક્ષણમાં જીવાદિ સાત તનું શ્રદ્ધાને કહ્યું હતું, તેમાંથી પ્રથમ જીવનું નિજ સ્વરૂપ શું છે એ પ્રશ્ન થવાથી આચાર્ય સૂત્ર કહે છે-જીવના ભાવના પ્રકાર કહે છે – ....: औपशमिकक्षायिको भावौ मिश्रश्च जीवस्य ।
તરવાળાશિ ા. - હાઈ–(લીવસ્ય) જીવન (ૌરામિક્ષાયિ) પરામિક અને ક્ષાયિક (માવો) ભાવ ( મિશ:) અને મિશ્ર તથા (બૌયિરિણામૌ ૨) ઔદયિક અને પરિણામિક એ પાંચ ભાવ છે અને એ પાંચ ભાવ જીવના (સ્વતરવમ્) નિજ તવ અથવા નિજભાવ (પોતાના ભાવ) છે અને તે જીવમાંજ હોય છે. જેમ મેલા જળમાં ફટકડી નાંખવાથી મેલ નીચે બેસી જાય છે અને ઉપરથી જળ નિર્મળ થાય છે, તેવી રીતે કઈ પણ કારણથી કર્મોને ઉપશમ થવાથી (ઉદય નહિ થવાથી) જીવના પરિણામ જે વિશુદ્ધ થઈ જાય છે, તેને પરામ માવ કહે છે. ઉપરના દાખલાથી નિર્મળ થયેલું જળ બીજા વાસણમાં કાઢી લેવાથી નિર્મળજ દેખાય છે તેમ કમને સર્વથા નાશ થવાથી આત્માને જે અત્યન્ત શુદ્ધ ભાવ થાય છે તેને ક્ષાર્થમાં કહે છે. સર્વઘાતકોને ઉદયાભાવી ક્ષય અને દેશઘાતકમને ઉદય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
થવાથી જે ભાવ થાય છે, તેને મિકમાવ અથવાલાયોપરામિ ભાવ કહે છે. દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલભાવરૂપનિમિત્તથી કર્મ જે પોતાનું ફળ આપે છે તેને ઉદય કહે છે અને તે કર્મના ઉદયથી આત્માના જે ભાવ થાય તે તેને ગૌરિ માર કહે છે. અને જે ભાવમાં કમની કંઈ પણ અપેક્ષા નથી, તે ભાવેને પરિણામ માવ કહે છે. ૧.
द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम् ॥२॥
અર્થ-એ પાંચ ભાના (થાન) અનુક્રમે (નિવણિવિરાત્રિભેદ્રા) બે, નવ, અઢાર, એકવીસ અને ત્રણ ભેદ છે. અર્થાત્ ઔપશામક ભાવના બે ભેદ છે, ક્ષાયિક ભાવના નવ ભેદ છે, મિશ્રભાવના અઢાર ભેદ છે, ઔદયિક ભાવના એકવીસ ભેદ છે અને પારણુમિક ભાવના ત્રણ ભેદ છે. ૨.
સભ્યત્વરાત્રેિ . અર્થ_એપથમિકસમ્યકત્વ અને ઐપશમિકચારિત્ર એ બે પથમિક ભાવના ભેદ છે. ૩.
ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोषमागवीर्याणि च ॥४॥
અર્થ–(જ્ઞાનનવાનશ્રામમોવમો વીજ) કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન, લાયકદાન, ક્ષાયિકલાભ, ક્ષાયિકગ, ક્ષાયિકઉપગ, સાયકવીર્ય (૨) અને ચકારથી ક્ષાયિકસમ્યકત્વ તથા ક્ષાયિકચારિત્ર એ નવ ક્ષાયિક ભાવ છે. ૪.
જ્ઞાનાજ્ઞાન નરક ચતુન્નિલિમિલા
सम्यक्त्वचारित्रसंयमासंयमाश्च ॥५॥ સમર્થ (શાનીશાનીનઃ તુસ્ત્રાપશ્ચમેા) મતિ, શ્રત, અવાધ અને મનઃ પર્યય એ ચારે જ્ઞાન; કુમાત, |
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુત અને કુઅવધિ એ ત્રણ કુંજ્ઞાન (અજ્ઞાન); ચક્ષુદર્શન,
અચક્ષુદર્શન અને અવધિદર્શન એ ત્રણ દર્શન ક્ષાપશમિક દાન, ક્ષાપશમિક લાભ, લાપશમિક ભેગ, શોપશમિક ઉપગ અને ક્ષાપશમિક વિર્ય, એ પાંચ લબ્ધિ તથા (ચંદરવરાત્રિમાસંચમાંથ) વેદકસમ્યકત્વ, સરાગચારિત્ર અને સંયમસંયમ (દેશવ્રત) એવી રીતે ક્ષાશિકભાવના અઢાર ભેદ છે અને એ સંપૂર્ણ ભાવ આત્મામાં કમેના ક્ષપશમથી થાય છે.પ.
गतिकषायलिङ्गामिथ्यादर्शनाज्ञानासंयतासिद्धलेश्याश्चतुश्चतुव्यकैकैकैकपड्भेदाः ॥६॥
મ–મનુષ્યગતિ, દેવગતિ, નરકગતિ અને તિર્યંચગતિ એ ચાર ગતિ, કધ, માન, માયા, લેભ એ ચાર કષાય; વિવેદ, યુવેદ, નપુંસક એ ત્રણ લિમિથ્યાદર્શન ૧, અને જ્ઞાન ૧, અસંયમ ૧, અસિદ્ધત્વ ૧ અને પીત, પદ્ધ, શુકલ, કૃષ્ણ, નીલ, કપોત, એ છ લેશ્યા એ પ્રમાણે ૨૧ પ્રકારના ઔદયિકભાવ છે. ૬.
जीवभव्याऽभव्यत्वानि च ॥७॥ અર્થ(ર) અને (નવમવ્યાડમન્યવાન) છત્વ, ભવ્યત્વ, અને અભવ્યત્વ એ ત્રણ (અન્ય દ્રવ્યથી અસાધારણ) છવના પારિણામિકભાવ છે. એવી રીતે જીવના સર્વ ભાવના ભેદ મળીને પરૂ થાય છે. ૭. હવે જીવનું લક્ષણ કહે છે–
उपयोगो लक्षणम् ॥८॥ - અર્થજીવનું (f) લક્ષણ (૩ ) ઉપગ છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
mummunum
૨૨ ઉપયોગ આત્માના ચૈતન્ય સ્વભાવને કહે છે અને એને જ આત્માના (જીવના) પરિણામ, પરિણમન, પરિણતિ અથવા ઉપગ કહે છે. ૮.
સદ્વિવિધsgવતુમેરા અર્થ –(૧) એ ઉપગ (વિષ ) મૂળભેદથી બે પ્રકારના છે. પહેલું જ્ઞાન અને બીજું દર્શન, પછી એ ઉપગના ભેદ અનુક્રમે (ગણાતુર્મા) જ્ઞાનના આઠ ભેદ અને દર્શનના ચાર ભેદ છે એટલે જ્ઞાનેપગના આઠ ભેદ–મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન પર્યયજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન, મિથ્યામતિજ્ઞાન, મિથ્યા શ્રુતજ્ઞાન અને મિથ્યાઅવધિજ્ઞાન, દર્શને પગના ચાર ભેદ– ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન અને કેવલદર્શન. ૯. હવે જે જીવેના ઉપર મુજબ પ૩ ભાવ અને ઉપગલક્ષણ બતાવ્યા, તેના ભેદ કહે છે--
સંપાળિો મુજ ને અર્થ-એ જીવ (સંસાનિ:) સંસારી () અને (મુ) મુક્ત અર્થાત્ સિદ્ધ એવી રીતે બે પ્રકારના છે. જે જીવ અષ્ટ કર્મસહિત હોય અને કમેને વશીભૂત થઈને અનેક પ્રકારના જન્મ મરણ કરતો સંસારમાં સંસરણ (ભ્રમણ) કરતે રહે છે અને અનેક સુખદુઃખ ભેગવે છે તેને સંસારી જીવ કહે છે અને જે જીવે સમસ્ત કર્મોને (અષ્ટકમેને) કાપીને મુક્ત થઈ ગયો છે તેને મુક્તજીવ અથવા સિદ્ધજીવ કહે છે. ૧૦.
39 ઈ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
મર્થ–સંસારી જીવ (મનસ્વમિના) સમનસ્ક અને અમનસ્ક એ બે પ્રકારના છે. જે જીવને મન હોય છે, તેને સમનસ્ક (સૈની) જીવ કહે છે અને જે જીવને મન હોતું નથી તેને અમનસ્ક (સિની જીવ) કહે છે. ૧૧,
સંસારિબાપચાવરારા * ગઈ –(ાUિ:) સંસારી જીવ (વરસથાવર:) રસ અને
સ્થાવર એ બે પ્રકારના છે. બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈન્દ્રિય, ચાર ઈન્દ્રિય અને પાંચ ઇન્દ્રિય અને સજીવ કહે છે અને એકેન્દ્રિય અને સ્થાવરજીવ કહે છે.૧ર. - ઘથિવ્યોગોવાયુવનસ્પતયઃ ચાવજ રા - બર્થ( ગોવાયુવનસ્પતય) પૃથિકાય, અપકાય, તેજકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એ પાંચ પ્રકારના જીવ (સ્થાવર) સ્થાવર કહેવાય છે અને સ્થાવરજીને એક સ્પન ઈન્દ્રિયજ હેય છે અને દશ પ્રણેમાંથી કેવળ માત્ર ઇન્દ્રિયપ્રાણ, કાયબલપ્રાણ, શ્વાસોશ્વાસપ્રાણ અને આયુઝાણુ એ ચાર પ્રાણ હોય છે. ૧૩.
" શ્રીનિવાસયત્રના કા
અર્થ-(ન્ડિયા ) બે ઈન્દ્રિયને આદિ લઈને પાંચ ૧. જીવવિપાકી ત્રસનામકર્મના ઉદયથી ત્રસજીવ થાય છે. ૨. જીવવિપાકી સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી સ્થાવરજીવ થાય છે. ૩. પાંચ ઇન્દ્રિય, મને બળ, કાયબળ, વચનબળ, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુ એ દશ પ્રાણ છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
ઇન્દ્રિય પર્યંતના બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈન્દ્રિય, ચાર ઇન્દ્રિય, પાંચ ઈન્દ્રિય ) જીવન (સાદ) ત્રસ જી કહે છે. ૧૪.
ન્દ્રિય વા. અર્થ–સંપૂર્ણ ઈન્દ્રિયે પાંચ છે. ૧૫.
દ્વિવિધારિ રહ્યા કર્થ–એ સંપૂર્ણ ઈન્દ્રિય (પાંચે ઈન્દ્રીઓ) બબે પ્રકારની છે. પહેલી ચૅન્દ્રિય અને બીજી ભાવેન્દ્રિય.૧૬.
निर्दृत्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् ॥१७॥ અર્થ–(ન્દ્રિય) દ્રવ્યેન્દ્રિય (નિર્જીત્યુપર) નિવૃત્તિરૂપ અને ઉપકરણરૂપ એમ બે પ્રકારની છે. નામકર્મના નિમિત્તથી જે ઈન્દ્રિયની રચના વિશેષ હોય તેને નિવૃત્તિ કહે છે અને નિવૃત્તિને સહાયક હેય, તેને ઉપકરણ કહે છે. નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ પણ બે બે પ્રકારનાં છે. એક બાહ્યનિવૃત્તિ અને બીજી આભ્યત્તરનિવૃત્તિ. તેમજ એક બાહ્યપકરણ અને આભ્યન્તરેપકરણ. આત્માના પ્રદેશનું ઈન્દ્રિયેના આકારરૂપ થવું, તેને આભ્યન્તરનિવૃત્તિ કહે છે. અને પુલ પરમાણુની ઈન્દ્રિયરૂપ રચના થવી, તેને બાહ્ય નિવૃત્તિ કહે છે. જેમકે-નેત્રઈન્દ્રિયમાં નેત્રઇન્દ્રિયના આકારરૂપ આત્માના જેટલા પ્રદેશ મસુરના આકારરૂપ ફેલાયેલા છે તેને આભ્યન્તરનિવૃત્તિ કહે છે અને તેમાં જેટલા પુલ પરમાણુ મસુરના આકારરૂપ | પરિણમિત (ફેલાયલા) છે તેને બાહ્યનિવૃતિ કહે છે. અને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६ મસુરના આકારરૂપ નેત્ર ઇન્દ્રિયના સફેદ ભાગ, પાંપણ, પલકે વગેરે બાપકરણ છે અને એ રૂપ (સફેદ ભાગ, પાંપણ, પલકે)માં જે આત્માના પ્રદેશ પરિણમે છે તેને આભ્યન્તરઉપકરણ કહે છે. એવી રીતે સ્પર્શ, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર એ પાંચ ઈન્દ્રિયેને જાણવું અને આ પાંચ ઇન્દ્રિયને દ્રવ્યેન્દ્રિય કહે છે. ૧૩.
હૃપથી મોનિયમ ૨૮ અર્થ–(થ્થો) લબ્ધિ અને ઉપગ એ બે (માવેન્દ્રિયમ) ભાવઈન્દ્રિયના ભેદ છે. જેના હેવાથી આત્મા કચૅન્દ્રિયની રચનામાં પ્રવૃત્તિ કરે એવા જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષેપશમરૂપ શક્તિવિશેષને લબ્ધિ કહે છે અને ક્ષપશમલબ્ધિના નિમિત્તથી આત્માના વિષયે તરફ પરિણમન થવાથી આત્મામાં જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તેને ઉપગ કહે છે. જેમકે કઈ જીવ સાંભળવા ચાહે, પણ તેને સાંભળવાની ક્ષપશમરૂપ શક્તિ નહીં હૈય, તે તેથી સાંભળી શકતે નથી. એવી રીતે લબ્ધિ અને જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવામાં કારણ હેવાથી ઈન્દ્રિય માની છે અને ઉપયોગ ઇન્દ્રિયના કાર્ય છેવાથી કાર્યમાં કારણને ઉપચાર કરે છે અથવા ઈન્દ્રિ જેવી રીતે આત્માના પરિચય હેતુ છે તેવી રીતે ઉપયોગ પણ મુખ્ય હેતુ છે, એ કારણથી ઉપયોગને ઈન્દ્રિય કહી છે. ૧૮
નરસનદાખવક્ષ:સ્ત્રોત્રાળ શા કાર્ય–સ્પર્શન (વા) અથવા ચામડી, રસન (જીભ), પ્રાણ (નાસિકા), ચક્ષુનેત્ર) અને શ્રેત્ર (કાન) એ પાંચ ઈન્દ્રિાના નામ છે. ૧૯
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तदर्याः ||२०||
અથ—(સ્પર્શરાખવીશા:) સ્પર્શી, રસ, ગન્ધ, હું અને શબ્દ એ પાંચ (ત†:) તે પાંચ ઇન્દ્રિયાના વિષય છે, સ્પર્શનઇન્દ્રિયના વિષય સ્પર્શ એટલે અડકવુ' છે. રસનાઇન્દ્રિયના વિષય રસ અથવા સ્વાદ લેવા છે. ઘ્રાણુઇન્દ્રિયના વિષય ગન્ધ (સુગન્ધ, દુર્ગન્ધ)ના છે. નેત્રછાન્દ્રયના વિષય વર્ણ (રગ) છે અને શ્રાત્રઇન્દ્રિયના વિષય શબ્દાનું સાંભળવુ તે છે. ૨૦. श्रुतमनिन्द्रियस्य ॥२१॥
અર્થ--(અનિન્દ્રિયસ્ય) મનના વિષય (શ્રુતમ્) શ્રુતજ્ઞા નગાચર પદાર્થ છે.
वनस्पत्यन्तानामेकम् ॥२२॥
અર્થ—(વનસ્પયન્તાનામ) જેને “તમાં વનસ્પતિકાય છે એવા જીવાને અર્થાત્ પૃથિવીકાય, અપકાય, તેજાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એ પાંચે કાયના જીવાને (મ) એક સ્પર્શનઇન્દ્રિયજ છે એટલે એ પાંચ કાચના જીવા એકમાત્ર સ્પર્શનઇન્દ્રિયના ધારક એકેન્દ્રિય જીવ ( સ્માવરજીવ) છે. ૧૨.
૧ શીત, ઉષ્ણુ, રૂક્ષ, સચિષ્ણુ, ઢઢાર, કામળ, હલકા, ભારે, એ આઠે જે ઇન્દ્રિયથી જશુાય, તેને સ્પર્શનન્દ્રિય કહે છે. • તીખું, કડવું, કસાયલું, ખાટું અને મીઠુ એ પાંચ જે ઇન્દ્રિયથી જશુાય તેને રસનાઈન્દ્રિય કહે છે. રૂ ધાળું, પીળું, વાદળી, વાલ, કાળુ' એ પાંચ જે ઇન્દ્રિયથી જલ્યુાય, તેને નેત્રષ્ટન્દ્રિય કહે છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
, कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकद्धानि ॥२३॥
મર્થ–(ાઉઝમમનુષાના) યેળ, કીડી, ભમરા, મનુષ્ય વગેરેને અનુક્રમે (જૈ ન) એકએક ઈન્દ્રિય વધારે વધારે છે. એટલે યેળ, જળાઈ, સરસીયું, શંખ વગેરેને સ્પર્શન અને રસન બે ઈન્દ્રિય છે. કીડી, મકડા, જુ વગેરેને સ્પર્શન, રસન, ધ્રાણુ એ ત્રણ ઇન્દ્રિય છે ભમરા, મચ્છર, તીડ વગેરેને સ્પર્શન, રસન, ઘાણ તથા ચક્ષુ એ ચાર ઈન્દ્રિય છે. અને દેવ, નારકી, પશુ, અને મનુષ્યને સ્પર્શન, રસન, વ્રણ, ચક્ષુ અને શ્રેત્ર એ પાંચ ઇન્દ્રિય છે૨૩.
સંક્ષિના સપના રજા અર્થ –(મન) જેમનસહિત જીવ હેય તે (સિન) સંસી જીવ છે. જે જીવને પિતાના હિત અહિતને અથવા ગુણ દૃષદિકને વિચાર હાય તથા શિક્ષા, ક્રિયા અને આ લાપને ગ્રહણુકરવારૂપ સંજ્ઞા હોય, તેને સંજ્ઞી પચેન્દ્રિય જીવ કહે છે. ૨૪. ન શકા–હમેશાં જીવ મનાજ હિતહિતની પ્રાણિરૂપ પ્રત્યેક કર્મ કરી શકે છે, તે વિગ્રહગાતમાં મન નથી; ત્યાં નવીને શરીરને માટે કેમ ગમન કરે? એ શંકા દૂર કરવાને માટે સૂત્ર કહે છે–
વિછાત વર્ષથી મારા અર્થ–(વિપ્રતિૌ ) નવું શરીર ધારણ કરવાને માટે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગતિ અથવું ગમન થાય છે તેમાં (જર્મન) કામણગ છે. એટલે કામણગથીજ જીવ એક ગતિથી બીજી ગતિમાં ગમન કરે છે. ૨૫,
- રાશિ સિવારથી
અર્થ– તિ) જીવ અને પુ નું ગમન (મનુભાઇ) આકાશના પ્રદેશોની શ્રેણીરૂપ (નીસરણીરૂપ) થાય છે. શ્રેણીને (પ્રદેશની પક્તિને) છેડીને વિદિશારૂપ ગમન થતું નથી. માવાર્થ–મૃત્યુ થવાથી નવીન શરીર ધારણ કરવાને માટે જ્યારે જીવનું ગમન થાય છે ત્યારે આકાશના પ્રદેશની શ્રેણીમાંજ ગમન થાય છે, અન્ય પ્રકાર થતું નથી. તથા પુદ્ગલના શુદ્ધ પરમાણુ એક સમયમાં ચોદ રાજૂ ગમન કરે છે ત્યારે તે (જીવ) પણ શ્રેણરૂપ ગમન કરે છે. બીજી અવસ્થામાં શ્રેણીરૂપ ગમન નથી. ૨૬. . .
ગવિગ્રહ ની વય ૨ી. | મર્થ–(નીવસ્ય) મુક્ત જીવની ગતિ (ગાવિકા) વક્તા રહિત (વાંકીચુકી નહિ એવી) સીધી થાય છે એટલે મુક્ત જીવ એક સમયમાં સીધે સાત રાજુ ઉચે ગમન કરતે સતે સિદ્ધક્ષેત્રમાં ચાલ્યા જાય છે. આમતેમ વળતે નથી.
પ્રિતી જ સંસારિળ મારા ર૮
અર્થ–() અને (સંસાઃ ) સંસારી જીવની ગતિ (40) ચાર સમયથી પહેલાં પહેલાં (વિદ્વતી ) વિગ્રવતી એટલે વાંકીચુકી છે.
લજ્ઞાનાવરણાદિક અષ્ટકર્મોના સમૂહને કામણગ કહે છે..
-
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAA.
માતા–સંસારી જીવની ગતિ એક સમયમાં થાય છે તથા બે, ત્રણ સમયમાં પણ થાય છે એટલે સંસારી જીવ બીજા સમયમાં એક વાંક, ત્રીજા સમયમાં બીજે વાંક અને ચોથા સમયમાં ત્રીજે વાંક લઈને કોઈ પણ સ્થાનમાં નવીન શરીર ધારણ કરી લે છે. ૨૮
- થાણાયાવિહાર
–( મીં) વાંક રહિત ગતિ (૪મા) એકસમયમાત્રમાં જ થાય છે, તેને જાતિ પણ કહે છે. ૨૯.
एकं द्वौ बीन्वाऽनाहारकः ॥३०॥ કર્ય–વિગ્રહગતિવાળે જીવ (B) એક સમયમાં (લો) એ સમયમાં () અથવા (ગીન) ત્રણ સમયમાં (અનાહાદ) અનાહારક એટલે નૈવિણને આહાર ગ્રહણ કરતે નથી. ઔદયિક, વૈયિક અને આહારક એ ત્રણ શરીર અને છ પર્યાતિના એગ્ય પુલવર્ગણાના ગ્રહણને કાર કહે છે. જીવ જ્યાં સુધી આહારને ગ્રહણ નહિ કરે ત્યાં સુધી તેને મનાદાર કહે છે. જીવ વધારેમાં વધારે વિગ્રહગતિમાં ત્રણ સમય સુધી રહે છે. ચોથા સમયમાં શરીરપર્યામિને ગ્રહણ કરીને આહારક થઈ જાય છે. ૩૦
| સર્જનાવવાના કર પારશ
પાર્થ–(જન્મ) નવીન શરીરનું ધારણ (મૂઈનામે ) સમૂછન, ગર્ભ અને ૧૫ પાદ એ ત્રણ પ્રકારથી થાય છે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે સમૂછનજન્મ, ગર્ભજન્મ, અને ઉષપાદ જન્મ એ ત્રણ પ્રકારના જન્મ છે. પિતાને ગ્ય, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, લાવી વિશેષતાથી ત્રણ લેકમાં ભરેલા ચારે તરફના પુલપરમાણુઓથી (માતાપિતાના રાજવીર્યને મળવા વગરજ) શરીરની રચના થઈ જાય, તેને સમૂઈન કહે છે. અને સ્ત્રીના ઉદર (ગર્ભશય)માં માતાનું રજ અને પિતાનું વીર્ય એ બેના સગથી જન્મ થાય, તેને ગર્ભજન્મ કહે છે. માતાપિતાના રજવીર્યના વગરજ દેવનારકીઓના સ્થાનવિશેષમાં ઉન્ન થાય, તેને ઉપપાદજન્મ કહે છે. सचित्तशीतसंवृताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तधोनयः ॥३२॥
અર્થ–(સરિશીતસંવૃતા) સચિત્ત, શીત, સંસ્કૃત અને (રેતા) એનાથી ઉલટા અચિત, ઉષ્ણ, નિવૃત (૪) અને (મિશ્રા) મળેલા ત્રણ (શ) એકએક અથવા ક્રમથી ૧ સચિત્ત, ૨ અચિત્ત, ૩ શીત ૪ ઉષ્ણુ ૫ સંવૃત, ૬ વિવૃત, ૭ સચિત્તાચિત્ત, ૮ શીતળg, ૯ સંવૃતવિવૃત એ નવ (તા :) એ સમૂછનાદિ જન્મની ચેનિઓ (ઉત્પત્તિસ્થાન) છે. ૩૨.
નર/પુનાઇહોતાના નામે પ ૨૨ અર્થ -[કરાયુનાષ્ફળતાનાં] જરાયુજ,અંડજ અને પિતા એ ત્રણ પ્રકારના અને (જર્મ) ગર્ભજન્મ થાય છે. જે જાળની માફક માંસ અને રૂધીરથી વ્યાસ એક પ્રકારની થેલીઓથી લપેટાયેલ પેદા થાય તેને જરાયુજ કહે છે. અને માતાના રૂધિર અને પિતાના વીર્યથી નખની ત્વચા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
માફક કઠિન ગોળગોળ આવરણ હોય, તેને ઇંડા કહે છે, અને ઇડાથી ઉત્પન્ન થાય તેને અડજ કહે છે. અને જેના ઉપર જરા પણ ઇંડા આદિ કોઈ પણ આાવરણ નહિ હોય અને માતાના ઉદરથી નિકલતાં વારજ ચાલવા ફરવા લાગી જાય, તેને પાતજ કહે છે ૩૩. देवनारकाणामुपपादः ॥ ३४ ॥
અર્થ--તેવનારાનામ્) ચાર પ્રકારના ધ્રુવને અને નારકી જીવાને (૩પવાર્; ) ઉપપાદજન્મ થાય છે. ૩૪. शेषाणां सम्मूर्च्छनम् ॥ ३५ ॥
થૅ— શેષાળાં) ખાકીના જીવાને ( સમૂ་નમ્ ) સમૂર્ચ્છનજન્મ થાય છે એટલે ગર્ભજન્મ અને ઉપપાદજન્મને છોડીને બાકીના સ‘સારી જીવાને સમ્પૂર્ણનજન્મ
થાય છે. ૩૫.
औदारिकवैक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि ॥ ३६॥
--
અર્થ એ સ’પૂર્ણ જીવાનાં ( શરીન ) શરીર ( ઔવારિયોજિયિાહાર તૈનસામળન ) ઔદારિક, વૈક્રિયિક, આહારક, તેજસ અને કાર્યણુ એ પાંચ પ્રકારનાં હાય છે, સ્થૂલ શરીરને ( ઇન્દ્રીયાથી દેખાય તેવા શરીરને ) આદારિકે શરીર કહે છે. જેમાં અનેક પ્રકારનાં સ્થુલ, સૂક્ષ્મ હલકા, ભારી વીગેરે વિકાર હાવાની ચગ્યતા હોય, તેવા શરીરને વૈકિયિકશરીર કહે છે. સુક્ષ્મપદાર્થના નિર્ણયને માટે અથવા સત્યમ પાળવાને માટે પ્રમત્તગુણુથાનવી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને આહારકશરીર કહે છે, જેથી શરીરમાં તેજ હોય છે તેને તેજસશરીર કહે છે અને જ્ઞાનાવરણદિક આઠ કમેના સમુહને કામંણુશરીર કહે છે. ૩૬.
પરવર સૂક્ષ્મણ ( રૂ૭ અર્થ–(પરંપ૪) દારિકના આગળ આગળનાં શરીર (સૂમ) સુક્ષમ છે. એટલે ઔદારિકથી વૈકિયિક સૂમ છે, વૈક્રિયિકથી આહારક સૂક્ષમ છે, આહારકથી તૈજસ સૂક્ષમ છે અને તેજસથી કામણ સૂક્ષમ છે. ૩૭. પરંતુ
પરાતોડવંધ્યેયગુi માતૈનાતા ૨૮
અર્થ–(પ્રાતઃ) પ્રદેશની અપેક્ષા (સૈનસત્ કમ્) તેજસ શરીરના પ્રથમના શરીર (અક્ષય) અસંખ્યાતગણા છે એટલે ઔદારિક શરીરમાં જેટલા પરમાણુ છે, તેનાથી અસંખ્યાતગણું સૂક્ષ્મ પરમાણુ વૈકયિકશરીરમાં અને વૈક્રિયિક શરીરથી અસંખ્યાતગણુ સૂક્ષમ પરમાણુ આહારકશરીરમાં છે. ૩૮.
ગનન્તગુણે રે / ૧ અ—(૨) બાકીના બે શરીર એટલે તૈજસ અને કામણ શરીર (અનન્તપુછે ) અનન્તગણુ સૂક્ષ્મ પરમાણુવાલાં છે. અર્થાત્ આહારકશરીરથી અનન્તગણું સૂક્ષ્મ પર માણુ તૈજસશરીરમાં છે. અને તેજસથી અનન્તગણ સૂક્ષમ પરમાણુ કાર્મશરીરમાં છે. ૩૯
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
અમીધાતે ॥ ૪૦ ||
અર્જે...અને એ એ તેજસશરીર અને કાર્મણ શરીર અપ્રતીઘાત છે, એટલે અન્ય મૂર્તિમાન પુલાદિકથી રાકાતાં નથી, જેમ અગ્નિના પરમાણુ સૂક્ષ્મરૂપ પરિણમન હાવાથી લેાઢાના પિડમાં ( કકડામાં) પ્રવેશ કરી દે છે, તેવી રીતે તેજસ અને કાર્યણુશરીર પણ વામય ખની પટલા ( પેટી )થી પણ રકાતાં નથી તેમ તે બીજા કાઈ પણ પદાર્થને રાકી શકતા નથી. ૪૦.
अनादिसम्बन्धे च ॥ ४१ ॥
અર્થ—(૨)અને એ એ તેજસ અને કાર્યંણુશરીર (અનાવિલમ્બન્ધે) અનાદિકાળથી સબ`ધ રાખવાવાળાં છે એટલે સ'સારી જીવાને એ એ શરીર હમેશાં સાથેજ રહે છે. ૪૧. સર્વસ્ય || ૪૨ ॥
અથ—એ એ શરીર સ‘પૂર્ણ સ’સારી જીવાને હોયછે.૪ર. तदादीनि भाष्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्भ्यः ॥ ४३ ॥
અર્થ-(સવારીનિ) એ અને શરીરને સાથે લઈને ( માળ્યાનિ ) ભાગ કરીએ તે ( સ્ય ) એક જીવને ( યુગપત્) એક સાથે ( આ ચતુર્માં: ) ચાર શરીર સુધી ડાય છે. ત્રણ શરીર હાય, તા ઔદારિક, તૈજસ અને કાર્પણશરીર; અથવા વૈક્રિયિક, તૈજસ અને કાર્યણુ પણ હોય છે. પર`તુ એ ત્રણ શરીર દેવગતિ અને નકગતિમાંજ હાય છે. ઔદારિક, તેજસ અને કાર્યણુશરીર મનુષ્ય અને તિર્યંચ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Www ,
જીને હોય છે. અને જે જીવને ચાર શરીર હોય તેને ઔદ્યારિક, આહારક, તેજસ અને કાર્યણું હોય છે. ૪૩. - નિરામોનમસ્ય5 ૪૪ છે.
અર્થ -(રૂમ) અતનું કાર્મશરીર(નિઝમ) ઉપભેગ રહિત અથવા ઈન્દ્રીદ્વારા શબ્દાદિક વિષયેના ઉપભેગથી રહિત છે. ૪૪.
गर्भसम्मूर्छनजमाद्यम् ॥४५॥ અર્થ–(નર્મસમૂચ્છનગમ) જે જીવની ગર્ભજન્મ અને સમૂછન જન્મથી ઉત્પત્તિ થાય છે તેને (બ) આદિનું ઔદારિક શરીર છે. ૪પ.
ગૌવવાાિં વૈશિમિ કહા અર્થ–(ૌકારિ૫) જે જીવની ઉત્પત્તિ (જન્મ) ઉપપાદજન્મથી થાય છે તેને વૈક્રિયિકશરીર હોય છે. ૪૬.
लब्धिप्रत्ययं च ॥४७॥ ગ–ક્રિયિકશરીર (ઋષિપ્રત્યે જ) લબ્ધિથી અર્થત તપ વગેરે વિશેષરૂપ અદ્ધિ પ્રાપ્ત થવાના નિમિત્તથી પણ થાય છે. ૪૭.
તૈનાની ૪૮મા. અર્થ–(ગ) તથા (તૈનમ) તૈજસશરીર પણ લબ્ધિપ્રત્યય અર્થાત્ ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થવાથી થાય છે. ૪૮. शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं प्रमत्तसंयतस्यैव ॥४९॥
અર્થ–(ગાહી) આહારકશરીર (મું) શુભ છે | અથાત્ શુભ કાર્યને પેદા કરે છે, (વિરા) વિશુદ્ધ છે એટલે ,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwww
વિશુદ્ધ કર્મનું કાર્ય છે, (૧) અને (ગપતિ) વ્યાઘાત (વાત) રહિત છે, તથા (મસંતસ્ય ) છઠ્ઠા પ્રમસંવત ગુણસ્થાનવતિ મુનિશ્વરને જ થાય છે. ૪૯૦
नारकसम्मूर्छिनो नपुंसकानि ॥५०॥ અર્થ (નારમૂછિન) નારકી જીવ અને સમૂર્ણન જીવ (નપુ ) નપુંસકલિંગી હોય છે. ૫૦. પણ
ન રેવા આવા –(વા) ચાર પ્રકારના દે નપુંસલિગી (7) હોતા નથી અર્થાત્ ચાર પ્રકારના દેવામાં સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ એ બેજ હોય છે. નપુંસકવેદ હેતે નથી. પ૧.
રોપાવાદ જરા અર્થ–(પા) નારકી જીવ, દેવ અને સમૂર્ણનેથી બાકીના ગર્ભજ, તિર્યચ અને મનુષ્ય (21) ત્રણે વેઠવાળા હોય છે. પર. औपपादिकचरमोत्तमदेहाऽसंख्येयवर्षायुषोऽनपवायुषः ॥५३॥
કર્થ(ગૌપારિમોત્તમદાશસંશ્લેચવગુણ:) ઔપપાદિક જન્મવાળા દેવ, નારકી તથા ચરર્મોત્તમ દેહ અથવા તદ્ભવ મેલગામી જીના શ્રેષ્ઠ તીર્થંકરાદિ અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા ભેગભૂમિના છે (બનવગુણ:) પરિપૂર્ણ આયુષવાળા હોય છે એટલે તેઓનું કોઈ પણ કારણથી આયુષ ઓછું થઈને અકાળ મૃત્યુ થતું નથી, આ સિવાય બાકીના મનુષ્ય અને તિર્યંચ ઇવેનું કોઈ પણ કારણથી આયુષ્ય ઓછું થઈ અકાળ મૃત્યુ થાય છે. પ૩. . इति तत्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयोऽध्याय लिख्यते।
જીવપદાર્થના કથનમાં તેનાં નિજત બતાવવામાં આવ્યા. હવે તેને રહેવાના સ્થાન જે ત્રણે લોક છે તેમાંથી પ્રથમ અલકનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. रत्नशर्करावालुकापडुधूमतमोमहातम प्रभा भूमयो घनाम्बुवाता
काशप्रतिष्ठाः सप्ताऽधोऽधः ॥१॥ વાર્થ–(વનરાવાવઠ્ઠ ધૂમતમમહતિમાજમા) રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પÉપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમઃપ્રભા, મહાતમ પ્રભા, એ (સૂમ) ભૂમિ (સા) સાત છે અને (ગોડા) કમથી એકના નીચે બીજી, બીજીના નીચે ત્રીજી એ પ્રમાણે સાતે ભૂમિ (નરકે) એક બીજાની નીચે નીચે (વનારૂવાતારાપ્રાતિકા) ઘનાદિક ત્રણ વાતવલય અને આકાશના આશ્રયે સ્થિર છે અર્થાત સમસ્ત નરકેની ભૂમિ ઘનાદાધવાતવલયના આધારે છે. ઘને દધિ વાતવલય ઘનવાતવલયના આધારે છે, ઘનવાતવલય તનુવાતવલય આકાશના આધારે છે અને આકાશ પિતાને જ આધારે છે.
વિશેષ–રત્નપ્રભા નામની પ્રથમ પૃથિવી એક લાખ એંસીહજાર જન મોટી છે અને તેના ત્રણ ભાગ
૧ રત્નાપ્રભાદિક સાતે પૃથ્વીઓનાં નામ રૂઢીથી નથી. પણ જેવા ગુણ તેવાં નામ કહે છે. રૂઢીથી ઘમ્મા, વંશા, મેધા, અં. જના, અરિષ્ટા, મઘવી અને માઘવી એ નામ છે.
૨ યોજન ૨૦૦૦ કોષનો સમજો.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, જેમાં ૧૬૦૦૦ એજન માટે ઉપરને ખરભાગ છે, તેમાં ચિત્રા, વજ, વૈર્યાદિક એક એક હજાર એજનની મેટી ૧૬ પૃથિવી છે, તેમાંથી ઉપરની એક અને નીચેની એક એવી એક એક હજારની બે પૃથિવીઓને છેડીને વચ્ચેની ૧૪૦૦૦ એજન મોટી અને એક રાજુ લાંબી પહોળી પૃથિવીમાં કિન્નર, પિંપુરૂષ, મહેરગ, ગંધર્વ યક્ષ, ભૂત અને પિશાચ એ સાત પ્રકારના વ્યક્તર દેવનાં તથા નાગકુમાર, વિધુતકુમાર, સુપર્ણકુમાર, અગ્નિકુમાર, વાતકુમાર,સ્વનિતકુમાર, ઉદધિકુમાર, દ્વિપકુમાર અને દિકકુમાર એવા નવ પ્રકારના ભવનવાસી દેનાં નિવાસસ્થાન છે. તે ખરભાગની નીચે ૮૪૦૦૦ એજનને માટે પકભાગ છે, તેમાં અસુરકુમાર અને રાક્ષનું નિવાસસ્થાન છે તેમજ પંકભાગની નીચે ૮૦૦૦૦ એજન મેટે આબેહુલભાગ છે, તેમાં પ્રથમ નરક છે. તેની નીચે એક રાજુનું અંતર છોડીને શર્કરા પ્રભાદિક ૬ પૃથિવીઓ છે. એ સંપૂર્ણ પૃથિવીમાં નારકી ઓને રહેવાનાં બીલ (નિવાસસ્થાન) છે.
(માવા)–રત્નપ્રભાદિ સાતે પૃથિવી એકએકની નીચે નીચે રહેલી છે અને તે ઘનાદિક ત્રણ વાતવલયને આધારે સ્થિત છે. જેમ ઉપર અને નીચે લેહચુંબક ઘાલવાથી તેના પ્રમાણને લેઢાને ગળે વચમાં રાખવાથી અદ્ધરજ રહે છે કારણકે લેહચુંબકને લીધે તે ગેળે ઉપર અગર નીચે જઇ શકતું નથી તેમ આ સાતે પૃથિવી ત્રણ વાતવલય અને આકાશના આધારે સ્થિત છે તેથી તે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેહચુંબકના વચમાંના ગેળાની માફક પિતાની જગાએથી ખસી શક્તી નથી. ૧. હવે તે બિલે કઈ કઈ પૃથિવીમાં કેટલા કેટલા છે તે કહે છે – तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपश्चदशदशत्रिपश्चोनैकनरकशतसहस्राणि
ઘચ જૈવ યથાન નારા અર્થ–(તાલુ) તે રત્નપ્રભાદિક સાતે પૃથિવીઓમાં (થીમH) અનુક્રમે (ત્રિરાત્પર્વશાતિવરાત્રિોનૈરવરાતસલ્તાન) પહેલી પૃથિવીના અભ્યહુલભાગમાં (રત્નપ્રભામાં) ત્રીસ લાખ નરક (બિલે) છે. બીજી શર્કરામભા પૃથિવીમાં પચીસ લાખ, ત્રીજી વાલુકાપ્રભા પૃથિવીમાં પંદર લાખ, ચેથી પકપ્રભા પૃથિવીમાં દેશલાખ, પાંચમી ધૂમપ્રભા પૃથિવીમાં ત્રણ લાખ, છઠ્ઠી તમઃ પ્રભા પૃથિવીમાં એક લાખમાં પાંચ ઓછા (ર) અને સાતમી મહાતમઃ પ્રભા પૃથિવીમાં (પ) પાંચજ નરક છે. તે નરક બિલે) ગોળ ત્રિકેણ, ચતુર્કોણ ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારના છે. અને તેમાં કેટલાક બિલ સંખ્યાત જનનાં અને કેટલાંક અસંખ્ય
જન લાંબા, પહોળા છે અને બિલેને આંતરે આંતરે ચારે તરફ પ્રત્યેક બિલના પૃથિવીધ છે. જેમ ઢેલને પૃથિવીમાં (જમીનમાં દાટવાથી ચારે તરફ જમીનજ રહે છે અને ઢોલની અંદર પિલાણ રહે છે તેમ પૃથિવીસ્કધની વચમાં હેલની અંદરના પિલાણની માફક એ બિલ હોય છે. ૨.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારકીછવાનાં કૃત્યને કહે છે—
नारका नित्याऽशुभतरलेश्या परिणामदेहवेदनाविक्रियाः ॥ ३ ॥
અર્થ—(નારકા:) નારકીજીવા (નિત્સાજીમતરહેયાપારળામટ્રેવેવના યાગયા:) હમેશાંજ અશુભતર લેશ્યાવાળા, અશુભતર પરિણામવાલા અને અશુભતર શરીરનાધારક, અશુભતર વેદનાવાળા અને અશુભતર વિક્રિયા કરવાવાળા હાય છે. તેમને હંમેશાં અશુભ કમ નાજ ઉદય રહેવાથી તેના પરિણામા વગેરે સદા અશુભજ રહે છે. 3.
परस्परोदीरितदुःखाः ||४॥
અર્થ—નારકી જીવા હમેશાં એક ખીજાને દુ:ખજ હસન્ન કરે છે એટલે કે કૂતરાઓની માફક હમેશાં એકબીજાની સાથે લઢતા અને ઝગડતા રહે છે. ૪.
संक्लिष्टाऽसुरोदीरितदुःखाश्च प्राक् चतुर्थ्याः ||५||
અર્થ—(૪) તથા તે નારકી જીવા ( ત્રાપતુÎ: ) ચેાથા નરકના પહેલા એટલે પહેલા, ખીજા અને ત્રીજા નરક પર્યન્ત ( સંæિાડપુરોવરતવુકવા ) અ'બાવરીષ જાતિના સ`ક્લિ છુ પરિણામવાળા અસુરાથી પણ દુ:ખી કરાય છે. એટલે જેવી રીતે આ લેાકમાં અનેક અજ્ઞાની પુરૂષા મેઢાં, પાડા, હાથીઓ વગેરેને મદ્ય (દારૂ) પાઇને પરસ્પર લાવે છે અને તેમની હારજીતથી આનંદ માને છે અથવા તમાસા જીવે છે તેવી રીતે ત્રીજા નરક પર્યન્તના નારકી જવાને દુષ્ટ કૌતુકી દેવા પેાતાના અધિજ્ઞાનથી તે જીવાનાં પૂર્વ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१ ભવમાં થયેલાં વૈરેને સ્મરણ કરાવી પરસ્પર લઢાવતા રહે છે અને પિતે તમાસા જુએ છે. ૫. तेष्वेकत्रिसप्तदशसप्तदशद्वाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा
સરવાનાં કા સ્થિતિઃ શા અર્થ–(૬) તે સાતે નરકમાં રહેવાવાલા (કાન) નારકી છાનું () ઉત્કૃષ્ટ (વધારેમાં વધારે) (રતિઃ) આયુ (પરિસરાસરાર્વિતિત્રરત્યારોપમાં) પહેલા નરકમાં એક સાગર, બીજા નરકમાં ત્રણ સાગર, ત્રીજા નરકમાં સાત સાગર, ચેથા નરકમાં દશ સાગર, પાંચમા નરકમાં સત્તર સાગર, છઠ્ઠા નરકમાં બાવીસ સાગર અને સાતમાં નરકમાં તેત્રીસ સાગરનું આયુષ છે. ૬.
