Book Title: Jinabhashita 2007 01
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Sarvoday Jain Vidyapith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524313/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -CC jinabhASita vIra nirvANa saM. 2533 bhagavAn pArzvanAtha kI atizayakArI pratimA di. jaina atizayakSetra panAgara (jabalapura) ma.pra. va, vi.saM. 2063 janavarI, 2007 mUlya10/yorg Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe 55 ora chora zuruAta nA, ghanI a~dherI raat| viSayoM kI barasAta hai, yugoM-yugoM kI bAta // 56 gAtra prApta thA gAtra hai, Atma gotra nA prApta / Atmabodha kyoM jJAta ho, yugoM-yugoM kI bAta // 57 kyA thA kyA hU~ kyA banU~? re mana ! aba to soc| varanA maranA varaNa kara, bAra-bAra aphasosa // 58 mAnA manamAnA kare, mana kA dharma garUra / mAnatuMga ke smaraNa se, mAnatuMga ho cUra // 59 saMga rahita basa! aMga hai, yathAjAta zizu DhaMga / zramaNa jinheM mama namana ho, mAnasa meM na taraMga // 60 aMta kisI kA kaba huA? anaMta saba he santa ! para, saba miTatA sA lage, patajhar3a punaH basanta // 61 krUra bhayAnaka siMha bhI, tIrtha jahA~ para zAnta ho, 62 binA mUla ke cUla nA, cUla binA phala-phUla / re! bina vidhi anukUla ye, sabhI dhUla mata bhUla // phanA uThAte naag| lapaToM vAlI Aga // 63 prabhu-darzana phira guru kRpA, tadanusAra puruSArtha / durlabha jaga meM tIna ye, mile sAra paramArtha // 64 saba kucha lakhate para nahIM, prabhu meM hAsa-vilAsa / darpaNa royA kaba ha~sA? kaisA yaha saMnyAsa? // 65 bAdala daladala yadi kare, daladala dhovana-hAra / aura kauna sA dala rahA? dharatI para dila-dAra // 66 taraMga krama se cala rahI, pala-pala prati paryAya / dhruva-padArtha meM pUrva kA, vyaya hotA, phira Aya ! // 67 rahasya khulatA Apa jaba, sahaja miTe saMgharSa / vastu-dharma ke darasa se, viSAda kyoM ho harSa ? // 68 AsthA kA basa viSaya hai, ziva-patha sadA amuurt| vAyu-yAna patha kaba dikhA, zeSa sabhI patha mUrta // 69 kiye jA rahe joza se, vizva zAnti kA ghoSa / doSoM ke to koSa haiM, kahA~ kise hai hoza ? // 70 sunA, sunAtA tuma suno, sonA "so" nA prANa / prANa jagAte jhaTa jago, prANoM kA ho trANa // 71 saba ko milatA kaba kahA~? apAra zruta kA pAra / para, zruta-pUjana se mile, apAra bhavadadhi-pAra // 72 upAdAna kI yogyatA, nimitta kI bhI chApa / sphaTika maNi meM lAlimA, gulAba bina nA Apa // 'sarvodayazataka' se sAbhAra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji. naM. UPHIN/2006/16750 janavarI 2007 varSa 6, aGka1 mAsika jinabhASita sampAdaka pro. ratanacandra jaina antastattva pRSTha kAryAlaya |u AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe A.pR.2 e/2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla- 462 039 (ma.pra.) | stavana : muni zrI yogasAgara jI A.pR.4 phona naM. 0755-2424666 1 zrI zAntinAtha-stavana 1 zrI kunthunAtha-stavana sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA, madanagaMja kizanagar3ha || sampAdakIya : samatA-ni:kAMkSitA meM anuttIrNa paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA gRhastha muni-DigrI kA pAtra nahIM DaoN. zItalacandra jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta lu lekha pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN.surendra jaina 'bhAratI', burahAnapura 1 rayaNasAra ke racayitA kauna? : paM. vaMzIdhara zAstrI ema.e. 8 1 dharma evaM saMskRti-saMrakSaNa kA dAyitva ziromaNi saMrakSaka : sva. DaoN. jyotiprasAda jI jaina 14 zrI ratanalAla ka~varalAla pATanI (me. Ara.ke.mArbala) 1 sallekhanA : antima avasthA meM Atmazodhana kA tapa __ kizanagar3ha (rAja.) : kailAza mar3avaiyA 18 zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura | 1 mUkamATI : adhunAtama AdhyAtmika rUpaka mahAkAvya : DaoN. puSpalatA jaina prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha ___ 1 cuppI tor3eM vidvAn : DaoN. surendra kumAra jaina 26 1/205, prophesarsa kaoNlonI, || jijJAsA-samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A AgarA-282 002 (u.pra.) phona : 0562-2851428, 2852278] saMsmaraNa : anukampA : munizrI kSamAsAgara jI | kavitAe~ sadasyatA zulka 1 bundelakhaNDI bhajana ziromaNi saMrakSaka : prastuti - mInA devI jaina 13 5,00,000 ru. parama saMrakSaka 51,000 ru. 1 samAdhibhakti : muni zrI suvratasAgara jI 19 saMrakSaka 5,000 ru. u Apake patra AjIvana 500 ru. vArSika 100 ru. ||u samAcAra 17, 28,32 eka prati 10 ru. Ava. pRSTha 3 sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| jinabhASita se sambandhita