બે હજાર કેસ ઉડો અને બે હજાર કાસ પહોળો એવો એક ક ખદવો, તેમાં જેને બીજો ભાગ ન થઈ શકે એવા મેંઢાના (ઘેટાના) વાળ કાતરીને ખીચોખીચ ભરો; જેટલા વાળ તેમાં સમાય તેમાંથી પછી એક એક વાળ સો સો વરસ પછી કાઢે; જેટલા વર્ષોમાં તે સંપૂર્ણ વાળ નીકળી તે કૂવો ખાલી થઈ જાય, તેટલા વર્ષોને વ્યવહાર૫ય કહે છે. તેના વાળની કુલ ગણત્રી ૪૫ અંક પ્રમાણ છે. ૪૧૩૪૫૨૬૩૦૩૦૮૨૦૩૧૭૭૭૪૯૫૧૨૧૯૨૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ આટલાં વર્ષોને વ્યવહાર૫લ્ય કહે છે, તેને અસંખ્યાત ગુણવાથી ઉદ્ધાર૫ત્ય થાય છે અને ઉદ્ધાર૫લ્યને અસંખ્યાત ગુણવાથી અદ્ધાપત્ય થાય છે. આવાં દશકાટી અદ્ધાપલ્યોને એક સાગર થાય છે કેટકેટી એટલે એક કરોડેને એક કરોડ ગુણ| વાથી જે આવે તેને કટાકોટી કહે છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपळवणोदादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः ॥७॥ –આ ચિત્રાકૃથિવી ઉપર (
કપરુવાળા) જમ્બુદ્વીપાદિક તથા લવણસમુદ્રાદિક (ચમનામાના) ઉત્તમ ઉત્તમ નામવાળા (લીપસમુદા) દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. ભાવાર્થસંપૂર્ણ દ્વિીપની મધ્યમાં જમ્બુદ્વીપ છે, તેની ચારેતરફ લવણુ સમુદ્ર છે. તેની ચારેતરફ ધાતુકીખંડ દ્વીપ છે. તેની ચારેતરફ કાલેદધિ સમુદ્ર છે. તેની ચારેતરફ પુષ્કરવાર દ્વીપ છે અને તેની ચારેતરફ પુષ્કારવર સમુદ્ર છે. એવી રીતે એકબીજાને લપેટેલા અન્તના સ્વયંભૂરમણસમુદ્ર પર્યન્ત અસંખ્યાત દ્વિીપ અને સમુદ્ર છે. ૭. द्विििवष्कम्भाः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः ॥८॥
બઈ–દરેક દ્વીપ અને સમુદ્ર (યકૃત) ગેળ ચું. ડીના આકારસ્વરૂપ (પૂર્વપૂર્વપરિવળો) પહેલા પહેલા દ્વીપ અને સમુદ્રને ઘેરેલા (દ્વિદ્વિષ્યમા) એકથી બીજા બમણું વિસ્તારવાળા છે એટલે જબુદ્દીપથી બમણું પહેલાઈવાળા લવણસમુદ્ર છે અને લવણસમુદ્રથી બમણી પહેલાઈવાળે ધાતુકી દ્વીપ છે. ધાતુકીદ્વીપથી બમણું પહોળાઈવાલે કાલેદધિ સમુદ્ર છે. કાલેદધિ સમુદ્રથી બમણે પુષ્કરવાર દ્વીપ છે, એવી રીતે આગળ આગળના દ્વીપ અને સમુદ્ર બમણું બમણુ જાણવા, ૮, तन्मध्ये मेरुनाभित्तो योजनशतसहस्रविष्कम्भोजम्बूद्वीपः॥९॥
(તમયે) તે સંપૂર્ણ દ્વીપ, સમુદ્રની વચમાં
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
wuwum
(મેચનામિક) સુમેરૂ પર્વત છે નાભિ જેની એ અને (વૃત્ત) ગેળાકાર તથા (યોગનાતસવિમ) એક લાખ
જન લાંબે, પહેલે (ઝનૂ) જમ્બુદ્વીપ છે. જમ્બુદ્વીપને ઘેરા ૩૧૬૨૨૭ જન ૩ કેસ, ૧૨૮ ધનુષ અને ૧૩૨ આગળથી કાંઈક વધારે છે. અહિયા પણ જન બે હજાર કેસને જાણ. ૯. જમ્બુદ્વીપના ભાગ કહે છે – भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहरण्यवतैरावतवर्षाः क्षेत्राणि ॥१०॥
અર્થ-આ જમ્બુદ્વીપમાં (મરતમવતગ્રિન્થવસૈરાવતક) ભરત, હૈમવત, હરિ, વિદેહ, મ્યક, હૈરશ્યવત, ઐરાવત એ સાત (ક્ષેત્ર) ક્ષેત્ર છે. ૧૦. तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवनिषधनीलरुक्मि
શિવળિો વર્ષવરતા શા અર્થ–(દ્વિમાનિનઃ) ઉપરના સાતે ક્ષેત્રને જુદા કરવાવાળા [પૂર્વાપરતા] પૂર્વ પશ્ચિમ લાંબા (હિમવન્માદિમાવિષનારિવારિખઃ) હિમવાન, મહાહિમાવાન, નિષિધ, નીલ, રૂમિ અને શિખરી એ છ (વર્ષરપર્વતાર) વર્ષધર નામના પર્વત છે. આ ભરતક્ષેત્ર અને હેમવત ક્ષેત્રની વચમાં હિમવાન પર્વત છે, જેને હિમાચળ પણ કહે છે. એવી રીતે સાતે ક્ષેત્રની વચમાં છ પર્વત છે જે ષ કુલાચલ પણ કહેવાય છે. ૧૧.
* સૌથી વચ્ચે સુમેરૂ પર્વત છે, તેથી તેને નાભિની ઉપમા આપી છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
हेमार्जुन तपनी यवैडूर्य र जत हेममयाः ॥ १२ ॥ * અર્થ—હિમવાન પર્વત સુવર્ણમય પીળા વર્ણના છે, મહાહિમવાન પર્વત સફેદ ચાંદિ જેવા રંગના છે, ત્રીજે નિષિધ પર્વત તાવેલા સુવર્ણના રગના છે. ચેાથા નીલપર્વત વૈસૂર્યમય અર્થાત્ મારના કઠની માફ્ક વાદળી રંગના છે. પાંચમા રૂક્મિ પર્વત પણ ચાંદી જેવા સફેદ વર્ણના છે અને છઠ્ઠો શિખરી પર્વત સેાના જેવા પીળા ર’ગના છે. ૧૨. मणिविचित्रपार्श्व उपरि मूके च तुल्यविस्ताराः ||१३||
સર્જ—એ છએ પર્વત (માળવિચિત્રવાાં:) જેના પાશ્ર્વભાગ (આજુબાજુના પાસાં) જુદાજુદા પ્રકારના વર્ણ અને દેદીપ્યમાન મણિએથી વિચિત્ર થઇ રહેલા છે. અને (રિમૂ) ઉપર, નીચે (૬) તથા મધ્ય ભાગમાં (તુલ્યવિસ્તાર:) એક સરખા પહેાળા ભીતની સમાન છે. ૧૩.
તે પર્વતા ઉપર શું શું છે તે કહે છે— पद्ममहापद्मतिगिञ्छकेसरि महापुण्डरीकपुण्डरीका હવાસ્તવામુર્િ।ર્ક
અર્થ --(તેમાં) તે પત્રતાના (રિ ) ઉપર (પદ્મમહાપદ્મતિમિઋજેશરમાવુન્તુરીનપુટ્ટુરાઃ ) પદ્મ, મહાપદ્મ, તિગિ
GO
*મય શબ્દના બે અર્થ થાય છે. પહેલા-સુવર્ણમય અથવા સાનાના; એવીજ રીતે રજતમય-ચાંદેિના, બીજો-સુવર્ણના ર’ગ સરખા તથા ચાંદીના રંગ સરખા ( જેવા ) સફેદ એ અર્થમાંથી ખીજો અર્થ લેવા કારણકે સર્વાર્થ સિદ્ધિમાં એ પ્રમાણેજ કહ્યું છે.—
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
છ, કેશરિ, મહાપુણ્ડરીક અને પુણ્ડરીક એ છ (દુ) દ્દ એટલે સરેવર છે. માવાર્થ-હિમાવાન પર્વત ઉપર પદ્મનામનું સરોવર છે. મહાહિમાવાન ઉપર મહાપદ્મ નામનું સરોવર છે, નિષિધ પર્વત ઉપર તિગિચ્છ નામનું સરેવર છે, નીલ પર્વત ઉપર કેશરી નામનું સરોવર છે. રૂમિ પર્વત ઉપર મહાપુરીક નામનું સરોવર છે અને શિખરી પર્વત ઉપર પુણ્ડરીક નામનું સરોવર છે. ૧૪. प्रथमो योजनसहस्रायामस्तदद्धविष्कम्भो इदः ॥१५॥
અર્થ-તે સરોવરમાંથી પદ્મ નામનું (પથમ) પ્રથમ (દુ) સરોવર (યોગાનસરસ્ત્રાયામ) પૂર્વ અને પશ્ચિમ એકએક હજાર જન લાંબું છે અને (તવિક ) તેથી અડધું પાંચસે જન ઉત્તર દક્ષિણ પહોળું છે. ૧૫.
વાળના ઘા અર્થ એ પદ્મ નામના સરોવરની ઊંડાઈ દશ જનની છે. ૧૬. - તત્પષ્ય યોગને પુણા થી
અર્થ –(તમે) તે પદ્મ સરોવરની મધ્યમાં (યોગ7) એક એજનનું લાંબું પહેલું (પુષ્કરમ) કમળ છે. ૧૭.
तद्विगुणद्विगुणा हदाः पुष्कराणि च ॥१८॥
અર્થ–(ત્રિશુળ દિલુ તે પહેલા પદ્ધ સરાવરથી અને કમળથી બમણું બમણા લાંબા અને પહોળા આગલા | આગલા (હૃા.) સરોવર () અને (પુષ્યાજિ) કમળે છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
ભાવાર્થ-પદ્મ સરોવરથી ખમણા વિસ્તારવાળું મહાપદ્મ સરોવર છે, મહાપદ્મ સરેાવરથી અમણા વિસ્તારવાળું તિગિચ્છ સરોવર છે. એ ત્રણે સરાવરની ખરાખરજ ઉત્તરના ત્રણે પર્વતાના ત્રણ સરોવર છે અને એ ત્રણ સરોવરના કમળાની ખરાખર કમળા છે. ૧૮.
तनिवासिन्यो देव्यः श्रीह्रीधृतिकीर्तिबुद्धिलक्ष्म्यः परयोमस्थितयः ससामानिकपरिषत्काः॥ १९ ॥
અર્થ—(તન્નિવાજિન્ય:) ઉંપરના છ કમલેામાં રહેવાવાળી (શ્રીહીįાતીતિવ્રુદ્વિરુક્મ્ય:) શ્રી, હી, ધૃતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ, અને લક્ષ્મી નામની છ (રેન્કઃ) દેવીએ છે, જે (પલ્યોપમસ્થિતય:) એક પલ્યની ખરાખર આયુષ્યવાળી અને (સામાનિ પાષા:) સામાનિક પરિષત્ક જાતિના ધ્રુવે સહિત નિવાસ કરે છે. માવાર્થ-તે સરાવામાં રત્નમયી કમળ છે તેની કણીકાઓમાં (પાંખડીઓમાં) અતિશય ઉજ્જવળ મહેલ છે. તે મહેલામાં એ છ દેવી રહે છે. તે કમલેની અધી 'ચાઈનાં અનેક બીજા' રત્નમયી કમળે ચારે દીશાએ છે, તેમાં પણ રત્નમયી મહેલ છે અને તેમાં ઉક્ત દેવીઓના પરિવારના સામાનિક અને પરિષદ્ધ જાતિના ધ્રુવા રહે છે. ૧૯.
गङ्गा सिन्धुरो हिद्रो । हितास्याहारद्धरिकान्तासीतासीतोदानारीनरकान्ता सुवर्णरूप्यकू लारक्तारक्तोदाः सरितस्तन्मध्यगाः ||२०||
થૅ—(તેમશ:) ઉક્ત સાતે ક્ષેત્રામાં વહેવાવાળી ગગા, સિન્ધુ, રાહિત, રાહિતાસ્યા, હરિત, હરિકાન્તા, સીતા, સીતાદા, નારી, નરકાન્તા, સુવણુ ફૂલા, રૂપ્ચકૂલા,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
૨ક્તા અને રકતદા એ થાદ (સતર) નદી ઉક્ત છએ સરોવરમાંથી નીકળેલી છે, તેમાં પહેલા પન્ન સરોવરમાંથી ત્રણ નદી ગંગા, સિધુ અને રોહિત તથા છઠ્ઠા પુડરીક સરેવરમાંથી ત્રણ નદીઓ રૂધ્યકૂલા, રક્તા અને રક્તદા એ પ્રમાણે બે સરોવરમાંથી ત્રણ ત્રણ અને બીજા ચાર સરોવરોમાંથી બબ્બે નદીઓ નીકળેલી છે, તેથી સાતે ક્ષેત્રમાંથી દરેક ક્ષેત્રમાંથી દરેક ક્ષેત્રમાં બે બે નદીઓ પૂર્વ પશ્ચિમ વહે છે. એટલે ભરતક્ષેત્રમાં ગંગા અને સિન્ક, હેમતક્ષેત્રમાં રોહિત અને હિતાયા, હરિક્ષેત્રમાં હરિત અને હરિકાન્તા, વિદેહક્ષેત્રમાં સીતા અને સીતેદા, રમ્યક્ષેત્રમાં નારી અને નરકાન્તા, હૈરણ્યક્ષેત્રમાં સૂવર્ણકૂલા અને રૂખ્યકૂલા અને ઐરાવતક્ષેત્રમાં રક્તા અને રક્તદા એ પ્રમાણે ચદ નદીઓ એક એક ક્ષેત્રમાં બબ્બે વહે છે. ૨૦.
ટયો પૂર્વ પૂર્વે પાર અર્થ_એક એક ક્ષેત્રમાં જે બે બે નદિયે વહે છે તે (યો યો) બે બે નદીઓનાં સાત યુગલે (જેડકાં)માંથી (પૂર્વી) પહેલી પહેલી નદિયે (પૂર્વ :) પૂર્વ તરફ વહે છે અને પૂર્વ સમુદ્રને મળે છે. માવાર્થ-ગંગા, રહિત, હરિત, સીતા, નારી, સુવર્ણકૂલા અને રક્તા એ સાત નદિ પૂર્વ દિશા તરફ વહી પૂર્વ સમુદ્રને મળે છે. ૨૧.
રોણારવાર ૨૨. અર્થ—(g) અને (સેવા) બાકીની સિધુ, હિતામ્યા, | હરિકાન્તા, સીતાદા, નરકાન્તા, રૂખ્યકૂલા અને રકતદા એ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત નદિયે (પ) પશ્ચિમ દિશા તરફ વહી પશ્ચિમ સમુદ્રને મળે છે. ૨૨.
चतुर्दशनदीसहस्रपारहता गङ्गासिन्ध्वादयो नद्यः ॥२३॥ 2. સર્ષ–(ાણ્વિીય) ગંગા, સિધુ વગેરે (ના:) નદિયે (તુર્તાની પવૃિતા) ચંદ રૈદ હજાર નદિયાના પરિવાર સહિત છે. એટલેકે ગંગા નદિમાં બીજી ચાદ હજાર નદિયે આવી મળેલી છે, સિધુ નદિમાં પણ બીજી ચિદ હજાર નદિયો આવી મળે છે, તેવી રીતે બે બે નદિયાના સાતે યુગમાં ઉત્તર તરફના ત્રણ ને દક્ષિણ તરફના ત્રણે યુગલમાં એકએકથી બમણું બમણું બીજી નદિ આવી મળેલી છે એટલે–રહિત રેહતા એ બે નદિમાં અઠ્ઠાવીશ અઠ્ઠાવીશ હજાર હરિત, હરિકાન્તા એ બે નદિમાં છપ્પન છપન હજાર, સીતા સતેદા એ બે નદિયેમાં એક બાર એક બાર હજાર; એ પ્રમાણે તે યુગમાં બીજી નદિયે આવીને મળેલી છે. અને એથી ઉત્તર તરફના ક્ષેત્રના કમથી દક્ષિણ તરફના ક્ષેત્રોની સમાન પરિવાર સહિત નદિયે છે. અર્થાત્ દક્ષિણ તરફના ત્રણ ક્ષેત્રની નદિયે નારી અને નરકાન્તા એ બે નાદિયામાં છપ્પન છપન હજાર; સુવર્ણકૂલા અને રૂકૂલા એ બે નદિમાં અઠ્ઠાવીસ અઠ્ઠાવીસ હજાર તથા રકત્તા, રક્તદા એ બે નદિયેમાં ચાદ ચાર હજાર એ પ્રમાણે બીજી નદિયે આવેલી છે. ૨૩.
भरतः षड्विंशतिपश्चयोजनशतविस्तारः
षट्चैकोनविंशतिभागा योजनस्य ॥२४॥ –(મરતા) ભરતક્ષેત્ર (ર્વિરાતિ યોગને રાતવિસ્તાર)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
भरतः षड्विंशतिपञ्चयोजनशतविस्तारः .
षट् चैकोनविंशतिभागा योजनस्य ॥ २४ ॥
અર્થ–મરત) ભરતક્ષેત્ર (પરિતિયોગનરાતવસ્તાર:) દક્ષિણ ઉત્તરમાં પાંચસે છવીસ જન વિસ્તારને (૨) અને (યોગનચ) એક એજનના (નર્વિરાતિમા ) એગ[સમા ભાગમાંથી (૧) છ ભાગ જેટલે અધિક છે. ભાવાર્થ–ભરતક્ષેત્રને ઉત્તર અને દક્ષિણ વિસ્તાર પાંચ છવાસ પૂર્ણ ક છ એગણી સાંઉસ પ૨૬૮ જન છે. ૨૪.
तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्षधरवर्षा विदेहान्ताः ॥२५॥
અર્થ –(વિદ્દાન્તા) વિદેહક્ષેત્ર પર્યન્તના (વર્ષધરવ) પર્વત અને ક્ષેત્ર (તાદ્વગુદ્રિગુણવસ્તાર) તે ભરતક્ષેત્રથી બમણું બમણ વિસ્તારવાળ છે.
મવાર્થ–વિદેહક્ષેત્ર સુધીના સંપૂર્ણ પર્વત અને ક્ષેત્ર ભરતક્ષેત્રથી બેગણું બેગણ વિસ્તારવાળાં છે. અર્થાત–ભરતક્ષેત્રથી બમણું વિસ્તારવાળું હૈમવત ક્ષેત્ર તથા હિમવન પર્વતથી બમણ વિસ્તારવાળે મહાહિમવન પર્વત છે. હૈમવત્ ક્ષેત્રથી બમણ વિસ્તારવાળું હરિક્ષેત્ર છે તથા મહાહિમવાનું પર્વતથી બમણ વિસ્તારવાળે નિષિધ પર્વત છે. એ પ્રમાણે ઉત્તર તરફના ત્રણ ક્ષેત્ર અને ત્રણ પર્વત વિસ્તારસ્વરૂપ છે. ૨૫.
ઉત્તર ક્ષિળતુચાર રદ્દ અર્થ–(ઉત્તર) વિદેહક્ષેત્રની ઉત્તરના ત્રણ પર્વત અને
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
ત્રણ ક્ષેત્ર (શિળતુલ્યાઃ) દક્ષિણના પર્વત અને ક્ષેત્રાની અરાબર વિસ્તારવાળા છે. માવાથૅ—વિદેહક્ષેત્રની ઉત્તરના ભરતક્ષેત્ર, હૈમવક્ષેત્ર, હરિક્ષેત્ર અને ડુમવન પર્વત, મહા હિમવન્ પર્વત, નિષિધ પર્વત, એ પ્રમાણે ત્રણ ક્ષેત્ર અને ત્રણ પર્વતના વિસ્તારસ્વરૂપ દક્ષિણ તરફના રમ્યક, હેરણ્યવત, ઐરાવતક્ષેત્ર અને નીલ, રૂકિમ અને શિખરી એ ત્રણ પત વિસ્તારવાળા છે. ૨૬.
भरतैरावतयोर्वृद्धिहासौ पट्समयाभ्यामुत्सर्पिण्यવસાવેળાસ્થામ્ ।રા
અર્થ (ઉત્સવ યવસાિિાં) ઉત્સર્પિણી અને અવસ વિણીરૂપ (પર્કમયાખ્યાન) છ કાળાથી (મરર્તાવતયોઃ) ભરત અને અરાવત ક્ષેત્રમાં મનુષ્યે વિગેરેનાં આયુ, કાય, લાગાપભેગ, સમ્પત્તિ, વીર્ય, બુદ્ધચાદિકનુ (વૃદ્ધિાસૌ) વધવુ‘ઘટવુ હાય છે. ભાવાર્થ—ઉત્સર્પિણીના છ કાળેામાં વૃદ્ધિ અને અવસર્પિણીના છ કાળામાં દિવસેદિવસ ઘટારા થતા જાય છે. અવસર્પિણી કાળના ૧ સુખમાસુખમાં, ૨ સુખમા, ૩ સુખમા દુઃખમાં, ૪ દુ:ખમાં સુખમાં, ૧ દુઃખમા,
૬ દુઃખમા દુઃખમા (અતિ દુઃખમા) એવા છ ભાગ છે, એ રીતે ઉત્સર્પિણી કાળના પણ૧ અતિદુઃખમાં, ૨ દુઃખમા ૩ દુઃખમાસુખમા, ૪ સુખમાદુઃખમા, પ સુખમા, ૬ અતિ સુખમા એ છ ભાગ છે. અવસર્પિણીકાળ દર્શ કાડાકાડી સાગરના છે અને ઉત્સર્પિણીકાળ પણ દેશ કાડાકોડી સાગરનેા છે. એ એ કાળેના વષ મેળવીએ, તે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીસ કોડાકડી સાગર વર્ષને એક કલપકાળી થાય છે, તેમાં પહેલું સુખમાસુખમા કાળ ચાર કેડીકેડી સાગર વર્ષને હેય છે. બીજો સુખમાં ત્રણ કેડીકેડી સાગર વર્ષને, ત્રીજે સુખમાં દુઃખમા કાળ બે કેડાકેડી સાગર વર્ષને, એથે દુખમા સુખમા એક કેડકેડી સાગરથી ૪૨ હજાર વર્ષ ઓછાને છે. પાંચમે :ખમા કાળ એકવીસ હજાર વર્ષને છે. છઠ્ઠો અતિ દુઃખમા કાળ પણ એકવીસ હજાર વર્ષને છે. એમાંથી પહેલા ત્રણ સુખમા સુખમા, ૨ સુખમા, ૩ સુખમાં દુખમાં એ ત્રણ કા
માં ઉત્તમ, મધ્ય, અને જઘન્ય ભોગભૂમિની માફક રચના અને રીતિ હોય છે. બાકીના ત્રણ દુઃખમાસુખમા, દુઃખમા, અને અતિદુદખમામાં કર્મભૂમિ માફક હોય છે. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણું અને અવસર્પિણી કાળના છએ કાળમાં મનુષાદિકનાં આયુ કાય ભેગપભેગ વગેરેની ગુનાધિતા થતી રહે છે. પહેલા અતિ સુખમા કાળમાં મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈનું પ્રમાણ છ હજાર ધનુષ્યની ઉંચાઈનું તથા આયુ ત્રણ પલ્યનું હોય છે. બીજા સુખમા કાળમાં મનુષ્યના શરીરનું પ્રમાણ ચાર હજાર ધનુષ્યની ઉચાઈનું તથા આયુ બે પત્યનું હોય છે. ત્રીજા સુખમાદુર અમા કાળમાં મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈનું પ્રમાણ બે હજાર ધનુષ્યનું તથા આયુ એક પત્યનું હોય છે. તે જ સુખમા દુખમા કાળનો એક પલ્યને આઠમે ભાગ બાકી રહે,
ત્યારે ચાદ કલકરાની ઉપત્તિ થાય છે. ચેથા દુઃખમા| સુખમા કાળમાં મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈનું પ્રમાણ |
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચસે ધનુષ્યનું તથા આયુ એક કરોડ વર્ષનું હોય છે અને તેમાં ૨૪ તીર્થકરેની ઉપત્તિ થાય છે. પાંચમા દુઃખમા કાળમાં મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈનું પ્રમાણ સાત હાથનું, તથા આયુષ્ય ૧૨૦ વર્ષનું હોય છે. છઠ્ઠા અતિ દુઃખમા કાળમાં મનુષ્યના શરીરનું પ્રમાણ અરનિ પ્ર. માણુ હોય છે તથા આયુષ્ય માત્ર વીસ વર્ષનું હોય છે. એ પ્રમાણે મનુષ્યના શરીરની ઉંચાઈ તથા આયુનું ઘટવું વધવું ઉત્સપિણી, અવસર્પિણી કાળના માહાસ્યથી થાય છે તે ભારત અને ઐરાવત એ બન્ને ક્ષેત્રમાં જ થાય છે. ૨૭.
તામ્યાના મૂમયોગવયિતા: ૫ ૨૮ /
બર્થ(તામ્યાં) તે ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવતક્ષેત્ર સિવાય (પ) અન્ય પાંચ (મૂમ) ક્ષેત્ર (ગવતા)
જ્યાંના ત્યાં નિત્ય છે અર્થાત્ તે પાંચે ક્ષેત્રે હૈમવત, હરિ, વિદેહ, રમ્યક અને હૈરણ્યમાં વૃદ્ધિ, નાશ થતું નથી. ૨૮. एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो हैमवतकहारिवर्षकदैवकुरवकाः॥२९॥
કર્થ–(હૈમવતwારિજવવા ) હૈમવતક્ષેત્રના, હરિક્ષેત્રના અને દેવકુફભેગભૂમિના મનુષ્ય (દ્ધિાપલ્યોપમાયિત) અનુક્રમે એક, બે, ત્રણ પલ્યની આયુવાળા હોય છે. ૨૯.
કનિષ્ઠિકા (ટચલી) આંગળી સીધી રાખી મુઠી વાળતાં હા થનું જે પ્રમાણ થાય તેને અરનિપ્રમાણ કહે છે. તે હાથથી જરા નાનું હોય છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથોરાઃ મેરા બર્થ(તથા) જેવી રીતે દક્ષિણના ક્ષેત્રની રચના છે; તેવી રીતે (ઉત્તર) ઉત્તર તરફના ક્ષેત્રની રચના છે. અર્થાત્ હૈરણ્યક્ષેત્રની રચના હૈમવત ક્ષેત્રની બરાબર છે, રમ્યકક્ષેત્રની રચના હરિક્ષેત્રની બરાબર છે, અને ઉત્તરકુરૂની રચના દેવકુરૂની મફિક છે; એવી રીતે ઉત્તમ, મધ્ય અને જઘન્ય એ ત્રણે ભેગભૂમિના બે બે ક્ષેત્ર છે. પાંચ મેરૂ સંબંધી ત્રીસ ભેગભૂમિ છે. ૩૦.
વિવેષ સંઘે શાસ્ત્રાઃ || ૨૨ છે. અર્થ–(
વિપુ) પાંચ મેરુ સમ્બન્ધી પાંચ વિદેહક્ષેત્રમાં મનુષ્ય (સંઘે :) સંખ્યાત વર્ષની આયુવાળા હોય છે. ૩૧. ___ भरतस्यविष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य नवतिशतभागः ॥३२॥
અર્થ–(Tબૂચ) એક લાખ એજનના જમ્બુદ્વીપને (નવતિરાતમા ) એકસે નેવુંમે ભાગ (મરતચ) ભરતક્ષેત્રને (
વિન્મ:) વિસ્તાર છે. ૩૨,
દ્વિતીવા રૂર છે. અર્થ-(પાતવષે) ધાતકીખંડ નામના બીજા દ્વીપમાં (દ્વિ) ભરતાદિ ક્ષેત્ર બે બે છે. ધાતકીપ લવણસમુદ્રને વીંટેલે ચાર જન પહેળો છે. ૩૩.
| ૨૪ | ૩૫ર્થ–પુર) પુષ્કરદ્વીપના અર્ધા ભાગમાં (૨) પણ જમ્બુદ્વીપથી બમણા ભરતાદિ ક્ષેત્ર છે. એ પુષ્કરદ્વીપ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ww
wvvvvvvvvvvvvvvvv
૧૬ લાખ યેજન પહેળે છે અને તેની વચમાં એક હજાર બાવીસ પેજન પહેળે માનુષેત્તર પર્વત છે, પહેલા અડધા ભાગમાં અર્થાત્ પુષ્કરવાર દ્વીપના પહેલા અડધા ભાગમાં બે બે ભરત આદિ ક્ષેત્રની રચના છે. આગળ એવી રચના નથી. ૩૪.
કાક્ષાનુણોરારામનુણા. ૨૬ કર્થ–(માનવોત્તર) માનુષેત્તર પર્વતની (વાવ) પહેલાં અઢાઈ દ્વીપમાં (મનુષ્પા) મનુષ્ય છે. માનુષત્તર પર્વતની પાછળના દ્વીપમાં દ્ધિધારક મુનિ અથવા વિદ્યાધરનું (વિગ્રહગતિના મનુષ્ય સિવાય) સર્વથા ગમન હેતું નથી, તેમ તે દ્વીપમાં મનુષ્ય હેતા નથી. ૩૫. | માય અરજી | ૨૬ !
ગઈ–મનુષ્ય (ગા) આર્ય (૨) અને (છ) પ્લે એ બે પ્રકારના છે. જે અસિ (શસ્ત્રધારણ), મસિ (લખવાનું કામ), કૃષિ(ખેતી), શિલ્પ, વાણિજ્ય અને વિદ્યા (નાચવું, ગાવું, સેવા વગેરે) એ છ કર્મોથી આજીવિકા કરે છે તેને આર્ય અને જે ત્રસ જીની સંકલ્પી હિંસા કરીને પિતાને નિર્વાહ કરે છે તેને પ્લેચ્છ કહે છે. આર્ય બે પ્રકારના છે-૧. સદ્ધિ પ્રાપ્ત આર્ય, ૨. અમૃદ્ધિપ્રાત્ય અર્યજેને બુદ્ધિ, વિકીયા, તપ, બળ, ઔષધ, રસ અને અક્ષણ, એ સાતની પ્રાપ્તિ હોય છે તે સાત પ્રકારના ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત આર્ય છે અને જેને અદ્ધિ પ્રાપ્ત ન હોય, તેને અવૃદ્ધિપ્રાપ્ત આર્ય કહે છે. અનુદ્ધપ્રાણઆર્યના ક્ષેત્રઆર્ય, જાતિઆર્ય, કર્મઆર્ય, ચારિત્રઆર્ય અને દર્શનઆર્ય
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwwww
*
* *
એ પ્રમાણે પાંચ ભેદ છે અને તેના ઉત્તરોત્તર ભેદ પણ છે. મલેચ્છ પણ અન્તરદ્વીપજ અને કર્મભૂમિ જ એ બે પ્રકારના છે. ૩૬. भरतैरावतविदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तरकुरुभ्यः॥३७॥
અર્થ–(અન્યત્ર લેવગુત્તરવું મ્ય) દેવકુફ અને ઉત્તરકુરૂને છેડીને (મરતૈરાવવિહાર) પાંચ ભરત, પાંચ ઐરાવત તથા પાંચ વિદેહ એ પંદર (મૂમય:) કર્મભૂમિ છે જેમાં અસિ, મસિ, કૃષિ, વાણિજ્ય, સેવા અને શિલ્પ એ છે કમની પ્રધાનતા હોય તેને કર્મભૂમિ કહે છે અર્થાત્ સવાર્થસિદ્ધિ આદિને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા તથા સાતમા નરક સુધી લઈ જવાવાળા શુભ અશુભ કર્મોને ઉત્કૃષ્ટ બન્ધ થાય છે તથા તીર્થંકરપણું વગેરે ઉત્તમકર્મ પ્રકૃતિએને જ્યાં બન્ધ થતું હોય તેને કર્મભૂમિ કહે છે. ૩૭.
नृस्थिती परावरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहुर्ते ॥३८॥ અર્થ–(TRISવેરે) ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય (સ્થિતિ) મનુની સ્થિતિ અર્થાત્ આયુ (તિપામાન્તમુહૂર્વે) ત્રણ પલ્ય અને અન્તર્મુહૂર્તનું છે અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ આયુ ત્રણ પલ્યનું અને જઘન્ય આયુ અન્તર્મુહૂર્તનું છે અને મધ્યમ આયુના અનેક ભેદ છે. મુહુર્તનું પ્રમાણુ બે ઘડીનું એટલે બે ઘડીની અંદરના વખતને અન્તર્મુહૂર્ત કહે છે. ૩૮.
તિયોનિનાનાં છે ર૧ | અર્થ () અને (તિર્યોનિનાનાં) તિર્યચ્ચેનું આયુ પણ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ ખેલ્યનું અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્તનું છે. ૩૯
इति तत्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अथचतुर्थोऽध्यायः लिख्यते ।
– –– હવે દેવલોકનું સ્વરૂપ કહે છે –
લેવાતુવિચાર ? | મર્થ—(વા)દેવ (જુના ) ચાર પ્રકારના છે અર્થાત દેવે ભવનવાસી, વ્યન્તર, જતિષ્ક અને વૈમાનિક એ ચાર પ્રકારના છે. ૧.
માહિતપુ પીતાન્તવાદ ર થઈ–(ભારત) પહેલાના (ત્રિપુ) ત્રણ પ્રકારના અર્થાત્ ભવનવાસી, વ્યંતર અને તિષ્ક દેને (વતાન્તરયા) પીત પર્યતની વેશ્યા છે એટલે કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત અને પીત એ ચાર છે; પદ્મ અને શુકલ એ બે વેશ્યા એ ત્રણ દેને નથી, ૨.
दशाष्टपञ्चद्वादशविकल्पाः कल्पोपपन्नपर्यन्ताः ॥३॥
ગઈ–(પોર્ચન્તા) કલ્પવાસી પર્યત એ ચાર પ્રકારના દેના અનુક્રમે (શાણપરિસ્જિ ) દશ, આઠ, પાંચ અને બાર ભેદ છે અર્થાત્ દશ પ્રકારના ભવનવાસી, આઠ પ્રકારના વ્યન્તર, પાંચ પ્રકારના તિષ્ક અને બાર પ્રકારના ક૯પપન્ન અથવા ક૯૫વાસી દેવ છે. ૩.
૧ વૈમાનિક દેવોના કલ્પપપન્ન અને કલ્પાતીત એ બે પ્રકાર છે.
-
-
-
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
wenn
इन्द्रसामानिकनायस्त्रिंशपारिषदात्मरक्षलोकपालानीकप्रकीर्णकाभियोग्यकिल्बिषिकाश्चैकशः॥४॥
અર્થ–ઉપલા ચાર પ્રકારના દેવેમાં ઈન્દ્ર, સામાનિક, ત્રાયશ્ચિંશ, પરિષદ, આત્મરક્ષ, લેકપાલ, અનીક, પ્રકીર્ણક, આસિગ્ય અને વિષિક એ પ્રમાણે દશ દ હોય છે. બીજા દેવામાં નહિ હોય એવી અણિમા મહિમાદિ અનેક રદ્ધિથી પરમ એશ્વર્યને પ્રાપ્ત હોય, તેને ઈન્દ્ર કહે છે. જેનું સ્થાન, આયુ, વીર્ય, પરિવાર, ભેગાદિક ઈન્દ્રની સમાન હાય, પણ આજ્ઞા અને ઐશ્વર્ય ઈન્દ્રની સમાન નહિ હેય અને જેને ઈન્દ્ર પિતાના પિતા ઉપાધ્યાય સમાન મોટા માને એવા દેને સામાનિક દેવે કહે છે. મંત્રી પુરોહિતની માફક શિક્ષા આપવાવાળા, પુત્રની માફક પ્રયપાત્ર હોય, જેને જેવાથી અથવા વાર્તાલાપ કરવાથી ઈદના મનને આનંદ થાય એવા ૩૩ દેવ છે, તેને ત્રાયશ્ચિંશ કહે છે. ઈન્દ્રની બાહ્ય, અભ્યત્તર અને મધ્યની એ ત્રણ પ્રકારની સભાઓમાં બેસવા ગ્ય જે સભાસદ છે, તેને પારિષદ્ દેવ કહે છે. ઇન્દ્રની સભામાં શસ્ત્ર (હથિયાર) ધારણ કરી ઈન્દ્રની પાછળ ઉભા રહે છે, તેને આત્મરક્ષદેવ કહે છે. કેટવાલની માફક વર્તનારા જે દેવ હેય તેને લોકપાલ કહે છે. પયદળ, અશ્વ, વૃષભ (બળદ), રથ, હાથી, ગવ અને નાચનારી એ સાત પ્રકારના રૂપ ધારણ કરવાવાળી દેવાની સેનાને અનીકદેવ કહે છે. પ્રજાની માફક પ્રીતિના કારણ રૂપ હોય એવા દેને પ્રકીર્ણક કહે છે. સેવકની
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
માફક હાથી ઘોડા વગેરે વાહન બનીને ઈનિદ્રાદિકની સેવા કરે, તેને આભિગ્ય દેવ કહે છે. અને દૂર રહેવાવાળા તથા ઇન્દ્રાદિક દેના સન્માનાદિકના અધિકારી નહિ એવા અને બહાર દૂરજ ઉભા રહે તેને કિવિષિક દેવ કહે છે. એ પ્રમાણે એક એક પ્રકારના દેવમાં દશ દશ પ્રકાર ઉપર પ્રમાણે ભેદ છે. ક
त्रायस्त्रिंशलोकपालबा व्यन्तरज्योतिष्काः ॥५॥
અર્થ– ચન્તરાતિ) ચન્તર દેવ અને જતિષ્ક દેવ (કાસ્રિરાોપાવ) ત્રાયશિ દેવ અને લેકપાલ દેથી રહિત છે; અર્થાત નર અને જતિષ્ક દેવામાં એ બે ભેદ હેતા નથી. પ.
પૂર્વયોદ્દદ્રાઃ અર્થ-(પૂર્વયો) પહેલાના બે સમુહમાં અર્થાત્ ભવનવાસી અને ચન્તર દેવેના પ્રત્યેક ભેદમાં (દ્વન્દ્રા) બે બે ઈન્દ્ર હોય છે. ભાવાર્થ-દશ પ્રકારના ભવનવાસી દેવામાં ચમરવૈરચનાદિ વીસ ઈન્દ્ર છે, અને આઠ પ્રકારના વ્યન્તર દેમાં કિન્નર, કિપુરૂષાદિ સોળ ઈન્દ્ર છે. ૬.
ક્રાયકવવામાં માહેરાનાર ૭. અર્થ–(માહેરાના) ઐશાન સ્વર્ગ પર્યન્તના દેવામાં (ભવનવાસી, વ્યન્તર, જતિષ્ક, અને સૈધર્મ તથા ઐશાન એ બે સ્વર્ગોના દેવા માં) (પ્રવીવાર) મનુષ્યની માફક શરીરથી કામસેવન હોય છે. ૭.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९
शेषाः स्पर्शरूपशब्द मनः प्रवीचाराः ॥८॥ અર્થ—( À: ) ખાકીના ઉપરના સ્વના દેવા (સ્વવામનઃપ્રવીવારા:) દેવાંગનાઓના સ્પર્શ કરવાથી, રૂપ દેખવાથી, શબ્દ સાંભળવાથી તથા મનના વિચારથીજ કામસેવન કરવાવાળા હોય છે.
માવાર્થ—સાનકુમાર અને માહેન્દ્ર એ એ સ્વગેના દેવાને જ્યારે કામવાસના થાય છે ત્યારે દેવી પાસેજ રહે છે અને તેમને સ્પર્શ માત્ર કરવાથીજ દેવીએ અને દેવાની કામપીડા મટી જાય છે. તથા બ્રહ્મ, બ્રહ્માત્તર, લાવન્તવ, કાપિષ્ટ એ ચાર સ્વર્ગના દેવ દેવાંગનાઓમાં સ્વાભાવિક સુંદર શ્રુંગારાદિ રૂપને જોવા માત્રથીજ કામપીડા દૂર થઇ જાય છે અને શુક્ર, મહાશુક્ર, સતાર અને સહસ્રાર એ ચાર સ્વગેĆના દેવદેવાંગનાઓમાં પરસ્પર ગીત અથવા પ્રેમભરેલા મધુર વચનાલાપાર્દિકથીજ કામની પીડા અને દૂર થઈ જાય છે, અને આનત, પ્રાણત, આરણ અચ્યુત એ ચાર સ્વર્ગના દેવદેવાંગનાએની કામવાસના પરસ્પર મનમાં સ્મરણ કરવાથીજ નાશ થઇ જાય છે. ૮. રેડમીનાઃ || ॰ ॥
અર્થ—(જે) સાળ સ્વગેર્ટૂની (કલ્પ વિમાનાની) ઉપના અલ્પાતિત અર્થાત્ અશ્રુત સ્વર્ગથી ઉપરના નવ ગ્રેવેયકાના ૩૦૯ વિમાન અને નવ અનુદ્ધિશિવમાન તથા પાંચ અનુત્તવિમાન એ સપૂર્ણ વિમાનામાં રહેવાવાળા દેવ (અત્રયીનાશ:) કામસેવન રહિત છે, એટલે તેમને કામવાસના હાતીજ નથી. ૯.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवनवासिनोऽसुरनांगविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्त- નિતદ્વિતિgમારા વિશે
અર્થ–મવનવાસના) ભવનવાસી દેવ (અસુરની શુસુપળશિવાતસ્તાનેતો રાધાકિશુમાર) અસુરકુમાર, નાગકુમાર, વિદ્યુતકુમાર, સુવર્ણકુમાર, અગ્નિકુમાર, વાતકુમાર, સ્વનિતકુમાર, ઉદધિકુમાર, દ્વીપકુમાર, અને દિફ કુમાર એ પ્રમાણે દશ પ્રકારના છે, એમાંના, અસુરકુમારને છોડીને બાકીના નવ પ્રકારના દેવનું નિવાસસ્થાન રત્નપ્રભા પૃથિવીના ખરભાગની સોળ પૃથિવીઓમાંથી પહેલી અને છેલ્લી બે પૃથિવીએ છેડીને બાકીની ચૌદ પૃથિવીઓમાં છે અને અસુરકુમાર જાતના દેવેનું નિવાસસ્થાન રત્નપ્રભાપૃથિવીના પંકભાગમાં છે. ૧૦. ચન્નર મિશિપુરુષમાન્ય
યક્ષતાક્ષરમૂવિસાવા ને ?? || અર્થ – ચન્તા) ચન્તરદેવ (
વિપુલમહોરાવૈચાક્ષરમૂપિશાવી ) કિન્નર, પુિરૂષ, મહેરગ, ગન્ધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત અને પિશાચ એ આઠ પ્રકારના છે-તેમાંના રાક્ષસજાતના દેવેને છોડીને બાકીના સાત પ્રકારના દેવેનું નિવાસસ્થાન રત્નપ્રભા પૃથિવીને ખરભાગની ભેળ પૃથિવીઓમાંથી પહેલી અને છેલ્લી એ બે પૃથિવીએ છેડીને બાકીની ચૌદ પૃથિવીઓમાં છે. અને રીક્ષસ જાતના દેવેનું નિવાસસ્થાન રત્નપ્રભા પૃથિવીના પંક ભાગમાં છે. ૧૧.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
mm
ज्योतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ प्रहनक्षत्रप्रणिकतारकाच॥१२॥
અર્થ–(ચોતિ) તિષ્ક દેવ (સૂર્યાન્ટમસી) સૂર્ય અને ચન્દ્રમા () તથા (નક્ષત્રીજતાર) ગ્રહ, નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણક તારા એ પાંચ પ્રકારના છે. ૧૨.
મેક્ષિણ નિત્ય તો કૃ ? શા
અર્થ_એ સંપૂર્ણ તિષ્ક દેવ (૨) મનુષ્ય લેકમાં અર્થાત અઢી દ્વીપ અને બે સમુદ્રોમાં (મેક્ષિા ) સુમેરૂ પર્વતની પ્રદિક્ષણા કરતા સતા (નિત્યાતિય) નિરતર ગમન કરવાવાળા છે. ભાવાર્થ એ જતિષ્ક દે મનુષ્યલોકમાં નિરન્તર સુમેરૂ પર્વતની પ્રદિક્ષણ કરે છે. ૧૧.
તતઃ કાઢવિયા કા અર્થ—(વિમા ) સમયને વિભાગ એટલે ઘડી, પળ, દિવસ, રાત્રિ આદિને વ્યવહાર (તત્કૃતઃ) તે ગમન કરતા એવા સૂર્ય અને ચંદ્રમાદિક દ્વારા સૂચિત થાય છે. ૧૪.
વહિવસ્થિતા ૧ / - અર્થ –(૧) મનુષ્યલકની બહાર જે સૂર્ય-ચંદ્રમદિ તિષ્ક દેવ છે, તે (સવારથતા ) અવસ્થિત છે અર્થાત ગમન કરતા નથી; જ્યાંના ત્યાં હમેશાં સ્થિર રહે છે. તે અઢી દ્વીપમાં સૂર્ય, ચંદ્ર કુલ્લે ૧૩૨ છે. ૧૫.
*જબુઢાપમાં બે સૂર્ય અને બે ચંદ્ર છે. લવણ સમુદ્ર પર ચાર સૂર્ય અને ચાર ચંદ્ર છે ધાતુકીઠીપમાં બાર સૂર્ય અને બાર ચદ્ર છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈમાનિ હા મ–જેમાં રહેવાથી વિશેષ પુણ્યવાન મનાય, તેને વિમાન કહે છે અને તે વિમાનમાં રહે તે વૈમાનિક કહેવાય છે. સંપૂર્ણ વિમાન ચોર્યાસી લાખ સત્તાગૃહજાર રોવીશ છે, અને એક એક વિમાન અસંખ્યાત અસંખ્યાત જનના વિસ્તારમાં છે. ૧૬.
कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च ॥१७॥
–ઉપલા વૈમાનિક દેવ () કપ પન્ન કહેવાય છે. () અને બીજા (Wાતીતા:) કલ્પાતીત કહેવાય છે. ભાવાર્થ-સૌધર્માદિક ૧૬ સ્વર્ગોના વિમાનમાં ઈન્દ્રાદિક દશ પ્રકારના દેવોની કલ્પના હોય છે, એ કારણથી એ વિમાનની કલ્પસંજ્ઞા છે. અને જે કલ્પમાં ઉપ્તન્ન થાય છે તેને કલ્પપપન્ન કહે છે. જે વિમાનમાં ઈન્દ્રાદિકની કલ્પના નથી, એવા સૈકાદિકેને કલ્પાતીત કહે છે. ૧૭.
उपयुपरि ॥१८॥ અર્થ–કના યુગલ અને નવગ્રેવેયક, નવ અનુદિશ, પાંચ અનુત્તર વિમાન એ સંપૂર્ણ વિમાને અનુક્રમે (૩ર૩પરિ) એકએકના ઉપર ઉપર છે. ૧૮. કાલેદધિ સમુદ્રપર બેંતાલીશ સૂર્ય અને બેંતાલીશ ચંદ્રમા છે. પુષ્કર દ્વીપ અર્ધામાં બેર સૂર્ય અને બોત્તેર ચંદ્ર છે, એવી રીતે અઢી દ્વીપમાં કુલ્લે મળી પાંચ સ્થાને ઉપર એકસોબત્રીસ સૂર્ય અને એક સોબત્રીસ ચંદ્રમા છે-એ સંપૂર્ણ ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારાદિગણ સહિત મેરૂની ચોતરફ ફરે છે. અઢી દ્વીપની પેલી બાજુએ સૂર્ય ચંદ્રમાદિક સંપૂર્ણ તિષ્ક વિમાને સ્થિર છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौधम्मैशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारष्वानतप्राणतयोरारणाच्युतयोनेवसु ग्रैवेयकेषु विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषु
સર્વાર્થસિદ્ધ રામા કર્ય–વૈમાનિકદેવ (પૌરાનિલાનર્મામહેન્દ્ર બક્ષકોત્તરસન્તવાવિષ્ટમહાપુતારાપુ) સૌધર્મ અને ઐશાન,સાનકુમાર અને મહેન્દ્ર, બ્રહ્મ અને બ્રક્ષેત્તર, લાન્તવ અને કાપિષ્ટ, શુક્ર અને મહાશુક્ર, સતાર અને સહસ્ત્રાર એ છ યુગમાં (૧૨ સ્વર્ગમાં) તથા (ગાનતમાગતો) આનત અને પ્રાણુત એ સ્વર્ગોમાં તથા (બારણાઘુતયો) આરણ અને અશ્રુત નામના યુગલમાં તથા નવયુવેયપુ) નવ રૈવેયકોના નવ પટલમાં તથા તેના ઉપરના નવ અનુદિશના એકપટલના વિમાનમાં તથા તેના ઉપર (વિનયવૈજયન્તઝયન્તાનપુ) વિજય, વૈજયંત, જયન્ત અને અપરાજીત નામના વિમાનમાં (૨) અને સર્વાર્થસિદ્ધી ) સર્વાર્થસિદ્ધિ એ સંપૂર્ણ વિમાનમાં કલ્પપપન્ન અને કપાતિત સંજ્ઞાવાળા દે રહે છે. ૧૯.
स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धन्द्रिया
વધિવષયોડધિજા ૨૦ અર્થ–ઉક્ત વૈમાનિક દેવ (રિયાતિ મવસુલવુરિયાશુક્રિયાવધિપયત) સ્થિતિ અર્થાત્ આયુ, પ્રભાવ, સુખ, દુતિ, લશ્યાની વિશુદ્ધતા, ઇન્દ્રિયાવષય અને અવધિજ્ઞાનને વિષય, એ સર્વે વિષય ઉપર ઉપરના વિમાનમાં (ગધજા) અધિક અધિક છે. ૨૦.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
गतिशरीपरिग्रहाभिमानतो हीनाः ||२१||
અર્થપણુ (ગૅતારૌરવપ્રદ્દામિમાનતઃ)ગમન, શરીરની પરિગ્રહ અને અભિમાન આ ષિષયમાં ઉપર ઉપરના દેવ (ના:) ઓછા છે. ૨૧.
पतिपद्मशुक्कलेश्या द्विविशेषेषु ॥ २२ ॥
ગર્વં —(તિત્રિોષપુ)એ યુગલેામાં તથા ત્રણ યુગલે માં અને શેષ (બાકીના) સમસ્તવિમાનામાં અનુક્રમે (પતિવશુદ્ધહેયા:) પીત, પદ્મ અને શુક્લ લેસ્યા હાસ છે. માવા સાધર્મ અને એશાન એ યુગલમાં પીતલેશ્યા, સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર એ એ યુગલેામાંના દેવાને પીત પદ્મ એ એ લેસ્યા હોય છે; બ્રહ્મ, પ્રશ્નોત્તર, લાન્તવ, કાષ્ટિ એ યુગલેાના દેવાને તેા પદ્મ લેશ્યા અને શુક્ર, મહાશુક્ર, સતાર અને સહઆર એ ચાર સ્વર્ગામાં પદ્મ અને શુક્લ એ એ લેશ્યા હાય છે. આનતાદિ ખાકીના વિમાનામાં શુકલ લેસ્યા છે, પરંતુ પાંચ અનુશિ અને નવ અનુત્તર એ ચાદ વિમાનામાં પરમ શુક્લલેશ્યા છે. ૨૨.
प्राग्ग्रैवेयकेभ्यः कल्पाः ॥२३॥
અર્થમૈવેયજેમ્સ:) ત્રૈવેયકાથી (પ્રાક્) પહેલા પહેલાના ૧૬ સ્વર્ગા (જલ્લા:) કલ્પ સજ્ઞાવાલા છે. તેના આગલાના (ઉપરના) નવ ગૈવેયકાદિક કલ્પાતિત વિમાન છે જેમાં રહેવાવાળા અહમન્દ્રિ કહેવાય છે અર્થાત્ પ્રત્યેક દેવ ઈન્દ્રની સમાન સુખ ભોગવવાવાળા છે. ૨૩.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५
બ્રહ્મોશાયા હૌશાન્તિા।૨૪।।
૩થ—માજો ાયા:) જેનુ* બ્રહ્મલેક આલય છે તે એટલે પાંચમાં સ્વર્ગની અતમાં રહેવાવાળા દેવ (જૌાન્તિા:) લોકાન્તિક દેવ છે. એ સૈાકાન્તિક દેવ ભવાવતારી છે અર્થાત્ મનુષ્યાના એક ભવ ધારણ કરીને તરતજ માક્ષે જાય છે. એ કારણથી જેના લેાક એટલે સ ́સારના અત થવાના છે, તેને લૈાકાન્તિક દેવ કહે છે. તે દેવા વિષયેથી વિરક્ત, બ્રહ્મચારી, દ્વાદશાંગના પાડી અને અત્યન્ત ઉદાસીન હોય છે. તીર્થંકર ભગવાનના તપ કલ્યાણકની આદિમાંજ એ દેવ આવે છે. તપ સિવાય ભગવાનના ઉત્સવામાં આવતા નથી. ૨૪. सारस्वतादित्यवह्नयरुणगर्दतोयतुषिताव्याबाधारिष्टाच ||२५||
અર્થ—સારસ્વત,માદિત્ય, વહ્નિ, અરૂણુ, ગર્દતાય, તુષિત, અવ્યાબાધ અને અરિષ્ટ એ આઠ પ્રકારના લેાકાન્તિક દેવ હાય છે, તે બ્રહ્મસ્વર્ગની આઠે દિશાઓમાં રહે છે. ૨૫.
विजयादिषु द्विचरमाः ॥२६॥
અર્જ—(વિષયાવિષ્ણુ) વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત અને અપરાજીત એ ચાર વિમાનાના ધ્રુવ (દ્વિશ્વરમા:) દ્વિચરમી હાય છે. અર્થાત્ મનુષ્યના એ જન્મ લઈને માક્ષગામી થાય છે, અને સર્વાર્થસિદ્ધિના દેવ એક ભવાવતારથી (મનુષ્યના એક જન્મ લઇને) મેક્ષગામી થાય છે. ૨૬.
"
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
औपपादिकमनुष्येभ्यः शेषास्तिर्यग्योनयः ॥२७॥
અર્થ– ગૌપામિનુષ્ય) દેવ, નારક અને મનુષ્ય સિવાય (શેષા) બાકી રહેલા જીવ (તિર્થોન) તિર્યચ્ચ જીવ છે. વિશેષાર્થ-સુમ એકેન્દ્રિય જીવ સમસ્ત લેકમાં વ્યાપ્ત છે. લેકને કઈ પણ પ્રદેશ સૂક્ષમ એકેન્દ્રિય જીવ રહિત નથી અને બાદર પૂલ એકેન્દ્રિયજીવ પૃથિવીકાય, અપકાય, તેજકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયને આધારે છે અને બાકીના વિકલત્રય (દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય) તિર્યંચ રસનાળીમાં રહે છે. ૨૭. स्थितिरसुरनागसुपर्णद्वीपशेषाणां सागरोपमत्रि
पत्योपमा हीनमिताः ॥२८॥ અર્થ—અસુરકુમારનું આયુ એક સાગરનું છે, નાગકુમારનું આયુ ત્રણ પલ્યનું છે, સુપર્ણકુમારનું આયુ અઢી પલ્યનું છે અને દ્વીપકુમારનું આયુ બે પલ્યનું છે તથા બાકીના વિદ્યુતકુમાર, અગ્નિકુમાર, વાતકુમાર, સ્તનીતકુમાર અને દિકુમાર એ છ પ્રકારના દેવેનું દેઢ દેહ પલ્યનું આયુ છે. એ પ્રમાણે ભવનવાસી દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે. ૨૮.
सौधर्मशानयोः सागरापमेऽधिक॥२९॥ ગઈ –(સૌભૈરાનો) ધર્મ અને શાન સ્વર્ગમાં રહેવાવાળા દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ (સાવડ) બે સાગથી કંઈક વધારે છે. ૨૯,
ક
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त ॥३०॥
(નર્મારમહેન્દ્રો) સાનભુમાર અને મહેન્દ્ર સ્વર્ગમાં રહેવાવાળા દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ સાત સાગરથી કઈક વધારે છે. ૩૦. त्रिसप्तनवैकादशत्रयोदशपञ्चदशभिरधिकानि तु ॥३१॥
મર્ય–ત્રણ, સાત, નવ, અગ્યાર, તેર, પંદર એ સંખ્યાઓને ક્રમથી સાત સાગરમાં મેળવવાથી આગળ આગળના છ યુગમાં જાણવું. માવાર્થ-બ્રહ્મ, બોત્તર એ બે વિમાનમાં રહેવાવાળા દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ દશ સાગરથી કંઈક અધિક છે. લાતવ અને કાપિષ્ટ એ બે સ્વર્ગોમાં રહેવાવાળાનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ ચિદ સાગરથી કંઈક અધિક છે. સતાર, સહસાર એ બે સ્વર્ગમાં રહેવાવાળા દેવેનું અઢાર સાગરથી કંઈક અધિક છે. આનત, પ્રાણત એ બે સ્વર્ગોમાં રહેવાવાળાનું વીસ સાગરથી કંઈક અધિક છે અને આપણુ અશ્રુત સ્વર્ગમાં રહેવાવાળાનું બાવીસ સાગરથી કંઈક અધિક છે. સુત્રમાં (દુ) શબ્દ હોવાથી સહસ્ત્રાર પર્યંતના દેવેનું આયુ કંઈક કંઈક અધિક (વધારે) કહેલું છે. આગળ અધિક નથી-પુરેપુરા સાગરનાં પ્રમાણુજ છે. ૩૧
आरणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु अवेयकेषु
विजयादिषु सर्वार्थसिद्धौ च ।।३२॥ અર્થ–બરબ્રુિતાત) આરણ અને અશ્રુત વર્ગના
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુગલથી (ગર્વમ) ઉપર (નવયુવેયg) નવ રૈવેયકમાં, નવ અનુદિશાઓમાં (વાયર) વિજયાદિક ચાર વિમાનમાં (૨) અને () સ્વાર્થસિદ્ધિ વિમાનમાં (લૈન) એક એક સાગર વધતું આયુ છે. માવાર્થ –પહેલા રૈવેયકમાં ૨૩ સાગરનું આયુ છે, બીજામાં ૨૪ સાગરનું, ત્રીજામાં ૨૫ સાગરનું, ચેથામાં ૨૬ સાગરનું, પાંચમામાં ર૭ સાગનું, છઠ્ઠા અને સાતમામાં ૨૯ સાગરનું, આઠમામાં ૩૦ સાગરનું, નવમામાં ૩૧ સાગરનું અને નવ અનુદિશ વિમને માં ૩૨ સાગરનું આયુ છે તેમજ વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત, અપરાજીત અને સર્વાર્થસિદ્ધિ એ પાંચે વિમાનમાં ૩૩ સાગરનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે. ૩૨. | મારા પપધારે ફા
અર્થ() જઘન્ય આયુ અર્થાત્ ઓછામાં ઓછું આયુ સધર્મ અને ઐશાન એ બે સ્વર્ગમાં (પોપમન્ ગમ) એક પલ્યથી કઈક વધારે છે. ૩૩.
- વતઃ પૂરતઃ પૂર્વાપૂર્વાનન્દરાઃ | ૨૪ ..
ગઈ--(પૂર્વા પૂર્વા) પહેલા પહેલા યુગલનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ (પુરતઃ પરંત:) આગળ આગળ 'ઉપર ઉપર)ના યુગલેમાં (અનન્તર:) જઘન્ય છે. ભાવાર્થ-સાધર્મ અને ઐશાન સ્વર્ગમાં જે બે સાગરથી અધિક ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે તેજ સાનકુમાર મહેન્દ્ર સ્વર્ગના દેવેનું જઘન્ય આયુ છે. સનતકુમાર મહેન્દ્રના દેવેનું જે સાત સાગરથી કંઈક વધારે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે, તે બ્રહ્મબ્રહ્મોત્તર સ્વર્ગોના દેવેનું જઘન્ય આયુ છે. એવી રીતે યુગલે પ્રમાણે ઉપર ઉપરના યુગલ વિમાનમાં તેની નીચેના યુગલેના દેવેનું જે ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે તે તેની ઉપરના યુગલેના દેવનું જઘન્ય આયુ છે, પરંતુ સવWસિદ્ધિ વિમાનમાં જઘન્ય આયુ હોતું નથી. ૩૪,
नारकाणां च द्वितीयादिषु॥ ३५॥ અર્થ–() અને એવી જ રીતે (દ્વિતીયા૬િ) બીજા, ત્રીજા, ચોથા નરકમાં પણ (તારા) નારકી છાનું જઘન્ય આપ્યું છે. માવાર્થ-રત્નપ્રભા પૃથિવીમાં નારકી જનું એક સાગરનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે તે બીજી શર્કરા પ્રભા નરકમાં જઘન્ય છે અને બીજાનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે તે ત્રીજમાં જઘન્ય છે. એ પ્રમાણે સાતે નરકમાં જાણવું. ૩૫.
___ दशवर्षसहस्राणि प्रथमायाम् ॥३६॥
મર્થ –(પ્રથમ) પ્રથમ નરકના નારકી જીવેનું જઘન્ય આયુ (હરાવર્ષા ) દશ હજાર વર્ષનું છે. ૩૬.
મનડુ ૨ રેગી અર્થ-(મનપુ) ભવનવાસીમાં () પણ જઘન્ય આયુ દશ હજાર વર્ષનું છે. ૩૭.
દત્તરાળાં વાર્તા અર્થ–ચના) ચતર દેવેનું (૨) પણ જઘન્ય આયુ દશ હજાર વર્ષનું છે. ૩૮,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
परा पल्योममधिकम् ॥ ३९ ॥
अर्थ-व्य-तर देवानु' (परा ) उत्ष्ट मायु (पल्योपमम् अधिकम् ) मे पढ्यथी ४ वधारे छे. ३७.
ज्योतिष्काणां च ॥४०॥
अर्थ — (ज्योतिष्काणां) ज्योतिष्ठ हेवानु' (च) पशु उत्ष्ट આયુ એક પલ્યથી કંઇક વધારે છે. ૪૦, तदष्टभागोऽपरा ॥४१॥
આયુ
अर्थ-ज्योतिष्ठ देवानुं (अपरा ) धन्य ( तदष्टभागः ) मे पढ्यना माईभा लागनी भराभर छे. ४१. लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि सर्वेषाम् ॥४२॥
अर्थ — श्रह्मस्वर्गना अन्तभां रहेवावाजा (सर्वेषां ) समस्त (लौकान्तिकानां ) सन्ति देवानु' उत्कृष्ट अने धन्य मायु (अष्टौ सागरोपमाणि) माह सागरनु छे. ४२.
इति श्रीमदुस्वामीविरचिते तत्त्वार्थधिगमे मोक्षशास्त्रे चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
wn
अथ पंचमोऽध्यायः लिख्यते।
अजीवकाया धम्माधम्माकाशपुद्गलाः ॥१॥ અર્થ–(ધર્માધારપુરી) ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને પુલ એ ચાર દ્રવ્ય (નીવાય) અજીવ કાય અર્થાત્ અચેતન અને બહપ્રદેશી પદાર્થ છે. ૧.
વ્યાબિારા અર્થ—ઉપલા ચારે પદાથ દ્રવ્ય છે અથ દ્રવ્યમાંથી એ ચાર દ્રવ્ય છે. ત્રણ કાળમાંજ પિતાની ગુણપને પ્રાપ્ત થાય, તેને દ્રવ્ય કહે છે.
વીવા રૂા. અર્થ—(વા) જીવ () પણ દ્રવ્ય છે. એટલે જીવ પણ પિતાની ગુણપયા સહિત છે, એ કારણથી એની પણ દ્રવ્યસંજ્ઞા છે. ૩.
નિસ્વાવસ્થતા પાળિ માં અર્થ–(નિત્યાવતિને) આ અધ્યાયના ૩લ્મા સુત્રમાં કહેલા કાળ દ્રવ્ય સહિત છએ દ્રવ્ય નિત્ય છે; અર્થાત એ કઈ વખતે નાશ થતાં નથી અને સંખ્યામાં પણ ઘટતાં વધતાં નથી. સારાંશ કે દ્રવ્ય છ છે તે કદી પાંચ અથવા સાત થતા નથી. દ્રવું તથા એ સર્વે (મHTT) રૂ૫ રહિત અરૂપી છે. ૪.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
ક
-
કવિ પુદ્રાઃ | અર્થ–પરંતુ (પુ) પુલ દ્રવ્ય (ન) રૂપી છે. યદ્યપિ રૂપી શબ્દના અનેક અર્થ છે પરતુ અત્રે પરમાગમ અનુસાર મૂત્તક અર્થ સમજવું જોઈએ. પ.
શા રાજાશા ધ્યાળિ અદ્દા ' અર્થ—(આ માર) આકાશ પર્યન્ત (દ્રિચા) એકએક દ્રવ્ય છે. અર્થાત્ ધર્મદ્રવ્ય, અધર્મદ્રવ્ય અને આકાશ દ્રવ્ય એ ત્રણે દ્રવ્ય એકએક છે. જ્યારે એ ત્રણે એકએક છે તે જીવ, પુકલ અને કાળ એ ત્રણ દ્રવ્યમાં વગર કહે અનેકતા સિદ્ધ થઈ જાય છે, તેથી આગમ (શાસ્ત્રો અનુસાર જીવ દ્રવ્ય અનન્તાનત છે, અને છથી અનન્તગુણ પુલ પરમાણુ છે અને કાળદ્રવ્યનાં અણુ અરખ્યાત છે. ૬.
નિશિયાળિ ૨ ડો.
–(૨) અને ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એ ત્રણે દ્રવ્ય (નિર્મિચા) હલન ચલન રૂપ ક્રિયાથી રાહત છે. બ્રાહ્યાભ્યતર કારણથી એક ક્ષેત્રને છોડીને અન્યત્ર ક્ષેત્રમાં જવાને કયા કહે છે તેથી એ ત્રણે દ્રવ્ય લેકાકાશમાં વ્યાપ્ત છે, અનાદિકાળથી એવી રીતે જ છે; એવી રીતે જ રહેશે અને ક્રિયા રહિત છે. ૭.
असंख्येयाः प्रदेशाः धर्माधर्मैकजीवानाम् ॥८॥ અર્થ –(ધર્માધવનામ) ધર્મદ્રવ્ય, અધર્મદ્રવ્ય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३ અને એક જીવ દ્રવ્યના (સંપાદક) અસંખ્યાત અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. જેટલા ક્ષેત્ર (જગ્યા)ને એક અવિભાગી (જેને બીજો ભાગ ન થઈ શકે) પુલ પરમાણુ કે તેટલી જગ્યાને એક પ્રદેશ કહે છે. ૮. * ગાવાWાનત્તાઃ II.
બર્થ-(મારા) આકાશદ્રવ્યના (અનન્તા) અનન્ત પ્રદેશ છે, પરંતુ લોકાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. ૯.
संख्येयाऽसंख्येयाश्च पुद्गलानाम् ॥१०॥
(પુદ્રનામ) પુડલેના (લંઘેાડઘેયા) સંખ્યાત, અસંખ્યાત ૨) અને અનન્ત પ્રદેશ છે. જો કે શુદ્ધ પુલ તે અવિભાગી એક પરમાણુ એકજ પ્રદેશવાળું છે પરંતુ પુલ પરમાણુઓમાં મળવા અને છુટા પડવાની શક્તિ છે, એ કારણથી અનેક કંધ અને પરમાણુઓથી અને અનેક ત્રણ ત્રણ ચાર ચાર પરમાણુઓના છે. એવી જ રીતે સંખ્યાત પરમાણુના તથા અસંખ્યાત અને અનત પરમાણુઓના પણ ઔધ છે. અહીંઆ કઈ પ્રશ્ન કરે કે
કાકાશ તે અસંખ્ય પ્રદેશ છે અને પુલ અનન્તાનન્ત પરમાણુનું છે, તથા ધ અનન્ત પરમાણુઓને છે તેથી તે કાકાશમાં કેવી રીતે સમાય ? તેનું સમાધાન એ છે કે પુલનું પરિણમન બે પ્રકારનું હોય છે; એક તે સૂક્ષમ પરિણમન, ને બીજું સ્થૂલ પરિણમન, તેથી જ્યારે તેનું સૂમ પરિણમન થાય છે, ત્યારે આકાશના એકજ પ્રદેશમાં અનન્ત પરમાણુ આવી શકે છે. એ સિવાય આકાશમાં અવકાશદાન શક્તિ પણ છે. એ કારણથી આ દેષ આવતા નથી. ૧૦.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
નાળો ?? અર્થ-(ગળો) અણુ અર્થાત્ પુલ પ્રમાણુતા (1) પ્રદેશ હેતા નથીઅર્થાત પરમાણુની એક પ્રદેશ માત્રતા કહી છે. કેમકે પરમાણુના ભેદને અભાવ છે. ૧૧.
હોવારોડવા રા
—એ સમસ્ત ધર્માદિક દ્રવ્યની (ઢોરા+ારે) લેકાકાશમાં (સવા ) સ્થિતિ છે. કાકાશની બહાર અલેકાકાશમાં અન્ય કેઈ પણ દ્રવ્ય નથી. જ્યાં સુધી પાંચ દ્રવ્ય છે ત્યાં સુધીના આકાશને કાકાશ કહે છે.. ૧૨.
ઘોઃ શાસ્ત્ર in? શા અર્થ—(વધર્મવો) ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્યને અવગાહ (ર) સમસ્ત કાકાશમાં છે. જેવી રીતે તલ, સરસવ વગેરેમાં તેલ સંપૂર્ણ ભાગમાં વ્યાપ્ત છે, તેવી રીતે
કાકાશના સમસ્ત પ્રદેશોમાં ધર્મદ્રવ્ય, અધર્મદ્રવ્યના પ્રદેશ વ્યાપ્ત છે. ૧૩.
વાલિg માથઃ પુનામ કા. , કર્થ–( શા૬િ) લેકના એક પ્રદેશાદિક ભાગમાં (પુ ) પુલ દ્રવ્યને અર્થાત્ એક પરમાણુ, બે પરમાણુ, સંખ્યાત અસંખ્યાત, અને અનંત પરમાણુઓને અવગાહ (મા) વિકલ્પ કરે જોઇએ અર્થાત્ ઉક્ત. પુલ પરમાશુઓને અવગાહ (સ્થાન) એક પ્રદેશ, બે પ્રદેશ આદિ પ્રદેશમાં જાણ. ૧૪.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
असङ्खयेयभागादिषु जीवानाम् ॥१५॥
ગઈ–(ગભેચમાgિ) લેકના અસંખ્યાત ભાગે વગેરેમાં (નીવાન) ને અવગાહ છે. ૧૫.
प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् ॥१६॥
અર્થ_એક જીવના પ્રદેશ કાકાશની માફક છે. તેપણું તે (કહીવ) દીવાની રેશનીની માફક (શિલારવિખ્યા) પ્રદેશમાં સંકેચતા-વિસ્તારતા હોવાથી. જે
આધાર (આશ્રય) હેય તેજ સંકેચ વિસ્તારરૂપ પ્રદેશવાળે થઈ જાય છે. માવાર્થ-જેમ દીવે એક નાની એરડીમાં મુકવાથી તેને પ્રમાણરૂપ પ્રકાશ આપે છે અને મહાન વિશાળ મેટા મકાનમાં મુકવાથી તે મકાનના પ્રમાણરૂપ પ્રકાશ આપે છે તથા એક ઘડામાં મુકવાથી ઘડા જેટલેજ પ્રકાશ આપે છે તેમ જીવ પણ પ્રદેશના વિતારરૂપ થાય છે એટલે કીડીપર્યાયમાં હોય તે વખતે કડીરૂપ તેના પ્રદેશ હેય છે, મનુષ્યપર્યાયમાં હોય ત્યારે તેના પ્રદેશ મનુષ્યરૂપમાં હોય છે અને હાથીની પર્યાય ધારણ કરે ત્યારે હાથીના પ્રમાણુરૂપ થાય છે. ૧૬, | गतिस्थित्युपग्रहौ धम्मोधर्मयोरुपकारः ॥१७॥
–જીવ અને પુડલેને(રિપત્યુપપ્રલૌ) ગમનરૂપ અને સ્થિતિરૂપ કરવા એ (ધધર્મો) ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યને (૩ :) ઉપકાર છે. મ –જીવ અને પલેને ચલન કરવામાં તે ધર્મદ્રવ્ય સહાયકારી છે અને સ્થિત કરવામાં અધર્મદ્રવ્ય સહાયકારી છે–પ્રેરક નથી. ૧૭.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
^^^
^^^^^^
^^^^^^^^^^^^^^
^^
શા મારાચારમા //૮ " અર્થ–સમસ્ત દ્રવ્યને અર્થાત્ જીવાદિક પચે દ્રવ્યને (વા) અવકાશ આપે એટલે જગ્યા આપવી તે (ગૌરાW) આકાશ દ્રવ્યને ઉપકાર છે. ૧૮.
शरीरवाङ्मनःप्राणापानाः पुद्गलानाम् ॥१९॥
અર્થ–(ારીરવામનઃ પ્રાણાવાના) શરીર, વચન, મન, શ્વાસોશ્વાસાદિક બનવું તે (
પુના) પુતદ્રવ્યને ઉપકાર છે. ૧૯.
સુવરવગાવિતમાળો હાથ રળી અર્થ—(૨) તથા (કુલ:રાની તળાવમ) સુખ, દુઃખ, જીવવું, મરવું, એ ઉપકાર પણ પુલેને છે, કારણકે સુખ, દુઃખ, જીવવું, મરવું પણ પુડલેના કારણથી થાય છે.૨૦.
__परस्परोपग्रहोजीवानाम् ॥२१॥
અર્થ–(નીવાના) જીવેને (પરસ્પરોબા) પરસ્પર ઉપકાર છે અર્થાત જીવ કારણ મળવાથી એક બીજાને સુખ, દુઃખ, જીવવું, મરવું, સેવા વગેરે ઉપકાર કરે છે. ૨૧. वर्तनापरिणामक्रियाः परत्वापरत्वे च कालस्य ॥२२॥
–(4)અને (૪) કાળને ઉપકાર (વર્ષનારિજામક્રિયા) વત્તના, પરિણામ, ક્રિયા તથા (રત્નાપરત્વે) પરત્વ અને અપરત્વ એ પાંચ ઉપકાર છે. જે બીજાને વત્તવે તેને વર્નના કહે છે. જો કે ધર્માદિક દ્રવ્ય પિતાની પર્યાયની પૂર્ણતા માટે તે વર્ત
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
^
^^^
નરૂપ હોય છે, તે પણ તેના વર્તનમાં જે બાહ્યાકરણ છે–જે તેને વર્તનરૂપ કરે છે, તેને વર્તન કહે છે. દ્રવ્યની એવી પર્યાય કે જે એક ધર્મની નિવૃત્તિરૂપ અને બીજા ધર્મના જનનરૂપ (નાશરૂપ) હોય, તેને પરિણામ કહે છે. જેમકે આત્માના ક્રોધાદિક અને પુલના વર્ણાદિક પરિણામ છે. જે હલનચલનાદિ રૂપ હોય, તેને ક્રિયા કહે છે. એક દેશથી બીજા દેશ સુધી જવું, તેને પણ ક્રિયા કહે છે. જેમકે ગાડીનું ચાલવું, બળદનું ચાલવું અને નાનું મોટું થવું એ વ્યવહારને પરવાપરત્વ કહે છે. જેમકે આ પુરૂષ ૧૫ વરસને છે અને આ ૨૦ વરસને છે એ જે વ્યવહાર હોય છે, તેને પરત્વાપરત્વ કહે છે. એ સર્વ વર્તનાદિક કાળના નિમિત્તથી થાય છે અને એનાથીજ કાળનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. ૨૨,
જસમજાવવા પુદ્રાઃ |રરા. અર્થ(ાસ પવવત્તા) સ્પર્શ, રસ, ગન્ધ, વર્ણન વાળા (પુરા) પુલ દ્રવ્ય છે. કમળ, કઠોર, હલકું, ભારી, શીત, ઉષ્ણુ, સચ્ચિકણ અને રૂક્ષ (લખું) એ આઠ પ્રકારના
પશે છે. ખાટે, મીઠા, કડ, કષાયલે, અને તીખાં એ પાંચ રસ છે. સુગધ દુર્ગધ એ બે ગબ્ધ છે. કૃષ્ણ(કાળ) નીલ (ગળીના રંગ જે), લાલ, પીળે અને સફેદ એ પાંચ વર્ણ છે. ૨૩ शब्दबन्धसौक्षम्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छाया
તપોતાની રજા અર્થ– () તથા એ પુલ શબ્દ, બ, સૂક્ષમતા,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
c
સ્કૂલ, સંસ્થાન, ભેદ, તમ, છાયા, આતપ અને ઉદ્યોત સહિત છે. માવાઈ શબ્દાદિક પણ પુડલેની એક પ્રકારની અવસ્થાઓ છે. શાદિકોને અન્યવાદી (બીજા મતના) પુરૂષે અન્યરૂપ ( જુદી રીતે) માને છે, તેનું ખંડન આ સુત્રથી જાણવું. ૨૪.
શા રાખ્યા liા . અર્થ –(૨) તથા પુલદ્રવ્ય (ગાથા) આણુ અને (પ) સ્કન્ધ એવી રીતે બે ભેદ રૂપ છે. બેથી સખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનન્ત પરમાણુઓના પિડને કબ્ધ કહે છે. ૨૫.
भेदसङ्घातेभ्य उत्पद्यन्ते ॥२६॥ અર્થ–પુલેના સ્કન્ધ (મેવરકુખ્યા)ભેદ અને સંઘાતથી અર્થાત્ બાહ્ય અથવા આભ્યન્તરિકે નિમિત્તના ટૂટવા અથવા જોડાવાથી (કાન્ત) ઉન્ન થાય છે. સંઘામ્ય:' અહિંયા બહુવચન કહેવાથી ભેદ અને સંઘાત એ બન્નેથી સ્કન્ધ થાય છે,
દિના સંઘાતથી (મલવાથી) પણ અનેક પ્રકારના કન્ય થાય છે અને મોટા સ્કના ટૂટવાથી પણ બે પરમાણુ સુધીના અનેક સ્કન્ધ થાય છે તથા તેવી જ રીતે કેટલાએક સાધના ભેદ થવાથી અને તેજ સમયમાં કેટલાએક કના મળવાથી પણ સ્કન્ધ થાય છે. ૨૬.
વધુઃ ભરવા | અર્થ– ગળુ) અણુ (મેલ) ભેદથી જ થાય છે |
*
* *
*
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપપપપપ
www
સઘાતથી થતા નથી. ૨૭. અંહિ ચાં કેઈ પ્રશ્ન કરે કે સ્કલ્પ સંઘાતથી જ થાય છે તેના સમાધનને માટે સુત્ર કહે છે.
भेदसंघाताभ्यों चाक्षुषः ॥२८॥ ઈ–(@s:) જે ઈન્દ્રિયગોચર સ્કન્ધ હોય છે તે (વિધાતા) ભેદ અને સંઘાત એ બેથીજ થાય છે. ભાવાર્થ-ઇન્દ્રિયગોચર સ્કન્ધ (સ્થૂલ પરિણામનરૂપ અધ) ભેદ અને સંઘાત બેથીજ થાય છે. ૨૮.
सद्दद्रव्यलक्षणम् ॥२९॥ અર્થ—(વ્યરુક્ષળ) દ્રવ્યનું લક્ષણ (૩) સત્ છે અર્થાત્ જે સરૂપ છે, તેજ દ્રવ્ય છે. ૨૯.
उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ॥३०॥ મર્થ–જે (કાવ્યયશ્રીયુ) ઉત્તિ, વિનાશ (નાશ) | પૈવ્ય (કાયમપણું) સહિત છે તેજ (સ) છે. બાહ્યાભ્યન્તર નિમિત્તના કારણથી પિતાની જાતિને છોડીને ચેતન અથવા અચેતન દ્રવ્યનું એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થારૂપ થવું તેને ઉત્પતિ અથવા ઉતપાદ કહે છે. જેમકે સોનાની કઠી ભાંગી કડું બનાવવું, તેને ઉત્પાદક કહે છે અને કંઠીની અવસ્થાને નાશ થવે તેને વિનાશ અથવા વ્યય કહે છે. અને પીળાપણું, ભારીપણું વગેરે પિતાની જાતિને લઈને બને અવસ્થામાં કાયમ રહેવું, તેને પ્રાવ્ય કહે છે. એવી રીતે દ્રવ્યમાં ઉતાહ, વ્યય અને પ્રાવ્ય એ ત્રણ ગુણ એક સાથે રહે છે. જેમાં એ ત્રણે ગુણ રહે તેજ સત્ અને તેજ દ્રવ્ય છે. ૩૦.
- ગર્વ
સહિત છે તેથી
તન
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
सद्भावाव्ययं नित्यम् ॥ ३१ ॥
અર્થ—(તન્નાવાય) જે તાવરૂપથી અવ્યય છે તેજ ( નિત્યમ્) નિત્ય છે. માથ-જે પહેલા સમયમાં હતુ', તેજ ખીજા સમયમાં હાય, તેને તાવ કહે છે. અને જે તાવથી અવ્યય (અવિનાશી) હાય, તેને નિત્ય જાણવુ'. સારાંશ કે પદાર્થના ભાવ અથવા ગુણુના નાશ થવાને નિત્ય કહે છે. અગ્નિમાં ઉષ્ણતાના ગુણુ કાયમ રહેવા તે નિત્યપણુ' છે. સર્વથા નિત્ય અર્થાત્ કુટસ્થ કઈ વસ્તુ નથી. સત્તાની દ્રવ્યપણાની અપેક્ષા એ નિત્યત્વ છે અને પર્યંચની અપેક્ષા એ અનિત્યત્વ છે. ૩૧.
પિતાનાવૈતસિદ્ધેઃ ॥૨૨॥
અર્થ—જેને મુખ્ય કરે તેને આર્પત અને જેને ગાણ કરે તેને અર્પિત કહે છે; એ બન્ને નયેાથી વસ્તુ અનેક ધર્માંત્મક સિદ્ધ થાય છે. માર્ય—વસ્તુમાં અનેક ધર્મ હાય છે, તેમાં વક્તા જે ધર્મને પ્રત્યેાજનના કારણથી પ્રધાન (મુખ્ય) કરીને હું તેને અર્પિત કહે છે અને પ્રયાજન વગર જે ધર્મને કહેવાની ઈચ્છા નહિ કરે, તેને અપિત્ત કહે છે. એથી એવુ' ન સમજી લેવુ. કે જે ધમ નહિ કહ્યા, તે વસ્તુમાં છેજ નહિ. નહિ, તે જરૂર છે, પરંતુ તે તે સમયે તેને કહેવાની મુખ્યતા નથી કેમકે વસ્તુ અનેક ધર્માત્મક છે. જેમ એકજ પુરૂષમાં પિતા, પુત્ર, ભ્રાતા, (ભાઈ,) મામા, ભાણેજ, સ્વસુર (સાસુ), જામાતા (જમાઇ) આદિ અનેક સબધ વિદ્યમાન છે; તે સર્વે અપેક્ષાથીજ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
સિદ્ધ થાય છે. કોઈ કહે કે આ મામાજ છે તેમ નથી. ભાણેજની અપેક્ષા માગે છે, પરંતુ ભાણેજના પિતાને તે સાળે છે અને ભાણેજની માતાને ભાઈ પણ છે, એવી રીતે વસ્તુમાં પણ અનેક ધર્મ ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાથી સિદ્ધ થાય છે. ૩૨. - ત્રિપકવાદથી પારા
ગઈ–બે વગેરે પરમાણુઓના સ્કન્ધના (વા) બંધ (ધિક્ષ7) સિનગ્ધત્વ (ચીકણાઈથી) અને રૂક્ષત્વ એટલે લુખાપણુથી થાય છે. ૩૩.
ન જાન્યગુખાનામ્ | રઝા - અર્થ –(ધજાળાનાં) જઘન્યગુણ સહિત પરમાણુઓમાં બન્ય(ન) થતું નથી. પરમાણુઓમાં સ્નિગ્ધતા અથવા રૂક્ષતાના અવિભાગ પરિચછેદને ગુણ કહે છે. જે પરમાણુઓમાં સ્નિગ્ધતાને અથવા રૂક્ષતાને એક અવિભાગ પરિચ્છેદ રહી જાય, તેને જઘન્યગુણ કહે છે. અહિયા એક અવિભાગી પરિચછેદ (જેને બીજો ભાગ ન થઈ શકે તે) ને જઘન્ય કહે છે. જેમાં એક ગુણ નિગ્ધરૂક્ષતાને હોય તે પરમાણુ દ્વિતીયાદિ સંખ્યાત અસંખ્યાત અનન્ત ગુણ સહિત સ્નિગ્ધપરમાણુ અથવા રૂક્ષપરમાણુઓની સાથે બધાને પ્રાપ્ત થતું નથી.૩૪.
ગુના સંદરાની ૬ રૂા મર્થ-(સંદરાનાં) સદેશના (ગુજરાન્ચ) ગુણની સમા| નતા રહેવાથી પણ બંધ થતું નથી. માવાર્થ–પહેલાં કહી
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv
ચુક્યા છીએ કે નિષ્પ અને રૂક્ષોને બંધ થાય છે અને હવે નિષેધ પ્રકરણમાં સદેશનું અર્થાત્ સિનગ્ધનું નિષ્પની સાથેનું પણ ગ્રહણ કર્યું છે, એથી જણાય થાય છે કે સદશાને પણ બધ થાય છે, એ માટેજ નિષેધ કર્યો છે. તથા બે ગુણ સ્નિગ્ધને બે ગુણ રૂક્ષની સાથે બન્ધ થત નથી, અને બે ગુણ સ્નિગ્ધને બે ગુણ સ્નિગ્ધની સાથે પણ બન્ય થતું નથી, એવી રીતે આગળ પણ જાણવું. પ.
વિજાતિયુviાનાં તુ રૂા અર્થ- પરન્તુ ( દ્વિગુણનાં તુ) બે અધિક ગુણ વાળાને જ બન્ધ થાય છે અર્થાત્ બંધ ત્યારે જ થાય છે કે
જ્યારે એકથી બીજામાં બે ગુણ અધિક હેય. જેમકે ચાર સ્નિગ્ધ ગુણવાળાની સાથે પાંચ, સાત વગેરે સિનગ્ધ અથવા રૂક્ષ ગુણવાળાને બન્ધ નહિ થાય પરતુ ચારની સાથે છ સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષ ગુણવાળાને બંધ થાય છે. એવી રીતે સાત રૂક્ષ ગુણવાળાને બન્ધ આઠ, દશ, અગીયાર વગેરે ગુણવાળાની સાથે ન થઈને નવ સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષ ગુણવાળાની સાથેજ થશે. એવી રીતે સમસ્ત બંધોમાં બે બે ગુણ અધિકવાળાને બંધ થાય છે. ૩૬.
बन्धेऽधिको पारिणामिकौ च ॥३७॥
–(૧) અને (વ) બન્ધ અવસ્થામાં (જો) અધિક ગુણ સહિત પુલ અલ્પગુણ સહિતને (રિણામિ) પરિણુમાવવાવાળા થાય છે અર્થાત્ અલ્પ ગુણના ધારક સ્કધ અધિક ગુણના સ્કધરૂપ થઈ જાય છે. ૩૭.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
गुणपर्य्ययवद्द्रव्यम् ॥३८॥
અર્થ—( જીવવત્ ) ગુણુપર્યાયવાળા (દ્રવ્ય) દ્રવ્ય હાય છે. દ્રવ્યની અનેક પરિણતિ હોવા છતાં પણ જે દ્રવ્યથી ભિન્ન (જુદા) ન થાય. અર્થાત્ દ્રવ્યની સાથે નિત્ય રહે તે તે ગુણુ છે. અને ક્રમવર્તી થાય (વધતા ઓછી થાય), પલટવારૂપ થાય તેને પર્યાય કહે છે. દ્રવ્યના જેટલા ગુણુ છે તે દ્રવ્યથી કાઇ વખતે ભિન્ન (જુદા) થતા નથી. સમસ્ત ગુણાના સમૂહ તેજ દ્રવ્ય છે. દ્રવ્યની અનેક પર્યાય (અવસ્થાઓ) પલટતી રહે છે. પણ તેના (દ્રવ્યના) ગુણુ કદાપિ પલટતા નથી, દ્રવ્યની સાથે નિત્ય રહે છે. એ કારણથી ગુણાને અન્વયી કહે છે. ૩૮.
જાય ॥૧॥
અર્થ—કાલ છે તે પણ દ્રવ્ય છે. કાલદ્રવ્ય લેાકાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં એકએક અણુરૂપ ભિન્ન ભિન્ન રહે છે પુલ પરમાણુની અવગાહુનાની ખરાખરજ તેની અવગાહના છે. તે કાલદ્રવ્ય અમૃત્તિક છે. તેના અણુ લેાકાકાશના પ્રદેશની ખરાખર અસખ્યાત છે અને રત્નાની રાશી (ઢગલા) ની માફક ભિન્ન ભિન્ન અને નિષ્ક્રિય છે. ઉત્પાદ વ્યય, ચૈાન્ય તથા ગુણુપર્યાયસહિત હાવાથી તે પણ (કાલ પશુ) દ્રવ્ય છે. એનેજ નિશ્ચય કાલદ્રવ્ય કહે છે. ૩૯. सोऽनन्तसमयः || ४०॥
કાર્ય—(સ:) તે કાલદ્રવ્ય (અનન્તસમયઃ) અનન્ત સમય
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળુ છે. જો કે વર્તમાનકાલ એક સમયમાત્ર છે, પરન્તુ ભૂત ભવિષ્યત્ વર્તમાનકાલની અપેક્ષા અનન્ત સમયવાળું છે. સમય કાલની પર્યાયના સાથી નાના અંશ છે. એના સમૂહથી ઘડી વગેરે વ્યવહાર કાલ થાય છે. એ વ્યવહારકાલ નિશ્ચય કાલદ્રવ્યની પર્યાય છે.
द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः || ४१ ||
અર્થ—(વ્યાશ્રયા:) જે નિત્ય દ્રવ્યને આશ્રયે હાય અર્થાત્ દ્રવ્યના આશ્રય વિના સ્વતંત્ર નહીં રહી શકતા ઢાય તે તથા (નિર્ગુનાઃ) પાતે અન્ય ગુણાથી રહિત થય તે (ગુજ:) ગુણ છે. જેમ જીવમાં અસ્તિત્વ જ્ઞાનાક્રિક ગુપ્ છે અને પુલમાં અચેતન રૂપાદિક ગુણ છે તેમ, ૪૧. તજ્ઞાનઃ પરિણામઃ ॥૪૨॥
અર્થ—(તજ્ઞાન:) ધર્માદિક દ્રવ્યાનુ જે રૂપથી ઉત્પન્ન થવુ તે રૂપજ તદ્ભાવ છે. અને તેનેજ (રિણામ:) પરિણામ અથવા પર્યાય કહે છે. ૪૨.
इति श्रीमदुमास्वामिविरचिते तवार्थाऽधिगमे मोक्षशास्त्रे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે એગ કેને કહે છે તે કહે છે
થવાના યોગ છે. અર્થ(વિધિનાર્મ યો) કાયા, વચન અને મનની ક્રિયાને વેગ કહે છે. અર્થાત્ આત્માના પ્રદેશનું સકપ (હલનચલનરૂપ) થવું તેને વેગ કહે છે. તે યોગ ત્રણ પ્રકારના છે. કાયયેગ, વચનગ, અને મને ગ. વર્યાતરાય કમને ક્ષોપશમ થવાથી ઔદારિકાદિક સાત પ્રકારની કાયવર્ગણુઓમાંથી કેઈપણ વર્ગણના કારણથી આત્માના પ્રદેશનું સકપ (ચલનરૂપ) થવું તેને કાયાગ કહે છે. વીર્યન્તરાય અને મત્યક્ષરાદિ આવરણના ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત થયેલી વચનલબ્ધિના નિકટતાથી વચનરૂપ પરિણમનના સન્મુખ થયેલા આત્માના પ્રદેશનું હલનચલનરૂપ થવું તેને વાગ્યાગ (વચનગ) કહે છે. અને અભ્યતરમાં વિર્યા-તરાય તથા ઇન્દ્રિયાવરણના ક્ષપશમરૂપ મને લબ્ધિના સમીપપણુથી અને બાહ્યમાં પૂવેક્ત નિમિત્તના અવલંબનથી મનપરિણામના સન્મુખ આત્માના પ્રદેશોનું સકપ થવું તેને મ ગ કહે છે. ભાવાર્થે–કાયરૂપ આત્માના પ્રદેશનું ચલનરૂપ થવું તેને કાયયોગ કહે છે. વચનના નિમિત્તથી આત્માના પ્રદેશનું ચલનરૂપ થવું તેને વચનગ કહે છે. અને મનના નિમિત્તથી આત્માના પ્રદેશનું ચલનરૂપ થવું તેને મનોયોગ કહે છે. ૧.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગઈ–(સ) તે ત્રણ ગજ (માલવા) કર્મોના આગમનના કારરૂપ આસવ છે. જેવી રીતે સરેવરમાં પાણી આવવાને કાર (નીકે) કારણ હોય છે તેવી જ રીતે આ ત્માને પણ મન, વચન, કાયરૂપ દ્વારા શુભ અથવા અશુભકર્મ આવે છે, તેને આવવામાં એગ કારણરૂપ છે. અહીં કાર્યમાં કારણની સંભાવના કરીને ત્રણ પેગેનેજ આસવ કહ્યું છે. ૨.