samasta vivAdoM ke liye nyAya kSetra bhopAla hI mAnya hogaa| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya samatA-niHkAMkSitA meM anuttIrNa gRhastha muni-DigrI kA pAtra nahIM jinabhASita ke prastuta aMka meM paM. vaMzIdharajI zAstrI, ema0 e0 kA zodha Alekha 'rayaNasAra ke racayitA kauna' 'jaina sandeza'/ zodhAMka 39/bhAga saMkhyA 50. / di. 23.02.1978 se uddhRta kiyA jA rahA hai| isameM zAstrI jI ne aneka pramANoM se siddha kiyA hai ki 'rayaNasAra "ke racayitA AcArya kundakunda nahIM haiM, apitu yaha kisI bhaTTAraka kI kRti hai, jise unhoMne apanI Agamaviruddha mAnyatAoM ko prAmANikatA pradAna karane ke lie kundakunda ke nAma se prasiddha kiyA hai| merA mata hai ki Agamaviruddha mAnyatAoM kI upalabdhi se isakA kisI bhaTTAraka dvArA racita honA Avazyaka nahIM hai, kisI zithilAcArI muni dvArA bhI racita ho sakatA hai| para, isameM sandeha nahIM hai ki yaha AcArya kundakunda kI lekhanI se prasUta nahIM hai| racayitA ne isake kundakundakRta hone kA bhrama utpanna karane ke lie unake vicAroM ko svaracita gAthAoM meM gUMthakara grantha meM yatra-tatra vinyasta kiyA hai| isase Agamaviruddha mAnyatAoM ke sAtha Agamokta siddhAnta bhI kvacit sarala bhASA meM pratipAdita hue haiN| isa para eka dRSTipAta kiyA jA rahA hai| kundakunda kI dRSTi meM samyagdRSTi gRhastha kathaMcid bhAvanagna nimnalikhita gAthA meM AcArya kundakunda ne jinAgama ke hasa mahattvapUrNa siddhAnta para prakAza DAlA hai ki manuSya ko jinAjJA ke anusAra pahale gRhasthaveza meM rahate hue mithyAtvAdi doSoM kA parityAga kara bhAva se nagna honA cAhie, tatpazcAt dravya se nagnatA prakaTa karanI cAhie, arthAt dravyamuniliMga grahaNa karanA cAhie bhAveNa hoi Naggo micchattAI ya dosa ciuunnN| pacchA davveNa muNI payaDadi liMgaM jinnaannaae||73||bhaavpaahudd| yahA~ mithyAtvAdi doSoM ke parityAga ko bhAva se nagna honA kahA gayA hai| mithyAtvAdi doSoM meM zaMkA (saptabhaya), kAMkSA Adi mithyAtvajanya doSa parigaNita kiye gaye haiN| khyAti, pUjA, lAbha aura bhogoM kI AkAMkSA honA, saptabhaya aura aSTamada se grasta honA tathA prazaMsA nindAdi meM rAga dveSa karanA arthAt samabhAva se rahita honA mithyAtva ke pariNAma haiN| inakA abhAva hone para manuSya bhAvanagna hotA hai| yaha samyaktva se prakaTa honevAlI prathama prakAra kI bhAvanagnatA hai| dUsare prakAra kI bhAvanagnatA (bhAvaliMga) pratyAkhyAnAvaraNakaSAya-kSayopazamarUpa hotI hai, jo samyaktvasahita dravyaliMga (nagnamudrA) grahaNa karane para prakaTa hotI hai, jaisA ki zrutasAgarasUri ne spaSTa kiyA hai ___ "jinasamyaktvena samyaktvazraddhAnarUpeNeti bIjAGkaranyAyonobhayaM saMlagnaM jnyaatvym| bhAvaliGgena dravyaliGga, dravyaliGgena bhAvaliGgaM bhavatItyubhayameva prmaanniikrtvym| ekAntamatena tena sarvaM naSTaM bhavatIti veditavyaM / alaM duraagrhenneti|" (shrutsaagrttiikaa/bhaavpaahudd/gaa.73)| ____anuvAda- "jinasamyaktva arthAt samyakzraddhAnarUpa bhAvaliMga kI apekSA bIjAMkuranyAya se bhAvaliMga aura dravya-liMga ko paraspara saMlagna jAnanA caahie| arthAt jisa prakAra bIja ke binA aMkura aura aMkura ke binA bIja nahIM hotA, usI prakAra bhAvaliMga ke binA dravyaliMga aura dravyaliMga ke binA bhAvaliMga nahIM hotaa| ekAntamata se sampUrNa siddhAnta naSTa ho jAtA hai| ata: durAgraha nahIM karanA caahie|" vastratyAga ke binA bhAvasaMyama nahIM hotA (dhavalA/Sa.khaM./pu.1/1,1,92/Y.335) aura samyagdarzana ke binA vastratyAga-preraka vairAgya (ni:kAMkSitatva) prakaTa nahIM hotaa| isalie samyagdarzanajanya ni:kAMkSitatva Adi guNa prathama prakAra kI bhAvanagnatA yA bhAvaliMga hai tathA samyaktvasahita-dravyaliMga-grahaNa se prakaTa bhAvasaMyama dvitIya prakAra kI bhAvanagnatA yA bhAvaliMga hai| abhiprAya yaha ki samyagdarzana kI utpatti se jaba gRhastha meM ni:kAMkSitatva, niHzaMkitatva Adi guNa prakaTa hote haiM, arthAt khyAti, pUjA, lAbha aura bhogoM kI AkAMkSA (tAtparyavRtti/samayasAgara/gA. 78) samApta ho jAtI hai, saptabhayoM 2 janavarI 2007 jinabhASita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura aSTamadoM kA vigalana ho jAtA hai aura ina saba ke phalasvarUpa sukha-duHkha, zatru-mitra, nindA-prazaMsA, svarNa-miTTI, lAbha-alAbha aura jIvana-maraNa meM samabhAva A jAtA hai tathA kabhI-kabhI alpavastrAdi ke upayoga se parISaha-sahana kA abhyAsa ho jAtA hai, taba kahIM vaha munitva kI dehalI (dvAra) para pahu~catA hai, arthAt usameM muni kI DigrI (muni kI upAdhi = muniliMga) prApta karane kI arhatA (qualification) AtI hai| AcArya use apane sAnnidhya