शुभः पुण्यस्याशुभः पापस्य ॥३॥ અર્થ–(શુમ) શુભ પરિણામેથી ઉપ્તન્ન થયેલે વેગ (પુખસ્ય) પુણ્ય પ્રકૃતિયાને આસવ કરે છે. (ગામ:) અશુભ પરિણામોથી ઉન્ન થયેલ લેગ (પાસ્ય) પાપરૂપ પ્રકૃતિ
ને આસવ કરે છે. જેને ઘાત કરે, અસત્ય (હું) બલવું, બીજાનું ધન હરણ કરવું, દ્વેષબુદ્ધિ રાખવી, એ વેગેરે અશુભયોગ છે. એનાથી પાપરૂપ કર્મને આસવ થાય છે. જેની રક્ષા કરવી, ઉપકાર કર, સત્ય બેલી ન્યાયથી વર્તવું, પંચ પરમેષ્ટીની ભાવથી ભક્તિ કરવી વગેરે શુભયોગ છે; એનાથી પુણ્યરૂપ કર્મોને આસવ થાય છે. ૩,
सकषायाकषाययोः साम्परायिकर्यापथयोः ॥४॥ અર્થ—(વાયાપારો) કષાય સહિત અને કષાય
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહિત છને અનુક્રમથી (શાપુરાપિથો) સામ્પરાવિક આસ્રવ અને ઈપથ આર્ય થાય છે અથર્ કષાય સહિત છને સામ્પરાયિક આસવ થાય છે અને કષાય રહિત છને ઈર્યાપથ આસવ થાય છે. જે આત્માને કષિત” એટલે કરે અથવા ઘાતે, તે ક્રોધ, માન, માય, લોભ એ ચાર કષાય કહેવાય છે. સંસારના કારણરૂપ આસ્ત્રોને સામ્પરાયિકઆસવ કહે છે, અને સ્થિતિ ૨હિત કર્મોના આસવને ઈર્યાપથઆસવ કહે છે. ૪. इन्द्रियकषायाव्रतक्रियाः पञ्चचतुःपश्चपञ्चविंशतिसंख्याः
पूर्वस्य भेदाः ॥१॥ ___ अर्थ-(इन्द्रियकषायावतक्रिया:पञ्चचतुःपञ्चपञ्चविंशतिसंख्याः) પાંચ ઈન્દ્રિય, ચાર કષાય, પાંચ અવ્રત અને પચીસ ક્રિયા એ સર્વે (પૂર્વસ્ત્રો પહેલા સામ્પરાયિક આસવના (મેરા:) ભેદ છે. ભાવાર્થ-સ્પર્શન, રસન, ઘાણે, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર એ પાંચ ઇઢિઓ છે. કેધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાય છે. હિંસા, જુઠ, ચેરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહ એ પાંચ અવત છે. અને રપ ક્રિયા નીચે મુજબ છે
દેવગુરૂશાસ્ત્રની પૂજા-ભક્તિ કરવા તે સમ્યકત્વ કિયા છે. અન્ય કુદેવ, કુગુરૂ અને કુશાસ્ત્રની સ્તુતિ વગેરે કરવું તેને મિથ્યાત્વ ક્રિયા કહે છે. ૨. કાયાદિકથી ગમનાગમનાદિરૂપ વર્તન કરવું તે પ્રગક્યિા છે. ૩. સંયમીનું અવિરતિના સન્મુખ થવું તેને સમાદાનકિયા કહે છે. ૪. ઈપથ અથવા ગમન કરવાને માટે જે ક્રિયા
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ અવલે
કરતું
નવાં નવા
કરવી તેને પથકિયા કહે છે. ૫. ક્રોધના આવેષથી જે ક્રિયા થાય તેને પ્રાદેષિકીક્રિયા કહે છે. ૬. દુષ્ટતાને માટે ઉદ્યમ કરે, તેને કાયિકકિયા કહે છે ૭. હિંસાના ઉપકરણ શસ્ત્રાદિક ગ્રહણ કરવા તેને અધિકરણિકીકિયા કહે છે. ૮. પિતાને અથવા બીજાને દુખેપત્તિનું કારણ થાય, તેને પારિતાપિકીકિયા કહે છે. ૯. આયુ-ઈન્દ્રિય–બલ-પ્રાણને વિયેગ કરે તેને પ્રાણુતિપાતિકી કિયા કહે છે. ૧૦. રાગની અધિકતાથી પ્રમાદી થઈને રમણીય રૂપનું અવલેકન કરવું તેને દર્શનક્રિયા કહે છે. ૧૧. પ્રમાદના કારણથી વસ્તુને સ્પર્શ કરે તેને સ્પર્શનક્રિયા કહે છે. ૧૨. વિષયેનાં નવાં નવાં કારણે મેળવવાં તેને પ્રત્યયિકીક્રિયા કહે છે. ૧૩. સ્ત્રી પુરૂષ અથવા પુશુઓનાં બેસવાં સુવાનાં સ્થાનમાં મળ મૂત્રાદિક ક્ષેપણ કરવાં, તેને સમંતાનુપાતક્રિયા કહે છે. ૧૪. જોયા તપાસ્યા વગર ભૂમિ ઉપર બેસવું સુવું વગેરેને અનાભોગ ક્રિયા કહે છે. ૧૫. બીજાને કરવા
ગ્ય ક્રિયાઓને પતે કરવી તેને સ્વહસ્તકિયા કહે છે. ૧૬. પાપ ઉપ્તન્ન થાય એવી પ્રવૃત્તિને સારી જાણવી અથવા તેમ કરવાને આજ્ઞા કરવી તેને નિસર્ગકિયા કહે છે. ૧૭. બીજાનાં કરેલાં પાપાચરણને પ્રકાશ કરવા તેને વિદારણકિયા કહે છે. ૧૮. ચારિત્રમેહના ઉદયથી પરમાગમ (શાસ)ની આજ્ઞાનુસાર વર્તન કરવામાં અસમર્થ થઈને તેનાથી અન્યથા રીતે વર્તવું તેને આજ્ઞા વ્યાપાદિકીયિા કહે છે. ૧૯. પ્રમાદ (આળસ)થી અથવા અજ્ઞાનતાથી પર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
માગમમાં કહેલી વિધિમાં અનાદર કરે, તેને અનાકાંક્ષા કિયા કહે છે. ૨૦. છેદવું, ભેદવું, છેલવું વગેરે કિયાઓમાં તત્પર થવું તથા બીજાને આરંભ કરવામાં હર્ષ માન, તેને પ્રારભાકયા કહે છે. ૨૧. પરિગ્રહની રક્ષાને માટે પ્રવૃત્તિ કરવી, તેને પારિગ્રાહિકીકિયા કહે છે. ર૨. જ્ઞાનદર્શનાદિકમાં કપટરૂપ ઉપાય કરે, તેને માથાકિયા કહે છે. ૨૩. કેઈ મથ્યાત્વનું કાર્ય કરવું અથવા કરવાવાળાને તે કાર્યમાં દઢ કરી દે, તેને મિથ્યાદર્શનક્રિયા કહે છે. ૨૪, સંયમને ઘાત કરવાવાળા કર્મના ઉદયથી સંયમરૂપ ન પ્રવર્તવું, તેને અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા કહે છે. ૨૫. આ પચીસ ક્રિયાઓ સામ્પરાયિક આસ્રવનાં કારણ છે. પ. तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभावाधिकरणवीर्यविशेषेभ्यस्ताद्विशेषः ॥६॥
અર્થ– (તીમાતાસાતમવધિવરાવિરોષેભ્યઃ) તીવ્ર ભાવ, મન્દભાવ, જ્ઞાતભાવ, અજ્ઞાતભાવ, અધિકરણ અને વીર્ય એની વિશેષતાથી (દોષ) ઉક્ત આન્સવમાં વિશેષતા (ન્યુનાધિકપણું) થાય છે. બાહ્યાભ્યન્તર કારણેથી વધેલા ક્રોધાદિકથી જે તીવ્રતારૂપ પરિણામ થાય છે તેને તીવભાવ કહે છે. કષાયની મંદતાથી જે ભાવ થાય, તેને મદભાવ કહે છે. જીના ઘાતમાં જ્ઞાનપૂર્વક પ્રવૃત્તિ થવી તેને જ્ઞાતભાવ કહે છે અને મદ્યપાનાદિકથી અથવા ઈન્દ્રિયને મેહિત કરવાવાળા મદથી અસાવધાનતાથી ગમનાદિકમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, તેને અજ્ઞાતભાવ કહે છે. જેને
-
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANAV
આધારે પુરૂષનું પ્રજન હોય, તેને અધિકરણ કહે છે. અને દ્રવ્યની શક્તિનું વિશેષપણું, તેને વીર્ય કહે છે. એ સંપૂણેની ન્યુનાધિક્તાથી આશ્વમાં વિશેષતા થાય છે. ૬.
अधिकरणं जीवाऽजीवाः ॥७॥ અર્થ—(આધાર) આસને આધાર (નીવાડજીવા.) જીવ અને અજીવ એ બે છે. ૭. आद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानुमतक
पायविशेषेत्रिनिस्त्रिश्चतुश्चैकशः ॥८॥ અર્થ–(ઘં) આદિનું જીવાધિકરણ છે તે (સંપન્મસમારમારમયો કૂતરતાનુમતવિરો પૈ) સંરભ, સમાર, આભમન, વચન, કાય, એ ત્રણ ગકૃત કારિત, અનુમોદના; અને કેધ, માન, માયા, લેભ એ કષાયેના વિશેષથી (T) એકએકના (ત્રિ ઃિ 2િ ચતુ), ત્રણ, ત્રણ, ત્રણ, અને ૪ ભેદ થવાથી ૧૦૮ પ્રકારનું છે. અર્થાત્ સંરંભ, સમારંભ, આરંભ એ ત્રણને મન, વચન અને કાયરૂપ ત્રણ ગે ગુણવાથી (૩૪૩) ૯ થયા અને કૃત કારિત અને અનુમોદના એ ત્રણેએ ગુણેથી (૯૪૩) ૨૭ થયા અને કેધ, માન, માયા, લેભ એ ચાર કષાયે ગુણવાથી (૨૭૪૪) ૧૦૮ ભેદ થાય છે. હિંસાદિક કાર્યમાં ઉદ્યમરૂપ પરિણામ કરવું, તેને સંરંભ કહે છે. હિંસાદિક કાર્યને સાધનને અભ્યાસ કરે તથા તેની સામગ્રી મેળવવી તેને સમારભ કહે છે. હિંસાદિક કાર્યમાં પ્રવૃત્ત.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(તત્પર) થવું તેને આરભ કહે છે. પોતે હિંસાદિ કાર્ય કરે તેને કેત કહે છે. બીજા પાસે કવે તેને કાતિ કહે છે અને બીજાએ કરેલા કાર્યની પ્રશંસા કરવી તેને અનુમતિ અથવા અનુદના કહે છે. જેમકે– ૧ ક્રોધકૃતકાયસંરંભ, ૨ માનકૃતકાયસંરંભ, ૩ માયાકૃત કાયસંરંભ, ૪ લેભકૃતકાયસંરંભ; ૫ ક્રેધકારિત કાયસંરંભ, ૬ માનકારિત કાયસંરભ, ૭ માયાકારિત કાયસંરંભ, ૮ લાભકાતિકાયસંરંભ, ૯ ક્રાધાનુમત કાયસંરંભ, ૧૦ માનાનુમત કાયસંભ, ૧૧ માયાનુમત કયસરંભ, ૧૨ લેભાનુમત કાયસંરંભ, એવી રીતે બાર ભેદ કાયસંરંભના થયા, તેવી રીતે બાર ભેદ વચનસંરંભ ને, અને બાર ભેદ મનસ૨ભના એ કુલે મળી ૩૬ થયા; એવીજ રીતે ૩૬ ભેદ સમારંભના અને ૩૬ ભેદ આરંભના મળી એકંદર ૧૦૮ ભેદ થયા, સુત્રમાં જ શબ્દ છે તે અંતરંગ ભેદના સંગ્રહ માટે છે. દરેક કષાયના અનન્તાનુબન્ધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંવલન એ ચાર ચાર ભેદ છે, તેને ગુણવાથી (૧૦૮૪) ૪૩૨ થાય છે. એવી રીતે જીવના પરિણામેના ભેદથી આસના પણ ભેદ થાય છે. ૮. निर्वर्तनानिक्षेपसंयोगनिसर्गा द्विचतुर्द्वित्रिभेदाः परम् ॥९॥
અર્થ–(૪) પર અર્થાત્ અછવાધિકરણ (નિર્વર્તના
* નમોકાર મંત્રની માળામાં ૧૦૮ દાણા હોય છે, તે આ ૧૦૮ આરંભજનિત પાપાઢવોને દૂર કરવાને માટે અથવા ૧૦૮ આરંભોને છોડીને જાપ કરવાને બેસવું જોઈએ એવા અભિપ્રાયથી છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
નિપસંયોનિસ) નિર્વતૈનાધિકરણ, નિક્ષેપાધિકરણ, સ. ગાદિકરણ અને નિસગધિકરણ એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના છે; તે ( દ્વિવાર્વિત્રિમેહા) અનુક્રમે બે, ચાર, બે, અને ત્રણ ભેદરૂપ છે અર્થાત્ નિર્વર્સનાધિકરણ બે પ્રકારનાં, નિક્ષેપાધિકરણ ચાર પ્રકારનાં, સગાધિકરણ બે પ્રકારના અને નિસર્વાધિકરણ ત્રણ પ્રકારનાં એવી રીતે ભેદરૂપ છે. હવે દરેક ભેદને સ્પષ્ટ અર્થ કહે છે. શરીરથી કુચેષ્ટા ઉન્ન કરવી તેને દેહદ પ્રયુક્તનિર્વતૈનાધિકરણ કહે છે, અને હિંસા કરવાના ઉપકરણ, શસાદિક (હથિયારાદિક)ની રચના કરવી તેને ઉપકરણુનિવર્તિાધિકરણ કહે છે. નિર્વર્તનાધિકરણના મૂલગુણનિર્વતૈના અને ઉત્તરગુણનિર્વતના એવી રીતે પણ બે ભેદ છે. પાંચ પ્રકારનાં શરીર, મન વચન અને શ્વાસનું ઉપન્ન કરવું તેને મૂલગુણનિર્ધર્તના કહે છે. અને કાષ્ટ પુસ્ત અર્થાત્ માટી પથ્થરાદિકથી મૂર્તિ વગેરેની રચના કરવી અથવા ચિત્રપટાદિક નકશા વગરે બનાવવું તેને ઉતરગુણનિર્તના કહે છે. નિક્ષેપ-એટલે ધારણ કરવું અથવા રાખવું તે. એવા ૧ સહસાનિક્ષેપધિકરણ, ૨ અનાભોગનિક્ષેપાધિકરણ, ૩ દુઃપ્રમુછનિક્ષે પા| (ધકરણ અને ૪ અપ્રત્યેક્ષિતનિક્ષેપાધિકરણ એ ચાર ભેદ છે. ૧. ભય વિગેરેથી અથવા અન્ય કાર્ય કરવાની ઉતાવળથી પુસ્તક, કમંડલ, શરીર તથા શરીરનાં મલમૂત્રાદિક ક્ષેપણ કરવાં નાંખવાં) તેને સહસાનિક્ષેપોધકરણ કહે છે. ૨ ઉતાવળ ન હોવા છતાં પણ અહિંયા જીવજન્તુ છે કે નહિ એ વિચાર નહિ કરે અને જોયા વગર પુ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
સ્તક કમ`ડલ આદિ મૂકે તથા તેને મુકવા ચેાગ્ય સ્થાનમાં નહિ મુકી જ્યાં ત્યાં જોયા વગર મુકે તેને અનાભાગનિક્ષેપાધિકરણ કહે છે. ૩. દુષ્ટતાથી તથા યત્નાચારરહિત થઈને ઉપકરણાદિકને મુકે અથવા રાખે તેને દુઃ×દુઃપ્રસુનિક્ષેપાધિકરણ કહે છે. ૪. અને જોયા વગર કોઇ પણ વસ્તુને મુકવી તેને અપ્રત્યવેક્ષિતનિક્ષેપાધિકરણ કહે છે, સચાગ નામ જોડવાનું (મેળવવાનું) છે, તેના ઉપકરણુસ ચેાજના અને ભકતપાનસ'ચાજના એ એ ભેદ છે. શીતસ્પર્શરૂપ પુસ્તક, કમ`ડલ, શરીરાદિકને તાપથી તપેલી પીંછીથી સાફ કરવાં તેને ઉપરણુસાજના કહે છે. અને પાન તથા ભોજનને બીજા પાન ભાજનમાં મેળવવુ તેને ભતપાનસચેાજના કહે છે. નિસર્વાધિકરણ-૧ મનેાનિસર્ગાધિકરણ, ૨ વાગ્નિસગાંધિકરણ, અને ૩ કાયનિસગધિકણુ એ ત્રણ પ્રકારનાં છે, દુષ્ટ પ્રકારથી મનને પ્રવર્તન કરાવવુ તેને મને નિસર્ગાયિક રણ કહે છે, દુષ્ટ પ્રકારથી વચનને પ્રવર્ત્તન કરાવવુ, તેને વાગ્નિ સર્વાધિકરણ કહે છે અને દુષ્ટ પ્રકારથી શરીરને હુલન ચલન કરાવવુ, તેને કાયનિસર્ગાધિકરણ કહે છે. એ પ્રમાણે ૧૧ પ્રકારના અજીવાધિકરણ છે. ભાવાર્થ-જીવ અને અજીવ એ અધિકરણના આશ્રયથી કર્મીનું આગમન થાય છે તેથી એ એ અધિકરણાના ભાવાના આ સર્વે વિશેષ ભેદ કહ્યા છે. ૯.
હવે
જ્ઞાનાવરણાદિકવિશેષઆસ્રવનાં કારણ કહે છેतत्प्रदोषनिह्नवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाता
ज्ञानदर्शनावरणयोः ॥ १० ॥
અર્થ—— તત્ત્વોષનિવમાત્સર્યાન્તરાયાસ તેનાવધાતા; ) સાન
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
અને દર્શનના વિષયમાં ૧ પ્રદેષ, ૨ નિવ, ૩ માત્સર્ય, ૪ અત્તરાય, ૫ આસાદન, ૬ ઉપઘાત, એ છ (ાનઃનાવરણયો) જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણકર્મના આસવનું કારણ છે. ૧. કઈ પુરૂષ મોક્ષના કારણભૂત તત્વજ્ઞાનનું વિવેચન કરે તેને સાંભળીને ઇષભાવથી તેની પ્રસંશા નહિ કરે અને મુંગાની માફક બેસી રહે, તેવા ભાવને પ્રદેશ કહે છે. ૨. જે સ્વય (પિત) શાસ્ત્રજ્ઞાનના જાણકાર વિદ્વાન હોય અને કે પુરૂષ કે પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે તેને પૂછે છે કે “અમુક પદાર્થનું સ્વરૂપ શું છે” ત્યારે તે વિષયને તે જાણવા છતાં “હું જાણ નથી” એવી રીતે શાસ્ત્રજ્ઞાનના છુપાવવાથી જે ભાવ થાય, તેને નિવભાવ કહે છે. ૩. આ ભણીને વિદ્વાન (પડિત) થઈ જશે તે મારી બરોબરી કરશે એવા અભિપ્રાયથી કેઈને શીખવવું નહિ એવા ભાવને માત્સર્યભાવ કહે છે. ૪. કઈ જ્ઞાનને માટે વિદ્યાભ્યાસ કરતે હોય તેમાં તેને વિશ્ન કરવું, પુસ્તક, અધ્યાપક, પાઠશાળા વગેરે સાધનેને વિચ્છેદ (નાશ) કરે અથવા જે કાર્યથી જ્ઞાનને (વિદ્યાને) પ્રચાર થતું હોય તેવા કાર્યને વિરોધ કરે (બગાડી દેવું) તેને અતરાય કહે છે. પ. બીજાએ પ્રકાશીત કરેલા જ્ઞાનને વર્જન કરવું (રેકી દેવું) કે હમણું આ વિષયને નહિ કહે ઈત્યાદિ ભાવેને આસાદન કહે છે. ૬. અને પ્રશંસનીય જ્ઞાનને દૂષણ લગાવવું તેને ઉપઘાત ભાવ કહે છે. એ છ કારણેથી અજ્ઞાનના વિષયમાં જ્ઞાનાવરણને અને દર્શનના વિષયમાં હોય તે દર્શનાવરણ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમેને આસવ થાય છે. જો કે આસવ દરેક સમયે આયુકર્મ સિવાય સાતે કર્મને થાય છે, તે પણ સ્થિતિ (કાળની મર્યાદા) બંધ અને અનુભાગ (ફળ આપવાની શકિત) બંધની અપેક્ષાએ વિશેષ કારણ કહેલું છે અથત એવાં કર્મો કરવાથી જ્ઞાનાવરણદિ કર્મોમાં સ્થિતિ અને અનુભાગબધ વધારે થાય છે. ૧૦. | વેદનીય કર્મના બે પ્રકાર છે. ૧ અસાતવેદનીય, ૨ જાતવેદનીય, તેમાંથી અસાતાવેદનીયકર્મનાં આસ્રવનાં કારણ કહે છે – दुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरोभय
ચાચઘચ શા અર્થ –(ફુવારાપાનન્દનવપવિના) દુખ, શેક, તાપ, આક્રંદન, વધ અને પરિવન એ (માત્મામયથાર) પિતે કરવાથી, બીજાને કરવાથી તથા બને એક સાથે ઉપન્ન કરવાથી (ગદ્યસ્ય) અસાતવેદનીયકર્મને આસવ થાય છે. પીડારૂપ પારણામને દુઃખ કહે છે. પિતાના ઉપકારરૂપ દ્રવ્યને વિયાગ (નાશ) થવાથી પરિણામ મલીન કરવું, ચિન્તા કરવી, ખેદરૂપ થવું, તેને શોક કહે છે. નિઘ કાર્ય કરવામાં પોતાની નિદા થવાથી પશ્ચાતાપ કરે, તેને તાપ કહે છે. પરિતાપથી અશુપાતપૂર્વક વિલાપ કરે અથવા રડવું, તેને આકંદન કહે છે. આયુ, ઈન્દ્રિય, બળ, પ્રાણદિકને વિયેગ કર, તેને વધ કહે છે. અને એ વિલાપ કરે કે સાંભળવા
- -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળાના મનમાં દયા ઉસન્ન થાય , એવા વિલાપને પરિ. દેવન કહે છે. ઇત્યાદિ અનેક કારણથી અસાતા વેદનીય કર્મને આસવ થાય છે. તેમજ અત્યન્ત કેધ, માન માયા અને લેભ કરવાથી, અત્યન્ત વિલાપ કરવાથી, અત્યન્ત ફૂટવાથી વગેરે અનેક અશુભ કારણેથી પણ અસતાવેદનીયકર્મને આસવ થાય છે.) ૧૧. भूतप्रत्यनुकम्पादानसरागसंयमादियोगः क्षान्तिः
શૌમિતિ દેય IPરા અર્થ–(મૂતચિનુષ્પાવાનસરાસંચમારિયો) ભૂતવૃત્યનુકમ્પા, દાન, સરાગસંયમાદિ રોગ, (શાન્તિ) શુભ પરિણામની ભાવનાથી કેધાદિક ચાર કષાને અભાવ તે ક્ષમા અને (શૌર) લેમને ત્યાગ (તિ) એવા પ્રકરના ભાવેથી (જેદ્ય) સાતવેદનીયકમને આસ્રવ થાય છે. ભૂતન અર્થાત્ ચારે ગતિના જીવન અને વતાઓના અથત અહિંસાદિ વ્રતના ધારણ કરનાર વતીનાં દુઃખ જેઇને તેને દૂર કરવારૂપ પરિણામોનું થવું, તેને ભૂતત્રત્યનુકશ્મા કહે છે. બીજાના તથા પોતાના ઉપકારાર્થે ધન, ઔષધિ, આહારદિક આપવું તેને દાન અને દુષ્ટ કર્મોને નાશ કરવામાં રાગ કરવારૂપ સંયમને અથવા રાગ સહિત સંયમને સરાગસંયમ કહે છે. આદિ શબ્દ લેવાથી સં
૧પાંચે ઇન્દ્રિઓ અને મનને વશ કરવું, તેને સંયમ કહે છે.
૨ એક દેશ ત્યાગ કરવાને તથા વિષયમાં વિનાપ્રયજનજ ત્યાગ થવાથી સંયમસંયમ કહેવાય છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
માસયમ, અકામ નિર્જરા, બાલત પાદિક સમાજવાં. એ સર્વના અનિન્જ આચરણનું નામ ગ છે. ૧૨.
મેહનીયકર્મના બે ભેદ છે. ૧ દર્શનમેહનીય અને ૨ ચારિત્રમેહનીય; એમાંથી અનન્ત સંસારના કારણુસ્વરૂપ દર્શનમોહનીયના આસવનાં કારણ કહે છે.केवलिश्रुतसङ्गधर्मदेवावर्णवादो दर्शनमोहस्य ॥१३॥
અર્થ– (વરિશ્રુતસંઘધર્મવાળવાદ) કેવલજ્ઞાની, શાસ્ત્ર, મુનિને સંઘ, અહિંસામય ધર્મ અને દેવેને અવર્ણવાદ કર અર્થાત્ તેઓને દૂષણ લગાવવું તે (નમસ્ય) દર્શન મેહનીયકર્મના આસવનું કારણ છે. કેવલજ્ઞાનીને સુધા, તૃષા, આહાર, નિહારાદિ દેષ કહે, કંબલાદિ વસ્ત્ર પાત્રાદિ છે, એવું કહેવું તે કેવળીને અવર્ણવાદ છે. શાસ્ત્રમાં મદ્ય (દારૂ), માંસ, મધુ (મધ) આદિને સેવન કરવાને ઉપદેશ છે, વેદનાથી પિડિતને માટે મૈથુનસેન, રાત્રિભોજન વગેરે કહ્યું છે ઈત્યાદિ દેષ લગાવ, તે શાસ્ત્રને અવર્ણવાદ છે. શરીરથી નિર્મમત્વ, નિગ્રંથ, વીતરાગી મુનિશ્વના સંઘને અપવિત્ર નિર્લજજ કહે, તે સંઘને અવર્ણવાદ છે. અહિંસામય જૈનધર્મના સેવન કરનારા સર્વે અસુર હોય છે અને થશે એવું કહેવું તે ધર્મનો અવર્ણવાદ છે અને દેશને માંસભક્ષી દારૂવિઆ, ભેજન કરવાવાળા, સ્ત્રીથી કામસેવન કરવાવાળા
૩ પિોતાના અભિપ્રાયથી ત્યાગ નહિ કરીને પરાધીનતાથી - ગોપભેગને નિરોધ (નાશ) થવો તેને અકામનિ જરા કહે છે. - ૪ તત્વોના યથાર્થ સ્વરૂપથી અનભિન્ન મિથાદષ્ટીને બાલ કહે છે અને તેના તપને બાલત૫ કહે છે. . .....
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગેરે કહેવું તે દેવને અવર્ણવાદ છે. એ સર્વેથી મહનીય કર્મને આસવ થાય છે. ૧૩.
कषायोदयात्तीव्रपरिणामश्चारित्रमोहस्य ॥१४॥
કર્થ–(કષાયો યા) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવનાં કારણે કષાના ઉદયથી (તીત્રપરિણામ) તીવ્ર પરિણામ થવું, તે (વારિત્રમોહ્ય) ચારિત્રમેહનીયકર્મના આસવનું કારણ છે. આત્મજ્ઞાની તપસ્વીઓની નિન્દા કરવી, ધર્મને નાશ કરે, ધર્મના સાધનમાં અનરાય કરવી, બ્રહ્મચારીઓને બ્રહ્મચર્યથી ચલાયમાન કરવા, દેશવતી અને મહાતીઓને તેમાંથી ચલાયમાન કરવા; મધ, માંસ, મધુના ત્યાગીને ભ્રમ પેદા કરે; ઉત્તમ ચારિત્રમાં તથા પ્રતિષ્ઠા અને યશકીર્તિમાં દુષણ લગાવવું એ વગેરે તીવ્ર પરિણામેનાં કાર્ય છે, અને એજ કાર્યથી ચારિત્રમેહનીય કર્મને આસવ થાય છે. ૧૪.
હવે આયુકર્મના ચાર ભેદ છે-નરકઆયુ, તિર્યંચ આયુ,મનુષ્ય આયુ અને દેવઆયુ, તેમાંથી પહેલા નરકઆયુના આસવનું કારણ કહે છે– ___ बहारम्भपरिग्रहत्वं नारकस्यायुषः ॥१५॥
અર્થ– (વહારમરિઝર્વ) બહ આરંભ કરે અને બહ પરિગ્રહ રાખે તે (નારણ્ય) નારકીજીના (ગયુષઃ) આયુના આસ્રવનું કારણ છે. ૧૫.
માથા તૈનર્સ દા અર્થ––(ભાવ) ચારિત્રમેહના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલે કુટીલ સ્વભાવ (તૈનચ) તિર્યંચયોનિના આયુના
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
આમ્રવનું કારણે થાય છે. મનમાં કંઈ, વચનમાં કંઈ અને કરે કોઈ તેને માયાચારી કહે છે. ૧૬.
अल्पारम्भपरिग्रहत्वं मानुषस्य ॥१७॥ અર્થ–(પરમપરિઝર્વ) અલપ આરંભ કરે અને અ૯૫ પરિગ્રહ (તૃષ્ણા) રાખે તે (માનુષ0) મનુષ્યઅાઘુના આસવનું કારણ છે. ૧૭.
स्वभावमादेवं च ॥१८॥ અર્થ–(મામા) શીખવ્યા વગરની સ્વાભાવિક કમળતા (૨) પણ મનુષ્યઆયુના આસવનું કારણ છે. ૧૮,
निःशीलवतत्वं च सर्वेषाम् ॥१९॥ બર્થ(ર) અને ( નિઃસ્ત્રઢતત્વ) દિવ્રત, દેશવ્રત વગેરે સાત શીલ તથા અહિંસાદિ પાંચ વતેને ધારણ નહિ કરવાં તે (વૈષ) ચારેગતિએના આસવનું કારણ છે. ૧૯ सरागसंयमसंयमासंयमाऽकामनिर्जराबाळतपांसि दैवस्थ ॥२०॥
અર્થ (સર/સંયમસંયમ સંયમડામાર વાછતાંતિ) સરાગસંયમ, સંયમસંયમ, અકામનિર્જરા અને બાલીપ એ (વૈવસ્ય) દેવાયુબંધના આસવનું કારણ છે. કર્મોને નાશ કરવામાં તથા ત્રેતાદિક શુભાચરણમાં રાગસહિત જે ભાવ થવે, તેને સરાગસંયમ કહે છે. ત્રસહિંસાના ત્યાગરૂપ સંયમ અને સ્થાવરહિંસાના અત્યાગરૂપ અસંયમ એ પ્રકારે સંયમ અસંયમ એ બન્ને પ્રકારના પરિણામને સંયમસંયમ કહે છે. પરાધીનતાથી ક્ષુધા તૃષાદિક પીડ ગવવી; મારા, તાડન આદિ ત્રાસ સહન કરે, અને પરિતાપારિક દુખ ભોગવવામાં મંદકષાય
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ રૂ૫ ભાવ છે, તેને અકામનિર્જરા કહે છે. અને આ ત્મજ્ઞાન રહિત તપ કરવું તે બોલતપ ( અજ્ઞાનત૫) છે. તેનાથી તથા હિતકારી કલ્યાણ કરવાવાળા મિત્રને સંબંધ કરવાથી, ધર્માયતનું સેવન કરવાથી, સત્ય ધર્મનું શ્રવણ કરવાથી, પ્રશંસા કરવાથી અને પ્રભાવનાદિકથી દેવાયુના આસવનું કારણ થાય છે.
સભ્ય ૨ / ૨ અર્થ -[૨] અને ( ક્વે) સમ્યગ્દર્શન પણ દેવાયુનું કારણ છે પરંતુ પૃથક વિધાનથી ક૫વાસીના આયુનાજ આસવનું કારણ છે એમ જાણવું. ૨૧.
योगवक्रता विसंवादनं चाशुभम्य नाम्नः ॥ २२ ॥
ગર્થ– યોગવતી ) મનવચનકાયાના ત્યાગની વક્રતા (કુટીલતા) ( ર )અને (વિસંવાદને ) અન્યથા પ્રવર્તન કરવું તે, (મામા નાના) અશુભનામકર્મના આસવનું કારણ છે. ૨૨.
તદ્વિવરીતે ગુમ ૨૨ અર્થ–(દ્વિપરીત ) ગ, વક્રતા અને વિસંવાદથી વિપરીત મનવચનકાયાની સરળતા અને વિસંવાદને અભાવ તે (શુમય) શુભ નામકર્માના આસવનું કારણ છે. ૨૩. दर्शनविशुद्धिविनयसम्पन्नताशीलतष्वनतीचारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसी साधुसमाधियावृत्त्यकरण
मईदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिर्मार्ग
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभावना प्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकरत्वस्य॥२४॥
અર્થ–(નવિચર) પચ્ચીસ ગર્દોષ રહિત નિર્મળ સમ્યકત્વ. ૧. (વિનાસંપન્નતા) દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રમાં, તથા દર્શનજ્ઞાનચારિત્રનાધારમાં, તથા દેવ, શાસ્ત્ર, ગુરૂ અને ધર્મમાં પ્રત્યક્ષ પક્ષ વિનય કરજે, તથા કષાયને અભાવ કરીને આત્માને માર્દવરૂપ કરે તે. ૨. (શીષ્યનતીવા) અહિંસાદિક વ્રતમાં તથા તેનું પ્રતિપાલન કરવાવાળા ક્રોધવર્જનાદિ શીલેમાં અતિચાર રહિત પ્રવૃત્તિ કરવી તે. ૩. (મકાનોપયોગસંવેશૌ) નિરન્તર તત્વાભ્યાસ કરતા રહેવું તે. ૪. સંસારના દુખેથી ભયભીત થઈને વિરક્ત થવું તે. ૫. (તિઃ ચાલતાણી ) શક્તિને નહિં છુપાવીને યથાશક્તિ (પિતાની શક્તિ મુજબ) દાન કરવું તે. ૬. કાયલેશાદિક તપ કરવું તે. ૭. (સાપુરમ ) મુનિના વિશ્વ અને કષ્ટને દૂર કરીને તેમના સંયમની રક્ષા કરવી તે. ૮. (વૈચાવૃમિ ) રોગી તથા સાધુમુનિગણની સેવાપૂજા કરવી તે. ૯ (વાર્યવદુકૃત વનમ:) અહંન્ત વીતરાગ દેવની ભક્તિ અથવા તેમના ગુણમાં અનુરાગસ્વરૂપ અહંક્તિ તે. ૧૦. સંઘમાં દીક્ષા શિક્ષાના આપવાવાળા સંઘાધિપતિ આચાર્યોના ગુણેમાં અનુરાગરૂપ આચાર્યભક્તિ. ૧૧. ઉપાધ્યાય મહારાજના ગુણેમાં અનુરાગરૂપ બહુશ્રુતભક્તિ
* શંકા કક્ષાદિ આઠ દેષ, આઠ મદ, છ અનાયતન અને ત્રણ મૂઢતા એ ૨૫ દોષ છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨, અને શાસ્ત્રોના ગુણેમાં અનુરાગરૂપ પ્રવચનભક્તિ. ૧૩. (સાવરયપરિહાજર ) સામાયિક, સ્તવન, વદના, પ્રતિક્રમણ, પ્રત્યાખ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગ એ છ આવશ્યક ક્રિયાઓમાં હાનિ નહિ કરવી તે. ૧૪. (મામાવના) સ્યાદ્વવાદ વિદ્યાધ્યયનપૂર્વક પરમતના અજ્ઞાન અંધકારને દૂર કરીને જૈનધર્મને પ્રભાવ વધાર અથવા વૃદ્ધિરૂપ કરે તે. ૧પ. (પ્રવનવત્સઋત્વમ) સાધમ જીવોની સાથે ગાય વાછરડાની માફક પ્રીતિ કરવી તે. ૧૬. એવી રીતે ભાવનાઓ (તીર્થાપવસ્ત્ર) તીર્થકરપ્રકૃતિના આમ્રવનું કારણ છે. ભાવાર્થ-દર્શન વિશુદ્ધિ વગેરે સેળ ભાવના જેને થાય તે નિયમથી તીર્થકર થાય છે-સંસારસમુદ્રને તરી જાય છે; તેને કુગતિ થતી નથી. વળી પૂર્વભવમાં મિથ્યાત્વના પરિ ણામથી નરકાયુને બંધ કર્યો હોય, તે પણ કઈ જ્ઞાનીના કારણથી સમ્યકત્વ ગ્રહણ કરી સેળ ભાવના ભાવે, તે તે નરકમાંથી નીકળીને તીર્થકર થઈ નિર્વાણુગતિને પામે છે. ૨૪.
ગેવકર્મના ઉચ્ચ ગોત્ર અને નીચ ગેત્ર એ બે ભેદ છે, તેમાંથી નીચે ગેત્રકર્મના આસવનું કારણ કહે છે– परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसद्गुणोच्छादनोद्भावने च
'
નીતારા અર્થ– (વરામનિન્દા રસે) બીજાના ગુણેની નિદા અને પિતાના ગુણની પ્રશંસા કરવી (૨) અને (સત્રટુચ્છાદનોદ્ધાને) બીજાના વિદ્યમાન ગુણેને આચ્છાદન કરવા (ઢાંકવા) અને પિતાના અવિદ્યમાન ગુણેને પ્રકાશ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
માન કરવા, તે ( નનૈત્રસ્ય) નીચ ગોત્રકર્મના આસવનું કારણ છે. ૨૫.
तद्विपर्ययो नीचैत्त्यनुत्सेको चोत्तरस्य ॥२६॥
અર્થ –(તદ્વિપર્યયો) નીચ શેત્રના આસથી વિપરીત કારણ અર્થાત પિતાના ગુણની નિંદા અને બીજાના ગુણેની પ્રશંસા તથા પિતાના ગુણને ઢાંકવા અને બીજાના ગુણેને પ્રકાશમાન કરવા (૪) અને (નીચૈત્ત્વગુત્તેજૌ) નીચપ્રવૃત્તિ અને ઉત્સુકતાના અભાવથી (૩ર) ઉત્તરના અર્થાત ઉચ્ચગેત્રકમના આસવનું કારણ છે. ૨૨.
विघ्नकरणमन्तरायस्य ॥२७॥ કર્થ(વિમરમ) બીજાના દાન, ભેગાદિકમાં વિશ્વ કરવું (અન્તરાયચ) તે અન્તરાયકર્મના આસવનું કારણ છે. માવાર્થ–દાન આપવામાં વિશ્વ કરવાથી દાનાન્તરાયકર્મને આસ્રવ થાય છે. બીજાના લાભમાં વિઘ નાંખવાથી લાભાંતરાય કર્મને આસ્રવ થાય છે. બીજાનું બળ વીર્ય બગડવાથી વીર્યંતરાય કર્મને આસ્રવ થાય છે. બીજાના ભેગના કારણેને બગાડવાથી ભોગાન્તરાય કર્મને આસવ થાય છે અને ઉપભેગના કારણોને બગાડવાથી ઉપલાગાન્તરાય કમેને આસવ થાય છે.
આવી રીતે આઠે કર્મોના આસવ થવાનાં મુખ્ય મુખ્ય કારણે કહ્યાં. વિશેષ કારણે તે અસંખ્યાત છે. ૨૭.
इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्रे षष्ठोऽध्यायः॥६॥ ૧ ગુણોમાં જે મોટો હોય તેની સાથે વિનયરૂપ રહેવાથી નીચેવૃત્તિ કહેવાય છે. ૨ ગુણોમાં પોતે મોટો હોય તે મદ (અહંકાર) નહિ કરો, તેને અનુસેક કહે છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
''સત થઇ જિાતે કે
હવે પાંચ વ્રત કહેવાનું સુત્ર કહે છે –
हिंसाऽनृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम् ॥१॥
અર્થ–(હિંસાવૃતસ્તેયાત્રહ્મવિહેચઃ) હિંસા, અમૃત, સ્તેય, અબદ્ધ અને પરિગ્રહ એનાથી (વિરતિ ) બુદ્ધિપૂર્વક વિરકત થવું તેને (તમ ) વ્રત કહે છે. ભાવાર્ય–અહિંસા, સત્ય, અચોરી, બ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહ પરિમાણ એ પાંચ વ્રત છે. ૧.
તેરાતોડગુમરી ૨ અર્થ–ઉક્ત પાંચ વ્રત (ફેરાસર્વત ) એકદેશ ત્યાગથી અને સર્વ પ્રકારે ત્યાગથી (અનુમતી) અણુવ્રત અને મહાવ્રત થાય છે. માવાર્થ-ઉક્ત પાંચ પાપ-હિંસા, જઠ, ચેરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહને યથાશક્તિ એકદેશત્યાગ કરવાથી પાંચ અણુવ્રત અને મન, વચન, કાયા; તથા કૃત, કારિત, અનુદનાથી સંપૂર્ણ રીતે ત્યાગ કરવાથી પાંચ મહાવ્રત થાય છે. ૨.
૧ સામાન્ય આસવનું કથન કરવા પછી વિશેષ શુભ આસ્ત્રનું કથન કરવાને માટે અધ્યાય પ્રારંભ કરીએ છીએ. જીવ શુભ, અશુભ તથા શુદ્ધ ઉપયોગવાળા રખેવી રીતે ત્રણ જાતિના હોય છે. જ્યાં સુધી શુદ્ધ અવસ્થા નહિ થાય ત્યાં સુધી શુભ અવસ્થા પણ ગ્રાહ્ય માની છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
तत्स्थैर्यार्थ भावनाः पञ्च पञ्च ॥ ३ ॥ અર્થ - તસ્વૈર્થ ) ઉક્ત પાંચ વ્રતને સ્થિર રાખવાને માટે પ્રત્યેક વતની ( ) પાંચ પાંચ (માવના) ભાવનાઓ છે (વારંવાર ચિતવન કરવાને ભાવના કહે છે). ૩. वाड्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालो
વિતવારમોનનાનિ પત્ર | ૪ || अर्थ-(वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालोकितपानभोजनानि) વચનગુણિ, મને ગુપ્તિ, ઈસમિતિ, આદાનનિક્ષેપણસમિતિ અને આલેતિપાન ભજન એ () પાંચ અહિંસાવ્રતની ભાવનાઓ છે. વચનની પ્રવૃત્તિને સારી રીતે રેકવી તેને વચનગુપ્તિ કહે છે. મનની પ્રવૃત્તિને સારી રીતે
કવી (વશ કરવી) તેને મને ગુપ્તિ કહે છે. ચાર હાથ સુધી જમીન દેખીને યત્નાચારપૂર્વક (કે જીવ મરે નહિ તેવી રીતે) ચાલવું તેને ઈસમિતિ કહે છે. જમીનને જીવ રહિત જેઈને નાચારપૂર્વક કઈ વસ્તુ લેવી, મુકવી કે જેનાથી કોઈ જીવ મરે નહિ તેવી રીતે વર્તવું, તેને આદાનનિક્ષેપણુસમિતિ કહે છે. આહારપાનાદિકમાં અન્તરંગની જ્ઞાનદષ્ટિથી જોઈ તપાસીને ભેજનપાન કરવું, તેને આલોકતિ પાનજન કહે છે. ૪.
क्रोधलोभभीरुत्वहास्यप्रत्याख्याना
ચતુવી વિમા = પડ્યું છે મર્થ–(ધોમમીર્વાચપ્રત્યર્થના) કેધને ત્યાગ,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
લાભના ત્યાગ, ભયના ત્યાગ, હાસ્યના ત્યાગ (૪) અને (અનુવીષિ માળ) પાપરહિત સૂત્રપ્રમાણે (શાસ્ત્રાનુસાર) ખાલવુ' એ (વર્ચે) પાંચ સત્યવ્રતની ભાવના છે. ૫.
शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणमैक्ष्यशुद्धिसधर्म्माऽविसंवादाः पञ्च ||६||
अर्थ - ( शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणभैक्ष्यार्द्धसधિિવસંવાાઃ ) સૂના ઘરમાં રહેવુ, કાઇએ ત્યાગ કરેલા સ્થાનમાં રહેવુ', ખીજાને રોકવા નાહ, શાસ્ત્રવિહિત ભિક્ષાની વિધિમાં ન્યૂનાધિક નહિ કરવુ અને સાધર્મી ભાઇ સાથે વિસ'વાદ નહિ કરવા એ (૪) પાંચ અચોર્યવ્રતની ભાવના છે. ૬.
स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहरराङ्ग निरीक्षणपूर्वरतानुस्म
रणवृष्येष्टर सस्वशरीरसंस्कारत्यागाः पञ्च ||७|| अर्थ — ( स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरक्षिण पूर्व रतानुस्मरणનૃત્યેક સવારીરતંવારા:) સ્ત્રીઓમાં રાગ ઉસન્ન થાય એવી કથાઓને સાંભળવાના ત્યાગ, સ્ત્રીઓના મનહર અગેને રાગ સહિત જોવાના ત્યાગ, પૂર્વકાળમાં કરેલા (ભાગવેલા) વિષયભાગાને સ્મરણ કરવાના ત્યાગ, કેમાદીપન (કામને ઉત્પન્ન) કરવાવાળા પુષ્ટિકારક પદાર્થોં તથા ઇન્દ્રિયાને લાલસા ઉત્પન્ન કરવાવાળા રસાના ત્યાગ, અને શરીરને શ્રૃંગાર (ઘરેણાં) થુક્ત કરવાના ત્યાગ, એ (૪) પાંચ બ્રહ્મચર્યવ્રતની ભાવના છે. ૭.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०७
मनोज्ञामनोज्ञेन्द्रियविषयरागद्वेषवर्जनानि पञ्च ॥ ८ ॥
અર્થ-(મનારામનોોન્દ્રિયવિજયા દ્વેષવનાના) પાંચ ઇન્દ્રિએના સ્પર્શ, રસાદિક ઈષ્ટ અથવા અનિષ્ટરૂપ પાંચે વિષચામાં રાગદ્વેષના ત્યાગ કરવા, તે (જ્જ) પાંચ પરિગ્રહવ્રતની ભાવનાઓ છે. એ પાંચે વ્રતની પાંચ પાંચ ભાવનાઆને ભાવવાથી વ્રતામાં દૃઢતા થાય છે. ૮,
હવે અહિંસાદિ પાંચ વ્રતથી ઉલટા હિ'સાદિપાંચપાપામાં કેવી ભાવના રાખવી જોઇએ, તે કહે છે— हिंसादिष्विहा मुलापायावद्यदर्शनम् ॥ ९ ॥
અર્થ--( હિંăng ) હિંસાદિ પાંચ પાપાના થવાથી (૪૬ ) આ લાકમાં તથા (અમુત્ર) પરલેાકમાં (અપાયાવદ્યર્શનમ્ ) રાજ`ડ, પ ચાડ વગેરે આપત્તિઓ તથા છેનલેન વગેરે નિદ્યા કરવાલાયક કષ્ટા જોવા તથા સહુન કરવા પડે છે; એ પ્રકારે ચિતવન કરવુ' તે. ૯.
દુઃસ્વમવવા // o ૦ ।।
અર્થ--( વા ) અથવા હિં...સાદિ પાંચ પાપ (દુ:લમેવ) દુઃખરૂપજ છે, એ પ્રમાણે ભાવના કરવી તે. (અહિયાં કાણુમાં ક્રાય ના ઉપચાર હિ’સાદી પાપાને દુઃખ કહેવુ‘ છે.) ૧૦,
मैत्री प्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यानि च सत्त्वगुणाधिक क्लिश्यमानाऽविनयेषु ॥ ११ ॥ અર્થ-( મૈત્રીપ્રમોવાળ્યમાધ્યસ્થાન ૬ ) મૈત્રી, પ્રમાદ, કારૂણ્ય અને માધ્યસ્થ એ ચાર ભાવના પણ અનુક્રમે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८ (ાત્રાના રથમાનાનપુ) સર્વસાધારણ માં ગુણાધિકમાં, દુઃખીઓ પર, તથા અવિનયી અથવા મિથ્યાદષ્ટિએ ઉપર કરવી જોઈએ. માવાર્થ–સંપૂર્ણ પર મૈત્રી ( મિત્રતા) ભાવ રાખવે તે મૈત્રીભાવના છે. જે પિતાથી ગુણેમાં અધિક હેય, તેને દેખતાંજ પ્રસન્નતા પ્રગટ કરી હષિત થઈને તેના ગુણેમાં ભકિત કરવી તે પ્રમોદભાવના છે. જે જીવ રેગ વગેરેથી પીડિત (દુઃખી) હોય તેના ઉપર કરૂણબુદ્ધિ રાખી તેના દુખને દૂર કરવાને ઉપાય કરે, તે કારૂણ્યભાવના છે અને જે જીવ તત્ત્વાર્થના ઉપદેશને ગ્રહણ કરવાગ્ય ન હોય તથા અવિનયી હોય એવા પર રાગદ્વેષ રહિત મધ્યસ્થ ભાવ રાખે તે માધ્યસ્થભાવના છે. ૧૧. .. जगत्कायस्वभावौ वा संवेगवैराग्यार्थम् ॥ १२॥
અર્થ –(વા) અથવા (સંવેવેરાર્થ) સંવેગ અને વૈરાગ્યને માટે (નરાવરમાવૌ ) જગતુ અને કાયના સ્વભાવને પણ વારંવાર ચિંતવન કરવું જોઈએ. એ હિસાદિક પાંચ ભાવનાઓનું વારંવાર ચિન્તવન કરવાથી શુદ્ધ નિર્મલ ભાવ થાય છે અને તેનાથી શુભકર્મને આસ્રવ થાય છે. ૧૨. હવે એ પાંચ પાપનું અનુક્રમે લક્ષણ કહે છે–
प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं हिंसा॥ १३ ॥ અર્થ –(માયોપ્રમાદના ચોગથી (કાવ્યપf) - ૧ સ્ત્રીકથા, ભોજનથા, રાજકથા અને દેશકથા એ ચાર વિકથા; ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાયસ્પર્શન, રસન, ઘાણ,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०९ ભાવપ્રાણુ અથવા દ્રવ્યપ્રાણેને વિયેગ કર, તે (હિંસા) હિંસા છે. કષાયસહિત ભાવ થવાથી અર્થાત્ આત્માના રાગદ્વેષરૂપ પરિણામ થવાને પ્રમત્ત કહે છે. આત્માના જ્ઞાન દર્શનાદિક સ્વભાવને ભાવપ્રાણુ કહે છે અને શરીરાદિકને દ્રવ્યપ્રાણ કહે છે. માવાર્થ–પ્રમાદને વશ થઈને કઈ પણ
જીવને માર, કુટ વગેરે કરીને તથા વિનાપ્રયેાજન ઝાડ વગેરેને ઉખેડવાં, ડાંળાં, પાંદડાં વગેરે તેડવાં, દયા રહિત થઈ પ્રાણીઓને ઘાસ, પાણી વગેરેથી દુખી કરવાં તથા શક્તિ ઉપરાંત વધારે બેજ લાદીને નહિ ચાલે એટલે માર માર, આવી રીતે કઈ પણ પ્રાણુના જીવને (આત્મા)ને દુઃખ આપવું, તે હિંસા છે. ૧૩.
સમધાનમકૃતમ્ ૨૪ અર્થ–પ્રમાદના ચોગથી (અરમિયાન) કોઈ પણ પ્રાણને પીડાકારક અપ્રશસ્ત વચન કહેવાં તે (ગરમ) અમૃત છે અર્થાત્ અસત્ય નામનું પાપ છે. માવાર્થ–પ્રમાદને વશ થઈને કઈ પ્રાણીને કુવચન, તિરસકાર, જૂઠ, મશ્કરી, હાસ્ય વગેરે કરી તેના પ્રાણ(આત્મા)ને દુઃખ આપવું તે અસત્ય નામનું પાપ છે. ૧૪,
સત્તાવાન તૈયમ્ પ .
–લેભ વગેરે પ્રમાદેના કારણથી (ગવર્ન) વિના આપેલું બીજાનું ધનધાન્યાદિકનું ગ્રહણ કરવું તે (તે) તેય અથર્ ચેરી છે. માવાર્થ-પ્રસાદના રોગથી ચક્ષુ અને શ્રાવ્ય એ પાંચ ઇન્દ્રિઓ; નિદ્રા અને રાગદ્વેષ એવી રીતે કુલ્લે ૧૫ પ્રમાદ છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
લાભને વશ થઈ માલિકની આજ્ઞા વગર અથવા આપ્યા વગર કાઈ પણ વસ્તુ લેવી તે ચારી છે. ૧૫. મૈથુનનનલ {
અર્થરાગાદિ પ્રમાદના ચેાગથી ( મૈથુનમ્ ) પુરૂષોની પરસ્પર સ્પર્શીરૂપ ક્રિયા તે [અન્નક્ષ] અખા અર્થાત્ કુશીલ છે. ૧૬.
મુચ્છો પ્રિદઃ || ૧૭ ||
અર્થ—( મૂ ) ખાદ્ય અને અભ્યન્તર ચેતનઅચેતનરૂપ પરિગ્રહમાં મમત્વરૂપ પરિણામ તેજ ( દ્રિ૬: ) પરિગ્રહ છે. માવાથૅ—ખાવમાં સ્ત્રી, પુત્ર, દાસીદાસ, સેવક, પરિવાર, ગાય, ભેંસ, હાથી, ઘેાડા, ધન, ધાન્ય, સુવણુ, રૂપ, મણિ, માતી, શય્યા, આસન, ઘર, ઘરેણાં, વસ્ત્રાદિકમાં તથા અભ્યન્તરમાં રાગાદિ પરિણામેામાં જે ઉપાર્જન સંસ્કારાદ્રિ રૂપ મમત્વભાવ થાય છે તેને મૂર્છા કહે છે. તે મૂર્ણાંજ પરિગ્રહ છે. ૧૭.
નિઃશયો કરી ॥ ૨૮ ॥
અર્થ—( નિઃશલ્ય ) જે માયા, મિથ્યા અને નિદાન એ ત્રણ શલ્ય રહિત છે તેજ ( વ્રતી ) વ્રતી કહેવાય છે. મનમાં કંઈ હાય, વચનમાં કઇ હોય અને કાર્ય કઈ કરે, તેને છળ, કપટ અર્થાત્ માયાશલ્ય કહે છે. તત્ત્વાર્થનુ અશ્રદ્ધાન તે મિથ્યાત્વશલ્ય છે અને ભવિષ્યત કાળમાં વિષયભાગ ભાગવવાની ઇચ્છા કરવી તેને નિદાનશલ્ય
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
કહે છે. એ ત્રણ શલ્યેા હાય અને અહિંસાદિ પાંચ વ્રત પાળે, તાપણ તે જીવ વ્રતી થઈ શકતા નથી. ખરી રીતે તે અહિ’સાદિ પાંચ વ્રતને ધારણ કરી ત્રણ શલ્યરહિત થવાથીજ વ્રતી થાય છે. ૧૮. બગાડનારથ || ૧૨ ||
અર્થ—વ્રતી ( બારી ) ગૃહસ્થી (૨) અને (અનIR:) ગૃહત્યાગી સાધુ એ એ પ્રકારના હાય છે. ૧૯. અનુન્નતોડનારી ॥ ૨૦ ॥
અર્થ—( અનુમતઃ ) અણુમાત્ર વ્રતવાળા અર્થાત્ જેને પાંચ પાપાના એકદેશ યથાશક્તિ ત્યાગ હૈાય તે ( બગરી ) અણુવ્રતી ગ્રહસ્થ અથવા શ્રાવક કહેવાય છે. એ ઇન્દ્રિઆકિ ત્રસ જીવોની હિ‘સાના ત્યાગ તે પ્રથમઅહિંસાવ્રત છે. સ્નેહ, વૈર, માહ, રાગ વગેરેના કારણથી અસત્ય કહેવાના ત્યાગ તેને ખીજુ સત્યાણુવ્રત કહે છે. (૩) ખીજાએ વગર આપેલા પદાર્થનુ ગ્રહણ કરવુ કે જેથી તેને પીડા થાય અને રાજા ૧ગેરે ક્રેડ કરે તેને ચારી અથવા ચાર્ય કહે છે અને એ ચારીના ત્યાગ કરવા તે ત્રીજી છે. (૪) ખીજાએ ગ્રહણ કરેલી (પરેણુલી) અથવા નહિ ગ્રહણ કરેલી (કુવારી) સ્ત્રી સાથે વિષય સેવનના ત્યાગ, તે ચેાથુ. બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત છે અને ધન, ધાન્ય, નાકર, ચાકર વગેરેનુ પરિમાણ કરીને વધારેના ત્યાગ કરવા, તે પાંચમુ. પરિગ્રહપરિમાણુઅણુવ્રત છે. એવી રીતે પાંચ અણુવ્રતને ધારણુ કરનાર અણુવ્રતી (શ્રાવક)
તે અચાર્યાણુવ્રત
કહેવાય છે. ૨૦.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकप्रोषधोपवासोपभोगपरिभोगपरिमा
णातिथिसंविभागवतसम्पन्नश्च ॥२१॥ ગઈ–દિગ્વિરતિ, દેશવિરતિ અને અનર્થદંડવિરતિ, એ ત્રણગુણવત છે અને સામાયિક, પ્રેષપવાસ, ઉપભોગપરિભેગપરિમાણ અને અતિથિસ વિભાગ ચારશિક્ષાવ્રત છે. એ સાત વ્રત પણ ગૃહસ્થ વતીએ ધારણ કરવાં જોઈએ અથર્ પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રત એ ૧૨ વ્રતને ધારી વ્રતીશ્રાવક (વ્રતપ્રતિમધારી) કહેવાય છે. (૧) લેભ, આરંભ વગેરે ત્યાગવાના અભિપ્રાયથી પૂર્વાદિ દિશાઓમાં કઈ પ્રસિદ્ધ નદી, ગામ, નગર, પર્વતાદિક સુધી ગમનાગમનનું સ્થાન રાખી તેની આગળ જવાને ચાવજ જીવ ત્યાગ કરે, તેને દિગ્ગત કહે છે. (૨) અને યાજજીવ સુધીના કરેલા દિગ્ગત (દિશાઓના નિયમોમાંથી પણ સંકેચીને કઈ ગામ, નગર, મહેલ્લા સુધીનું ગમનાગમન રાખીને તેને નાથી આગળ મહિને, પખવાડીe', દિવસ, બે દિવસ, ચાર દિવસાદિ કાળની મર્યાદાથી ગમનાગમનને ત્યાગ કરે, તેને દેશવ્રત કહે છે. (૩) વગર કારણે જે કામેથી પાપારંભ થાય એવા કામને ત્યાગ કરે, તેને અનર્થદંડવત કહે છે. જેમાં વ્યર્થજ પાપબંધ થાય છે એવા અનર્થદંડ પાંચ પ્રકારના છે-૧ પાપપદેશ, ૨ હિસાદાન, ૩ અપધ્યાન, ૪ શ્રુતિ અને ૫. પ્રમાદચર્યા. તિર્યચ્ચ વગેરે જીવેને
૧, તેને
નગર, રા. નિયમ)
માજજીવ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુઃખ ઉત્પન્ન થાય તે, વનસ્પતિ કાપવાને તેમજ પૃથ્વીને ખેરવા વગેરેને ઉપદેશ આપે તે પાપોપદેશઅનાથેદંડ છે. હિંસાના ઉપકરણ-શસ્ત્ર (હથીયારો, પાવડા, કેદાળી, બેડી, સાંકળ, ચાબૂક, વિષ, અગ્નિ વગેરે પદાર્થોનું દાન કરવું, તે હિંસાદાનઅનર્થદંડ છે. બીજા ના દેષ ગ્રહણ કરવાને ભાવ, બીજાનું ધન ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છા, બીજાની સ્ત્રીને જેવાની ઈચ્છા તથા બીજા મનુષ્ય તિર્યચેની લડાઈ જવાને ભાવ; બીજાની સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, આજીવિકા વગેરે નષ્ટ થવાની ઇચ્છા કરવી; બીજાનું અપમાન, અપવાદ, અવજ્ઞા ઇચ્છવી-ચિંતવવી તે અપધ્યાન અનર્થદંડ છે. ૪. રાગ, દ્વેષ, કામ, કેધ, અભિમાનને વધારવાવાળી, હિસાદિકને પુષ્ટિ કરવાવાળી, મિથ્યાત્વને વધારવાવાળી, ભડકથા, યુદ્ધકથા વગેરે કહેવાવાળા વેદપુરાણ સ્મૃતિ વગેરેનું શ્રવણ કરવું, તે દુશ્રુતિઅનર્થદંડ છે. ૫. અને વગરકારણે જળ ઓળવું, અગ્નિ સળગાવે, વનસ્પતિ છેદવી, જમીન ખેદવી વગેરેને પ્રમાદચર્યાઅનર્થદંડ કહે છે. એ પાંચ પ્રકારના અનર્થદંડેને ત્યાગ કરવા, તે અનર્થદ:વિરતિ છે. અને ત્રણે સંધ્યાને વખતે (સવાર, બપોર, સાંજે) સમસ્ત પાપયેગ ક્રિયાએથી રહિત થઈ સર્વેથી રાગદ્વેષ છેડી સામ્યભાવને પ્રાપ્ત થઈને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં લીન થવું, તેને સામાયિક વ્રત કહે છે. ૫. દરેક અષ્ટમી (૮) ચતુર્દશી (૧૪) ના દિવસે સમસ્ત આરંભ છોડીને વિષય, કષાય
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ચાર પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરી ધર્મકથાને સાંભળીને સેળ પહોર (સાતમના રોજ બપોરે બાર વાગે જમી આઠેમને ઉપવાસ અને નવમીના દિવસે બાર વાગે પારણું કરવું.) વ્યતીત કરે તે પ્રાષધોપવાસ છે. ૬. જે એક વખત ભેગાવવામાં આવે છે એવાં તાંબૂલ, ભજન, પાન, સુગંધી વગેરે ઉપગ છે અને જે વસ્તુ અનેક વખત ભેગાવવામાં આવે એવા આભૂષણ, વસ્ત્ર, ઘર, વાહન, શયન વગેરે પરિગ છે. એ ભેગ, પરિભેગની મર્યાદા કરીને બાકીનું યમ નિયમરૂપ ત્યાગ કરવું, તેને ઉપગપરિભેગવિરતિ કહે છે. ૭. અને અતિથિ એટલે મિક્ષ મેળવવા માટે ઉદ્યમી, સંયમી અને અન્તરંગ બહિરંગમાં શુદ્ધ એવા વ્રતી પુરૂષને શુદ્ધ મનથી આહાર, ઔષધિ, ઉપકરણ, વસ્ત્રાદિકનું દાન કરવું તે અતિથિસંવિભાગ વ્રત છે. એવી રીતે ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રત એ સાત શીલવત પણ ગૃહસ્થીઓને ધારણ કરવાગ્યા છે. આ સૂત્રમાં જ શબ્દ છે તે આગળના સૂત્રમાં કહેલા સલ્લેખનારૂપ ગ્રહસ્થ ધર્મને સામેલ કરવા માટે છે. ૨૧. ___ मारणान्तिकी सल्लेखनां जोषिता ॥ २२ ॥
સર્ષ—(મરાન્તિff) મૃત્યુના સમયે થવાવાળી (સફેવન) લેખનાને (ગોષિતા) સેવન કરે અર્થાત્ મૃત્યુ
૧. યાજજીવ ત્યાગ કરવાને યમ કહે છે. ૨. કાળની મર્યાદા કરીને ત્યાગ કરવાનો નિયમ કહે છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(મરણ) સમયે શરીર અને કષાયને કમથી કૃશ કરતાં કરતાં ધર્મધ્યાનમાં સાવધાન રહીને પ્રાણ ત્યાગ કરે, તેને સલેખના કહે છે. એને સન્યાસમરણ (સમાધિમરણ) અથવા ઉત્તમ મરણ પણ કહે છે. ગૃહસ્થીએ અન્ત સમયનું પરોપકારી શુભ ગતિના કારણરૂપ એ સર્વોત્તમ વત પ્રીતિપૂર્વક સેવન કરવું જોઈએ. વાર્થ–મૃત્યુને સમય નજીક જાણીને સંપૂર્ણ પદાર્થો તથા કુટુંબ વગેરેથી રાગ, દ્વેષ, સંબંધ, શેક, ભય, વિષાદાદિને અને બાહા તથા અભ્યત્તર પરિગ્રહને અનુક્રમે (ધીરે ધીરે) ત્યાગ કરી છળ, કપટ રહિત શુદ્ધ મનથી પિતાના કુટુંબની અને અન્ય જનેની પાસે ક્ષમા માંગે, પતે પણ ક્ષમા કરે અને સમસ્ત પાપોની આલોચના કરીને મહામંત્રસ્વરૂપ પંચ નમસ્કારમંત્રને ધારણ કરીને શરીરને છેડે, તેને સમાધિમરણ કહે છે. તેજ ગૃહસ્થીને શુભગતિનું કારણ છે. ૨૨. હવે સંપૂર્ણ વ્રતના અતીચાર કહેતાં પ્રથમ સમ્યક્ત્વના પાંચ અતીચાર કહે છે–
शङ्काकाङ्क्षाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः
અર્થ–(ફ્રી નિત્સિચદષ્ટિકરાશાસ્તવા) શકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, અન્યદષ્ટિપ્રશંસા અને અન્ય દષ્ટિસંસ્તવ, એ પાંચ (સમ્ય) સમ્યકદર્શનના (સતવારા)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતીચાર છે. અહંત ભગવાનના પરમાગમમાં પ્રરૂપણ (નિમણ) કરેલા અર્થમાં સંશય કરે અથવા પોતાના આત્માને જ્ઞાતા, દષ્ટા, અખંડ, અવિનાશી અને પુલથી ભિન્ન જાણુંને સાત પ્રકારના ભયને પ્રાપ્ત થવું તેને શંકાઅતીચાર કહે છે. ૨ આલેક, પરલેકસંબંધી ભેગની વારછા રાખવી તેને કક્ષા અતીચાર કહે છે. ૩. દુઃખી, દરિદ્રિ, રાગી ઈત્યાદિ કલેશ સમ્પન્ન જીવેને જોઈને ગ્લાનિ કરવી અથવા અસમીચીન પદાર્થને દેખીને
ગ્લાનિ કરવી, તે વિચિકિત્સા અતીચાર છે. ૪. મિથ્યાષ્ટિના જ્ઞાનચારિત્રાદિ ગુણને મનથી પ્રગટ કરવાં તેને પ્રશંસા અતીચાર કહે છે. પ. અને મિથ્યાષ્ટિના હોય અગર નહિ હોય એવા ગુણેને વચનથી પ્રકટ કરવા, તે સસ્તવ અતીચાર છે. સમ્યગ્દષ્ટિએ એ પાંચ અતીચાર પણ ત્યાગવા જોઈએ. ૨૩.
व्रतशीलेषु पञ्च पञ्च यथाक्रमम् ॥ २४ ॥
–એવી રીતે (તિરસ્ટેy) પાંચ વ્રત અને સાત શીલવતમાં પણ (થાકૂ) અનુક્રમે ( ૫) પાંચ પાંચ અતિચાર છે, તે આગળ અનુકમે કહે છે. ૨૪.
૧ વ્રતને સર્વથા છેડી દેવું તેને અનાચાર કહે છે અને વતને દોષ લગાવો (દુષિત કરવું) તેને અતીચાર કહે છે. ૨. આલોકભય, પરલેકભય, મરણુભય, વેદનાભય, અરક્ષાભય, અગુપ્તભય અને અકસ્માતભય એ સાત પ્રકારના ભય છે,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
बन्धवधच्छेदातिभारारोपणानपाननिरोधाः ॥ २५॥
અર્થ–બન્ય, વધ, છેદ, અતીભારાપણ અને અન્નપાનનિરોધ, એ પાંચ અહિંસાણુવ્રતના અતીચાર છે. ૧. પશુ વગેરેને બાંધીને રોકી રાખવા, તેને બંધાતીચાર કહે છે. ૨. લાકડી, ચાબૂક વગેરેથી જીવેને મારવાં તેને વધાતીચાર કહે છે. ૩. પશુ વગેરેનાં કાન, નાક, વગેરે અંગેને છેદવા, તેને દાતીચાર કહે છે. ૪. મનુષ્ય, પશુ વગેરે ઉપર શક્તિ ઉપરાંત વધારે ભાર લાદ (ભર) તેને અતિભારાપણુતીચાર કહે છે. ૫. અને ખાન(ખેરાક) પાનાદિ રોકીને ભુખ્યાં તરખ્યાં રાખવાં તે અન્નપાનનિરોધાતીચાર છે. ૨૫. मिथ्योपदेशरहोभ्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासापहा
સામંત્રમેલા. રા ગઈ–મિથ્યા ઉપદેશ, રહેભ્યાખ્યાન, ફૂટલેબકિયા, ન્યાસાપહાર અને સાકારમગ્નભેદ, એ પાંચ સત્યાણુવ્રતના અતીચાર છે. પરમાગમ (શાસ્ત્ર) થી વિરૂદ્ધ ઉપદેશ આપે તેને મિથ્યપદેશાતીચાર કહે છે. ર. સ્ત્રીપુત્રાદિકની ગુપ્ત વાર્તા અથવા ગુમ આચર
ને પ્રગટ કરી દેવા, તેને રહેવ્યાખ્યાન અતીચાર કહે છે. ૩. જૂઠાં ખત, જૂઠા લેખ વગેરે લખવું, તેને કૂટલેપ્રક્રિયાતીચાર કહે છે. ૪. કે મનુષ્ય રૂપીઆ, ઘરેણું વગેરે અનામત મૂકી જાય અને જ્યારે તે લેવા આવે ત્યારે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂલથી થોડા માંગે ત્યારે તેને કહે કે તમારા જેટલા હોય તેટલા લઈ જાઓ, એવું કહીને છુપાવવું, તેને ન્યાસાપહારાતીચાર કહે છે. ૫. અને કેઈને ભ્રકુટી ક્ષેપ, મુખ વગેરે આકૃતિથી તેના મનના ગુપ્ત અભિપ્રાયને જાણીને પ્રકટ કરે, તેને સાકારમંત્રભેદોતીચાર કહે છે. ૨૬. स्तेनप्रयोगतदाइतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीनाधिकमानो
માનગતિપત્રવ્યવહાર | ૨૭ મર્થ–સ્તનપ્રયોગ, તtહતાદાન, વિરુદ્ધરાજ્યાતિક્રમ, હીનાધિકમાન્માન અને પ્રતિરૂપકવ્યવહાર એ પાંચ અઐર્યાણુવ્રતના અતીચાર છે. ૧. ચોરી કરવાને ઉપાય બતાહવે તેને સ્તનપ્રગાતીચાર કહે છે. ૨. ચારીની વસ્તુની કિમત આપીને અથવા કિમત નહીં આપીને લેવી, તે તદાહતાદાન અથવા ચારાર્થોદાનાતીચાર છે. ૩. રાજાની આજ્ઞાને લેપ કરવો અને તેના વિરૂદ્ધ ચાલવું, તે વિરૂદરાજ્યાતિકમાતીચાર છે. ૪. આપવા લેવાનાં તેલ, ત્રાજવાં, ગજ, પાલી વગેરે ઓછા વધારે રાખવાં તેને હોનાધિકમાનેમાનાતીચાર કહે છે. ૫ અધિક મૂલ્યની વસ્તુમાં ઓછા મૂલ્યની વસ્તુ મેળવી વધારે કિંમતથી વેચવી અથવા ઘીમાં ડેલીયું, ચરબી વગેરે તેમજ દૂધમાં પાણી વગેરે મેળવી વેચવું તેને પ્રતિરૂપકવ્યવહરાતીચાર કહે છે. ૨૭, परविवाहकरेणत्वारिकापरिगृहीताऽपरिगृहीतागमनान
હીરાલાલતીત્રામાશા . ૨૮ || અર્થ–પરવિવાહકરણ, પરિગ્રહીતત્વરિકાગમન, અપ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
११९
રિગૃહીતેવરિકાગમન, અન†કીડા અને કામતીવ્રાભિનિવેષ, એ પાંચ બ્રહ્મચર્યાવ્રતના અતીચાર છે. ૧. બીજાની છેકરા છેકરીને વિવાહ કરવા અથવા કહીને કરાવી આપવે, તેને પરિવવાહકરણાતીચાર કહે છે. ૨. બીજાની પરણેલી વ્યભિચારણી સ્ત્રીને ત્યાં જાવઆવ કરવુ. તથા તેની સ્રાથે લેણદેણુ, વચનાલાપાકિ કરવુ તેને પરિગૃહીતેત્વરિકાગમનાતીચાર કહે છે. ૩. જે વ્યભિચારણી સ્ત્રી અપરિગૃહીત છે. અર્થાત્ જે સ્રીના કાઈ પતિ નથી એવી વેશ્યા વગેરે સ્ત્રીઓ સાથે લેણદેણુ તથા વાર્તાલાપાદિ રાખવા, તેને અપરિગ્રહીતેરિકાગમનાતીચાર કહે છે. ૪. કામસેવન કરવાના અગાને છોડીને અન્ય અંગોથી કામક્રીડા કરવી તેને અન ગક્રીડાતીચાર કહે છે. પ. અને પેાતાની સ્ત્રીમાં કામસેવનની અત્યન્ત અભિલાષા રાખવો અથવા કામક્રીડામાં અતિશય મગ્ન રહેવુ તેને કામતીત્રાભિનિવેષાતીચાર કહે છે, ૨૮. क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्य
प्रमाणाऽतिक्रमाः ॥ २९ ॥
અર્થક્ષેત્રવાસ્તુ, હિરણ્યસુવર્ણ, ધનધાન્ય, દાસીદાસ અને કુષ્ય એ પાંચેના પરિમાણુને ઉલંઘન કરવાં તે ૫રિગ્રહપરિમાણુના પાંચ અતીચાર છે. ૧. ધાન્યાદિક સન્ન હાવાના સ્થાનને ક્ષેત્ર કહે છે અને ઘર, મકાન, વગેરેને વાસ્તુ કહે છે. ૨. રૂપીઆ ચાંદી, વગેરેને હિરણ્ય કહે છે અને સાનુ· અથવા સોનાના દાગીના, વાસણુ વગેરેને
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
સુવર્ણ કહે છે. ૩. ગાય, બળદ, ભેંસ વગેરેને ધન કહે
છે અને ચાખા, ઘઉં' વગેરે અનાજને ધાન્ય કહે છે. ૪. શરીર અથવા ઘરની સેવા વગેરે કરવાવાળી સ્ત્રી તથા પુરૂષ દાસીદાસ છે. પ. વજ્ર, થાળી, લાટા, કપાસ, ચ‘દન વગેરે કુખ્ય છે. એ સ`પૂર્ણના પરિમાણમાં ઘટા
વધારા કરવાથી અતીચાર થાય છે, ૨૯.
'
ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्रवृद्धिस्मृत्यन्तराधानानि ॥ ३० ॥
અર્થ—ઉદ્ધાંતિક્રમ, અધાતિક્રમ, તિર્યંગતિક્રમ, ક્ષેત્રવૃદ્ધિ અને મૃત્ય’તાધાન, એ પાંચ દિગ્દતના અતીચાર છે. ૧. પરિમાણુથી અધિક વૃક્ષ (ઝાડ) પર્વતાદિ ઉપર ચઢવુ', તેને ઉદ્ધૃતિક્રમાતીચાર કહે છે. ૨. પરિમાણુથી વધારે કુવા, વાવ વગેરેમાં નીચે ઉંતરવુ તેને અધાતિક્ર માતીચાર કહે છે. ૩. ભેાંયરાં, પર્વત વગેરેની ગુફા, સુ૨‘ગ વગેરેમાં આડાઅવળા જવુ, તેને તિર્થંગતિમાતીચાર કહે છે. ૪. પરિમાણુ કરેલી દિશાઓના ક્ષેત્રથી વધારે ક્ષેત્રવૃદ્ધિ કરવી, તેને ક્ષેત્રવ્રુદ્ધિતીચાર કહે છે. અને ૫. દિશાઓની કરેલી મર્યાંદાને ભૂલી જવી, તેને મૃત્યતરાધાનાતીચાર કહે છે. ૩૦,
आनयप्रेष्यमेयोगशब्दरूपानुपातपुळक्षेपाः ॥ ३१ ॥ અર્થ—આનયન, પ્રેષ્ણપ્રયાગ, શબ્દાપાનુત, રૂપાનુ પાત, અને પુદ્ગલક્ષેપ એ પાંચ દેશઞતના અતીચાર છે. ૧. મર્યાદાથી બહારની વસ્તુને મ'ગાવવી અથવા કેઇને ખેલાવવા, તે આનયનાતીચાર છે. ૨. મર્યાદાથી
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२१
બહારના ક્ષેત્રમાં પાતે જાય નહિ, પર`તુ સેવક વગેરે બીજા મનુષ્યને માકલે, તે પ્રેષ્યપ્રયાગાતીચાર છે. ૩. મર્યાંદાથી બહારના ક્ષેત્રમાં બેઠેલા મનુષ્યને ઉધરસ અથવા ખાંખારા વગેરે શખ્સ કરીને પોતાના અભિપ્રાય જણાવવા, તે શબ્દાપાતાતીચાર છે. ૪. મર્યાદાથી ખહાર ક્ષેત્રમાં બેઠેલા મનુષ્યને પેાતાનું રૂપ બતાવીને હાથના ઈસારાથી સમજાવી કામ કરાવવું, તે રૂપાનુપાતાતીચાર છે, ૫. અને મર્યાદાથી બહાર પથ્થર કાંકરા વગેરે ફૂંકીને ઇસારા કરવા, તે પુર્ણલક્ષેપાતીચાર છે. ૩૧. कन्दर्पौत्कुच्य मौखर्य्यसमीक्ष्याधिकरणोपभोगपरिभोगानर्थक्यानि ॥ ३२ ॥
અર્થ-કન્હર્ષ, કાત્સુચ્ચ, માખર્ચે, અસમીથ્યાધિકરણ, અને ઉપભાગપરિભાગાનર્થક્ય એ પાંચ અનર્થદ ડ ત્યાગવ્રતના અતીચાર છે. ૧. રાગભાવની ઉત્કંઠાથી હાસ્યમિશ્રીત ભ‘ડવચન (કુવચન) ખેલવાં, તે કન્દર્યાતીચાર છે. ૨. રાગાદયની તીવ્રતાથી હાસ્ય, બીભસ્ત વચન મેાલવાં અને કાયાથી પણ નિન્દનીય ક્રીડા કરવી, તે કોકુચ્યાતીચાર છે. ૩. મૂર્ખતાથી ઘણાજ નિરર્થક પ્રલાપ કરવો, તે મૌખઅંતીચાર છે. ૪. વિચાર કર્યાં વગર વિના પ્રયાજને અધિકતાથી પ્રવર્ત્તન કરવુ', તે અસમીક્ષ્યાધિકરણાતીચાર છે. ૫. ભાગ ઉપભાગના જેટલા પદાર્થાથી પાતાનું કામ ચાલતુ... હાય, તેનાથી અધિક (વધારે) સંગ્રહ કરવા, તે ઉપભાગપરિભાગાનર્થયાતીચાર છે. ૩૨.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
योगदुःप्रणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थानानि ॥ ३३ ॥
મર્ય–ત્રણ પ્રકારના ગદુપ્રણિધાન (મદુપ્રણિધાન, વાદુપ્રણિધાન અને કાયદુપ્રણિધાન), અનાદર અને ઋત્યનુપસ્થાન એ પાંચ સામાયિકવ્રતના અતીચાર છે. ૧. મનને અન્યથા (જ્યાંત્યાં ચલાયમાન કરવું, તે મનેદુપ્રણિધાનોતીચાર છે. ૨. વચનને ચલાયમાન કરવું, તે વાઙ્ગપ્રણિધાનાતીચાર છે. ૩. શરીર જેમ તેમ હલાવવું (ચલાયમાન કરવું), તે કાયદુપ્રણિધાનાતીચાર છે. ૪. ઉત્સાહરહિત અનાદરથી (પ્રફુલ્લીત મન વગર) સામાયિક કરવું, તે અનાદરાતીચાર છે. અને ૫. સામસી.
આ યિકમાં એકાગ્રતા વગર ચિત્તની વ્યગ્રતાથી પાઠ ભૂલી જે, તે ઋત્યનુપસ્થાનાતીચાર છે. ૩૩. . अप्रत्यवेक्षिताऽप्रमार्जितोत्सर्गादानसंस्तरोपक्रमणा
નવરઋત્યનુપસ્થાનાનિ ૨૪ .. અર્થ –અપ્રત્યવેક્ષિત-અપ્રમાજિત ભૂમિ ઉપર મળ મૂત્રાદિ કરવું, ઉપકરણ ગ્રહણ કરવાં, સંથારા વગેરે બીછાવવા, વ્રતને અનાદર કરે, અને મૃત્યનુપસ્થાન એ પાંચ પ્રાષધોપવાસવ્રતના અતીચાર છે. ૧. આ ભૂમિમાં જીવ છે કે નહિ એવી રીતે આંખેથી જેવું તે પ્રત્યવેક્ષણ છે, અને કેમળ ઉપકરણથી ભૂમિને શેધવી અથવા સાફ કરવી તે પ્રમાર્જન છે, માટે આંખેથી જોયા વગર અથવા કેમળ પછી વગેરેથી શોધન કર્યા વગર ભૂમિ ઉપર મળમૂત્ર કાદિક નાખવું, તે આ પ્રત્ય
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२३
સિતાપ્રમાજિતસર્ગાતીચાર છે. ૨. એ જ પ્રમાણે વગરજુએ વગર સાફ કરે અહંત આચાર્યાદિનાં પૂજનનાં ઉપકરણ, કેશર, માળા, ધૂપાદિક ગ્રહણ કરવું અથવા વસ્ત્ર, પાત્ર (વાસણ) વગેરેને જોયા કે સાફ કર્યા વગર જમીન ઉપર ઘસડીને ઉઠાવવાં તે અપ્રત્યક્ષતાપ્રમાજિતાદાનાતીચાર છે. ૩. વગર જુએ વગર સાફ કરે ભૂમિ ઉપર શયનાસનને માટે વસ્ત્રાદિક પાથરવાં તે અપ્રત્યસિતાપ્રમાર્જિતસસ્તરોપકમણાતીચાર છે. ૪. ભૂખ તરસની પીડાથી આવશ્યક ધર્મક્રિયાઓમાં અનાદરથી પ્રર્વતન કરવું તે અનાદરાતીચાર છે. ૫. પ્રેષપવાસાના દિવસે કરવાગ્યે આવશ્યક ધર્મક્રિયાઓને ભૂલી જવી તે, ઋત્યનુપસ્થાનાતીચાર છે. પ્રેષપવાસ વ્રત કરવાવાળાએ એ પાંચ અતીચાર ત્યાગવા જોઈએ. ૩૪.