meM rakhakara usakI isa arhatA kI parIkSA karate haiM aura jaba vaha uttIrNa ho jAtA hai, taba use muni kI DigrI arthAt nagnamudrArUpa muniliMga pradAna karate haiN| yadi uttIrNa na hone para bhI use muni kI DigrI pradAna kara dI jAtI hai, to use lenevAlA aura denevAlA donoM doSI hote haiM, kyoMki anuttIrNa puruSa nagna ho jAne para apanI muni-upAdhi ke anurUpa guNa pradarzita nahIM kara pAtA, usakI pravattiyA~ gRhastha ke hI samAna hotI haiN| vaha khyAti, pUjA, lAbha aura bhoga kI AkAMkSA se grasta rahatA hai, prazaMsA-niMdAdi meM rAgadveSa karatA hai, jAtigata-bhedabhAva rakhatA hai, ata: usakA AcaraNa munidharma ke viruddha hotA hai| vaha aneka prakAra ke DhoMga racatA hai, maMtra-taMtra, jyotiSa, vaidyaka, lokapriya vaktRtva Adi ke dvArA khyAti-pUjA (prasiddhi aura pratiSThA) prApta karane kI koziza karatA hai, AtmapracAra ke lie bhA~ti-bhA~ti ke hathakaNDe apanAtA hai, apanI sAmAjika upayogitA siddha karane tathA maMca-mAIka para evaM posTaroM, nimaMtraNa-patrikAoM aura samAcAroM meM bane rahane ke lie tar3aka-bhar3akavAle philmI nRtya-saMgIta-pradhAna kharcIle karmakANDa Ayojita karAtA hai, jinase kevala manoraMjana evaM nAma hotA hai, dRSTi, jJAna aura cAritra meM parivartana rattIbhara nhiiN| vaha AryikAoM aura brahmacAriNiyoM ko apane sAtha rakhatA hai aura kadAcita unake sAtha kAmAcAra karatA hai| mobAila phona, nepakina, TUthabraza, bleDa Adi Adhunika parigraha rakhatA hai, phlaza leTrina, eyarakaNDIzanara, hITara Adi parISahanirodhI sAdhanoM kA prayoga karatA hai, snAna kara letA hai, braza se dantadhAvana karatA hai, kezaloca na kara bleDa se Adhunika zailI meM dAr3hI sa~vAratA hai, yuvaka-yuvatiyoM ke bIca hAsa-parihAsavAle kAryakrama karatA hai| apane se adhika jJAnI, pratiSThita aura prasiddha muni yA zrAvaka se IrSyA karatA hai, isalie unakI chavi vikRta karane kI ceSTA karatA hai, nindAtmaka grantha likhakara, paimphaleTa chapavAkara unakI apakIrti phailAne kA prayatna karatA hai, hInatAbodha evaM mahattvAkAMkSA ke kAraNa unake sAtha raha nahIM sakatA, isalie sAtha chor3akara svatantra rahane lagatA hai| isa patitAcAra se jinazAsana kI pratiSThA ko AghAta pahu~catA hai, jainetaroM ke bIca jinazAsana kI nindA hotI hai| isalie muni-DigrIyogya kvAliphikezana (arhatA) ke abhAva meM muni-DigrI lenevAlA aura denevAlA donoM doSI hote haiN| ___yadi uparyukta prathama prakAra kI bhAvanagnatA kI parIkSA meM uttIrNa hone para hI gRhastha ko muni kI DigrI (digambaramuni-liMga) pradAna kI jAtI, to aneka muni itane khyAti-pUjA-lolupa, abhimAnI, IrSyAlu, asahiSNu, pI.malagaNa-tiraskartA. parigrahI. dhaSTa, svacchanda, niraMkaza. AryikAoM aura brahmacAriNiyoM ko sAtha rakhane meM lajjA kA anubhava na karanevAle, AtaMkakArI, hiMsaka (apane doSa darzAnevAle ko DarAne-dhamakAne aura piTavAnevAle) aura unmArgI na hue hote, jitane vartamAna meM dikhAI de rahe haiM, jinake kAraNa jainadharma kI pratiSThA khatare meM par3a gayI hai| AcArya kundakunda ne bhAvanagnatA ke binA dravyanagnatA ko grahaNa karane ke doSoM kA varNana bAra-bAra kiyA hai bhAveNa hoi naggo bAhiraliMgeNa kiM ca nggenn| kammapayaDINa NiyaraMNAsai bhAveNa davveNa // 54 // bhaavpaahudd| anuvAda- "samyagdarzana kI utpatti se jo khyAti-pUjA-lAbha-bhoga-prazaMsAdi kI AkAMkSA kA abhAva hotA hai, usase prakaTa honevAlA AtmA kA zuddha bhAva (avasthA) tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama se prakaTa zuddhabhAva, ina donoM bhAvoM se hI manuSya yathArthataH nagna hotA hai, korI deha kI nagnatA se nahIM aura karmaprakRtiyoM kA vinAza bhAvanagnatva evaM dravyanagnatva, donoM ke yoga se hotA hai| janavarI 2007 jinabhASita 3 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanAdi kI utpatti se AtmA meM jo nirmalatA utpanna hotI hai, use AcArya kundakunda ne 'jaha daMsaNeNa suddhA' (suttapAhuDa/gA. 25), 'tavavayaguNehiM suddho' (bodhapAhuDa/gA. 18) ityAdi gAthAoM meM zuddhatA' zabda se abhihita kiyA hai| AcArya samantabhadra ne bhI 'samyagdarzana zuddhaH saMsArazarIrabhoganirviNNaH' (ra.ka.zrA. 5/16) 'samyagdarzanazuddhA nArakatiryaG -napuMsakastrItvAni' (ra.ka.zrA.1/35) ina kArikAoM meM aisA hI kiyA hai| yahA~ zuddha zabda kA artha zuddhopayoga nahIM hai| ___ "NaggattaNaM akajaM bhAvaNarahiyaM jiNehiM paNNattaM' (bhAvapAhuDa/gA. 55) isa gAthA meM bhI AcArya kundakunda ne bhAvanagnatvarahita dravyanagnatva ko akAryakArI batalAyA hai| rayaNasAra kI gAthAoM meM kundakunda ke vicAroM kA gumphana kundakunda ke ina vicAroM ko rayaNasAra ke kartA ne nimnalikhita gAthAoM meM gUMthA hai Na hudaMDai kohAiM dehaM daMDei kahaM khavaikammaM / sappo kiM muvai tahA vammIe mArie loe||59||r.saa.| anuvAda - "jIva krodhAdi ko to daMDita nahIM karatA, deha ko daMDa detA hai, isase karmoM kA kSaya kaise hogA? vAmI para daNDaprahAra karane se kyA sA~pa maratA hai?" puvvaM jo paMcediya taNu maNuvaci htthpaaymuNddaau| pacchA siramuMDAu sivagaipahaNAyago hoi||69||r.saa.| anuvAda-"jo puruSa pahale pA~coM indriyoM ko, zarIra, mana aura vacana ko tathA hAtha aura paira ko mUMr3atA hai, (vaza meM karatA hai), usake bAda sira ko mUr3atA hai (kezaloca karatA hai) arthAt muniliMga grahaNa karatA hai, vahI mokSamArga kA netA banatA hai|" appANaM piNa picchai Na muNai Na vi saddahaiNa bhaavei| bahudukkhabhAramUlaM liMgaM ghettUNa kiM karai // 77 // anuvAda- "jisako AtmA kA na jJAna hai, na zraddhAna hai, na usameM sthita hone kI ruci hai, vaha aneka du:khoM ke kAraNabhUta nAgnyaliMga ko grahaNa karake kyA karegA?" ina gAthAoM meM kundakunda kI uparyukta gAthAoM meM varNita isa bhAva ko hI pratibimbita kiyA gayA hai ki manuSya ko pahale gRhasthAvasthA meM samyagdarzana kI prApti dvArA khyAti, pUjA, lAbha, aura bhogAdi kI AkAMkSA ke parityAga rUpa tathA nindA-prazaMsAdi meM samabhAvarUpa bhAvanagnatA ko prakaTa karane kA abhyAsa karanA caahie| hI dravyanagnatA arthAt muniliMga grahaNa karanA caahie| bhAvanAgnya prakaTa hue binA dravyanAgnya grahaNa karanA kAryakArI nahIM hai| usase karmakSaya nahIM hotA, kevala deha daMDita hotI hai| ___vastra tyAgane ke pUrva mithyAtva-anantAnubandhi-janita khyAti, pUjA, lAbha aura bhogoM kI AkAMkSA, prazaMsAnindAdi meM rAga-dveSa tathA sapta bhayoM evaM aSTa madoM kA tyAga anivArya hai, isakA sadRSTAnta pratipAdana AcArya amitagati ne 'yogasAraprAbhRta' meM tathA malliSeNAcArya ne 'sajjana cittavallabha' meM isa prakAra kiyA hai pramAdI tyajati granthaM bAhyaM muktvApi naantrm|| hitvApi kaJcukaM sarpo garalaM na hi munycte||31|| yogasAra praabhRt| anuvAda- "pramAdI muni vastrAdi bAhya parigraha to tyAga detA hai, kintu Amyantara parigraha nahIM tyAgatA, jaise sarpa kevala kA~calI chor3atA hai, viSa nahIM chodd'taa|" kiM vastratyajanena bho munirasAvetAvatA jaayte| kSveDena cyutapannago gataviSaH kiM jAtavAn bhuutle|| sjjn-cittvllbh| (yogasAraprAbhRta /adhikAra 8/kArikA 31/paM0 jugalakizora mukhtAra-kRta vyAkhyA meM uddhRt|) 4 janavarI 2007 jinabhASita Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda- "kyA vastra tyAgane mAtra se koI muni bana jAtA hai? kyA kA~calI chor3ane se koI sarpa nirviSa hotA hai? tAtparya yaha ki jaise keMculI chor3ane se sA~pa kA viSa dUra nahIM hotA, vaise hI vastra tyAgane se manuSya kI khyAtipUjA-lAbha-bhogAdi kI AkAMkSAe~ vigalita nahIM hotIM, ve samyagdarzana se hI visarjita hotI haiN| ataH gRhastha muniliMga grahaNa karane kA pAtra tabhI hotA hai, jaba usameM uparyukta bhAvanAgnya prakaTa ho jaay| usakA prakaTI-karaNa gRhasthAvasthA meM samyagdarzana kI prApti evaM aNuvratAdi ke abhyAsa dvArA hI saMbhava hai| ataH zrAvakAvasthA munipada ke yogya banane kI pAThazAlA hai| zikSAvratoM kA yahI prayojana batalAyA gayA hai| tathA zrAvaka ko apane pada aura zakti ke anusAra munIzvaroM ke AcaraNa ko bhI niSevya batalAyA gayA hai| (puruSArthasiddhyupAya / kA. 200) / isa pAThazAlA se sArA jJAna aura vairAgya lekara zrAvaka AcArya-parameSThI kI zaraNa meM jAtA hai| taba ve apanA antevAsI banAkara usakI parIkSA karate haiM aura uttIrNa hone para jinaliMga rUpa muni-upAdhi pradAna karate haiN| samyagdRSTi-gRhastha bhAvagRhastha nahIM, mAtra dravyagRhastha / zrAvakapada koI mAmUlI pada nahIM hai| siddhAntataH vaha paripUrNa vairAgyabhAva se yukta hotA hai- "samyagdRSTerbhavati niyataM jJAna-vairAgyazaktiH" (samayasAra-kalaza 136) / zrAvaka samyagdarzana se zuddha aura saMsAra-zarIra-bhogoM se nirviNNa (virakta) hotA hai, arthAt usakI khyAti-pUjA-lAbha aura bhogAdi kI AkAMkSA vigalita ho jAtI hai| vaha ghara meM rahate hue bhI ghara se virakta hotA hai-"gehI pai gRha meM na racai, jyoM jala bhinna kamala hai|" (chhddhaalaa)| isalie vaha mAtra dravya se gRhastha hotA hai, bhAva se nhiiN| vaha saMsArastha nahIM, apitu dezasaMyamI hone se deza-mokSamArgastha hotA hai- "gRhastho mokSamArgastho nirmoho mohino muneH|" (ratnakaraNDazrAvakAcAra 1/33) / isalie vaha bhAvagRhastha-zithilAcArI muniyoM se hajAragunA zreSTha hotA hai| ata: yadi zakti ke anusAra vivAhita yA