सचित्तसम्बन्धसम्मिश्राभिषवदुःपकाहाराः ॥३५॥
અર્થ–સચિત્ત, સચિત્તસંબ, સચિત્તમિશ્ર, અભિલવ અને દુપટ્ટે એ પાંચ પ્રકારને આહાર કરે, તે ભેગેપગપરિમાણવ્રતના અતીચાર છે. ૧. જીવ સહિત પુષ્પફળ વગેરેને આહાર કરે, તે સચિત્તાધારાતીચાર છે. ૨. સચિત્ત વસ્તુને સ્પર્શ કરેલા પદાર્થને. આહાર કરે, તે સચિત્તસમ્બન્ધાહારાતીચાર છે. ૩. સચિત્ત પદાર્થ સાથે મળેલા પદાર્થને આહાર કરે તે સચિસમિશ્રાહારાતચાર છે. ૪. પુષ્ટિકારક પદાઈને આહાર કરે, તે અભિષવાતીચાર છે. ૫. સારી
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४ રીતે નહિ પાકેલા પદાર્થને આહાર કરે તથા કષ્ટથી ઘણે વખતે પરિપકવ (હજમ) થાય એવા પદાર્થનું ભોજન કરવું, તે દુઃપહારાતીચાર છે. ૩૫. सचित्तनिक्षेपापिधानपरव्यपदेशमात्सर्यकालातिक्रमाः ॥३६॥
અર્થ-સચિત્તનિક્ષેપ, સચિત્તાપિધાન, પરવ્યપદેશ, માત્સર્ય અને કાલાતિકમ એ પાંચ અતિથિવિભાગવ્રતના અતીથાર છે. ૧. સચિત્ત (જીવસહિત) લીલા કમળ, પાંદડાં વગેરેમાં મૂકીને આહાર આપ, તે સચિ-તનિક્ષેપાતીચાર છે. ૨. સચિત્ત કમળ પાંદડાંદિકથી ઢાંકેલા આહાર ઔષધિનું દાન આપવું તે સથિ-તાપિધાનાતીચાર છે. ૩. બીજાની વસ્તુનું દાન કરવું, તે પરવ્યપદેશાતીચાર છે. ૪. અનાદરથી દાન આપવું અથવા અન્યદાતારથી ઈર્ષાભાવ કરીને દાન આપવું તે માત્સચંતીચાર છે. પ. દાન આપવાને વખત ઉલંઘન કરી અકાળે ભેજન આપવું, તે કાળાતીકમાતીચાર છે. ૩૬. जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुबन्धनिदानानि ॥३७।।
અર્થ-જીવિતાશ'સા, મરણશંસા, મિત્રાનુરાગ, સુખાનુબન્ધ અને નિદાન એ પાંચ સલ્લેખના મરણના અતીચાર છે. ૧ સલ્લેખના (સમાધિમરણ) ધારણ કરીને વધારે જીવવાની કક્ષા (ઈચ્છા) કરવી, તે છવિતાશ સાતીચાર છે. ૨. રેગ વગેરેના ઉપદ્રવ (ખ) થી ઘભરાઈને મરવાની વાંછા (ઈછા) કરવી, તે મરણશં
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
સાતીચાર છે. ૩. મિત્રાનુ સ્મરણ કરીને તેમાં રાગ કરવા, તે મિત્રાનુરાગાતીચાર છે. ૪. પૂર્વકાળમાં ભાગવેલા ભાગાને યાદ કરવા, તે સુખાનુબંધાતીચાર છે. ૫. આગલા જન્મમાં વિષયાદિક સુખા પ્રાપ્ત થવાની ઈચ્છા કરવી, તે નિદાનાતીચાર છે. ૩૭. એવી રીતે સમ્યગ્દર્શન, પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત, ચાર શિક્ષાવ્રત અને એક સલ્લેખનાના એકદરે ૭૦ અતીચાર કહ્યા, તેનાથી વ્રતીએ અવશ્ય ખચવુ જોઇએ. હવે દાનનું લક્ષણ કહે છે— अनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गोदानम् ॥ ३८ ॥
અર્થ—(અનુપ્રાર્થ) પાતાના અને બીજા ઉપકારને માટે (સ્વસ્થ) ધન વગેરેના અથવા સ્વાર્થના (અતિસî:) ત્યાગ કરવા તે (વાનમ) દાન છે. જે દાન કરવાથી પાતાને પુણ્યમ-ધ થાય છે, તે પેાતાના ઉપકાર છે અને જેથી પાત્રને સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણાની વૃદ્ધિ થાય, તે બીજાના ઉપકાર છે; એવી રીતે સ્વપર ઉપકારાર્થ આહારદાન, ઔષધદાન, શાસ્ત્રદાન અને અભયદાન એ ચાર પ્રકારનાં દાન આપવાંતેદાન છે. ૩૮. विधिद्रव्यदातृपात्रा विशेषात्तद्विशेषः ।। ३९ ॥
૭૬ર્થ-(વિધિદ્રવ્યવાનૢપાત્રવિશેષાત્) વિધિવિશેષ, દ્રષ્યવિશેષ, દાતારવિશેષ અને પાત્રવિશેષના કારણથી (તવિશેષ:) ઉક્ત દાનમાં પણ વિશેષતા છે અર્થાત્ એ ચાર કારણેાથી ઉત્તમ, મધ્યમ, જઘન્ય આદિ દાનના વિશેષ લે થાય છે અને તેનાં ફળ પણ ઉંત્તમ, મધ્યમ, જઘન્ય વગેરે થાય છે. ૩૯. इति श्रीमदुमास्वामिविरचिते तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ अष्टमोऽध्याय लिख्यते ।
-
૬
मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः ॥ १ ॥
અર્થ – મિથ્યાર્શનાવિરતિકમષાયા) મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ એ પાંચ (ન્યત:) બન્ધનાં કારણ છે. ૧. અતત્વનું શ્રદ્ધાન કરવું તે મિથ્યાત્વ અથવા મિથ્યાદર્શન છે. એને બે ભેદ છે–ગૃહીતમિથ્યાત્વ અને અગ્રહીત મિથ્યાત્વ. બીજાને (કુધર્મન) ઉપદેશ તથા કુશાસના સાંભળવાથી અતત્ત્વનું શ્રદ્ધાન થાય તેને ગૃહતમિથ્યાત્વ કહે છે. બીજાના ઉપદેશ વગર પૂર્વભવમાં ઉપન્ન કરેલા મિથ્યાત્વકર્મના ઉદયથી જે અતત્વ શ્રદ્ધાન થાય, તે અગૃહીત મિથ્યાત્વ અથવા નિસર્ગજમિથ્યાત્વ છે. ગૃહતમિથ્યાત્વના એકાતમિથ્યાત્વ, વિપરીતમિથ્યાત્વ, સંશયમિથ્યાત્વ, વિનયમિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનમિથ્યાત્વ એ પાંચ ભેદ છે. વસ્તુમાં અથવા પદાર્થમાં અનેક ધર્મ છે તે સર્વને ગણું કરીને તેમાંથી એકજ ધમને માની તેનું શ્રદ્ધાન કરે, તે એકાન્તમિથ્યાત્વ છે. સગ્રન્થને નિગ્રંથ માનવા, કેવળી ભગવાનને આહાર કરવાવાળા માનવા, સ્ત્રીને મોક્ષ માનવું એવી રીતના ઉલટા શ્રદ્ધાનને વિપરીત મિથ્યાત્વ કહે છે. સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે કે નહિ એવી રીતે સંદેહરૂપ શ્રદ્ધાન કરવું, તે સંશયમિથ્યાત્વ છે. સમસ્ત પ્રકારના દેવ, કુદેવ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२७
અને સમસ્ત પ્રકારના દર્શનાને એકજ માનવાં તથા તેની ભક્તિ કરવી, તેને વિનયમિથ્યાત્વ કહે છે. હિત અહિતની પરીક્ષા રહિત શ્રદ્ધાન કરવુ તેને અજ્ઞાનમિથ્યાત્વ કહે છે. ષટ્ (૭) કાયના જીવાની હિંસાના ત્યાગ નહીં કરવા અને પાંચ ઇન્દ્રિય અને મનને વશ નહીં કરવાં તે ખાર પ્રકારની અવિરતિ છે. ભાવશુદ્ધિ, કાયશુદ્ધિ, વિનયશુદ્ધિ, ઇર્ષ્યાપથશુદ્ધિ, ભક્ષ્યશુદ્ધિ, પાપનાશનશુદ્ધિ, પ્રતિષ્ઠાપનશુદ્ધિ અને વાકયશુદ્ધિ એ આઠ શુદ્ધિ તથા દશ લક્ષણ ધર્મમાં ઉત્સાહ રઢ઼િત પરિણામ થઇ મદ ઉદ્યમી થવાને પ્રમાદ કહે છે. સ્ત્રીકથા, રાજકથા, ભેાજનકથા, દેશકથા એ ચાર વિકથા અને ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ એ ચાર કષાય; પાંચ ઇન્દ્રિયા, નિદ્રા અને રાગ એ પ્રમાણે પ્રમાદના ૧૫ ભેદ છે. કષાયના કોષમાનમાયાલાભરૂપ ૧૬ ભેદ અને હાસ્ય, રતિ, અરતિ વગેરે કષાયના ભેદ મળી ૨૫ કષાય છે. ચાર મનાયેાગ, ચાર વચનચેાગ અને પાંચ કાયયેાગ, એક આહારક ક્રાયચેગ અને એક આહારક મિશ્રયાગ, એ પ્રમાણે પંદર ચેાગ છે. એ સમસ્તથી અર્થાત્ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચેાગોથી શુભઅશુભ કર્મોના અધ થાય છે. ૧. सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्ते स बन्धः ॥ २॥
અર્થ—(ગીવ:) જીવ ( સષાયત્વાત્ ) કષાયના ચેાગથી ( ર્મળઃ ) કર્મના ઉત્પન્ન થયા ( યોગ્યાનૢ ) યોગ્ય ( પુવાન ) પુર્ણાને ( માત્તે ) ગ્રહણ કરે (૬) તે ( વન્ય-)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
બન્ધ છે. માવાથૅ—સમસ્ત લેાકમાં પુલાનાં પરમાણુ ભરેલાં છે. તેમાં કાર્માણુવર્ગાના પરમાણુ પણુ દરેક જગ્યાએ કાયમ છે. આત્મા જ્યારે મનવચનકાયરૂપ યોગોદ્વારા સક`પ અથવા કષાયસહિત થાય છે ત્યારે તે કામાંજીવણા કરૂપ થઈને આત્મા સાથે સબન્ધ કરીલે છે, તેને કર્મબન્ધ કહે છે. તે સમયે કષાય જો મન્ત્ર હાય તાકર્માના પણ સ્થિતિમન્ય અથવા અનુભાગમન્ય મદ થાય છે અને તીવ્ર હાય છે તેા તીવ્ર બન્ધ થાય છે. ૨. હવે બન્યના પ્રકાર કહે છે.—
प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशास्तद्विधयः ॥ ३ ॥
અર્થ—— પ્રતિસ્થિનુમા પ્રવેશાઃ ) પ્રકૃતિખન્ધ, સ્થિતિબન્ધ, અનુભાગમન્ય અને પ્રદેશખન્ય એ (દ્વિષયઃ ) તે અન્યના ચાર પ્રકાર છે. પ્રકૃતિ નામ સ્વભાવનુ છે. જેમ લીમડાના સ્વભાવ કડવા છે, ગાળના સ્વભાવ મીઠા છે. તેમ એવી રીતે આઠ કર્માંના સ્વભાવનુ' (રસનુ·) પડવુ', તે પ્રકૃતિખધ છે. જ્ઞાનાવરણું, દરશનાવરણ, વેદનીય, માહની, આયુ, નામ, ગેાત્ર અને અન્તરાય એ આઠ કર્મ છે તેમાં જ્ઞાનવરણની પ્રકૃતિ આત્માને આચ્છાદન કરવાની ( ઢાંકવાની ) છે, દર્શનાવરણુની પ્રકૃતિ આત્માના દર્શન અથવા જ્ઞાનના સામાન્ય અવલેકનરૂપ અશને આચ્છાન કરવાની છે, વેદનીયકર્મની પ્રકૃતિ આત્મામાં સુખદુઃખ ઉત્પન્ન કરવાની છે, મેહનીયકર્મની પ્રકૃતિ કર્મમાં મદ્ય
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(મદીરા), ધંતુરા વગેરેની માફક આત્મામાં મોહ ઉત્પન કરવાની છે; આયુકર્મની પ્રકૃતિ કઈ પણુ શરીરમાં કાળની મર્યાદાને માટે આત્માને અટકાવવાની છે, નામકર્મની પ્રકૃતિ આત્માને માટે જુદા જુદા પ્રકારના સાંગોપાંગ રચવાની છે, ગોત્રકર્મની પ્રકૃતિ ઉચ્ચકુળમાં, નીચકુળમાં ઉત્પન્ન કરવાની અને અન્તરાયકર્મની પ્રકૃતિ આત્માના વીર્ય, દાન, લાભ, ભેગ અને ઉપભેગમાં વિધ નાંખવાની છે. કર્મમાં એ પ્રકારને સ્વભાવ થવાને પ્રતિબંધ કહે છે. ઉક્ત આઠ પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિ જે આત્માના પ્રદેશમાં બન્યરૂપ થઈ જેટલા વખત સુધી રહે અથવા જ્યાં સુધી પોતાના સ્વભાવને છોડે નહિ તેટલા સમયની મર્યાદા જેને થાય છે તેને સ્થિતિમાં કહે છે અને જેવી રીતે ગાય, બકરી, ભેંસના દૂધમાં વધારે ઓછા ૨સને તફાવત છે, તેવી રીતે કર્મોમાં તીવ્ર, મધ્ય, મન્દ રસ (ફળ) આપવાની શક્તિ હેવાને અનુભાગબધ અથવા અનુભવધ કહે છે, ઉક્ત આઠ પ્રકારના કર્મોને આત્માના પ્રદેશમાં એક ક્ષેત્રાવગાહરૂપ સંબંધ થવે, તેને પ્રદેશબંધ કહે છે. એવી રીતે બન્ધના ચાર ભેદ છે. ૩. आयो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोहनीयायुर्नामगोत्रान्तराया॥४॥
ગઈ–(આજ) આદિને બંધ અર્થાત પ્રકૃતિબંધ (જ્ઞાનનો વરઘવેનીયમોનીયાયુનોત્રાન્તરાયા) જ્ઞાનાવરણ, દ
નાવરણ, વેદનીય, મોહનીય, આયુ, નામ, શેત્ર અને અન્તરાય એવી રીતે આઠ પ્રકારના છે અર્થાત આઠ પ્રકા
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૨૦ રના સ્વભાવવાળા છે. એમાંથી જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય અને અંતરાય ઘાતિકર્મ છે અને બાકીના ચાર અઘાતિકર્મ છે. ૪. पश्चनवन्यष्टाविशतिचतुर्द्विचत्वारिंशदाद्विपञ्चभेदा
યથામ/ ૧ / અર્થ–-મૂલપ્રકૃતિના આઠ પ્રકાર કહ્યા, તેમાં (યાનમ) અનુક્રમે (વનવણવંરાતિવિવિંશવિમેવાડ) પાંચ, નવ, બે, અઠ્ઠાવીસ, ચાર, બેંતાલીસ, બે અને પાંચ ભેદ છે. માવાઈ–જ્ઞાનાવરણના પાંચ, દર્શનાવરણના નવ, વેદનીયકર્મના બે, મેહનીયકર્મના અઠ્ઠાવીસ, આયુકર્મના ચાર, નામકર્મના બેંતાલીશ, નેત્રકર્મના બે અને અન્તરાયકર્મના પાંચ ભેદ છે. ૫. __ मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानाम् ॥ ६ ॥
અર્થ-જ્ઞાનાવરણકર્મના મતિજ્ઞાનાવરણુ, શ્રતજ્ઞાનાવરણ, અવધિજ્ઞાનાવરણ, મન:પર્યયજ્ઞાનાવરણ અને કેવલજ્ઞાનાવરણ એ પાંચ ભેદ છે. આવરણ નામ ઢાંકણ છે. જેવી રીતે કઈ મૂતિ ઉપર પડાને પડદે ઢાંકવાથી તે મૂર્તિને આ કાર દેખાતું નથી તેવી રીતે આત્મામાં કેવળજ્ઞાનરૂપ હેવાની શક્તિ છે, પણ તે જ્ઞાનાવરણરૂપ કર્મને પડદાએ સંપૂર્ણ જ્ઞાનેને ઢાંકી રાખ્યા છે. મતિજ્ઞાનાવરણ અને શુતજ્ઞાનાવરણકર્મને કઈક ઉપશમથી ઓછું વધતું જ્ઞાન | સર્વે માં રહે છે, પરંતુ બાકીના સર્વે પ્રકારના જ્ઞાનને
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
१३१ -
i ઉક્ત પાંચે પ્રકારનાં કર્મો ઓછાવધતા ઢાંકી રાખે છે. મતિજ્ઞાનને ઢાંકી રાખે અર્થાત્ મતિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવા ન દે, તેને મતિજ્ઞાનાવરણકર્મ કહે છે. શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવા ન દે, તેને શ્રુતજ્ઞાનાવરણુકર્મ કહે છે. અવધિજ્ઞાનને ઢાંકી
ખે, તેને અવધિજ્ઞાનાવરણકર્મ કહે છે. મન પર્યાયજ્ઞાનને આચ્છાદન કરી ઉત્પન્ન થવા ન દે, તેને મન ૫. ચંયજ્ઞાનાવરણ કર્મ કહે છે. અને કેવલજ્ઞાનને આચ્છાદન કરી ઉત્પન્ન થવા દે, તેને કેવલજ્ઞાનાવરણુકર્મ કહે છે. ૬. चक्षुरचक्षुरवाधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्रामचलामचला
प्रचलास्त्यानगृद्धयश्च ॥ ७॥ કર્થ(કુરકુરવઠાનાં) ચક્ષુદર્શનાવરણ, અચક્ષુદર્શનાવરણ, અવધિદર્શનાવરણ અને કેવલદર્શનાવરણ એ ચાર (ર) અને (નિદ્રાનિદ્રાનિદ્રાબાવાવાસ્યાનાય) નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલા પ્રચલા અને સત્યાનગૃદ્ધિ એ પાંચ નિદ્રાસહિત નવ પ્રકૃતિ દર્શનાવરણ કર્મની છે. જેના ઉદયથી આત્મા ચક્ષુઈન્દ્રિય રહિત એકેદ્રિય અથવા વિકલેન્દ્રિય થાય અથવા ચક્ષુદ્રિય સહિત પચેન્દ્રિય થાય તે પણ તેના નેત્રેમાં દેખવાની સમર્થતા ન હેય અર્થાત્ આંધળે કાણે અથવા ઘણું ઓછું જેતે હોય તેને ચક્ષુદર્શનાવરણપ્રકૃતિ કહે છે. જે કર્મના ઉદયથી ચક્ષુ ઇન્દ્રિયથી અતિરિક્ત અન્ય ઇન્દ્રિઓથી દર્શન (સામાન્યજ્ઞાન) ન થાય, તેને અચક્ષુદર્શનાવરણપ્રકૃતિ કહે છે. અવધિદર્શનથી જે સામાન્ય અવકન થાય છે,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
તેને આચ્છાદન કરવા . ઢાંકવા ) વળી અવધિદર્શનાવરણપ્રકૃતિ છે. કેવદર્શનદ્વાજે સમસ્ત દર્શન અથવા સામાન્યાવલાયન નહિ થવા દે, તને કેવલદર્શનાવરણુ પ્રકૃતિ કહે છે. મદ, ખેદ, ગ્લાનિ દૂર કરવાને માટે જે શયન કરે છે, તે નિદ્રાદર્શનાવરણપ્રકૃતિ છે. નિદ્રા ઉપર નિદ્રા આવવી, તેને નિદ્રાનિદ્રાદર્શનાવરણપ્રકૃતિ કહે છે. નિદ્રાનિદ્રાદર્શનાવરણપ્રકૃતિના ઉદયથી નેત્રાને ઉઘાડી નહિ શકે એવી અદ્દાર નિદ્રા જીવને આવે છે. શાક, ખેદ, મદાદિકથી બેઠાંબેઠાંજ શરીરમાં વિકાર ઉત્પન્ન થાય અને પાંચે ઇન્દ્રિયાના વ્યાપારના અભાવ થઈ જાય તેને પ્રચલાદર્શનાવરણપ્રકૃતિ કહે છે. તેના ઉદયથી જીવ આંખાને કઈક ઉઘાડી મુકીને સુઈ રહે છે અર્થાત્ સુઈ રહેલા સુતા સુતા સુતા પણ કાંઈ જાણે છે; બેઠા બેઠા પણ કરવા માંડે છે. નેત્રગાત્ર ચલાવ્યા કરે છે દેખતાં છતાં પણ કાંઈ દેખતા નથી. જેના ઉદયથી મુખમાંથી લાળ વહેવા માંડે, અંગ, ઉપાંગ ચલાયમાન થતાં રહે, સેય વગેરે ઘેચવાથી પણ સચેત ન થાય તેને પ્રચલામચલાદર્શનાવરણપ્રકૃતિ કહે છે. જે નિદ્રાના આવવાથી ચૈતન્ય જેવા થઇને અનેક રાદ્નકર્મ કરી લેછે અને પછી મેહાશ થઈ જાય છે તથા નિદ્રા પુરી થવા પછી તેને માલુમ પડતુ' નથી કે મે' શુ શુ કામ કરી લીધુ, તેને ત્યાનગૃદ્ધિદર્શનાવરણપ્રકૃતિ કહે છે. એવી રીતે નવ પ્રકારના દર્શનાવરણ પ્રકૃતિના ભેદ છે. ૭.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
सदसद्वेधे ॥ ८॥ અર્થ-(સ ) વેદનીયકર્મના સત્ અને અસત્ અર્થાત્ સાતવેદનીય અને અસતાવેદનીય એ બે ભેદ છે. જેના ઉદયથી જીવને શારીરિક માનસિક અનેક પ્રકારની સુખરૂપ સામગ્રીની પ્રાપ્તિ થાય, તેને સાતવેદનીયકર્મ કહે છે. અને જેને કર્મના ઉદયથી દુઃખદાયક સામગ્રીની પ્રાપ્તિ થાય, તેને અસાતાદનીય કર્મ કહે છે. ૮. दर्शनचारित्रमोहनीयाकषायकषायवेदनीयाख्यात्रिद्विनवषोडशभेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयान्यकषायकषायौ हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सास्त्रीपुनपुंसकवेदा अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमानमायालोभाः॥ ९॥
અર્થ–(નવારિત્રમોદનાષાષાનાલ્યા) દશનમેહનીય, ચારિત્રમોહનીય, અકષાયવેદનીય અને કષાયવેદનીય એ ચાર મેહનીયમ અનુક્રમે (સિવિનવણો - મેરા) ત્રણે, બે, નવ અને સેળ પ્રકારનાં છે, જેમાંથી દર્શન મેહનીય ( વામિથ્યાત્વતતુમયાન) સમ્યકત્વ, મિધ્યાત્વ અને સશ્મિથ્યાત્વ એ ત્રણ પ્રકારના છે. અને ચારિત્રહનીય (અષાયપાચૌ) અકષાયવેદનીય અને કષાયવેદનીય એવી રીતે બે પ્રકારના છે, તેમાંથી અકષાયવેદનીય તે (હાસ્યરચતિરોમથggણા) હાસ્ય, રતિ, અરતિ, શેક, ભય અને જુગુપ્સા એ છ તથા (સ્ત્રીપુનપુંસવેડા) |
-
,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४ પ્રીવેદ, પુરૂષદ અને નપુસકવેદ એવી રીતે નવ પ્રકારના () અને કષાયવેદનીય (અનન્તીનુવપ્રત્યથાનપ્રચાચાનસંવનવિહ૫ ) અનન્તાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યા
ખ્યાન અને સંજવલનના ભેદ સહિત (ધમનિમવામા ) કેધ, માન, માયા અને લેભરૂપ ૧૬ પ્રકારના છે. માં –મેહનીય કર્મના દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમેહનીય એ બે તે મૂળ ભેદ છે, તેમાં દર્શન મેહનીયના સમ્યકત્વ, અને સમ્યમ્મિથ્યાત્વ અથવા મિશ્રમેહનીય એવી રીતે ત્રણ પ્રકાર છે અને ચારિત્રમેહનીયના અકષાયવેદનીય અને કષાયવેદનીય એ બે ભેદ છે, જેમાંથી
અકષાયવેદનીયના હાસ્ય, રતિ, અરતિ, શોક, ભય, જુગુપ્સા, સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ અને નપુંસકવેદ એવી રીતે નવ પ્રકાર છે. અને કષાયવેદનીના ૧૦ અનન્તાનુબંધીૉંધ, ૨. અપ્રત્યાખ્યાનકાધ, ૩. પ્રત્યાખ્યાનકધ, ૪. સંજવલન ક્રોધ, ૫. અનન્તાનુબંધીમાન, ૬. અપ્રત્યાખ્યાનમાન, ૭. પ્રત્યાખ્યાનમાન, ૮. સંજવલનમાન, ૯, અનતાનુબંધીમાયા, ૧૦. અપ્રત્યાખ્યાનમાયા, ૧૧, પ્રત્યાખ્યાનમાયા, ૧૨. સંજેલનમાયા, ૧૨, અનન્તાનુબંધીભ, ૧૪. અપ્રત્યાખ્યાનલભ, ૧૫. પ્રત્યાખ્યાનભ, અને ૧૬. સંજવલનલાભ એવી રીતે સેળ પ્રકારના કષાયવેદનીય છે.
૧ કિંચિત્કષાયરૂપને ઈર્ષાત્કષાય, કષાય અથવા અકષાયદનીય કહે છે. આત્માને કશે અર્થાત કલેશિતરૂપ કરે તેને કષાય કહે છે. અહિંયા અકષાય શબ્દનો અર્થ કષાય રહિત નથી, પરંતુ | કિંચિત કષાય છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३५
જે કર્મના ઉદયથી સાભાષિત માર્ગથી પરામુખતા અને તત્વાર્થશ્રદ્ધાનમાં નિરૂત્સુકતા અથવા નિરૂઘમતા તથા હિતાહિતની પરિક્ષામાં અસમર્થતા થાય, તે મિથ્યા
પ્રકૃતિ છે. જ્યારે શુભ પરિણામના પ્રભાવથી મિથ્યાત્વને રસ ઓછો થઈ જાય છે ત્યારે તે શક્તિના ઘટવાથી અસમર્થ થઈને આત્માના શ્રદ્ધાને રોકી શકતું નથી અથવા સમ્યકત્વને બગાડી શકો નથી ત્યારે જેને ઉદય થાય છે, તે સમ્યકતવપ્રકૃતિ છે. અને જે કર્મના ઉદયથી તના શ્રદ્ધાનરૂપ અને અશ્રદ્ધાનરૂપ બને પ્રકારના ભાવ દહીં ગેળના મળેલા સ્વાદની માફક મળેલા હોય છે તેને સમ્યમિથ્યાત્વપ્રકૃતિ કહે છે. એ ત્રણે પ્રકૃતિએ આત્માના સમ્યકત્વભાવને ઘાત કરવાવાલી છે.
જેના ઉદયથી હસવું આવે તેને હાસ્યપ્રકૃતિ કહે છે, જેના ઉદયથી વિષયમાં ઉત્સુક્તા અથવા આસક્તતા થાય, તેને રતિપ્રકૃતિ કહે છે અને જેના ઉદયથી રતિમાં (વિષયસેવનમાં) આસક્તતા ન થાય તેને અરતિપ્રકૃતિ કહે છે. જેના ઉદયથી શેક, ચિન્તા વગેરે થયાં કરે, તેને શેકપ્રકૃતિ કહે છે. જેના ઉદયથી ઉગ પ્રગટ થાય, તેને ભયપ્રકૃતિ કહે છે. જેના ઉદયથી પિતાના દેને આચ્છાદાન કરે (ઢાંકે) અને બીજાના ઉત્કૃષ્ટ શીલાદિક ગુણેમાં દેષ ઉત્પન્ન કરી અવજ્ઞા, તિરસ્કાર અથવા ગ્લાનિરૂપ ભાવ થાય તેને જીગુસ્સાપ્રકૃતિ કહે છે. જેના ઉદયથી | પુરૂષની સાથે રમવાની ઈચ્છા થાય, તેને સ્ત્રીવેદપ્રકૃતિ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહે છે. જેના ઉદયથી સ્ત્રીની સાથે રમવાની ઇચ્છા થાય તેને પુરૂષવેદપ્રકૃતિ કહે છે. જેના ઉદયથી સ્ત્રી પુરૂષ બંનેની સાથે રમવાની ઈચ્છા તેને નપુંસકવેદપ્રકૃતિ કહે છે.
કષાયવેદનીયની ૧૬ પ્રકારની પ્રકૃતિ છે, જેમાંથી મુખ્ય કેધ, માન, માયા અને લેભ એ ચારકષાય છે. જેના ઉદયથી પિતાને અને બીજાને ઘાત કરવાનાં પરિણામ થાય તથા બીજાને ઉપકાર કરવાને અભાવ અથવા કુર ભાવ થાય, તેને ફેંધકષાય કહે છે. અને જાતિ, કુળ, બળ, ઐશ્વર્ય, વિદ્યા, રૂપ, ગુણ, તપ, જ્ઞાન વગેરેના ગર્વથી ઉદ્ધતરૂપ તથા બીજા સાથે નમ્ર ન થવારૂપ પરિણામ થાય, તેને માનકષાય કહે છે. બીજાને ઠગવાની ઈચ્છાથી કુટિલતા, દશે, કપટ વગેરે કરવાં, તેને માયાકષાય કહે છે. અને પિતાના ઉપકારક દ્રવ્યમાં અત્યંત અભિલાષા રાખવી, તેને લોભકષાય કહે છે. એ ચારે કષાયમાંથી પ્રત્યેકના તીવ્રત, તીવ્ર, મંદ અને મંદતર એવા ચાર ચાર ભેદ છે. તીવ્રતર કોધ, માન, માયા
ભરૂપ પરિણામોને અનન્તાનુબધી કાધ, માન, માયા, લોભ કહે છે, તેનાથી ઓછા તીવ્ર પરિણામને અપ્રત્યાખ્યાન ક્રોધ માન માયા લોભ કહે છે, તીવ્રથી મંદરૂપ પરિણામોને પ્રત્યાખ્યાનધમાનમાયા
૧ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુસકેના શરીરમાં જે ગુપ્ત અંગોની રચના હોય છે તે તે નામકર્મના ઉદયથી થાય છે અને ક્રિડા કરવાની ઇચ્છારૂપ જે કાર્ય થાય છે તે વેદકર્મ જનિત છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७ લોભ કહે છે, અને મંદતર (તેનાથી પણ મંદ) ફેધમાન માયાભરૂ૫ પરિણમેને સંજવલનોધમાનમાયાલોભ કહે છે.
એવી રીતે પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ થવાથી કષાયવેદનિયની સળ પ્રકૃતિ થઈ અને તેમાં નવ કષાયવેદનીયની અને ત્રણ દર્શન મેહનીયની મેળવવાથી ૨૮ પ્રકૃતિ મેહનીય કર્મની થઈ. દર્શન મેહનીયની ત્રણ પ્રકૃતિ અને અનન્તાનુબધી ક્રોધ માન માયા લેભ એ સાત પ્રકૃતિ સમ્યકત્વને ઘાત કરનારી છે એટલે એને ઉદય થવાથી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતુ નથી અને અપ્રત્યાખ્યાનરૂપ કેધ માન માયા લાભનો ઉદય રહેવાથી શ્રાવકનાં વ્રત થતાં નથી. પ્રત્યાખ્યાન ધમાન માયા લાભને ઉદય રહેવાથી જીવને મહાવ્રત થઈ શકતાં નથી. અને સંજવલન કેધ માન માયા લોભને ઉદય રહેવાથી યથાખ્યાત ચારિત્ર પ્રાપ્ત થતું નથી. ૯, હવે આયુકર્મના ચાર ભેદ કહે છે –
ના શૌથળોનમનુષવાર / ૨૦ || અર્થ-નરકાયુ, તિર્યંચાયુ, મનુષ્યા, અને દેવાયુ એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની આયુકર્મની પ્રકૃતિઓ છે. જેના સદ્ભાવથી નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ એ ચાર ગતિમાં આત્મા જીવે અને જેના અભાવથી મરણને પ્રાપ્ત થાય, તેને આયુકર્મ કહે છે. ૧૦. ' નામકર્મની બેતાળીસ પ્રકૃતિ કહે છે– गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गनिर्माणबन्धनसङ्गातसंस्थानसंहननस्पशरसगन्धवर्णानुपूागुरुलघूपधातपरघातातपोद्योतोच्छासवि
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
' '
.
*કી
છે.
જેથી કામ કરવા
છે
કે
हायोगतयः प्रत्येकशरीरत्रसशुभगसुस्वरशुभसूक्ष्मपयोप्तिस्थिरा
देययश कीर्तिसेतराणि तीर्थकरत्वं च ॥ ११ ॥
अर्थ-(गतिजातिशररािङ्गापोङ्गनिर्माणबन्धनसंघातसंस्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानुपूागुरूलघूपघातपरपातातपोद्योतोच्छासविहायोगતા)-ગતિ, જાતિ, શરીર, અપાંગ, નિર્માણ, બંને ધન, સંઘાત, સંસ્થાન, સંહનન, સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ, આનુપૂર્થિ, અગુરુલઘુ, ઉપઘાત, પરઘાત, આતપ, ઉઘાત, ઉસ અને વિહાગતિ એ એકવીસ તથા (કચેરી
સુમનકુવરશુમસૂમ સિરિયા :તિરેતરાજ ) પ્રત્યેક શરીર, રસ, સુભગ, સુવર, શુભ, સૂમ, પર્યામિ, સ્થિર, આદેય, યશકીર્તિ, એ દશ તથા તેનાથી ઉલટા (પ્રતિપક્ષી ) સાધારણ શરીર, સ્થાવર, દુર્ભગ, દુર્વર, અશુભ, બાદર, અપર્યાપ્તિ, અસ્થિર, અનાયા અને અયશસ્પ્રીતિ એવા દશ (૨) અને (તારવું) તીર્થકર એવી રીતે નામકર્મની કર પ્રકૃતિ છે. તથા તેમાંથી કઈ કઈ પ્રકૃતિના અન્તર ભેદ હેવાથી સંપૂર્ણ ૩ પ્રકૃતિ થાય છે.
૧. જેના ઉદયથી આત્મા ભવાન્તર તરફ સન્મુખ થઈને પ્રાપ્ત થાય, તે ગતિનામકર્મ છે, તેના ચાર પ્રકાર છે.-નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, દેવગતિ અને મનુષ્યગતિ. જેના ઉદયથી આત્મા નારકી ને જન્મ લે તેને નરકગતિનામકર્મ કહે છે, જેના ઉદયથી આત્મા તિર્યએ નિમાં જઈ જન્મ લે, તેને તિર્યગ્રગતિનામકર્મ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહે છે, જેના ઉદયથી આત્મા દેવગતિમાં જઈ જન્મ લે, તેને દેવગતિનામકર્મ કહે છે. અને જેના ઉદયથી આત્મા મનુષ્યગતિમાં જઈ મનુષ્યજન્મને પ્રાપ્ત થાય, તેને મનુષ્યમાતનામકર્મ કહે છે.
૨. ઉક્ત નરકાદિ ગતિમાં જે અવિધી સમાન ધર્મોથી આત્માને એક રૂપ કહે, તેને જાતિનામકર્મ, કહે છે, તેના પાંચ ભેદ છે-એકેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, બેઈન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, ત્રિક્રિય જાતિનામકર્મ, ચારઈન્દ્રિય જાતિનામકર્મ અને પ ચેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ. જેના ઉદયથી આત્મા એકેન્દ્રિય જાતિના આવરૂપ ઉત્પન્ન થાય, તેને એકેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, જેના ઉદયથી આત્મા બે ઈન્દ્રિય જાતિના જીવરૂપ ઉત્પન્ન થાય તેને બે ઈન્દ્રિયજાતનામકર્મ, જેના ઉદયથી આત્મા ત્રણ ઈન્દ્રિય જાતિના જીવરૂપ ઉત્પન્ન થાય તેને ત્રણઈન્દ્રિયજાતિનામકર્મ, જેના ઉદયથી આત્મા ચાર ઈન્દ્રિય જાતિના જીવરૂપ ઉત્પન્ન થાય તેને ચારઈન્દ્રિયજાતિનામકર્મ અને જેના ઉદયથી આત્મા પંચેન્દ્રિય જાતિના જીવરૂપ ઉત્પન્ન થાય, તેને પંચેન્દ્રિયજાતિનામકર્મ કહે છે.
૩. જે કર્મના ઉદયથી આત્માના શરીરની રચના થાય, તેને શરીરનામકર્મ કહે છે, તેના પણ પાંચ પ્રકાર છે–ઔદયિક શરીર, વૈકયકશરીર, આહારક શરાર. તૈજસશરીર અને કામણુશરીર. જેના ઉદયથી આત્માને દયિક શરીરની રચના થાય, તેને ઔદારિક શરીર
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
&૦ નામકર્મ, જેના ઉદયથી આત્માને વૈયિક શરીરની રચના થાય તેને વિકિયશરીરનામકર્મ, જેનાં ઉદયથી આમાને આહારકશરીરની રચના થાય તેને આહારકશરીરનામકર્મ, જેના ઉદયથી આત્માને તૈજસશરીરની રચના થાય તેને તૈજસશરીરનામકર્મ અને જેના ઉદયથી આત્માને કામણશરીરની રચના થાય તેને કાર્માણશરીરનામકર્મ કહે છે.
૪. જેના ઉદયથી અંગ ઉપાંગના ભેદ પ્રગટ થાય, તેને અંગે પાંગ નામકર્મ કહે છે. મસ્તક, પીઠ, 'હદય, બાહ, ઉદર, જાંઘ, હાથ અને પગ એને તે અંગ કહે છે અને તેના ભેદ લલાટ (કપાલ), નાસિકા વગેરે ઉપાંગ છે. તેને પણ ત્રણ પ્રકાર છે–દારિકશરીરાંગોપાંગ, વક્રિયિકશરીરાગે પાંગ અને આહારકશરીરાગે પાંગ છે.
- પ. જેના ઉદયથી અંગઉપાંગોની ઉત્પત્તિ થાય તેને નિર્માણનામકર્મ કહે છે. એના પણ બે પ્રકાર છેસ્થાનનિર્માણ અને પ્રમાણુનિમણ. જાતિનામકર્મના ઉદયથી ચક્ષુ વગેરે અંગઉપગેને યે સ્થાનમાં નિર્માણ કરે, તે
સ્થાનનિર્માણકર્મ છે અને ચક્ષુ વગેરે અંગઉપાંગેના યેગ્ય પ્રમાણરૂપ રચના કરે તે પ્રમાણનિર્માણ છે.
* ૧ ગમ્મસારમાં હદયની જગ્યાએ નિતંબ અને જંધાઓની જગ્યાએ પગ તથા બંને જવાઓ અને બંને ભુજાઓ કહી છે. બાદૂમાં હાથનો સમાવેશ કરેલ છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४१ ૬. જેના ઉદયથી શરીરનામકર્મના કારણથી ગ્રહણ કરેલા આહારવર્ગણના પુલસ્કના પ્રદેશનું મળવું થાય તે બધનનામકર્મ છે, જેના પાંચ પ્રકાર છે–૧. ઔદારિકબંધનનામકર્મ, ૨. વૈકિયકબધનનામકર્મ, ૩. આહારકબંધનનામકર્મ ૪. તૈજસબંધનનામકર્મ અને ૫. કામણબંધનનામકર્મ. જેના ઉદયથી દારિકબંધ થાય તે દારિકબધનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી વૈયિકબંધ થાય, તે વૈક્રિયકાંધનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી આહારકબંધ થાય તે આહારકબંધનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી તૈજસ બંધ થાય તે તૈજસબંધનનામકર્મ છે અને જેના ઉદયથી કામણબંધ થાય, તેનેકામણબંધનનામકર્મ કહે છે.
૭. જેના ઉદયથી દારિક આદિ શરીરનાં છિદ્ર૨હિત અન્ય અન્ય પ્રદેશોના પ્રવેશરૂપ સંઘટન (એકતા) થાય તે સઘાતનામકર્મ છે, તેના પણ પાંચ પ્રકાર છે-૧. ઔદારિકસંઘાત, ૨. વૈયિકસંઘાત, ૩. આહારક સંઘાત, ૪. તૈજસસઘાત અને ૫. કામણસંઘાત. જેના ઉદયથી દારિક શરીરમાં છિદ્રરહિત સંધિ (ડ) થાય, તે ઔદારકસઘાતનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી વૈક્રિયક શરીરમાં સંઘાત થાય, તેને વેકિયકસઘાતનામકર્મ કહે છે; જેના ઉદયથી વૈયિક શરીરમાં સંઘાત થાય, તે આહારકસઘાતનામકર્મ છે; જેના ઉદયથી તેજસ શરીરમાં સંઘાત થાય, તે તિજસસઘાતનામકર્મ છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ અને જેના ઉદયથી કામણશરીરમાં સંઘાત થાય તેને કામણુસઘાતનામકર્મ કહે છે.
૮. જેના ઉદયથી શરીરની આકૃતિ (આકાર) ઉત્પન્ન થાય, તે સસ્થાનનામકર્મ છે, તેના છ પ્રકાર છે-૧. સમચતુરઅસંસ્થાનનામકર્મ, ૨. જોધપરિમડલસંસ્થાનનામકમ, ૩. સ્વાતિસંસ્થાનનામકર્મ, ૪. કુન્જકસંસ્થાનનામકર્મ, પ. વામન સંસ્થાનનામકર્મ અને ૬. હુડકસંસ્થાનનામકર્મ. જેના ઉદયથી ઉપર, નીચે અને મધ્યમાં સમાન (સરખા) વિભાગથી શરીરની આકૃતિ ઉસન્ન થાય, તે સમચતુરાસસ્થાનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી વડના ઝાડની માફક શરીરને નાભીની નીચેને ભાગ પાતળા થાય અને ઉપરનો ભાગ સ્થલ (મેટે) થાય તે ન્યાધપરિમડલસસ્થાનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી શરીરને નીચેને ભાગ સ્થલ ( માટે) થાય અને ઉપરને ભાગ પાતળે થાય તે સ્વાતિસંસ્થાનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી શરીરના પીઠભાગ (પાછલા ભાગ) માં ઘણાં પુલને સમુહ થાય અર્થાત્ કુબડું શરીર થાય, તે ફાજકસ સ્થાનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી શરીર વધારે નાનું થાય તે વામન સંસ્થાનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી શરીરના અંગ ઉપાંગ જોઈએ તે જગ્યાએ ન હોય એટલે ગમેત્યાં હોય, મોટાં નાનાં હોય અથવા સંખ્યામાં વધારે ઓછાં હોય એવી રીતે બેડલ આકારના શરીરને | હુડકસ સ્થાનનામકર્મ કહે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४३
૯. જેના ઉદયથી શરીરનાં હાડ વગેરેના બંધનમાં વિશેષતા થાય, તે સહન નનામકર્મ છે, તેના છ પ્રકા૨ છે-૧, વાવૃષભનારાચસંહનન, ૨. વજીનારાયસંહનન, ૩.નારાચસંહનન, ૪. અર્ધનાશચસંહનન, ૫. કીલકસંહનન અને ૬. અસંપ્રાપ્તાસપાટિકસંહનન નસોથી હાડકાંના બધાવાનું નામ ષભ અથવા વૃષભ છે. નારાચ એટલે ખીલારૂપ થવું તે અને સંહનન એટલે હાડકાંને સમૂહ. જે કર્મના ઉદયથી વૃષભ (વેસ્ટન), નારાચ (કીલ) અને સંહના (અસ્થિપીંજર) એ ત્રણે વજની માફક અભેદ્ય (ભેદાય નહિ એવાં વજ જેવાં) થાય તે વાવૃષભનારાચસંહનનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી સંહનન (હાડપીંજર) તે વજય થાય અને વૃષભ સામાન્ય થાય, તે વજનારાચહનનનામકર્મ છે, જેના ઉદયથી હાડ તથા સાંધાએના કીલા તે હોય પણ વજમય ન હોય અને વામય વેણન પણ ન હોય તે નારાચસંહનાનામકર્મ છે જેના ઉદયથી હાડોની સંધી અર્ધકાલિત થાય, તે અદ્ધ નારાચસહન નનામકમ છે. જેના ઉદયથી હાડ પરસ્પર કીલિત થાય તે કીલિતસંહનાનામકર્મ છે અને જેના ઉદયથી હાડોની સંધી તે કીલિત ન થાય પરંતુ ન, નાયુ અને માંસથી જ બંધાયેલી હોય તે અંસપ્રાપ્તાસૃપાટિકા સહન નનામકર્મ છે.
૧૦. જેના ઉદયથી શરીરમાં સ્પર્શગુણ પ્રગટ થાય તે સ્પર્શનામકમ છે, તેના પણ આઠ પ્રકાર છે–
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
૧. કર્કશસ્પર્શનામકર્મ, ૨. મૃદુસ્પર્શનામકર્મ, ૩. ગુરૂસ્પર્શ નામકર્મ, ૪. લઘુસ્પર્શનામકર્મ, ૫. સિનગ્ધસ્પર્શનામકર્મ, ૬. રૂક્ષસ્પર્શનામકર્મ, ૭. શીતસ્પર્શનામકર્મ અને ૮. ઉષ્ણસ્પર્શનામકર્મ.
૧૧. જેના ઉદયથી શરીરમાં રસ (સ્વાદ) ઉત્પન્ન થાય તે રસનામકર્મ છે તેના પાંચ પ્રકાર છે–૧. તિક્તરસનામકર્મ, ૨. કટુરસનામકર્મ. ૩ કષાયરસનામકર્મ, ૪. આ સ્લરસનામકર્મ અને ૫. મધુરરસનામકર્મ.
૧૨. જેના ઉદયથી શરીરમાં ગધ પ્રગટ થાય, તે નામકમ છે, તેના બે પ્રકાર છે–૧. સુગંધનામકર્મ અને ૨. દુર્ગન્ધનામકર્મ.
૧૩. જેના ઉદયથી શરીરમાં વર્ણ (રંગ) ઉપન્ન થાય તે વર્ણનામકર્મ છે, તેના પાંચ પ્રકાર છે--૧. શુક્લવર્ણનામકર્મ, ૨ કૃષ્ણવર્ણનામકર્મ, ૩. નીલવર્ણનામકર્મ, ૪. રક્તવર્ણનામકર્મ અને ૫ પીતવર્ણનામકર્મ.
૧૪ પૂર્વ આયુને નાશ થવાથી પૂર્વના નિર્માણ નામકર્મની નિવૃત્તિ થવાથી વિગ્રહગતિમાં જેના ઉદયથી પૂર્વના તૈજસ કામણ શરીરના આકારને વિનાશ (નાશ) નહિ થાય, તે આનુપૂર્થનામકર્મ છે, તેના ચાર ભેદ છે–૧, નરકગતિ પ્રાગ્યાનુપૂર્થનામકર્મ, ૨. દેવગતિપ્રા
ગ્યાનુપૂર્થનામકમ, ૩. તિર્યગતિ પ્રગ્યાનુપૂર્થનામકર્મ અને ૪. મનુષ્યગતિકાગ્યાનુપૂર્થનામકર્મ. જે વખતે મનુષ્ય અગર તિર્યંચનું આયુ પૂર્ણ થાય અને આત્મા શ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
રોરથી જુદે થઈને નરકભવ તરફ જવાને સન્મુખ થાય, તે વખતે માર્ગમાં જેના ઉદયથી આત્માના પ્રદેશે પહેલા શરીરના આકારરૂપ જ રહે છે, તે નરકગતિમાગ્યાનુપૂત્રે છે. એ કર્મને ઉદય વિહાગતિમાં જ થાય છે. એવી રીતે અન્ય ત્રણ આનુપૂર્થનું પણ સમજવું. આ કર્મને ઉદયકાળ જઘન્ય એક સમય, મધ્યમ બે સમય અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ સમયમાત્રમાં જ થાય છે.
૧૫. જેના ઉદયથી લેહપિંડની માફક ભારેપણાથી નીચે ન પડે તેમ આંકડાનાં રૂની માફક હલકાપણાથી ઉડી પણ ન જાય તે અગુરુલઘુનામકર્મ છે. અહિયાં શરીર સહિત આત્માના સંબંધમાં અગુરુલઘુ કર્મપ્રકૃતિ માનેલી છે. અન્યદ્રામાં જે અગુરુલઘુત્વ છે, તે વાભાવિકગુણ છે.
૧૬. જેના ઉદયથી શરીરના અવયવ એવા થાય કે જેનાથી પિતાનું જ બંધન અથવા ઘાત થાય તે ઉપઘાતનામકર્મ છે.
૧૭. જેના ઉદયથી તીક્ષણ સીંગડાં, નખ અથવા સર્ષની દાઢમાં વિષ (ઝેર) ઈત્યાદિ બીજાને વાત કરવાવાળા અવયવ થાય તે પરઘાતનામકર્મ છે.
૧૮. જેના ઉદયથી આતાપકારી શરીર થાય, તે આતાપનામકર્મ છે. આ કર્મને ઉદય સૂર્યના વિમાનમાં જે બાદર પર્યાપ્ત જીવ પૃથિવીકાયિક મણુરૂપ થાય છે તેમનેજ યાય છે. બીજા ને થતું નથી.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯. જેના ઉદયથી ઉતરૃપ શરીર થાય તેને ઉદ્યતનામકર્મ કહે છે. આ કર્મને ઉદય ચન્દ્રમાના વિમાનના પૃથ્વીકાયિક જીને તથા આગિયા વગેરે જીવેને થાય છે.
૨૦. જેના ઉદયથી શરીરમાં ઉરસ ઉત્પન્ન થાય, તે ઉસનામ કર્મ છે.
૨૧. જેના ઉદયથી આકાશમાં ગમન થાય તે વિહાગતિનામકર્મ છે, તેના બે પ્રકાર છે-જે હાથી, બળદ વગેરેની ગતિની માફક સુંદર ગમનનું કારણ થાય તે પ્રશસ્તવિહાગતિનામકર્મ છે. અને જે ઊંટ ગધેડાદિની માફક ખરાબ ગમનનું કારણ થાય તે અપ્રશાસ્તવિહા
ગતિનામકર્મ છે. મુક્ત થતી વખતે જીવને તથા ચતન્ય વગરના પુલને જે ગતિ થાય છે તે સ્વાભાવિક ગતિ છે, તેમાં કર્મજનિત કારણ નથી.
૨૨, જેના ઉદયથી એક શરીર એક આત્માને ભેગવવાનું કારણ થાય તે પ્રત્યેક શરીરનામકર્મ છે.
૨૩. જેના ઉદયથી એક શરીર વધારે ને ઉપભોગ કરવાનું કારણ થાય તે સાધારણનામકર્મ છે. જેના ઉદયથી અનંત અને આહારાદિ ચાર પર્યામિ, જન્મ, મરણ, શ્વાસોશ્વાસ, ઉપકાર અને ઉપઘાત એકજ કાળમાં થાય, તે સાધારણ જીવ છે. જે કાળમાં આહાર દિ પર્યાતિ જન્મ મરણ શ્વાસોશ્વાસને એક જીવ ગ્રહણ કરે છે, તે જ કાળમાં બીજા પણ અનંત જીવ ગ્રહણ કરે છે. સાધારણ જીવ નિદિયા વનસ્પતિકાયમાં થાય છે, અન્ય સ્થાવરકાયમાં થતા નથી.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
૨૪. જેના ઉદયથી આત્મા દ્વિઇન્દ્રિયાદિક જીવેામાં ઉત્પન્ન થાય, તે સનામકૅમ છે.
૨૫. જેના ઉદયથી પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પત્તિ થાય, તે સ્થાવરનામકર્મ છે. ૨૬. જેના ઉદયથી બીજાને પ્રોતિ ઉત્પન્ન થાય અને જોવાથી ખીજા જનામાં પ્રીતિરૂપ પરિણામ થઈ જાય, તે સુભગનામકર્મ છે.
૨૭, જેના ઉદયથી રૂપાદ ગુણામાં યુક્ત (ચેાગ્ય) હાવા છતાં પણ બીજાને અપ્રાંતનુ કારણુ થાય તે દુર્ભગનામકર્મ છે.
૨૮. જેના ઉદયથી મનેાજ્ઞ સ્વરની પ્રાપ્તિ થાય તે સુસ્વરનામકર્મ છે.
૨૯. જેના ઉદયથી અમનેાજ્ઞ સ્વરની પ્રાપ્ત થાય તે દુઃસ્વરનામકર્મ છે.
૩૦. જેના ઉદયથી મસ્તક વગેરે સુન્દર અવયવ થાય એટલે જોવામાં રમણીક શરીર થાય તે શુભનામર્મ છે.
૩૧. જેના ઉદયથી મસ્તકાદિ રમણીક નહિ થાય તે અશુભનામમ' છે.
૩૨. જેના ઉડ્ડયથી એવુ' સૂક્ષ્મ શરીર પ્રાપ્ત થાય કે જે અન્ય જીવાનેા ઉપકાર અથવા ઘાત કરવા ચેાગ્ય નહિ હાય તથા પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, પવનઆઢિકથી તે શરીરના ઘાત નહિ થાય, તથા જેથી પહાડ વગેરેમાં પ્રવેશ કરવાં છતાં પણુ રાકાય નહિ,તેસૂક્ષ્મશરીરનામકર્મ છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८ ૩૩. જેના ઉદયથી બીજાને રોકવાયેગ્ય અથવા બીજાથી રિકવા ગ્ય શરીર થાય તે બાદરશરીરનામકર્મ છે.
૩૪. જેના ઉદયથી પતિની રચના થાય તે પર્યાસિનામકર્મ છે, તેના છ પ્રકાર છે—
૧આહારપર્યાપિનામકર્મ, ૨. શરીરપર્યાપ્તિનામકર્મ, ૩. ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિનામકર્મ, ૪. પ્રાણપાન પર્યાપ્તિનામકર્મ, ૫. ભાષાપર્યાપ્તિનામકર્મ અને ૬. મના પર્યાપ્તિનામકર્મ અહિંયા એ પ્રશ્ન થઈ શકે છે કે પ્રાણાપાનપર્યાપ્તિનામ કર્મના ઉદયથી જે ઉદરથી પવનનું નીકળવું અથવા પ્રવેશ થવાનું ફળ તે ઉસકર્મના ઉદયનું ફળ પણ છે, તે એ બેમાં વશેષતા શું? તેને જવાબ એ છે કે–એ બેમાં ઈન્દ્રિય અતિન્દ્રિયને ભેદ છે અર્થાત પંચેન્દ્રિય જીને સર્દી ગમીના કારણે જે શ્વાસ ચાલે છે અને જેને શબ્દ સંભળાય છે તથા મેંઢા પાસે હાથ લઈ જવાથી જે સ્પર્શ માલમ પડે છે તે તે ઉસનામકર્મના ઉદયથી થાય છે અને જે સમસ્ત સંસારી અને થાય છે અને ઈન્દ્રિયગોચર થતી નથી તે પાણી પાન પર્યાતિના ઉદયથી થાય છે. એકેન્દ્રિય જીવને ભાષા અને મન વગર ચાર પર્યાપ્તિ હેય છે. બે ઇન્દ્રિય, ત્રણ ઇન્દ્રિય, ચાર ઇન્દ્રિય અને અસની (મનરહિત) પંચેન્દ્રિય અને ભાષા સહિત પાંચ પર્યાપ્તિ હોય છે. અને સિની (મનસહિત) પન્દ્રિય જીને એ પ્રાપ્તિ હોય છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४९ ૩૫. જેના ઉદયથી જીવ છએ પર્યાપ્તિમાંથી એક પણ પર્યાતિને પૂરી ન કરી શકે તે અપર્યામિનામકર્મ છે.
૩૬. જેના ઉદયથી સપ્ત ધાતુ અને ઉપધાતુ પોતપિતાના સ્થાનમાં સ્થિરતાને પ્રાપ્ત થાય, કઠણ ઉપવાસાદિક તપશ્ચરણથી પણ અંગ ઉપાંગમાં સ્થિરતા કાયમ રહે, તે સ્થિરનામકર્મ છે. રસ, રૂધિર, માંસ, મેદ, હાડ, મજજા અને વીર્ય એ સાત ધાતુ છે. વાત, પિત્ત, કફ, શિરા, નાયુ, ચામડી અને જઠરાગ્નિ એ સાત ઉપધાતુ છે. - ૩૭. જેના ઉદયથી કિંચિત-ઉપવાસાદિક કરવાથી તથા કિંચિત્ માત્ર શીતઉણાદિકના કારણથી અંગ, ઉપાંગ કૃશ થઈ જાય, અને ધાતુ ઉપધાતુઓની સ્થિરતાન રહે તે અસ્થિરનામકર્મ છે.
૩૮. જેના ઉદયથી પ્રભાવિન શરીર થાય, તે આયનામકર્મ છે.
૩૯. જેના ઉદયથી શરીર પ્રભારહિત થાય, તે અનાદેયનામકર્મ છે.
૪૦. જેના ઉદયથી પુણ્યરૂપગુણની પ્રખ્યાતિ પ્રગટ થાય, તે ચશકીતિનામકર્મ છે.
૪. જેના ઉદયથી પાપરૂપગુણેની ખ્યાત થાય, તે અયશકીર્તિનામકર્મ છે.
૪૨. જેના ઉદયથી અચિત્યવિભૂતિસંયુક્ત તીર્થકર પણની પ્રાપ્તિ થાય, તે તિર્થંકરનામકર્મ છે.
એવી રીતે નામકર્મની ૪૩ પ્રકૃતિઓ છે અને તેના અવાન્તર ભેદને એકઠા કરવાથી કુલે ૯૩ પ્રકૃતિ થાય છે, તેમાંથી પહેલી પ્રકૃતિને પાડ(ભેદવાળી પ્રકૃતિ કહે છે.૧૧.
હવે ગોત્રકર્મની પ્રકૃતિ કહે છે...'
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
રમૈનીનાથ ।। ૧૨ ।।
અર્થ-૩ધૈ:) ઉચ્ચગેાત્ર (૨) અને (નવૈ:) નીચગેાત્ર એ એ પ્રકૃતિ ગાત્રકર્મની છે. જેના ઉદયથી લેકપૂજ્ય, વિાકુઆદિ ઉચ્ચ કુળમાં જન્મ થાય તે ઉચ્ચગેાકર્મ છે. અને જેના ઉદયથી નિન્દ, દરિદ્રી, અપ્રસિદ્ધ, દુઃખથી આકુલીત ચાંડાલ વગેરે નીચ કુળમાં જન્મ થાય, તે નીચગેાત્રકર્મ છે.
હવે અન્તરાયક્રમની ૫ પ્રકૃતિ કહે છે— दानलाभभोगोपभोगवीर्याणाम् ॥ १३ ॥
અર્થ—દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભાગ અને વીર્ય એ પાંચમાં વિન્ન કરે, તે પાંચ પ્રકારના અન્તરાયકર્મ છે. જેના ઉદયથી દાન આપવા ચાહે, પણ તેનાથી દાન અપાય નહિ તે દાનાન્તરાયકમ છે. જેના ઉદયથી લાભ મેળવવાની ઈચ્છા કરે, પણ તે લાભ મેળવી શકે નહિ તે લાભાન્તરાયકમ છે. જેના ઉદયથી ભાગ ભોગવવાને ચાહે પણ ભાગવવાને સમર્થ ન થાય તે ભાગાન્તરાય
૧
つ
ક્રમ છે. જેના ઉદયથી ઉપભોગ કરવામાં સમથ ન થાય તે ઉપ@ાગાન્તરાયકર્મ છે. જેના ઉદયથી શરીરમાં સામર્થ્ય (બળ)ની પ્રાપ્તિ ન થાય, તે વીર્યાન્તરાયકર્મ છે. ધૂપ, અત્તર, પુષ્પ, સ્નાન, તામ્બૂલ, અંગરાગ, ભેાજનપાનાદ્ધિક જે એકજવાર ભાગવવામાં આવે છે તેને ભાગ કહે છે અને શયન, આસન, સી, આભરણ (ઘરેણાં) હાથી, ઘેાડા વગેરે જે અનેકવાર ભોગવવામાં આવે છે, તે ઉપભાગ છે. ૧૩.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવી રીતે જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કમેની ઉત્તમ પ્રકૃતિએના બંધના ભેદ કહ્યા. હવે સ્થિતિબંધને કહે છે. કર્મ પિતાના સ્વભાવને છેડીને જેટલા કાળ સુધી આત્માથી જુદા ન થાય તેને સ્થિતિબંધ કહે છે, તેના બે પ્રકાર છે—જઘન્યસ્થિતિબંધ અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિબંધ. તેમાંથી પહેલાં સંપૂર્ણ (આઠ) કર્મોના ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિબધનું પ્રમાણ કહે છે आदितस्तिमृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपमकोटी
વોચઃ પરંતુ સ્થિતિઃ ૪ | અર્થ–(ગાત:) આદિના (નિri) ત્રણ કર્મોની અથત જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને વેદનીયકર્મની () અને (અન્તરાવસ્થ) અન્તરાયકર્મની (વાસ્થતિ) ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ (નિંરાત્સા મોહ્ય) ત્રીસ કેડાછેડી સાગરની છે. તે ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિને બંધ મિથ્યાદષ્ટિ સંજ્ઞી (મનસહિત) પરચેન્દ્રિય પ્રર્યાપ્તક જીને થાય છે. ૧૪,
સતિનીય છે ૨૧ / ગઈ–મોહનીય) મેહનીયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ (તિ) સિત્તેર કેડાછેડી સાગરની છે. ૧૫.
વિરાત્નિબળોત્ર ૨૬
-(નામત્રો ) નામકર્મ અને નેત્રકર્મની ઉત્કર્ષ સ્થિતિ (વિરાતિ) વીસ કડાકડી સાગરની છે. ૧૭.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગહિરાસાગરોપમાથાયુષ છે ?૭ || અર્થ–(આયુષ) આયુકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ (કાર્જિા - રાપરમા) તેત્રીસ સાગરની છે. ૧૭.
હવે સંપૂર્ણ કર્મોની જઘન્યસ્થિતિ કહે છે – ___ अपरा द्वादशमुहूर्तावेदनीयस्य ॥ १८ ॥
અર્થ – વેનચર્યા) વેદનીયકર્મની () જઘન્ય સ્થિતિ (દ્વારા મુહૂર્તા) બાર મુહૂર્તની છે. ૧૮.
નામોત્રો છો ૨૬ ગઈ--(નામ ) નામકર્મ અને ત્રિકર્મની જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) સ્થિતિ (1) આઠ મુહુર્તની છે. ૧૯
રોપાળાનંદ | ૨૦ ||
–ષાનH) બાકીના જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય, અન્તરાય અને આયુ એ પાંચે કર્મોની જઘન્ય સ્થિતિ (અન્નકૂ) અન્તર્મુહર્તની છે. ૨૦.
એવી રીતે સ્થિતિબંધ કહ્યા. હવે અનુભવબંધ | (અનુભાગબંધ) નું વર્ણન કહે છે–
વિપાશેડનુમઃ | ૨૨ છે અર્થ—(વિ ) કમેને જે વિપાક છે અર્થાત્ તેમાં
૧ ઉડતાલીશ (૪૮) મિનિટ જેટલા વખતને એક મુહૂર્ત કહે છે. એક મુહૂર્તમાં ૩૭૭૭ શ્વાસોશ્વાસ થાય છે.
૨ આવલીની ઉપર અને મુહૂર્તની નીચેના કાળને અન્તર્મુદત્ત કહે છે. એક શ્વાસમાં અસંખ્યાત આવળી થાય છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५३
જે ફળ આપવાની શક્તિનું હાવુ અને તે ઉદયમાં આવીને અનુભવ થવા માંડવા તેજ ( અનુમન ) અનુભવ અથવા અનુભાગમધ છે.
માવાર્થ-તીવ્ર મ ́દ કષાયરૂપ જે પ્રકારના ભાવાથી કર્માના આસ્રવ થયા છે તે પ્રમાણે ક્રર્માંની ફળદાયક શક્તિની તીવ્રતા મઢ થવાને અનુભાગમધ કહે છે. ૨૧. સ સ્થાનામ ॥ ૨૨ ॥
અર્થ (સ:) તે અનુભાગમય (ચયાનામ ) કર્મની પ્રકૃતિયાના નામાનુસારજ થાય છે. માવાર્થ-જેવાં પ્રકૃતિનાં નામ છે તેવાજ તેના અનુભવ થાય છે. જેમકે જ્ઞાનાવરણકર્મનું ફુલ જ્ઞાનનું ઢાંકવુ છે અને દર્શનાવરણુકમનુ ફૂલ દર્શનશક્તિને રોકવી તે છે. એવી રીતે મૂલપ્રકૃતિ અને ઉત્તરપ્રકૃતિઓમાં જેનું જેવુ' નામ છે, તેવીજ ફૂલદાન શક્તિ છે અને તેજ અનુભવ છે. ૨૨.
તતથ નિને ॥ ૨૨ ॥
અર્થ (સત: ) તે અનુભાગમ'ધની પછી અર્થાત્ કર્મ ઉદ્દયમાં આવી પોતપોતાના તીવ્ર, મદ રસ ( કુલ) આપે છે તેના પછી તે કર્માંની (નિર્ના) નિર્જશ થઈ જાય છે અર્થાત જે કર્મ છે તે પાતાનુ કુલ આપીને આત્માથી પૃથક્ થઇ જાય છે, તેને નિર્જરા કહે છે, જે એ પ્રકારની છે—૧. વિપાકનિર્જરા, ૨. અવિપાકનિર્જરા; કર્માંના ઉદયકાળ આવવાથી તે રસ (કુલ ) આપીને પેાતાની મેળે ખરી પડે તેને સવિપાકનિર્જરા કહે છે. એ વિપાક
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
નિર્દેશ ચારેગતિમાં રહેવાવાળા સ‘સારી જીવાને થયા કરે છે અને કર્માના ઉદયકાળ આવ્યા વગરજ તેને તપશ્ર્ચરણાદિ કરીને અનુદય અવસ્થામાંજ ખરી પાડવાં તેને અવિપાનિર્જરા કહે છે. આ સૂત્રમાં જ શબ્દ આવેલ છે તે આગળ જે ( તપસા નિર્ના ૪) એવુ' સૂત્ર કહીશુ. તે સૂત્રના અર્થના સગ્રહ કરવાને માટે છે. ૨૩. હવે પ્રદેશખધનુ સ્વરૂપ કહે છે— नामप्रत्ययाः सर्वतो योग विशेषात्सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाहस्थिताः
सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः ॥ २४ ॥
અર્થ—( નામપ્રત્યયા; ) જ્ઞાનાવરણાદિક અષ્ટ કર્માંની પ્રકૃતિયાના કારણભૂત અને ( સર્વતઃ સમસ્ત ભવામાં અથવા સર્વે કાળમાં ( યોગવરાવાત્ મન, વચન, કાયની ક્રિયારૂપ યાગેથી ( સર્વાત્મપ્રવેશેg ) આત્માના સમરત પ્રદેશામાં ( સૂક્ષ્મક્ષેત્રાવસ્થિતા: )સૂમ તથા એકક્ષેત્રાવગાહનરૂપ રહેલા એવા જે ( અનન્તાનન્તપ્રવેશ: ) અનન્તાનન્ત કર્મપુર્રાના પ્રદેશ છે, તેને પ્રદેશખ ધ કહે છે. માવાય—આત્માના મન વચન કાયરૂપ ચાગદ્વારા ત્રણ કાલમાં ખંધન કરવાવાલાં જ્ઞાનાવરણાદિ અષ્ટ કર્મપ્રકૃતિયેાના કારણભૂત તથા આત્માના સમસ્ત પ્રદેશમાં, વ્યાસ થઈને કર્મરૂપ પરિણમવા ચાગ્ય સૂક્ષ્મ અને જે ક્ષેત્રમાં આત્મા રહેલા હાય તેજ ક્ષેત્રને અવગાહન કરી સ્થિરરૂપ રહેવાવાળા એવા અનન્તાઅનન્ત પ્રદેશરૂપ પુર્ખલ કન્યાને પ્રદેશબધ કહે છે. ૨૪.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે બંધ પદાર્થના અન્તભંત પુણ્યબધ અને પાપબંધ પણ છે, તેથી પ્રથમ પુણ્યબંધની પ્રકૃતિઓ કહે છે- સગુમાયુનંબોલા જુથમ II ૨૬
અર્થ–(સંઘમાયુનોત્રાળ) સાતાદનીય, શુભઆયુ, શુભનામ અને શુભત્ર એ (પુખ્યમ) પુણ્યરૂપ પ્રકૃતિ છે. આઠ કર્મોથી જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય અને અન્તરાય એ ચાર કર્મોને ઘાતિયાકર્મ કહે છે. એ ચારે કમ આત્માના અનુજીવી ગુણેને ઘાત કરે છે, એ કારણથી તે ચાર કર્મોને ઘાતિયાકર્મ કહે છે. અને વેદનીય, આયુ, નામ અને ગેત્ર એ ચાર કર્મ આત્માના ગુણેને ઘાત કરતા નથી એ કારણથી તેમને અઘાતિઆકર્મ કહે છે. ચારે ઘાતિઆકર્મ અશુભ (પાપ) રૂપજ છે, પરંતુ અઘાતિઆકર્મ પુણ્ય અને પાપ બનેરૂપે છે, તેમાંથી ૩૮ પ્રકૃતિ નીચે મુજબ પુણ્યરૂપ છે–સાતવેદનીય, તિર્યંચાયુ મનુષ્યયુ, દેવઆયુ અને ઉચ્ચ ગોત્ર, એ પાંચ અને નામકર્મની ૩ પ્રકૃતિમનુષ્યગતિ ૧, દેવગતિ ૧, પંચેન્દ્રિય જાતિ ૧, શરીર ૫, અંગે પાંગ ૩, નિર્માણ ૧, બંધન ૫, સંઘાત પ, સમચતુરઅસંસ્થાન ૧, વાવૃષભનારાચસંહનન ૧, પ્રશસ્તસ્પર્શ ૮, પ્રશસ્તરસ ૫, પ્રશસ્તગધ ૨, પ્રશાસ્તવણું પ, મનુષ્યગત્યાનુપૂર્ચ ૧, દેવદત્યાનુપૂર્ચ ૧, અગુરુલઘુ ૧, | પરઘાત ૧, ઉસ ૧, આતપ ૧, ઉદ્યત ૧, પ્રશસ્ત
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાગતિ ૧, પ્રત્યેક શરીર ૧, ત્રસ ૧, સુભગ ૧, સુસ્વર ૧, શુભ ૧, બાદર ૧, પર્યાપ્તિ ૧, સ્થિર ૧, આદેય ૧, યશષ્ફીતિ ૧, અને તીર્થકરત્વ ૧, એ ૬૩. એવી રીતે સર્વ પ્રકૃતિ મેળવીએ કુલ્લે ૬૮ પ્રકૃતિ શુભ (પુણ્યમય) છે. ૨૫. હવે પાપબંધની પ્રકૃતિએ કહે છે–
તોડ પાપમ્ રથ છે અર્થ-(:) ઉક્ત ૬૮ પ્રકુતિયેથી અતિરિક્ત (અન્યત્વ) બાકીની કર્મપ્રકૃતિ (ST) પાપરૂપ અશુભ છે અર્થાત જ્ઞાનાવરણની પ, દર્શનાવરણની ૯, મોહનીયની ૨૮, અન્તરાયની પ, અસાતવેદનીયની ૧, નરકાયુ ૧, નીચ નેત્ર ૧, નામકર્મની ૫૦ (જેમાં સ્પર્શદિ ૨૦ અને અપ્રશસ્ત પણ છે.), નરકગતિ ૧, તિર્યગતિ ૧, એકેન્દ્રિયાદિ જાતિ , સંસ્થાન ૫, સંવનન ૫, નરકગાત્યાનુપૂર્થ ૧, તિર્યગતિગત્યાનુપૂર્ચ ૧, ઉપઘાત ૧, અપ્રશસ્તવિહા ગતિ ૧, સ્થાવર ૧, સૂક્ષ્મ ૧, અપર્યાપ્તિ ૧, સાધારણ શરીર ૧, અશુભ ૧, દુર્ભગ ૧, અસ્થિર ૧, દુસ્વર ૧, અનાદેય ૧, અયશકીર્તિ ૧, એ સર્વ પ્રકૃતિ મળીને ૧૦૦ પ્રકૃતિ અશુંભરૂપ પાપ પ્રકૃતિ છે. ૨૬.
इतिश्रीमदुमास्वामीविरचितेतत्त्वार्थाधिगमे
मोक्षशास्त्रेऽष्टमोऽध्यायः ॥८॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
अथ नवमोऽध्यायः लिख्यते
સંવરનું સ્વરૂપ કહે છે–
સાવનિરોધઃ સંવક છે ? અર્થ –(ભાવનિષ) આસવને નિરોધ કર (ક) તેને ( સંવર:) સંવર કહે છે. અર્થાત કર્મો આ વવાના નિમિત્તરૂપ મન વચન અને કાયના ગ તથા મિથ્યાત્વ કષાયાદિકેને નિરાધ થવાથી જે અનેક સુખ દુખેના કારણરૂપ કર્મોની પ્રાપ્તિને અભાવ થવે તેને સવર કહે છે. તે સંવર બે પ્રકારના છે૧ કાવ્યસંવરે ૨. ભાવસંવર. પુલમય કર્મોના આસવનું રકવું તે દ્રવ્ય સંવર છે અને જે દ્રવ્યમય આ ને રોકવામાં કારણરૂપ આત્માના ભાવ થવા તેને ભાવસ વર કહે છે. ૧. स गुप्तिसमितिधमानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्रैः ॥२॥ .
અર્થ– ( : ) તે સંવર (ગુણિિિક્તપન લારીવાયના) ત્રણ ગુણિથી, પાંચ સમિતિથી, બાર અનુપ્રેક્ષાના ચિંતવનથી, બાવીસ પરીષહેને જીતવાથી અને પાંચ પ્રકારનાં ચારિત્ર પાળવાથી એમ છકારણોથી થાય છે. સંસારપરિભ્રમણના કારણેથી આત્માની રક્ષા કરવી અથત તેને ન થવા દેવા તેને ગુપ્તિ કહે છે. ૨. પિતાના શરીરથી બીજા અન્ય ને પીડા ન થવાની ઈચ્છાથી યત્નાચારપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી તેને સમિતિ કહે છે. જે | પિતાના ઈષ્ટ સ્થાનમાં ધારણ કરે (લઈ જાય) તેને
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
ધર્મ કહે છે. શરીરાદિક પરદ્રવ્ય અને આત્માના સ્વરૂપનું વારંવાર ચિંતવન કરવું તેને અનુપ્રેક્ષા કહે છે. સુધાતૃષાદિની વેદના આવવાથી તે કલેશરહિત પરિણામેથી સહન કરી લેવું તેને પરિષહજય કહે છે. અને સંસારીક પરિભ્રમણના કારણરૂપ ક્રિયાઓને ત્યાગ કરે, તેને ચારિત્ર કહે છે. એવી રીતે, ગુપ્તિ, સમિતિ, ધર્મ, અનુપ્રેક્ષા, પરીષહજય અને ચારિત્ર એ જ કારણથી આસવના નિરોધરૂપ સંવર થાય છે. ૨.
તપ રિ | ૨ .. ગઈ–(તાણા) બાર પ્રકારનાં તપ કરવાથી (નિવા) નિર્જરા () અને સંવર એ બંને થાય છે. જો કે દશ પ્રકારના ધર્મોમાં તપ આવી ગયું છે, પરંતુ સમસ્ત પ્રકારના સંવરમાં તપ એક પ્રધાન કારણ છે, તેથી તેને જુદું કહ્યું છે. તપના પ્રભાવથી નવા કર્મોને સંવર (નિરોધ) થાય છે. અને સત્તામાં રહેવાવાલા પ્રાચીન બંધનરૂપ કમોની નિર્જરા પણ થાય છે. જોકે તપનું ફળ સ્વર્ગ રાજ્યદિકની પ્રાપ્તિ થવી પણ છે, પરંતુ પ્રધાનતાથી સમસ્ત કર્મને ક્ષય (નાશ) કરી આત્માને મુક્ત કરે, તેજ તેનું ફળ છે. જેમકે ખેતી કરવાનું ફળ મુખ્ય તે ધાન્ય ઉત્પન્ન થવું છે, પણ ગણુતાથી ઘાસ પણ થાય છે, તેવી રીતે તપનું પણ ફળ છે. ૩.
સભ્યોનિ મુઘિ . કા. અર્થ–(સમ્ય) સારી રીતે અર્થાત્ વિષયસુખાભિલાષારહિત (ચોકિg:) મન વચન કાયની યથેષ્ટ પ્રવૃત્તિને
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
* *
* *
*
*
રિક્વી તેને (તિ) ગુપ્તિ કહે છે. ગુમિ ત્રણ પ્રકારની છે. મનના વેગને સારી રીતે રાક તેને માગુપ્તિ કહે છે, વચનગને સારી રીતે રોકે તેને વચનગુપ્તિ કહે છે અને કાગને સારી રીતે કરે તેને કાયગુપ્તિ કહે છે. ૪.
ईर्याभाषेषणादाननिक्षेपोत्सर्गाः समितयः ॥ ५॥ ..
અર્થ –(ફર્યામાંsurફાનનિષોત્સ) ઈર્યા, ભાષા, એષણ, આદાનનિક્ષેપ અને ઉત્સર્ગ એ પાંચ (જાતિ) સમિતિ છે. ઉપરના સૂત્રમાં જે સમ્યમ્ શબ્દ આવે છે, તેની અનુવૃત્તિ આ પાંચમાં આવે છે અર્થાત્ સભ્યગીર્ય, સમ્યગ્લાષા. સમૃગેષણ, સમ્યગાદાનનિક્ષેપણ અને સમ્યગુત્સર્ગ એવી રીતે સમિતિના પાંચ સાર્થક નામ છે. ૧. જીની ઉત્પત્તિ, સ્થાન, યુનિ વગેરેના જાણકાર મુનિ ધર્માર્થ યત્નમાં સાવધાન થઈને, સૂર્યોદયની પછી, જ્યારે નેત્રેમાં વિષયગ્રહણ કરવાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થઈ જાય અને મનુષ્યતિર્ય-ચેના ચાલવાથી મદિત થઈને માર્ગ પ્રાસુક થઈ જાય ત્યારે એવા માર્ગમાં જુડાપ્રમાણુ (પતાના હાથથી સાડાત્રણ હાથ પ્રમાણે) આગળની જમીનને સારી રીતે જોઇને ધીરે ધીરે ચાલે, તે મુનિને પૃથ્વીકાય જલકાયાદિજીની હિંસાના અભાવથી સમ્યગીર્યાસમિતિ થાય છે. ૨. હિત (અન્ય અને હિતકારી) મિત (ડા)
૧ જે શબ્દ ઉપરના સૂત્રમાંથી ગ્રહણ કરેલ હોય તે અનુવૃત્તિપદ કહેવાય છે.
-
-
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદેહ રહિત પ્રિયવચન બલવા, તેને સભ્યભાષાસમિતિ કહે છે. ૩. દિવસમાં એક વખત નિર્દોષ આહાર ગ્રહણ કરે, તેને સમ્યગષણસમિતિ કહે છે. ૪. શરીર, પુસ્તક, કમંડલ વગેરે ઉપકરણેને આંખેથી જેઈને અને પછીથી સધીને સાફ કરીને ગ્રહણ કરવારૂપ પ્રવૃત્તિ રાખવી, તેને સમ્યગાદાનનિક્ષેપણુસમિતિ કહે છે. ૫. અને ત્રણ સ્થાવર છને પીડા ન થાય, એવી શુદ્ધ
જીવજંતુરહિત ભૂમિ ઉપર મલમૂત્રાદિ ક્ષેપણ કરવું અને પ્રાસુક જળથી શાચક્રિયા કરવી, તેને સમ્યગુસ્સસમિતિ કહે છે.
હવે ધર્મનું સ્વરૂપ અને તેના પ્રકાર કહે છે – उत्तमक्षमामार्दवार्जवशौचसत्यसंयमतपस्त्यागा
વિશ્વનેત્રહવાનિ ઘા. अर्थ-(उत्तमक्षमामार्दवाजवशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकिश्चन्यજળ ) ઉત્તમક્ષમા, ઉત્તમ માર્દવ, ઉત્તમઆર્જવ, ઉત્તમશચ, ઉત્તમસત્ય, ઉત્તમસંયમ, ઉત્તમતપ, ઉત્તમત્યાગ, ઉત્તમઆકિચન અને ઉત્તમબ્રહ્મચર્ય એ દશ (વર્ષ) ધર્મ છે. દુષ્ટ લોકેના દુર્વચનેથી તિરસકાર, હાસ્ય, તાડન, મારણદિ ક્રોધની ઉત્પત્તિનાં કારણ થવાથી પણ પરિણામમાં મલીનતાને અભાવ રાખવે, તેને ઉત્તમક્ષમાધર્મ કહે છે. ૨. ઉત્તમ જાતિ, ઉત્તમ કુલ, રૂપ, વિજ્ઞાન, ઐશ્વર્ય, બળ વગેરે વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ માન (ગ) નહિં કરે, તેને ઉત્તમ માર્દવધર્મ કહે છે અથવા
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
annnnnnnnnnnnnnnnnnn નનનન
w
અન્યદ્વારા (બીજાથી) તિરસ્કાદિક થવાથી અભિમાન કર નહિ, તેને ઉત્તમ માર્દવધર્મ કહે છે. ૩. મનવચનકાયની કુટિલતાને (વક્રતાને) અભાવ કરે, તેને ઉત્તમઆર્જવા ધર્મ કહે છે. ૪. અન્યનાં ધન સ્ત્રી વગેરેમાં અભિલાષાને (લે) અભાવ, તથા પરિણામને મલીન કરવાવાળા લેભને અભાવ, તેને ઉત્તમૌચધર્મ કહે છે. ૫. પ્રશસ્ત પુરૂષોમાં સુંદર સત્ય વચન બોલવું, તેને ઉતમસત્યધર્મ કહે છે. ૬. સંયમ બે પ્રકારના છે-૧. પ્રાણસંયમ, ૨. ઈન્દ્રિય સંયમ. ઈયસમિતિ આદિકમાં પ્રવેલા મુનિ અય છની રક્ષાને માટે એ કેન્દ્રિયાદિક પ્રાણિયોને પીડા કરવાને ત્યાગ કરે, તેને પ્રાણિસંયમકહે છે. અને શબ્દ, રૂપ, ગંધ અને સંપર્શરૂપ ઇન્દ્રિયના વિષયમાં રાગને અભાવ થવે, તેને ઈન્દ્રિયસંયમ કહે છે. ૭. કર્મોને ક્ષય કરવાને માટે અનશનાદિ બાર પ્રકારનાં તપ કરવાં, તેને ઉત્તમતપધર્મ કહે છે. ચેતન અચેતનરૂપ બાહ્યાભતર પરિગ્રહને ત્યાગ કરે તેને ઉત્તમત્યાગધર્મ કહે છે. આત્મસ્વરૂપથી ભિન્ન શરીરિકમાં મમત્વરૂપ પરિણામને અભાવ, તેને ઉત્તમકિચનધર્મ કહે છે. ૧૦. પિતાની તથા બીજાની સ્ત્રીના વિષયમાં જે રાગાદિરૂપ તથા વિષયસેવનરૂપ ભાવ થાય છે તેના અભાવને અને બ્રહ્મ (પતાના આત્મા)માંજ રમણ કરવું, તેને ઉત્તમબ્રહ્મચર્યધર્મ કહે છે. એવી રીતે ઉક્ત દશધર્મ સંવરને માટે ધારણ કરવા જોઈએ. એ ધર્મોમાં ઉત્તમ શબ્દ છે તે એ માટે છે કે પિતાની ખ્યાતિ, લાભ, પૂજા, પ્રતિષ્ઠાદિકને
*
* *
*
*
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે એ ધર્મ ધારણ કરે છે તે ઉત્તમ ધર્મ નથી ખ્યાતિ, લાભાદિકની ઈચ્છા રહિત ધને ધારણ કરવા તેજ ઉત્તમ. ધમ કહેવાય છે. ૬. _ હવે અનુપ્રેક્ષાનું સ્વરૂપ અને તેના પ્રકાર
अनित्याशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुच्यास्रवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यातत्त्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः ॥७॥
अर्थ-(अनित्याशरणसंसारकत्वान्यत्वाशुच्यासवसंवरनिर्जरालोપિયુર્ટમર્મસ્વસ્થતીનુર્વિસના) અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિ, આસવ, સંવર, નિજ લેક, બેધિદુર્લભ, અને ધર્મસ્વાખ્યાતત્વ એ બારના સ્વરૂપને વારંવાર ચિન્તવન કરવું, તેને (મનપેક્ષા) અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) કહે છે. ૧. ઈન્દ્રિયેના વિષય, ધન, વન, જીવીતવ્ય વગેરે જળના પરપોટાની માફક અર્થાત વીજળીની માફક આસ્થર છે–અનિત્ય છે–જોતજોતામાં નષ્ટ થવાવાળા છે, એવી રીતે ચિત્તવન કરવું, તેને અનિત્યાનુપ્રેક્ષા કહે છે. ૩. જંગલના એકાન્ત સ્થાનમાં સિંહથી પકડાયેલા હરણને કઈ શરણ નથી, તેવી જ રીતે આ સંસારમાં આ જીવને સંસારીક દુઃખ દૂર કરવા અથવા કાળના પંજામાં પડતી વખતે કઈ પણ રક્ષા કરવાવાળો (શરણ) નથી એવી રીતે ચિતવન કરવું, તેને અશરણ-પ્રેક્ષા કહે છે. ૩. આ જીવ નિરન્તર એક શરીરથી બીજા શરીરમાં એવી રીતે અનેક દેહમાં જન્મ લેતે, ચતુર્ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે અને સંસાર દુઃખમય છે, એવી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે સંસારના સ્વરૂપનું ચિતવન કરવું, તેને સંસારનું પ્રેક્ષા કહે છે. ૪. જન્મ, જરા, મરણ, રેગ, વિયેગાદિ મહામાં પિતાને કેઈ સહાય નથી તેમ પુત્ર, મિત્ર, સ્ત્રી, કેઈ પણ તેને સહાય નથી, એવી રીતે ચિત્તવન કરવું અર્થાત્ સુખદુઃખ સહન કરવામાં હું એકલેજ છું, મારે કઈ સાથી નથી, એ વિચાર કરે તેને એકત્વાનુપ્રેક્ષા કહે છે. ૫. શરીર કુટુંબાકિથી પિતાના સ્વરૂપને જુદું ચિન્તવન કરવું તેને અન્યત્યાનુપ્રેક્ષા કહે છે. ૬. શરીર માંસ, હાડકાં, મળમૂત્ર વગેરેથી ભરેલું મહાન અપવિત્ર છે, એ પ્રકારે પિતાના શરીરના સ્વરૂપનું ચિન્તવન કરવું, તેને અશુચિસ્વાનુપ્રેક્ષા કહે છે. ૭. મિથ્યાત્વ અવિરત કષાયાદિકથી કમેને આસવ થાય છે. આ અવાજ સંસારમાં પરિભ્રમણનું કારણ અને આત્માના ગુ
ને ઘાતક છે, એવી રીતે આસવના સ્વરૂપને ચિન્તવન કરવું, તેને આ વા પ્રેક્ષા કહે છે. ૮. સંવરના
સ્વરૂપને ચિન્તવન કરવું તેને સવરપ્રેક્ષા કહે છે. ૯. કર્મોની નિર્જરા કેવી રીતે થાય છે, કેવા ઉપાયોથી થાય છે વગેરે નિર્જરાના સ્વરૂપને વારંવાર ચિન્તવન કરવું તેને નિર્જરીનુપ્રેક્ષા કહે છે. ૧૦. લેક કેટલો મટે છે, તેમાં શું શું રચના છે, કઈ કઈ જાતિના જીને કયાં કયાં નિવાસ છે વગેરે લેકના સ્વરૂપને વારંવાર ચિન્તવન કરવું, તેને લોકાનુપ્રેક્ષા કહે છે. ૧૧. સમ્યગ્દર્શન, સમજ્ઞાન અને સચ્ચારિત્ર એ ત્રણ રત્નત્રયને બધિ કહે છે. તે બોધિની પ્રાપ્તિ થવી અતિશય દુર્લભ છે. તેની પર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
લભતાનું વારંવાર ચિન્તવન કરવું, તેને બેધિદુર્લભાપ્રેક્ષા કહે છે. ૧૨. ધર્મ છે તે વસ્તુને સ્વભાવ છે. આ ત્માને શુદ્ધ નિર્મળ સ્વભાવ તેજ પિતાને ધર્મ છે, તથા દર્શનશાનચારિત્રરૂપ અથવા દશલક્ષણરૂપ અથવા અહિં સરૂપ ધર્મ છે, વગેરે ધર્મના સ્વરૂપને વારંવાર ચિન્તવન કરવું, તેને ધર્માનુપ્રેક્ષા કહે છે. એ બાર અનુપ્રેક્ષાઓના ચિતવનથી પણ સંવર થાય છે. ૭. मार्गाच्यवननिर्जगर्थे परिषोढव्याः परीषहाः ॥ ८॥
અર્થ– (માથવનનિર્નાર્થે) રત્નત્રયમોક્ષમાર્ગથી પતિત ન થવા માટે તથા કર્મોની નિર્જરાને માટે (ઉષા) બાવીસ પરિષહ (દિવ્યા) સહન કરવા જોઈએ. ૮. क्षुरिरपासाशीतोष्णशमशकनारन्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्याशय्या
क्रोशवधयाचनालाभरोगत्रणस्पर्शमलसत्कार
પુરામજ્ઞાડાનાડીનાર ૧ / અર્થ–૧. સુધા, ૨. તૃષા, ૩. શીત, ૪. ઉષ્ણ, પ. દશમશક, ૬. નાન્ય, ૭. અરતિ, ૮, સી, ૯. ચર્યા, ૧૦. નિષદ્યા, ૧૧. શય્યા, ૧૨. આકાશ, ૧૩. વધ, ૧૪. યાચના, ૧૫. અલાભ, ૧૬. રોગ, ૧૭. તૃણસ્પર્શ, ૧૮. મલ, ૧૯. સત્કારપુરસ્કાર, ૨૦, પ્રજ્ઞા, ૨૧. અજ્ઞાન, ૨૨. અદર્શન એ પ્રમાણે બાવીસ પરીષહુ છે. એ સર્વે પરિષહ શરીરસંબંધી અથવા મનસંબંધી જે અત્યન્ત પીડ થાય છે, તે સમભાવથી સહન કરી લેવાથી સંવર (કર્મા. સંવને નિરોધ) થાય છે, ૧. અત્યન્ત સુધારૂપ અગ્નિ પ્ર
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
*
'
*
*
છે અને ની
કારરૂપ ન
છે. ૭. લોભ જતી લેરી
- દક વલિત થવાથી તેને પૈયરૂપી જળથી શાન્ત કરી દેવી, તેને સુધાપરીષહ કહે છે. ૨ એવી રીતે તૃષા (તરસ)ને પણ સહન કરવી તેને તૃષાપરીષહ કહે છે. ૩. શોત (ડી)ને સહન કરવી, તેને શીતપરીષહ કહે છે. ૪. ગ્રીષ્મઋતુ (ઉનાળા) ની ગરમીની પીડાને સહન કરવી, તેને ઉષ્ણપરીષહજય કહે છે. ૫. ડાંસ, મચ્છર વગેરેના ડંખની પીડાને સહન કરવી, તેને દશમશકપરીષહજય કહે છે. ૬. નગ્ન થવું એ ઘણું કઠીન કાર્ય છે અને નગ્ન થઇને પણ પિતાના અને વિકારરૂપ ન થવા દેવા અને લજજા વગેરેને જીતી લેવી તેને નગ્નપરીષહજય કહે છે. ૭. સુધા તૃષાદિની પીડાથી સંયમમાં અરતિ અથવા અરૂચિ થવા લાગે તે તેને નહિ થવા દે અને સંયમમાં નિરંતર રતિ રાખવી, તેને અરાતપરીષહજય કહે છે, ૮. સુંદર સ્ત્રીઓના હાવ, ભાવાદિકથી વિકારસ્વરૂપ નથવું, તેને સ્ત્રી પરીષહજય કહે છે. ૯. રસ્તામાં ચાલતાં ખેદખિન્ન ન થવું, તેને ચર્ચાપરીષહજય કહે છે. ૧૦. ધ્યાનને માટે સંકલપ કરેલા આસનથી ચલાયમાન નહિ થવું, તેને નિષઘાપરીષહજય કહે છે. ૧૧. શાસ્ત્રની આજ્ઞાનુસાર શયન (પથારી)થી ચલાયમાન નહિ થવું, તેને શચાપરીષહજય કહે છે. ૧૨. અનિષ્ટ વચનેને સહન કરવાં, તેને આકેશપરીષહજય કહે છે. ૧૩. પિતાને મારવાવાલા ઉપર ક્રોધ નહિ કરો અને મારવાની પીડાને સહન કરી લેવી, તેને વધપરીષહજય કહે છે. ૧૪. | પ્રાણજતાંપણ આહારાદિકને માટે દીનતારૂપ પ્રવૃત્તિ |
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ કરવી, તેને યાચનાપરીષહજય કહે છે. ૧૫. આહારદિકની પ્રાપ્તિ નહિ થવાથી પણ લાભની માફક સંતુષ્ટ રહેવું, તેને અલાભપરીષહજય કહે છે. ૧૬. જુદા જુદા પ્રકારના રોગ થવાથી પણ તેના ઈલાજની ઈચ્છા નહિ કરવી અને ગજનિત પીડાને સહન કરી લેવી, તેને રેગપરીષહજય કહે છે. ૧૭. રસ્તામાં ચાલતાં તૃણ, કંટક (કાંટા), કાંકરી વગેરે પગમાં ખુંચવાથી ઉત્પન્ન થયેલી પીડાને સહન કરવી, તેને તૃણસ્પર્શ પહજય કહે છે. ૧૮. પિતાનું મેલું (ગ) શરીર જોઈને ગ્લાનિ કરવાની ઈચ્છા નહિ કરવી, તેને મલ૫રિપહજય કહે છે. ૧૯. કેઈ અજ્ઞાન મનુષ્ય અપમાન કરે– સન્માન નહિ કરે, તે પણ સન્માનની ઈચ્છા નહિ રાખી માન અપમાનમાં સમભાવ રાખવે, તેને સત્કારપુરસ્કારપરીષહજય કહે છે. ૨૦. પિતાની વિદ્વતાના મદ (સહકાર) રે અભાવ તેને પ્રજ્ઞાપરીષહજય કહે છે. ૨૧. પિતાની અજ્ઞાનતાથી પિતાને તિરસ્કાર થ અને જ્ઞાનની અભિલાષા કરવા છતાં પણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, એવા દુખને સહન કરી લેવું, તેને અજ્ઞાનપરીષહજય કહે છે. ૨૨. દીક્ષા લીધાને ઘણા દિવસ થઈ ગયા, તપ કરવાવાળાઓમાં હું મુખ્ય છું, પણ મારે અદ્ધિ અથવા અવધિજ્ઞાન વગેરેની પ્રાપ્તિ થઈ નહિ, એવી ઈચ્છા નહિ કરવી, તેને અદર્શનપરીષહજય કહે છે. એવી રીતે એ બાવીસ પરીષહાને જીતી લેવા તે પણ પરમ સવરનું કારણ છે. ૯.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
, ''
જા
**
***
ઉક્ત પરીષહા કયા કયા ગુણસ્થાનમાં કેટલા કેટલા હોય છે તે કહે છે
सूक्ष्मसाम्परायछद्मस्थवीतरागयोश्चतुर्दश ॥ १०॥
અર્થ-(સૂમસાન છાશવીતરાયો) સૂમસાંપરાય નામે દશમા ગુણસ્થાનવાળાને તથા છવાસ્થવીતરાગ અર્થાત્ ઉપશાન્તકષાય નામના અગીયારમા ગુણસ્થાન, અને ક્ષીણકષાય નામના બારમા ગુણસ્થાનમાં રહેવાવાળાએને () ચિદ પરીષહ હોય છે. ભાવાર્થ-૧૦મા સૂમસાંપરાય, ૧૧મા ઉપશાન્તકષાય, અને ૧૨મા ક્ષીણકષાય ગુણસ્થાનમાં રહેવાવાળાઓને સુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ, દશમજક, ચર્યા, શય્યા, વધ, અલાભ,
ગ, તૃણપર્શ, મલ, પ્રજ્ઞા અને અજ્ઞાન એ ચાદ પરીષહ હોય છે. ૧૦.
પુજારા વિશે ??.. અર્થ –(નિને) તેરમા ગુણસ્થાનવતી જિનમાં એથત કેવલીભગવાનને (ઘા ) અગ્યાર પરીષહ હોય છે. સસારી અને વેદનીયકર્મના ઉદયથી સુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ, દશમશક, ચ, શમ્યા, વધ, રોગ, તૃણસંપર્શ, અને મલ એ અગ્યાર પરીષહ હોય છે. કેવલીભગવાનને પણ વેદનીયકર્મને ઉદય છે, એ કારણથી તેમને પણ
ગુણસ્થાન ચાદ છે-૧. મિથ્યાત્વ, ૨. શાસાદન, ૩. મિશ્ર, ૪. અવિરત, ૫. દેશવ્રત, ૬. પ્રમત્ત, ૭. અપ્રમત્ત, ૮. અપૂર્વકરણ, ૯. અનિવૃત્તિકરણ, ૧૦. સૂક્ષ્મસૌપરાય, ૧૧. ઉપશાન્તકષાય, ૧૨. ક્ષીણુકષાય, ૧૩. સોગકેવલી, ૧૪. અગકેવલી..
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
: -
અગ્યાર પરિષહ હોય છે, પરંતુ મેહનીયકર્મને નાશ થવાથી વેદ નીયર્મને ઉદય જેર કરી શકતું નથી.
અર્થાત્ ઉક્ત અગ્યાર પરીષહ કેવલી ભગવાનને કાંઈ પણ [ પીડ કરી શકતા નથી તેથો નહીં જેવા છે. વેદનીયમને સદુભાવ થવાથી નામમાત્રજ કહેવાય છે. ૧૧.
આ વાત સાથે સર્વે ૨ . .
અર્થ-(વારસાગ) ૨થલકષાયવાળા અર્થાત છઠ્ઠા પ્રમત્ત, સાતમા અપ્રમત્ત, આઠમા અપૂવેકરણ અને નવમા | અનિવૃત્તિકરણ એ ગુણસ્થાનમાં રહેવાવાલાએને (ર્વે) | સર્વ પરીષહ હોય છે. ૧૨. - જ્ઞાનાવર ગામાને છે ?
અર્થ-(પ્રાસાને) પ્રજ્ઞાપરીષહ અને અજ્ઞાનપરીષહ T (ાનાવર) જ્ઞાનાવરણયકર્મને ઉદય થવાથી થાય છે. ૧૩.
નોફાન્તારાથોનાપી ૨૪ .
– (અનામૌ) અદર્શનપરીષહ અને અલાભપરીષહ (ટનમાન્તરાયો ) દર્શનમેહ અને અન્તરાય કર્મને ઉદય થવાથી થાય છે, અર્થાત્ દર્શનમહિના ઉદયથી અદર્શનપરીષહ અને અત્તરાયકર્મના ઉદયથી અલાભપરિષહ થાય છે. ૧૪. चारित्रमोहे नाश्यारतिस्त्रीनिषद्याक्रोशयाचना
સાપુરાવા છે ? થ-(વારિત્રમ) ચારિત્રમેહનીયને ઉદય થવાથી નાખ્યાત્રિનષદરાયનાનપુરા) નગ્ન, અરતિ, સ્ત્રી, નિષદ્યા, આદેશ, યાચના અને સત્કારપુરસ્કાર, એ | સાત પરીષહ થાય છે. ૧૫.
" '
'
'*
*
- -
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેની શેષ . . ઈ-(વા) બાકીના સુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ, દેશમશક, ચર્યા, શય્યા, વધ, રંગ, તૃણસ્પર્શ અને મલ એ અગ્યાર પરિષહ (વેરની વેદનીયકર્મને ઉદય થવાથી થાય છે. ૧૬. एकादयो भाज्या युगपदेकस्मिन्नैकोनविंशतः ॥ १७ ॥
–ા ) એકને અદિ લઈને (મિ )એકજ જીવમાં (શુપ) એકસાથે (ગાપોનર્વિશઃ) ઓગણસ પરીષહ સુધી (માચાર) વિભાગ કરવા જોઈએ.
ભાવાર્થ_એક જીવમાં એક સાથે ઓગણીસ પરીવહે થઈ શકે છે. કેમકે શીત અને ઉષ્ણ પરીષહમાંથી
એક કાળમાં બેમાંના એક થઈ શકે છે. શય્યા, ચર્યા,નિષ| ઘા એ ત્રણેમાંથી એક કાળમાં એકજ થઈ શકે છે. એ
રીતે એક સમયમાં ત્રણ પરીષહેને સર્વને અભાવ થવાથી | - ૧૯ પરીષહજ એક સાથે ઉદયમાં આવી શકે છે. ૧૭. | હવે પાંચ પ્રકારનાં ચારિત્રનું વર્ણન કહે છે– सामायिकच्छेदोपस्थापनापारिहारविशुद्धिसूक्ष्मसाम्पराय
યથાકથાનિરિ ચરિત્ર | ૨૮ . - अर्थ-(सामायिकच्छेदोपस्थापनापरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसाम्पराययથરાત) સામાયિક, છેદેપસ્થાપના, પરીહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસામ્પરાય અને યથાખ્યાત (ત્તિ) એવાં પાંચ પ્રકા
* શ્રુતજ્ઞાનસંબધી પ્રજ્ઞાપરીષહ અને અવધિજ્ઞાનાવરણોદયજનિત અજ્ઞાનપરીષહ એ બન્ને એક કાળમાં થાય છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
fee
રનાં (વારિત્રમ્) ચારિત્ર છે. વ્રતનું ધારણ કરવું, સમિતિનું પાલન કરવું, કોને નિગ્રહ કર, મનવચનકાયની પ્રવૃત્તિરૂપ અનર્થદંડેને ત્યાગ અને ઈન્દ્રને વિજય જે જીવને હય, તેને સંયમ થાય છે. સર્વે સાવદ્યાગને જેમાં ભેદ ૨હિત ત્યાગ થાય તેને સામાયિકચારિત્ર કહે છે. ૨: પ્રમાદના કારણથી જે કઈસાવદ્ય કર્મો થઈ જાય છે તેથી ઉત્પન્ન થયેલા દે છેદી દે અને ફરીથી આત્માને વ્રતધારણદિરૂપ સંયમમાં ધારણ કરે તે દિન યાને છેદપસ્થાપના ચારિત્ર કહે છે અર્થાત હિસાદિ સાવધ કર્મોના વિભાગ કરીને ત્યાગ કરવા તેને છેદેપ
સ્થાપના ચારિત્ર કહે છે. ૩ એની પીડાને પરિત્યાગ (ત્યાગ) કરવાથી વિશેષ વિશુદ્ધિનું થવું, તેને પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર કહે છે. ૪. અતિ સૂક્ષ્મ કષાયના ઉદયથી સૂક્ષ્મસાપરાયગુણસ્થાનમાં જે ચારિત્ર થાય, તેને સૂક્ષમસાંપરાયચારિત્ર કહે છે. ૫. ચારિત્રમેહનીયકર્મને સર્વે રીતે ઉપશમ અથવા ક્ષય થવાથી આત્માનું આત્મસ્વભાવમાં સ્થિર થવું, તેને યથાખ્યાતચારિત્ર કહે છે. સામાયિક અને છેદેપસ્થાપના એ ચારિત્ર પ્રમ, અપ્રમત, અપૂર્વકરણ, અને અનિવૃત્તિકરણ એ ચાર ગુણસ્થાનોમાં થાય છે, પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર, છઠ્ઠા અને સાતમા એ બે ગુણસ્થામાં જ થાય છે. સૂમસાંપરાયચારિત્ર દશમા ગુણસ્થાનમાં થાય છે. અને યથાખ્યાતચારિત્ર અગ્યારમા, બોરમાં, તેરમા અને ચદમા એ ચારે ગુણ| સ્થાનમાં થાય છે. ૧૮.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
GK
હવે નિજ રાના કારણભૂત ખાર્તામાંથી પહેલાં છ માદ્વૈતપના ભેદ કહે છે—
अनशनावमौदर्य्यवृत्तिपरिसङ्ख्यान रसपरित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः ॥ १९ ॥
अर्थ - ( अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिषङ्ख्यानरसपरित्यागविविक्तश વ્યાસનાયજ્ઞેશ:) અનશન, અવસાદર્ય, વૃત્તિપરિસ`ખ્યાન, રસપરિયા, વિાવસ્તશય્યાસન અને કાયક્લેશ એવી રીતે એ છ (થાણું સવ:) બાહ્ય તપ છે. લાક્રિક પ્રખ્યાતિ, લાભા-િ કની ઈચ્છા નહિ કરીને સથમની સિદ્ધિને માટે રાણભાવાના ઉચ્છેદ કરવાને, કર્મોના નાશ થવાને માટે, ધ્યાન સ્વાધ્યાયની સિદ્ધિને માટે, ઇન્દ્રિય અથવા કામનુ દમન કરવાને માટે તથા જીતવાને માટે ભાજનના ત્યાગ કરવા, તેને અનશનતપ કહેછે. ર. ઉકત્ત પ્રયેાજનની સિદ્ધિને માટે તથા ધ્યાનની નિશ્ચલતાને માટે અલ્પ@જન કરવુ તેને અવસાદ્રર્યતપ કહે છે. ૩. જ્યારે મુનિ આહારને માટે વનથી નીકળે ત્યારે એવી પ્રતિજ્ઞા કરે કે “ એક અથવા પાંચ અથવા સાત ઘેરજ જઇશ અથવા એક કે એ માહાલ્લામાં જઈશ, અથવા રસ્તામાં તથા મેદાનમાંજ લેાજન મલશે તેા લઈશ, નગરમાં નહિ જાઉ એવીરીતે નિયમ કરે અને નિયમાનુસાર આહારની વિધિ નહિ મલે તે પાછા વનમાં આવીને ઉપવાસ ધારણ કરે તેને વૃત્તિપરિસખ્યાનતપ કહે છે. ૪.ઈન્દ્રને દમન કરવા માટે, સચમની રક્ષાને માટે, લાલસાના ત્યાગને માટે, ધૃત (ઘી), દુગ્ધ (દુ), તેલ, ગાળ, લવણુ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
- રર
(મીઠું) વગેરે ને ત્યાગ કરે, તેને રસપરિત્યાગતપ કહે છે. ૫. જેની રક્ષાને માટે પ્રાસુકક્ષેત્રમાં પર્વત, ગુફા, મઠ, વન, ખંડાદિક એકાન્ત સ્થાનમાં કે જ્યાં બ્રહ્મચર્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાનાદિકમાં વિન ન આવે, એવા ઉપદ્રવ રહિત સ્થાનમાં શયન અથવા આસન કરવું, તેને વિવિક્તશાસનતપ કહે છે. ૬. શરીરથી મમત્વને ત્યાગ કરી જિનેન્દ્ર માર્ગથી વિરોધ રહિત કાયને કલેશાદિક કરવાવાળાં તપ કરે, તેને કાયકલેશતપ કહે છે. એ સર્વ તપ બાહ્ય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ થાય છે તથા બારામાં સર્વને દેખાય છે, તેથી એનું નામ બાહ્યત૫ છે. ૧૯.