avivAhita zrAvaka banakara apane ko munipada ke lie Avazyaka bhAvanagnatArUpa arhatA se yukta kara liyA jAya aura usake bAda muniliMga grahaNa kiyA jAya, to zithilAcAra prAyaH durlabha ho jaayegaa| samyagdRSTi gRhastha kathaMcid bhAvazramaNa ___AcArya kundakunda ne svazatruvadha Adi kI AkAMkSArUpa nidAnabhAva se yukta muni ko bhAva zramaNatva ko aprApta, evaM nidAnabhAvarahita samyagdRSTi gRhastha ko bhAva zramaNatva ko prApta batalAyA hai| madhupiMga nAmaka muni ke mana meM rAjA sagara ke prati zatrubhAva utpanna ho gayA thA, jisase usane yaha nidAna kiyA ki tapa ke phalasvarUpa use aisI zakti prApta ho ki vaha agale bhava meM rAjA sagara kA sakuTumba vinAza kara ske| AcArya kundakunda bhAvapAhur3a meM kahate haiM ki isa nidAna ke kAraNa vaha bhAva zramaNatva ko prApta nahIM huA mahupiMgo NAma muNI dehaahaaraadicittvaavaaro| savaNattaNaM Na patto NiyANamitteNa bhviynnuy||45|| bhaa.paa.| anuvAda- "he bhavyajIvoM ke dvArA stuta muni! dekho, madhupiGga nAmaka muni ne yadyapi zarIra tathA AhAradisambandhI kriyAoM kA parityAga kara diyA thA, tathApi vaha nidAnamAtra se zramaNatva (bhAvazramaNatva) ko prApta nahIM huaa| kundakunda ne eka vasiSTha nAmaka jainamuni (bhAvapAhuDa / gA. 46) ko bhI isI prakAra ke nidAnabhAva ke kAraNa tathA bAhu nAmaka (bhAvapAhuDa/gA. 47) evaM dvIpAyana nAmaka (bhAvapAhuDa/gA. 50) jaina muniyoM ko krodhakaSAya ke kAraNa aura bhavyasena muni ko (bhAvapAhuDa/gA. 52) Agamaviruddha caryA ke kAraNa bhAvazramaNatva ko aprApta batalAyA hai| isake viparIta rAjaputra zivakumAra (antima kevalI jambUsvAmI ke tRtIya pUrvabhava ke jIva) ko gRhasthAvasthA meM yuvatI-patniyoM ke bIca meM rahate hue bhI samyagdarzanajanita vairAgyabhAva evaM brahmacaryavrata se yukta hone ke kAraNa bhAvazramaNa evaM parItasaMsArI (alpasaMsArI) kahA hai - bhAvasavaNo ya dhIro juvaIyaNaveDDio visuddhmii| NAmeNa sivakumAro parittasaMsArio jaado||1|| bhaa.paa.| janavarI 2007 jinabhASita 5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda- "zivakumAra nAmaka rAjakumAra bhAva zramaNa aura dhIra (dRr3hamanaska) thA, isalie yuvatI-patniyoM se ghirA hone para bhI nirvikAra rahane ke kAraNa alpasaMsArI huaa| zrutasAgarasUri ne isakI vyAkhyA isa prakAra kI hai- "bhAvazramaNazca jinasamyaktvavAsitaH dhIro dRDhasamyaktvaH avicalitAmalinamanAH yuvatijanaveSTitaH hAvabhAva-vibhramavilAsopeta-rAjakanyAtmayuvatisamUhaparivato'pi vizaddhamatiH nirmalabrahmacarya-niSkaluSacittaH nAmnA kRtvA zivakumAro narendraputraH alpasaMsArikaH parityaktasaMsAraH Asannabhavyo jaatH|" ___ anuvAda - "zivakumAra nAmaka rAjakumAra bhAva zramaNa arthAt jinasamyaktvayukta evaM dhIra arthAt dRDhasamyagdRSTi yA sthitaprajJa thaa| ataH apanI hAvabhAva-vibhrama-vilAsavAlI, rAjakulotpanna, taruNI patniyoM ke bIca meM rahane para bhI usakA citta nirmala brahmacarya ke kAraNa niSkaluSa rahatA thA, phalasvarUpa vaha alpasaMsArI huaa|" samyagdRSTi gRhastha jala se kamalapatravat viSayakaSAyoM se alipta AcArya kundakunda ne samyagdRSTi jIva kI lokottaratA darzAte hue kahA hai jaha salileNa Na lippai kamalaNipattaM shaavpyddiie| taha bhAveNa Na lippai kasAyavisaehiM sppuriso|| 152 / / bhaavpaahudd| anuvAda - "jaise kamalinI kA patra svabhAva se hI jala se lipta nahIM hotA, vaise hI satpuruSa arthAt samyagdRSTi manuSya svabhAva se hI krodhAdikaSAyoM aura paJcendriviSayasukha kI AkAMkSA se lipta nahIM hotaa| krodhAdikaSAyoM aura paJcendriyaviSayasukha kI AkAMkSA se lipta honA saMsArIjIva kA svabhAva hai, inase alipta rahanA samyagdRSTi jIva kI lokottaratA hai| ukta gAthA kI TIkA meM zrutasAgarasUri ne aneka dRSTAntoM se isa nirliptatA kI puSTi karanevAlA nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai dhaatriibaalaa'stiinaathpdminiidlvaarivt| dagdharajjuvadAbhAsaM bhuJjan rAjyaM na paapbhaak|| anuvAda - "jaise dhAya bAlaka kA lAlana-pAlana karatI huI bhI use apanA putra nahIM mAnatI, jaise pati apanI caritrahIna patnI se sambandha rakhatA huA bhI usase virakta rahatA hai, jaise kamalinIpatra para par3I huI pAnI kI bUMda usameM samAtI nahIM hai, apitu alaga banI rahatI hai aura jaise jalI huI rassI 'rassI' jaisI dikhatI hai, para usameM bA~dhane kI zakti nahIM hotI, vaise hI samyagdRSTi gRhastha rAjya Adi kA upabhoga karate hue bhI usameM Asakta nahIM hotA, ata: pApa kA bhAgI nahIM bntaa| ___Agama meM samyagdRSTi gRhastha ke saMsAra, zarIra aura bhogoM se vairAgya kI jo itane dRSTAntoM dvArA pratIti karAyI gayI hai, use jo