હવે અભ્યત્તર તપને કહે છે– प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानान्युत्तरम् ॥२०॥
અર્થ-( પ્રાયશ્ચિત્તવિનયવૈયાટ્ટિયવાધ્યાયબ્યુન્સાનાને ) પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ અને ધ્યાન એ છે (કરમ્) અભ્યતરતપ છે. પ્રમાદના એગથી લાગેલા દોષેની શુદ્ધિને માટે પ્રશ્ચાતાપ કરે, તેને પ્રાયશ્ચિતતપ કહે છે. ૨ પૂજ્ય પુરૂષને આદરસત્કાર કરે તેને વિનયતપ કહે છે. શરીરથી કે દ્રવ્ય વગેરેથી મુનિ
ની સેવાચાકરી કરવી તેને વૈયાવૃચતપ કહે છે. ૪. જ્ઞાન આરાધનમાં આલસ્યને ત્યાગ કરી જ્ઞાનાધ્યાન કરવું, કરાવવું કે ઉપદેશ આપવો તેને સ્વાધ્યાયત૫ કહે છે. ૫. બાહ્યાભ્યતર વીસ પ્રકારના પરિગ્રહને ત્યાગ કરે, તેને ચુસૂગ તપ કહે છે. ૬. ચિત્તના વિક્ષેપને ત્યાગ કર, તેને ધ્યાનતપ કહે છે. ૨૦
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवचतुर्दशपञ्चद्विभेदा यथाक्रमं प्रारध्यानात् ॥ २१ ॥
અર્થ-(થાનાપ્રા) ધ્યાનથી પહેલાનાં પાંચ તપ (ાથામં) કમથી (નવવતુર્વરપામેવા) નવ, ચાર, દશ, પાંચ અને બે ભેદરૂપ છે અર્થાત્ નવ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત, ચાર પ્રકારના વિનય, દશ પ્રકારનાં વૈયાવૃચ, પાંચ પ્રકારનાં સ્વાધ્યાય અને બે પ્રકારનાં વ્યુત્સર્ગતપ છે. ૨૧. आलोचनापतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतपश्छेद
પરિક્ષા પર્યાપન. ૨૨ - અર્થ–પ્રાયઃ એટલે અપરાધ તેની વિર એટલે શુદ્ધિ કરવી, તેને પ્રાયશ્ચિત કહે છે. એના આલેચના, પ્રતિકમણ, આલેચના અને પતિક્રમણ એ બે, વિવેક, વ્યુત્સર્ગ, તપ, છેદ, પરિહાર અને ઉપસ્થાપના એ નવ પ્રકાર છે. ગુરૂની પાસે જઈને પિતે કરેલા અપરાધોને દશ પ્રકારના દેથી રહિત સ્પષ્ટ રીતે પ્રગટ કરવા, તેને આલોચના કહે છે. મેં જે અપરાધ કર્યો છે, તે મિથ્યા થાઓ ઈત્યાદિ પ્રગટ કરવું તેને પ્રતિક્રમણ કહે છે. કોઈ દેષ તે માત્ર અલેચનાથી શુદ્ધ (ર) થઈ જાય છે, કોઈ દેષ પ્રતિક્રમણ કરવાથી દૂર (શુદ્ધ) થાય છે અને કોઈ દેષ એ બને કરવાથી શુદ્ધ થાય છે એમ આલેચન અને પ્રતિક્રમણ કરવા, તેને તદુભય પ્રાયશ્ચિત કહે છે. આહાર, પાન અથવા ઉપકરણ વગેરેથી અલગ કરી દે, અર્થાત્ કેઈ, મુકરર સમય સુધી આહારાદિકને ત્યાગ કરાવી દે, તેને વિવેકપ્રાયશ્ચિત કહે છે. કાલનો
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
- ૨૭ . નિયમ કરીને કાત્યાદિ કરવું, તેને બ્રુત્સર્ગ કહે છે. અનશનાદિક તપ, અથવા ઉપવાસ, બેઠું, તેલું, પચેવાસાદિક કરવા, તેને ત૫ ગ્રાયશ્ચિત રહે છે. દિવસ, મહિને કે વર્ષની દીક્ષાને છેદ કરે, તેને છે પ્રાયશ્ચિત કહે છે. પક્ષ (પખવાડીયુ), મહિને વગેરેના નિયમથી સંઘથી બહાર કરી દે, તેને પરિહારપ્રાયશ્ચિત કહે છે. સમસ્ત દીક્ષાને છેદ કરીને ફરીથી દીક્ષા આપવી, તેને ઉપસ્થાપનાપ્રાયશ્ચિત કહે છે. ૨૨.
સામાનંવારિતોષવાર રર કઈ જ્ઞાનવિનય, દર્શનવિનય, ચારિત્રવિનય અને ઉપચારવિનય એ ચાર પ્રકારના વિનય છે. આલસ્ય રહિત થઈને શુદ્ધ મનથી અત્યન્ત સન્માનપૂર્વક જીનસિહા નું ગ્રહણ, અભ્યાસ, સ્મરણાદિ કરવું, તેને જ્ઞાનવિનય કહે છે. ૨. નિશકિત, નિકાંક્ષિત, નિવિચિકિત્સિત, અમૂઢદષ્ટિ, ઉપગ્રહન, રિતિકરણ, વાત્સલ્ય અને પ્રભાવના એ દે રહિત સમ્યગ્દર્શનનું ધારણ કરવું તેને દનવિનય કહે છે. ૩. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાનનાધારી પંચપ્રકારના ચારિત્રને પાળવાવાળા મુનિજનનાં નામ સાંભળતાં જ રોમાંચિત થઈ અન્તરંગમાં હષિત થવું, મસ્તક ઉપર હાથ જોડવા, ભામાં ચાસ્ત્રિ ધારણ કરવાની ઈચ્છા રાખવી, તેને ચારિત્રવિનય કહે છે. ૪. આચાર્ય દિક પુજ્ય પુરૂષે પ્રત્યક્ષ થતાં તરતજ ઉભા થઈ તેમની સન્મુખ જવું, હાથ જોડવા, વંદન કરવું, તેમની પાછળ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાછળ ગમન કરવું, તથા આચાર્યાદિક પક્ષ હોવા છતાં પણ હાથ જોડવા, તેમના પુણેને મહિમા કર, વારંવાર સમાસણ કરવું તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું, તે ઉપચારવિનય છે. ૨૩.
आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्ष्यग्लानगणकुलसङ्गसा- ધુપનોત્તાના િ ૨૪
અર્થ –આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, તપસ્વી, શૈક્ષ, ગ્લાન, ગણ, કુલ, સંઘ, સાધુ અને મને એ દશ પ્રકારના સાધુઓની સેવાચાકરી કરવી, તે દશ પ્રકારના વૈયાવૃત્ય છે. જે વ્રતાચરણ ધારણ કરાવે, પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, સમસ્ત પ્રકારના શાસ્ત્રના જાણકાર અને પંચાચારના ધારણ કરનારાઓમાં શ્રેષ્ઠ હોય, તેને આચાર્ય કહે છે. જે વ્રત શીલ ભાવનાઓને આધારે હોય અને જેની પાસે મુનિઓ શાસ્રાધ્યયન કરતા હોય, તેમને ઉપાધ્યાય કહે છે. ઉપવાસાદિક મહાતપ કરે, તેને તપસ્વી કહે છે. જે શ્રુતજ્ઞાનનું અધ્યયન કરવામાં તત્પર, વ્રત ભાવનાદિમાં નિપુણ હેય, તેને શિષ્ય અથવા શૈક્ષ કહે છે. જેનું શરીર રોગ વગેરેથી કલેશરૂપ હય, તેને ગ્લાન કહે છે. જે મોટા મુનિઓની ગણનામાં હોય, તેને ગણુ કહે છે. પરીક્ષા - પવાવાળા આચાર્યના શિષ્ય સમુહને કલ કહે છે. ચાર પ્રકારના મુનિઓના સમુહને સંઘ કહે છે. ઘણા કાલને દિક્ષિત હોય, તેને સાધુ કહે છે. જેમને ઉપદેશ લેકમાન્ય હોય અથવા ઉપદેશ વગર પણ લેકમાં પૂજ્ય હાય,
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
પ્રશંસાવાન હોય તેને મને કહે છે. એ દશ પ્રકારના સાધુઓના વૈયાવૃત્ય કરવા અર્થાત શરીરસંબંધી વ્યાધિ અથવા દુષ્ટ જનેએ કરેલા ઉપગોદિકમાં સેવાચાકરી કરવી, તથા દવા વગેરે કરવી, તે દશ પ્રકારના વૈયાવૃત્ય છે. ૨૪. __वाचनापृच्छनानुपेशाम्नायधर्मोपदशाः ॥ २५ ॥
–વાંચના, પૂછના, અનુપ્રેક્ષા, આસ્રાય અને ધર્મોપદેશ એવા પાંચ પ્રકારનાં સવાધ્યાયત૫ છે. નિર્દોષ ગ્રન્થ તથા ગ્રન્થના અર્થ તથા ગ્રન્થ અને અર્થ એ બન્નેના વિનયવાન ધર્મના ઈચ્છક ભવ્ય પાત્રોને ભણાવવું, શીખવવું, સંભળાવવું તે વાંચના સ્વાધ્યાય છે. શબ્દમાં તથા શબ્દના અર્થમાં સંશય હેય, તે પિતાને સંશય દૂર કરવાને માટે જ્ઞાનીઓને વિનયસહિત પ્રશ્ન કરે, તે પૃચ્છનાસવાધ્યાયતપ છે. ગુરૂજનની પરંપરાથી જાણેલા અર્થને મનન કરી તેને અભ્યાસ અથવા વારંવાર ચિન્તવન કરવું, તેને અનુપ્રેક્ષાસ્વાધ્યાયતપ કહે છે. પાઠને શુદ્ધતાપૂર્વક ગેખ તે આંસાય સ્વાધ્યાયતપ છે. ઉનમાર્ગ (મિથ્યામાર્ગ દૂર કરવાને માટે અને પદાર્થોનું યથાર્થ સ્વરૂપ પ્રકાશવાને માટે ધમાર્થઉપદેશરૂપ કથન કરવું, તે ધર્મોપદેશસ્વાધ્યાયતપ છે. ૨.
વાહmત્તા છે ૨૨ - અર્થવ્યુત્સતપ બે પ્રકારનાં છે. એક બાપધિ ત્યાગ અને બીજો અભ્યતરે પધિત્યાગ. ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, ધન, | ધાન્ય, કર ચાકર, પશુ (હાથી ઘેડા ગાય વગેરે),
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭,
શયનાશન, યાન ( યુદ્ધ પાલખી વગેરેને), કુષ્ય અને ભાંડ એ બ્રાહ્મપરિગ્રહને ત્યાગ, તે બાહ્ય પધિત્યાગત૫ છે, અને મિથ્યાત્વ ૧, વેદ ત્રણ (સ્ત્રીવેદ પુદ નપુંસકવેદ) હાસ્ય, રતિ, અરતિ, શોક, ભય, જુગુપ્સા, ક્રોધ, માન, માયા, લેજ, એ અભ્યન્તરપરિગ્રહને ત્યાગ, તે અત્યન્તરે પધિત્યાગ છે. ૨૬. उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानमाऽऽन्तर्मुहूर्तात् ॥२७॥
અર્થ–(૩મનન) ઉત્તમ સંહનનવાળાને (સામન્તદૂત) અન્તર્મુહુર્ત પર્યન્ત (કાન્તાનિરો) એકાગ્ર ચિન્તાને નિરોધ કરે તે (ધ્યાન૫) ધ્યાન છે. માવાર્થછ સંહનમાંથી પહેલાના વાવૃષભનારાચસંહનન, વજનારાચસંહનન અને નારાચસંહનન એ ત્રણ ઉત્તમ સંહનન છે. એજ ત્રણ સંહનન ધ્યાનનાં કારણ છે. જે પુરૂને એ ત્રણ સંહનન હોય છે તે ધ્યાન કરી શકે છે. એ ધ્યાન ઉત્કૃષ્ટપણે અન્તર્મુહુર્તપર્યન્ત રહે છે. મોક્ષ થવાને કારણભૂત વાવૃષભનારાચસંહનનજ છે. ચિત્તની . વૃત્તિને અન્ય ક્રીયાઓથી ખેંચીને એક તરફજ સ્થિર રાખવી તે, એકાગ્રચિન્તાનિધિ અથવા ધ્યાનતપ છે. ર૭.
ગારિૌદ્રવીર ૨૮ | અર્થ–આર્તધ્યાન, રદ્રધ્યાન, ધર્મેધ્યાન અને શુક્લ ધ્યાન એ ચાર પ્રકારના ધ્યાન છે, તેમાંથી આર્ત અને રેદ્રધ્યાન, એ અપ્રશસ્તધ્યાન છે અને ધર્મેધ્યાન તથા શુકલધ્યાન એ પ્રશસ્તધ્યાન છે. ૨૮,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
રે મોક્ષદંતૂ ॥ ૨૨ II
અર્થ(રે) આગલનાં બે ધ્યાન અથવા ધર્મો ધ્યાન અને શુક્લધ્યાન (મોત) મોક્ષના કારણભૂત છે. એ વચનથી પહેલાનાં જે ધ્યાન અર્થાત્ આર્તધ્યાન અને દ્રધ્યાન સસારના કારણભૂત છે એવુ નક્કી થાય છે.૨૯. आर्त्तममनोज्ञस्य सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारः ॥ ३० ॥
અર્થમત્તે ધ્યાન ચાર પ્રકારનાં છે. તેમાંથી (મનોશસ્ત્ર) વિષ, ક ટક (કાંટા) શત્રુ, શસ્ત્રક્રિક એવા અપ્રિય પદાર્થના (સમ્પ્રયોો) સયાગ થવાથી (તઢિપ્રયોગાય) તેને દૂર કરવાને માટે (સ્મૃતિસમન્વાહાર:) વારવાર ચિન્તા કરવી, વિચાર કરવા તે (આર્ત્તમ) અનિષ્ટસયેાગજ નામનું પહેલુ' આપ્તધ્યાન છે, ૩૦,
વિવરીત મનોજ્ઞપ્ય ॥૨૨॥
અર્થ—(મનોાસ્ય) સ્ત્રી, પુત્ર, ધનાદિક ઈષ્ટ પદાર્થોના (વિપરીત) વિયોગ થવાથી તેની પ્રાપ્તિને માટે ચિન્તા ઉપાયાદિકમાં વારંવાર લવલીન થવુ, તે ઇવિયેાગજ નામે બીજી આ-ર્તધ્યાન છે. ૩૧,
મેનાયાશ્ત્ર ॥ ૩૨ ॥
અર્થ—(૨) અને (લેવનાયા:) વેદનાનુ અર્થાત્ રોગજનિત પીડાનુ ચિન્તવન કરવુ', અધીરા થઈ જવુ, વિલાપાદિક કરવુ, તે વેદનાજનિત ત્રીજી’આ-ર્તધ્યાનછે. ૩૨.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७९
નિા ૨૨ અર્થ–() અને (નિવા) ભવિષ્ય માટે વિષયભોગાદિકની વાંછા (ઈચ્છા) કરવી અને તેના વિચારમાં લીન થઈ જવું, તેને નિદાન નામનું ચોથુ આનર્તધ્યાન કહે છે. ૩૩.
તવિતાવિત મહંયતાના ! ૨૪
અર્થ–(તત્વ) એ ચાર પ્રકારના આર્તધ્યાન (વરફેરવિરતપ્રમત્તતાનામ) મિથ્યાત્વ, સાસાદન, મિશ્ર અને અવિરત એ ચાર ગુણસ્થાનવાળાને તથા પાંચમા દેશવિરત, અને છઠ્ઠા પ્રમત્તસંયતગુણસ્થાનવાળાને થાય છે, પરંતુ ઉપર કહેલા ચાર પ્રકારના આ ધ્યાનમાંથી નિદાન નામનું આર્તધ્યાન પ્રમત્તગુણસ્થાનવાળાને થતું નથી ૩૪, हिंसानृतस्तेयविषयसंरक्षणेभ्योरौद्रमविरतदेशविरतयोः ॥३५॥
મર્થ–(ૌદ્રમ) રૈદ્રધ્યાન (રવિરતાવિરતો) મિથ્યાત્વ, સાસાદન, મિશ્ર, અવિરત અને દેશવિરત એ પાંચ ગુણસ્થાનમાં રહેવાવાળા જીને (હિંસાતત્તે વિષયસંરક્ષોભ્ય) હિંસા, અમૃત, (જુઠું), તેય (ચેરી) અને વિષયસંરક્ષ
થી થાય છે. એ ચારેને ચિન્તવન કરતા રહેવું એ ચાર પ્રકારના વૈદ્રધ્યાન છે. હિંસા કરવામાં આનંદ માનીને તેને સાધવાને ચિતવન કરતા રહેવું તે હિંસાનંદીશૈદ્રધ્યાન છે જુઠું બેલવામાં આનંદ માની તેનુંજ | ચિન્તવન કરવું તે મૃષાબંદીરદ્રધ્યાન છે ચોરી કર
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
વામાં આનંદ માની તેનું ચિન્તવનાદિ કરતા રહેવું, તે ચર્યાનન્દીરૈદ્રધ્યાન છે. અને પરિગ્રહની રક્ષા કરવાને વારંવાર ચિન્તવન કરતા રહેવું તે પ્રરિગ્રહાનદીસૈદ્રધ્યાન છે. ૩૫.
આજ્ઞાપાવવાવાસંસ્થાનાવિયા થીમ II રૂ
અર્થ - (બાસાપાવાવસ્થાનવિયાય) આજ્ઞાવિચય, અને પાયવિચય, વિપાકવિચય, અને સંસ્થાનવિચય (વિચાર)ને માટે વારંવાર ચિન્તવન કરવું તે (પચ્ચે) ચાર પ્રકારનાં ધર્સંધ્યાન છે. ઉપદેશદાતાના અભાવથી અને પિતાની મંદ બુદ્ધિથી સૂક્ષ્મ પદાર્થનું સ્વરૂપ સારી રીતે સમજવામાં ન આવે ત્યારે સર્વની અજ્ઞાને પ્રમાણ માનીને ગહન પદાર્થને અર્થ અવધારણ કરે (માન) તે આજ્ઞાવિચયધર્મધ્યાન છે. મિથ્યાષ્ટિઓના કહેલા મિથ્યાભાગથી પ્રાણું કયારે ફરશે, તેમની અનાયતન મિથ્યાત્વી) સેવાને અભાવ કેવી રીતે થશે, એ સન્માર્ગમાં કયારે આવશે, સમીચીનમાગને (સન્માગને) તે જાણે અભાવ થઈ ગયે છે, એવી રીતે સન્માર્ગના અભાવનું ચિન્તવન કરવું, તે અપાયરિચયધર્મેધ્યાન છે. જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોના દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવ પ્રમાણે જે વિપાક અથતું ફળ થાય છે તેનું ચિન્તવન કરવું તે વિપાકવિચયધર્મધ્યાન છે. લેકના સંસ્થાનું ચિત્તવન કરવું, તે સંસ્થાનવિચયધર્મેધ્યાન છે. એ ધર્મધ્યાન ચેથા અસપત, પાંચમા સંયત, છઠ્ઠા પ્રમત્તસંયત અને સાતમા અપ્રમસંયત; એ ચાર ગુણસ્થાનમાં થાય છે. ૩૬.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
શુ સાથે પૂર્ણવિ . ૨૭ |
–આગળના ૩માં સુત્રમાં પૃથકત્વવિતર્કવિચાર, એકત્વવિતર્ક વિચાર, સુમક્રિયાપ્રતિપાતિ, અને બુતપરતક્રિયાનિવતિ એ ચાર ભેદ શુકલધ્યાનના કહીશું, તેમાંથી (બાઘેચ) આદિનાં બે શુકલધ્યાન (પૂર્વ) પૂર્વને જાણવાવાળા અર્થાત શ્રુતકેવલીને થાય છે. કારના રોગથી શ્રુતકેવલીને ધર્મેધ્યાન પણ થાય છે. ૩૭.
રે લેવાના છે ૨૮ મર્થ આગલા સુમક્રિયાપ્રતિપાતિ અને વ્યુપતક્રિયાનિવનિ એ બે ધ્યાન કેન્ટિન) યોગકેવલી અને અગકેવલીને થાય છે, છઘસ્થને થતાં નથી. ૩૮. पृथक्त्वैकत्ववितर्कसूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपस्तक्रि
વાનિવર્તીિનિ છે રૂ8 ||
–પૃથકત્વવિતર્ક, એકત્વવિતર્ક, સુમક્રિયાપ્રતિપાતિ, અને ચુપરતક્રિયાનિવર્તિ એ ચાર અલધ્યાનના ભેદ છે. ૩૯
યોગાયોના ૪૦ | અર્થ––શુકલધ્યાનના ઉક્ત ચારે ભેદમાંથી પૃથકત્વ વિતર્ક નામનું પ્રથમ શુકલધ્યાન તે મન, વચન, કાય એ ત્રણે ગેના ધારકને થાય છે. બીજું એકત્વવિતર્ક નામનુ શુકલ ધ્યાન ત્રણે ગેમાંથી કેઈપણ એક યેગના
૧
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધારકને થાય છે. ત્રીજું સુમકિયાપ્રતિપ્રાતિ નામનું શુક્લધ્યાન કાયયોગના ધારકને જ થાય છે અને ચોથું ભુપતક્રિયાનિવતિ નામનું શુષ ધ્યાન અગકેવલીને થાય છે. ૪૦.
एकाश्रये सवितर्कवीचारे पूर्वे ॥ ४१ ॥ અર્થ –(પૂર્વ) પહેલાનાં બે ધ્યાન અર્થાત્ પૃથકવિતર્ક અને એકવિતર્ક એ બે શુક્લધ્યાન () કાશ્રય અર્થાત્ કૃતકેવલીને (સતવીરા) વિતર્ક અને વિચાર સહિત થાય છે. ૪૧.
ગવવા દ્વિતીયમ્ / ક ૨ / ' અર્થ--(દ્વિતીય) બીજુ શુક્લધ્યાન (બીજા) વિચાર રહિત છે. અર્થાત્ જેમાં વિતર્ક અને વિચાર બને હોય તેને પૃથકત્વવિતર્ક નામનું શુકલધ્યાન છે. અને બીજું વિતર્ક સહિત પણ વિચાર રહિત છે. ૪૨.
. વિત્ત શ્રુતમ્ ! કર અર્થ––(તા) કૃતજ્ઞાન છે તે (વિત) વિતર્ક છે. અર્થાત્ કૃતજ્ઞાનને વિતર્ક કહે છે. વિશેષ પ્રકારથી તર્ક કરવાને વિતર્ક કહે છે શબ્દ શ્રવણપૂર્વક ગ્રહણને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે. ૪૩.
वीचारोऽर्थव्यजनयोगसंक्रान्तिः ॥ ४४ ॥ અર્થ–(અર્થન ત્તિ ): અર્થ, વ્ય-જન અને ગેનું પલટવું, તેને (વીવા) વિચાર કહે છે. દયેય પદર્થને છેડીને તેની પર્યાયનું ધ્યાન કરવાને અને પર્યાયને
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૮૩ છેડીને દ્રવ્યનું ધ્યાન કરવાને અર્થસંક્રાતિ કહે છે. શ્રતના એકવચનનું અવલંબન કરીને અન્યનું અવલંબન કરવાને અને તેને છોડીને બીજાનું અવલંબન કરવાને વ્ય–જનસંક્રાતિ કહે છે. અને કાયગને છોડીને મ ગ અથવા વચનગને ગ્રહણ કરે અને મગ અથવા વચનગને છોડી કાયયેગને ગ્રહણ કરે તેને સકાતિ કહે છે. એવી રીતેના પ્રવર્તનને જ વીચાર કહે છે. ૪૪.
એવી રીતે બાહ્યાભ્યન્તર તપનું વર્ણન કર્યું. એ બને ત૫ નવીન કર્મોને નિષેધ કરવાને માટે હેતુ હેવાથી સંવરનું કારણ છે, અને પૂર્વે બાંધેલા કર્મોને નાશ કરવાના નિમિત્ત હોવાથી નિર્જરાનું પણ કારણ છે. હવે તપશ્ચરણાદિ કરવાથી જે નિર્જરા થવી કહી છે તે સમસ્ત સમ્યદૃષ્ટી અને એક સાથે થાય છે કે ભિન્ન ભિન્ન થાય છે, તે જણાવવાને માટે સૂત્ર કહે છેसम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोहक्षपको
पशमकोपशान्तमोहलपकक्षीणमोहजिनाः
क्रमशोऽसंख्येयगुणनिर्जराः ॥ ४५ ॥ __ अर्थ--( सम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोहक्षपकोपરામજોપરાન્તમોક્ષપક્ષીમોના) ૧. સમ્યગ્દષ્ટિ, ૨. શ્રાવક, ૩. વિરત અર્થાત્ મહાવ્રતમુનિ, ૪. અનન્તાનુંબંધીને વિસનજનકરવાવાલા, ૫. દર્શન મેહને નાશ કરવાવાલા, ૬. ચારિત્રમેહને ઉપશમ કરવાવાલા, ૭. ઉપશાતહવાલા,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
^^^^^
^^^
^
^
૨૮૪ ૮. ક્ષપકશ્રેણું ચઢતા, ૯, ક્ષીણમેહ બારમાગુણસ્થાનવાલા, અને ૧૦. જિનેન્દ્રભગવાન એ સર્વને (મા) અનુક્રમે (ગયેલુળનિર્નર) અસંખ્યાતગણી નિર્જરા થાય છે, અર્થાત્ સમ્યગ્દષ્ટિથી અસંખ્યાતગણ પંચમ ગુણસ્થાનવત્તિ શ્રાવકને; અને પંચમ ગુણસ્થાનવર્તિ શ્રાવકથી અસં
ખ્યાતગણી મહાવ્રતી મુનિને એવી રીતે પ્રત્યેકને ઉપર ઉપર વધતી અસંખ્યાતગણી નિર્જરા થાય છે. ક૫, હવે મુનિના પાંચ ભેદ કહે છે– पुलाकबकुशकुशीलनिर्ग्रन्थस्नातका निर्ग्रन्थाः ॥ ४६॥
અર્થ–(પુછી લુક રાજનિન્જાતા) પુલા, બકુશ, કુશીલ, નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક એવા પાંચ પ્રકારના નિર્ણન્યા) નિગ્રંથ સાધુ છે. જે મુનિ ઉત્તરગુણની ભાવના રહીત અને મૂલગુણમાં પણ કોઈ કાલ અથવા કોઈ ક્ષેત્રમાં કદાચિત (કે ઈવખત) પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત ન થાય, તેને પુલાકમુનિ કહે છે. ૨. જે મુનિના મૂલગુણ પરિપૂર્ણ હોય અને પિતાના શરીર ઉપકરણાદિકની શોભા વધારવાની કિંચિત ઈચ્છા રાખવાવાલા હેય, તેને બકુશમુનિ કહે છે. ૩. કુશલમુનિ બે પ્રકારના હોય છે. એક પ્રતિસેવનાકુશીલ, અને બીજા કવાયકુશીલ. જે મુનિને ઉપકરણ, શરીરાદિકથી વિરક્તતા ન હોય અને મૂલગુણ તથા ઉત્તરગુણની તે પરિપૂર્ણતા હોય પરંતુ ઉત્તરગુણેમાં કંઈક કારણથી કદાચ કંઈ વિરોધ આવે તેને પ્રતિસેવનાકુશીલ | કહે છે. અને જે મુનિએ સંજવલન કષાયથી અતિરિક્ત
--
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય કષાને જીતી લીધા હોય તેને કષાયકશીલ કહે છે. ૪. જે મુનિને મોહનીયકર્મના ઉદયને અભાવ હેય અને જેમ પાણીમાં લાકડી મારવાથી ઉછાળે મારે છે અને પછી તરત એક થઈ જાય છે એવી રીતે અન્ય કર્મોને ઉદય મંદ હોય, અને પ્રગટ અનુભવમાં નહિ આવે તેને નિગ્રન્થમુનિ કહે છે, ૫. અને સમસ્ત ઘાતિયાકાને નાશ કરવાવાલા કેવલી ભગવાન સ્નાતકમુનિ છે, એવી રીતે એ પાંચ મુનિ નિન્ય છે. ૪. संयमश्रुतप्रतिसेवनातीर्थलिङ्गळेश्योपपादस्थान
વિરત પાધ્યા ૪૭ | __ अर्थ-(संयमश्रुतप्रतिसेवनातीर्थलिङ्गलेश्योपपादस्थानविकल्पतः) સંયમ, કૃત, પ્રતિસેવના, તીર્થ, લિ, શ્યા, ઉપપાદ અને સ્થાન એ આઠ પ્રકારના અનુગોથી પણ પુલાકાદિક મુનિ (વાધ્યા) ભેદરૂપથી સાધવાયેગ્ય છે. અર્થાત્ ઉક્ત આઠે કારણથી પુલાકાદિ મુનિયેના વિશેષ ભેદ થાય છે. ૪૭. इति श्रीमदुमास्वामिविरचिते तत्त्वार्थाधिगमे
मोक्षशास्त्रे नवमोऽध्यायः ॥९॥
Ge
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૮૬
अथ दशमोऽध्यायः लिख्यते ।
આ દશમા અધ્યાયમાં સાત તના વર્ણનમાંથી એક્ષતત્વનું સ્વરૂપ કહેવાનું છે અને મેક્ષની પ્રાપ્તિ કેવલજ્ઞાનપુર્વક છે અર્થાત્ પહેલા કેવલજ્ઞાન થાય ત્યારે મેક્ષ થાય છે, તેથી પહેલાં કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું કારણ કહે છે – मोहक्षयाज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच केवलम् ॥१॥
અર્થ (મોદક્ષયા) મેહનીયમને ક્ષય થવા પછી અન્તર્મુહૂર્તપર્યક્ત ક્ષીણકષાય નામનું બારમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કરીને (૨) ત્યાર પછી (જ્ઞાનનાવરણાન્તરીક્ષયા) યુગપત્ (એકસાથે) જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અન્તરાયકર્મને ક્ષય થવાથી (વન્) કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ભાવાર્થજ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય અને અન્તરાય એ ચાર ઘાતિયાકમેને સર્વથા નાશ થઈ જવા પછી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૧.
હવે મોક્ષનું લક્ષણ શું છે? અને તે ક્યા કારણથી પ્રાપ્ત થાય છે તે કહે છે– बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्त्रकर्मविप्रमोक्षो मोक्षः ॥२॥
અર્થ–(પત્રમવાર્નિાખ્યામ) બંધના કારણે ન રહેવાથી અને નિર્જરા થવાથી (શરનવિમલા) સમસ્ત કમેને અત્યન્ત અભાવ થે, તેજ મોક્ષા) મોક્ષ છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
-
-
માવાર્થ –કેવલજ્ઞાન થવા પછી વેદનીય, આયુ, નામ અને ગોત્ર એ ચાર અઘાતિયાકને નાશ થઈ જ અર્થાત આગળ કર્મબંધના કારણેને અભાવ અને પૂર્વસંચિત કમેંની સત્તાને સર્વથા નાશ થઈજ તેજ મોક્ષ છે. ૨.
હવે પુદ્ગલમયી દ્રવ્યકર્મની પ્રકૃતિને નાશ થવાથીજ મેક્ષ થાય છે કે ભાવકને પણ નાશ થઈ જાય છે એ પ્રશ્નના ઉત્તર માટે સૂત્ર કહે છે –
ગૌરીગિરિમચૈત્યાનાં રાસા અર્થ– () અને મોક્ષજીવને (ગૌરામિાહિમધ્ય – રવાનામ) આપશમિક વગેરે ભાનો અને પારીણમિક ભા
માંથી ભવ્યત્વભાવને અભાવ થાય છે. ભાવાર્થ–પશમિક, ક્ષાયોપથમિક અને ઔદયિક તથા ભવ્યત્વ એ પ્રકારના ભાવેને અને પુકલકની સમસ્ત પ્રકૃતિને નાશ થવાથી મોક્ષ થાય છે. ૩.
अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वेभ्यः ॥४॥
અર્થ–(વસમ્યવસાની સિદ્ધત્વે) કેવલસમ્યકત્વ, કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન અને કેવલસિદ્ધત્વ એ ચાર ભાવેના (અન્ય) સિવાય અન્યભાવને મુક્ત જીવને અભાવ છે. અહિયા પ્રશ્ન થઈ શકે છે કે જે મુક્ત જીવને એ ચાર ભાવ અવશેષ રહે છે, તે અનન્તવીર્યાદિકને પણ અભાવ સમજ જોઈએ. એનું સમાધાન એ છે કે અનંત વીર્યાદિક છે તે અનન્તજ્ઞાન અને અનન્તદર્શનથી અવિનાભાવી સંબંધવાલા છે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થાત્ અનન્તજ્ઞાન અને અનન્તદર્શનની સાથે સાથે અનન્તવીર્ય, અનન્તસુખાદિક ભાવ પણ નિયમથી રહે છે, કેમકે અનન્તસુખ અનતવીર્ય એ જીવમાં જ થાય છે, જડમાં થતા નથી; જ્યારે જીવમાં થાય છે ત્યારે જીવ અનત જ્ઞાનમય છે, જ્ઞાન વગર જડને સુખ થઈ શકતું નથી. ૪.
તત્તર છાવણનતત //BI
– તરનત્તર)સમસ્ત કમેને નાશ થયા પછી મુકત જીવ (મોઝામ્િ) લેકના અન્ત ભાગ અર્થાત્ સિદ્ધશીલા પર્યત ( () ઉંચે (સ્થાતિ) જાય છે. પ. હવે જીવના ઉગમનનું કારણ કહે છે – पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्वन्धच्छेदात्तथा गतिपरिणामाच ॥६॥
અર્થ–(પૂર્વ ) પૂર્વના પ્રગહેતુથી (અન્નત્તાત) અસંગ થવાથી (પા ) કર્મબંધને નાશ થઈ જવાથી () અને (તથાતિપરિણામ) તથા ગતિપરિણામથી અર્થાત સ્વભાવ થવાથી મુક્તજીવનું ઉદ્દગમન થાય છે. ૬. હવે ઉગમન થવાનાં ચાર કારણેનાં ચાર દ્રષ્ટાત કહે છેभाविद्धकुलालचक्रवव्यपगतलेपालाबुवदेरण्डबीजवद
શિરિવાર ૭ / અર્થ_(વિછાવત્ ) કુંભારદ્વાર ઘુમાવેલા ચાકની માફક અર્થાત્ પહેલા સૂત્રમાં જે પૂર્વપ્રગહેતુ | (કારણ) કહેલું છે તેનું દૃષ્ટાંત એ છે કે જેમ કુંભારને
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧ હાથ, દંડ અને ચાકના સંયેગથી ચાકનું ફરવું થાય છે. તે કુંભાર જ્યારે તેને ફેરવતે રહી જાય, પણ પૂર્વના પ્રગથી જ્યાં સુધી ચાકને ફરવાને સંસ્કાર મટતે નથી ત્યાં સુધી તે ફર્યા કરે છે, તેવી રીતે જીવ પણ સંસારઅવસ્થામાં રહે છતે મોક્ષની પ્રાપ્તિને માટે વારંવાર ચિન્તવન કરતે હતે તે મુકત થવાથી ચિન્તવન નહિ રહ્યું તેથી પૂર્વસંસ્કારથી મુક્તિતરફ ગમન કરે છે. બીજું (વ્યારાવાત્રાગુવ) દૂર થઈ ગયે છે માટીને લેપ જેના ઉપરથી એવા તબડાની માફક અર્થાત તુંબડા ઉપર માટીને ઘણે લેપ હેવાથી તે પાણીમાં ડુબી રહ્યું હતું તે કઈ કારણથી તેના ઉપરથી માટીને લેપ દૂર થવાથી ઉીંગમનપૂર્વક જલના ઉપર આવે છે, એવી જ રીતે જીવ પણ અનાદિ કાલથી કર્મોના ભારથી દબાયેલે પરવશ થયેલું હતું, તે સર્વ કર્મોના સંબંધથી તે સંસારમાં પડેલ હતા અને જ્યારે કર્મોને લેપ દર થઈ જાય ત્યારે તે પણ ઉગમન કરે છે. ત્રીજું (gRgવનવ) દિવેલીના બીયાંની માફક ઉર્ધ્વગમન કરે છે. અર્થાત્ જેમ એરંડીયાના ફલ ઝાડ ઉપર સુકાઈ જાય છે ત્યારે તેના આવરણ (ડેડા ) પુટતાં જ તે એરંડીની મીચ ઉપર (અદ્ધર) ઉછળે છે, તેવી જ રીતે મનુષ્યાદિભવમાં રહેવાવાલા ગતિ, જાતિ આદિ નામકર્મ તથા આયુ, ગોત્રાદિ કર્મોનું બંધન તૂટતાંજ આત્મા ઉપર (ઉ) ગમન કરે છે. (૨) અને એથું ( લાવત્ ) અગ્નિની શિખા ( જ્વાલા )ની માફક જીવ ઊગમન કરે છે, જેમકે આમતેમની વાંકી હવા નહિ આવે તે દીવાની
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિન છે તેવી રીતે મનુષ્ય નારકાદિ ગતિમાં
ગમન કરાવવાના કારણભૂત કર્મોને અભાવ થવાથી આ ત્માને ઉગમન સ્વભાવ થવાના કારણથી મેક્ષ થતી વખતે જીવનું નિયમથી ઉગમન થાય છે. ૭.
જીવને જ્યારે ઉગમન સ્વભાવ છે તે પછી લેકના અન્તમાંજ કેમ રહી જાય છે? અલકાકાશમાં પણું ગમન કેમ થતું નથી તેના ઉત્તરમાં આચાર્ય મહારાજ
ઘાવાડમાવાત . ૮ અર્થ-અલકાકાશમાં ધમસ્તિકાયને અભાવ થવાથી ગમન થતું નથી અર્થધર્માદિક પાંચ દ્રવ્યને નિવાસ કાકાશમાંજ છે, અલકાકાશમાં નથી અને જીવ તથા પુલનું ગમન કરવામાં સહાયક ધર્મદ્રવ્ય જ થાય છે, તે ધર્મદ્રવ્યને આગળ અકાકાશમાં અભાવ છે, તેથી જીવન પણ ગમનને અભાવ છે. એ કારણથી લેકિાના અન્ત ભાગમાં ૪૫ લાખ
જનની એક સિદ્ધશિલા છે ત્યાં સુધી મુક્ત જીવ સિદ્ધશિલાની નીચે જઈ રહે છે. ૮.
અહીં કેઈ પ્રશ્ન કરે કે મુક્ત જીવેમાં કાંઈ ભેદ પણ છે કે નહીં, તે તેને જવાબ આચાર્ય મહારાજ નીચે પ્રમાણે સૂત્રમાં કહે છેक्षेत्रकालगतिलिङ्गतीर्थचारित्रप्रत्येकबुद्धबोधितज्ञानावगाहनान्त
સંસ્થા૫વદુતત્વતઃ સાધ્યા છે अर्थ-(क्षेत्रकालगतिलिङ्गतीर्थचारित्रप्रत्यकेबुद्धबोधतज्ञानावगाનાન્ત સંસ્થાપવહુતત્વતઃ ) ક્ષેત્ર, કાલ, ગતિ, લિંગ, તીર્થ,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmmmmm
w
www
ચારિત્ર, પ્રત્યેક, બુદ્ધ, બધિત, જ્ઞાન, અવગાહના અન્તર, સંખ્યા, અને અ૫બહુત્વ એ બાર અનુગોથી સિદ્ધમાં પણ ભેદ (સ્થા) સાધવા જોઈએ અર્થાત્ એ કારણથી મુકત જીવને પણ ભેદ થઈ શકે છે, માવાર્થ–ખરી રીતે તે સિદ્ધામાં કંઈ ભેદ નથી, બધા એક જેવાજ છે, પરંતુ નીચેની અપેક્ષાએ જુદા જુદા છે–અનેક ભરત વિદેહાદિ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે. ૨. કોઈ અવસર્પિણી અને કેઈ ઉત્સર્પિણી કાલમાં સિદ્ધ થયા છે. ૩. કેઈ સિદ્ધ ગતિ અર્થાત્ મનુષ્ય ગતિથી સિદ્ધ થયા છે. ૪. ત્રણ ભાવલિંબેમાંથી કે લિંગથી. ક્ષપકશ્રેણું ચઢીને મોક્ષ મળે છે. ૫. કેઈ તીર્થકરના તીર્થમાં મેક્ષે ગયા છે અથવા તીર્થકર થઈને મેક્ષે ગયા છે અથવા કઈ તીર્થંકર થયા વગર પણ સિદ્ધ થયા છે. ૬. ભૂતપૂર્વ નયની અપેક્ષાથી કઈ એક ચારિત્રથી સિદ્ધ થયા છે. કેઈબે ત્રણ ચારિત્રથી સિદ્ધ થયા છે. ૭. કેઈ ઉપદેશ વિના જ્ઞાન પ્રા
કરીને મોક્ષમાં રત થયા છે. અને કેઈ ઉપદેશથી સિદ્ધ થયા છે. ૮. કોઈ એકજ જ્ઞાનથી સિદ્ધ થયા છે. ૯. કઈ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પાંચસો પચ્ચીસ ધનુષથી સિદ્ધ થયા છે. ૯. કેઈ મધ્ય અવગાહનાથી, અને કઈ જઘન્ય એટલે સાઢા ત્રણ હાથની અવગાહનાથી સિદ્ધ થયા છે. ૧૦. એક સિદ્ધથી બીજા સિદ્ધ થવાનું અંતર જઘન્ય બે સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટ છ મહિનાનું છે. ૧૧. જઘન્ય એક સમયમાં એકજ સિદ્ધ થઈ શકે અને ઉત્કૃષ્ટ એકસે આઠ (૧૦૮) થઈ શકે છે. ૧૨. સમુદ્ર આદિ જલભાગમાં ચેડાં સિદ્ધ થાય છે અને વિદેહઆદિક સ્થલભામાં અધિક સિદ્ધ થાય છે. ૧૦,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
इति श्रीमदुमास्वामीविरचिते तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे
दशमोऽध्यायः ॥ १०॥ अक्षरमात्रपदस्वरहीनं व्यञ्जनसन्धिविवर्जितरेफम् । साधुभिरत्र मम क्षमितव्यं को न विमुह्यति शास्त्रसमुद्रे ॥ १ ॥
अर्थ- साथमाया (अक्षरमालपदस्वरहीन) मक्ष२, मात्रा, ५६, १२।१२ २हित जाय तो तथा (व्यञ्जनसान्धविवर्जितरेफम्) ०२२-01-नाक्ष२ तथा सघि २हित अथवा २५ २हित डायत। (अत्र) से विषयमा (साधुभिः) सन्त ५३१ (मम) भने (क्षमितव्यं) क्षमा 3रे म (कः) मेवो । ५३५ छ रे (शास्त्रसमुद्रे) ४३५ी गहन समुद्रमा (न विमुह्यति) ગોથા ખાતે નથી અર્થાત્ કોણ ભલતું નથી. ભૂલ બધાથીજ થાય છે.
दशाध्याये परिच्छिन्ने तत्त्वार्थे पठिते सति ।। फलं स्यादुपवासस्य भाषितं मुनिपुङ्गवैः ॥ २ ॥
अर्थ-(दशाध्याये परिच्छिन्ने) ४० अध्याय | ( तत्त्वार्थे ) तत्वार्थनाभ३५ भाक्षशास्त्राने ( पठिते सति ) 48 ४२वाथी (उपवासस्य) से 64वासनु (फलं) ३० (स्यात् ) थाय छ मे (मुनिपुङ्गवैः) भुनियामा श्रेष्ठ मे माया * (भाषितं) ४युं छे.
समाप्तोऽयं ग्रन्थ ।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
_