bhAvanagna', 'bhAvazramaNa' aura 'bhAvaliMgI' kI upAdhiyA~ pradAna kI gayI haiM, unase spaSTa hotA hai ki Agama meM use ucca dRSTi se dekhA gayA hai, mAtra viSaya-kaSAyoM meM lipta aura ArtaraudradhyAnoM meM rata eka hIna munaSya kI taraha nhiiN| isa taraha to mithyAdRSTi gRhastha ko dekhA gayA hai| AcArya samantabhadra ne samyagdarzana sampanna cANDAla ko bhI AdaraNIya batalAyA hai| (ratnakaraNDazrAvakAcAra/ kA. 1/28) / ____ isase yaha dyotita kiyA gayA hai ki yadi manuSya meM vartamAna meM parISahajaya-sAmarthyAbhAva ke kAraNa muni banane kI zakti nahIM hai, to samyagdRSTi gRhastha bananA bhI arthAt kathaMcit bhAvanagna, bhAvazramaNa yA bhAvaliMgI bananA bhI bahuta bar3I upalabdhi hai, kyoMki yaha mokSamahala kI prathama sIr3hI aura munitva kA siMhadvAra hai|aur vastutaH isa sIr3hI para car3hanA hI sabase kaThina hai| jo isa sIr3hI para ArUr3ha hone meM saphala ho jAtA hai, use parISahajayasAmarthya hone para yathArtha zramaNatva (bhAva zramaNatvasahita dravyazramaNatva) kI prApti kaThina nahIM rhtii| jo isa sIr3hI para ArUr3ha hue binA zramaNa banane kI koziza karatA hai, vaha zramaNAbhAsa banakara raha jAtA hai, kyoMki kevala nAgnyAdiparISaha-sahana zramaNa kA lakSaNa nahIM hai, balki khyAti-pUjA-lAbha-bhogAkAMkSA-tyAgapUrvaka tathA zatrumitra, nindAprazaMsA, sukhaduHkhAdi meM samabhAvapUrvaka 6 janavarI 2007 jinabhASita - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgnyAdiparISaha-sahana zramaNa kA lakSaNa hai, jaisA ki AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM kahA hai sama sattubaMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samaloTTakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo smnno||3/41|| Aja ke zramaNAbhAsoM meM isa lakSaNa kA abhAva spaSTataH dRSTigocara hotA hai| sarvaprathama munidharmopadeza, kintu dIkSA yogyatAnurUpa puruSArthasiddhyupAya (kArikA 17-19) meM kahA gayA hai ki gRhasthoM ke sAmane sarvaprathama munidharma kA hI kathana karanA caahie| jaba munidharma kA varNana sunakara bhI gRhastha use grahaNa karane meM utsAhita na ho, tabhI gRhasthadharma kA prarUpaNa karanA ucita hai| jo alpamati upadezaka isa krama kA bhaMga karatA hai, usake lie jinamata meM prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai, kyoMki ukta krama ko bhaMga karane se arthAt pahale gRhasthadharma kA kathana karane se munidharma ke pAlana meM utsAha rakhanevAlA ziSya bhI anutkRSTa gRhastha-dharma meM santuSTa hokara utkRSTa-munidharma se vaMcita ho jaayegaa| isa kathana se yaha abhiprAya nahIM lenA cAhie ki munidharma grahaNa karane ke lie utsAhita ziSya ko usakI yogyatA parakhe binA hI munidIkSA de dI jAnI caahie| bahuta se manuSya kSaNika bhAvAveza meM Akara athavA khyAti-pUjAlAbhAdi kI AkAMkSA ke vazIbhUta hokara athavA dUsaroM kI dekhAdekhI unakI barAbarI karane ke lie athavA nirAzrita yA jIvanayApana Adi kI samasyA hone ke kAraNa athavA gurubhakti yA svAmibhakti pradarzita karane ke uddezya se svayogyatA kA vicAra kiye binA hI munidIkSA ke lie utsuka ho jAte haiN| aise puruSoM ko yadi dIkSA de dI jAtI hai, to unakA vahI hAla hotA hai, jo bhagavAn RSabhadeva ke sAtha dIkSita hue cAra hajAra rAjAoM kA huA thaa| unhoMne mAtra svAmibhatti pradarzita karane ke lie dharma ke marma ko jAne binA aura apanI yogyatA kA khyAla kiye bagaira munidIkSA grahaNa kara lI thii| kintu, parISaha na saha pAne ke kAraNa munipada se bhraSTa ho gye| (dekhie, AdipurANa 17/212-214, 18/16, 4753) / isalie munidharma kA kathana karane ke bAda bhI ziSya kI yogyatA parakha kara hI dIkSA dI jAnI cAhie, yaha Agama kA abhiprAya hai| AcArya hariSeNakRta 'bRhatkathAkoza' ke 'yazodhara-candramatI-kathAnaka' (kra. 73) meM batalAyA gayA hai ki do rAjakumAra sudatta muni se apane pUrvabhava kA vRttAnta sunakara virakta ho jAte haiM aura unase munidIkSA kI yAcanA karate haiN| sudatta muni unase kahate haiM- "Apa logoM ke aMga sukumAra haiN| unheM parISaha sahane kA abhyAsa nahIM hai| isasilae abhI Apa munivrata kA pAlana nahIM kara paayeNge| isa samaya Apa logoM ko kSullakadharma kA sevana karanA cAhie, munidIkSA bAda meM duuNgaa|" dekhie yuvAM sukumaaraanggaavndhyaasitpriisshau| zaknutho na vrataM jainaM grahItuM mugdhcetsau|| 238 / / vidhAtumadhunA yuktaM dharmaM kssullksevitm| caramaM yuvayordAsye dharma daigambaraM param // 239 // donoM rAjakumAra munivara kI AjJA svIkAra kara lete haiN| pahale ve kSullaka banakara parISaha-sahana kA abhyAsa karate haiM aura jaba parISahajaya meM niSNAta ho jAte haiM, taba sudatta muni unheM munidIkSA de dete haiN| (vhii/299)| yaha isa bAta kA jvalanta AgamapramANa hai ki gRhastha ko sarvaprathama munidharma kA upadeza dete hue bhI, munidharmapAlana kI yogyatA dekhakara hI munidIkSA dI jAnI caahie| mokSaprApti bhAvazramaNatva aura dravyazramaNatva donoM ke yoga se yadyapi samyagdRSTi gRhastha ko kathaMcit bhAva zramaNa kahA gayA hai, tathApi yaha dhyAna meM rakhane yogya hai ki mokSa kI prApti na kevala bhAva zramaNatva se hotI hai, na kevala dravyazramaNatva se, apitu donoM ke yoga se hotI hai| isa tathya kA nirUpaNa AcArya kundakunda ne 'bhAvapAhuDa' kI pUrvoddhRta 54 vIM gAthA 'bhAveNa hoi naggo' meM kiyA hai| ratanacandra jaina janavarI 2007 jinabhASita 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasAra ke racayitA kauna? paM. baMzIdhara zAstrI, ema. e. muslima zAsanakAla meM bhArata meM aisI paristhitiyA~ / vidvAnoM ke mata uddhRta karanA Avazyaka samajhatA huuN| ho gaI thIM, jinake kAraNa digambarajaina sAdhu nagna nahIM raha | sva. DaoN. e. ena. upAdhyAya ne pravacanasAra kI bhUmikA sake aura inheM vastra dhAraNa karane pdd'e| aise vastradhArI sAdhu | meM isa prakAra likhA haibhaTTAraka kahalAte the| prArambha meM katipaya bhaTTArakoM ne sAhitya ___ 'rayaNasAra' grantha gAthA-vibheda, vicAra-punarAvRtti, saMrakSaNa evaM saMskRti kI paramparA banAe rakhane meM mahattvapUrNa apabhraMza padyoM kI upalabdhi, gaNagacchAdi kA ullekha aura yogadAna kiyA thaa| kintu ve vastra, vAhana, dravyAdi rakhate hue | betaratIbI Adi ko lie hae jisa sthiti meM upalabdha hai, bhI apane Apako sAdhu ke rUpa meM hI pujAte rhe| ve pIchI usa para se vaha pUrA grantha kundakunda kA nahIM kahA jA sktaa| kamaNDala bhI rakhate the| cU~ki digambaraparamparA meM vastradhArI kucha atirikta gAthAoM kI milAvaTa ne usake mUla meM gar3abar3a va parigrahadhArI ko sAdhu nahIM mAnA jA sakatA, isalie ina upasthita kara dI hai aura isalie jaba taka kucha dUsare pramANa bhaTTArakoM ne adhikAMza sAhitya, jo ki usa samaya hastalikhita upalabdha na ho jAya~, taba taka yaha vicArAdhIna hI rahegA ki hone ke kAraNa alpa saMkhyA meM hI thA, apane kabje meM kara kundakunda isa rayaNasAra ke kartA haiN| liyaa| ina bhaTTArakoM ne pramukha kendroM meM apane-apane maTha purAtana granthoM ke pArakhI sva. paM. jugalakizora jI banA lie, vibhinna prakAra se zrAvakoM se dhana saMcaya karane mukhtAra kA rayaNasAra ke sambandha meM nimna mata hailage aura una zrAvaka-zrAvikAoM ko zAstroM aura AgamaparamparA "yaha grantha abhI bahuta kucha saMdigdha sthiti meM sthita se dUra rkhaa| unhoMne dharma ke nAma para maMtrataMtrAdi kA lobha yA Dara hai| jisa rUpa meM apane ko prApta huA hai, usa para se na to dikhAkara kaI aisI pravRttiyA~ calAIM, jo digambarajaina Agama ke anukUla nahIM thiiN| inhoMne prAcIna sAhitya apane adhikAra | isakI ThIka padyasaMkhyA hI nirdhArita kI jA sakatI hai aura meM kara liyA aura navIna sAhitya nirmANa karane lage vaha bhI | na isake pUrNata: mUla rUpa kA hI patA calatA hai| granthapratiyoM kabhI-kabhI prAcIna AcAryoM ke nAma para, tAki loga unheM meM padyasaMkhyA aura unake krama kA bahuta bar3A bheda pAyA jAtA prAmANika samajhakara una pravRttiyoM kA virodha nahIM kreN| aise hai| kucha apabhraMza bhASA ke padya bhI ina pratiyoM meM upalabdha navanirmita sAhitya dvArA una navIna pravRttiyoM kA samarthana haiN| eka dohA bhI gAthAoM ke madhya meM A ghasA hai| vicAroM kiyA gyaa| inhoMne trivarNAcAra. saryaprakAza. carcAsAgara. | kI punarAvRtti ke sAtha kucha betaratIbI bhI dekhI jAtI hai, umAsvAmI-zrAvakAcAra Adi Agamaviruddha granthoM kA nirmANa | gaNa gacchAdi ke ullekha bhI milate haiM, ye saba bAteM kundakunda kiyA thaa| sva.paM. jugalakizora jI mukhtAra, paM. parameSThIdAsa ke graMthoM kI pravRtti ke sAtha saMgata mAlUma nahIM hotI, mela jI jaise vidvAnoM ne inakI samIkSA kara sthiti spaSTa kara dI | nahIM khaatiiN|" (purAtana jainavAkya suucii-prstaavnaa)| __sva. DaoN. hIrAlAla jI jaina ne apane bhAratIya saMskRti yaha ThIka hai ki AgarA-jayapura ke vidvAnoM dvArA jJAna | meM jaina dharma kA yogadAna' zIrSaka graMtha meM rayaNasAra ke sambandha ke satata prasAra se uttara bhArata meM ina bhaTTArakoM kA astitva meM isa prakAra likhA haisamAptaprAyaH ho gayA hai, phira bhI kucha bhAI, jinameM vidvAn evaM "isameM eka dohA va chaH pada apabhraMza bhASA meM pAye tyAgI bhI haiM, phira bhaTTArakaparamparA ko protsAhana denA cAhate haiM | | jAte haiM / yA to ye prakSipta haiM yA phira yaha racanA kundakundakRta aura una bhaTTArakoM dvArA racita granthoM kA pracAra karate haiN| na hokara uttarakAlIna lekhaka kI kRti hai, gaNa, gaccha Adi aise granthoM meM 'rayaNasAra' bhI eka hai| yadyapi ise | ke ullekha bhI usako apekSAkRta pIche kI racanA siddha AcArya kandakanda dvArA viracita batAyA jAtA hai, kintu isa | karate haiN|"(p 10) / grantha kI parIkSA karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha grantha | zrI gopAladAsa jIvAbhAI paTela ne 'kundakundAcArya apane vartamAnarUpa meM kundakundAcArya dvArA racita nahIM ho sktaa| ke tIna ratna' zIrSaka pustaka meM rayaNasAra ke sambandha meM nimna apane vicAra prastuta karane se pUrva maiM katipaya sAhityamarmajJa | mata prastuta kiyA hai 8 janavarI 2007 jinabhASita Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "isa graMtha ke kundakundAcAryaracita hone kI bahuta | AcArya yA vidvAn ne usa samaya taka isakA koI ullekha kama sambhAvanA hai athavA itanA to kahanA hI cAhie ki | yA uddharaNa diyA hai| kundakunda ke TIkAkAra amRtacaMdra, isakA vidyamAna rUpa aisA hai jo hameM saMdeha meM DAlatA hai| padmaprabhamaladhArI, jayasena Adi TIkAkAroM ne bhI isakA isameM apabhraMza ke kucha zloka haiM aura gaNa-gaccha aura saMgha | kahIM bhI ullekha nahIM kiyaa| paM. AzAdhara, zrutasAgara Adi ke viSaya meM jisa prakAra kA vivaraNa hai, vaha saba unake TIkAkAroM ne bhI apanI TIkAoM meM isakA ullekha nahIM anya granthoM meM nahIM miltaa|" (pR. 20) kiyA, jabaki unakI TIkAoM meM prAcIna graMthoM ke uddharaNa __paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ne 'rayaNasAra' ko pracuratA se milate hai| 'kundakundabhAratI' nAmaka kundakunda ke samagrasAhitya meM isalie 3.17vIM zatAbdi se pUrva kI isakI koI hastalikhita sammilita nahIM kiyA ki isameM gAthA saMkhyA vibhinna pratiyoM | prati lekhanakAla-yukta abhI taka nahIM milii| koI vyakti meM eka rUpa nahIM hai| kaI prAcIna pratiyoM meM kundakunda kA | | kisI prati ko anumAna se kisI bhI kAla kI batA de, vaha nAma racanAkAra ke rUpa meM nahIM hai| bAta prAmANika nahIM kahI jA sakatI hai| sva. DaoN. nemIcanda jI jyotiSAcArya ne 'tIrthaMkara 4. kundakundAcArya kI racanAoM meM viSaya ko vyavasthita aura unakI AcArya paramparA' ke dasare khaNDa meM pRSTha | rUpa se prastata kiyA gayA hai, jabaki isameM paM. jagalakizora 115 para rayaNasAra ke sambandha meM DaoN. upAdhye kA mata uddhRta jI mukhtAra ke zabdoM meM "viSaya betaratIbI se prastuta kie karate hue likhA hai "vastutaH zailI kI bhinnatA aura viSayoM gae haiN|" vaise kahA yaha jAtA hai ki 'rayaNasAra' kI racanA ke sammizraNa se yaha grantha kundakundaracita pratIta nahIM hotaa|" pravacanasAra aura niyamasAra ke pazcAt kI gaI thI (dekheM, __DaoN. lAlabahAdura zAstrI ne apane 'kundakunda aura rayaNasAra prastAvanA DaoN. devendrakumAra zAstrI pR. 21), kintu unakA samayasAra' nAmaka grantha meM rayaNasAra kA paricaya dekara | rayaNasAra evaM ina granthoM kI tulanA se vidita ho jAtA hai ki likhA hai ki "rayaNasAra kI racanA gambhIra nahIM hai, bhASA bhI | pravacanasAra aura niyamasAra jaise praur3ha evaM suvyavasthita granthoM skhalita hai, upamAoM kI bharamAra hai| grantha paDhane se yaha kA racayitA 'rayaNasAra' jaisI saMkalita, avyavasthita, pUrvAparavizvAsa nahIM hotA hai ki yaha kundakunda kI racanA hai| yadi viruddha aura Agamaviruddha racanA nahIM likhegaa| (isake Agama kundakunda kI racanA yaha rahI bhI hogI, taba isameM kucha hI viruddha maMtavyoM kA Age vivecana kiyA jaayegaa|) gAthAe~ aisI hoMgI, jo kundakunda kI kahI jA sakatI haiN| zeSa | 5. isakI vibhinna pratiyoM meM gAthA saMkhyAe~ samAna gAthAe~ vyaktivirodha meM likhI huI pratIta hotI haiN| gAthAoM | nahIM hai, ve 152 se lekara 170 taka haiN| kI saMkhyA 167 hai|'' (pR. 142) / (isa grantha kA vimocana 6. kundakundAcArya ke ganthoM meM uccastarIya prAkRta upAdhyAya zrI vidyAnandajI ke AzIrvAda se huA hai|) / bhASA ke darzana hote haiM, unake kAla meM apabhraMza bhASA thI hI isa prakAra ukta vidvAnoM va anya pramukha vidvAnoM dvArA nhiiN| usakA pracalana evaM prayoga kundakunda ke saikar3oM varSa bhI 'rayaNasAra' kundakunda kI racanA nahIM mAnI gaI hai| bAda huA hai, phira apabhraMza kI gAthAe~ rayaNasAra meM kaise A ___isa grantha ko kundakundAcAryakRta na mAnane ke kucha | giiN| DaoN. lAlabahAdura zAstrI ke zabdoM meM isakI bhASA skhalita aura bhI kAraNa haiM, jina para dhyAna diyA jAnA Avazyaka hai- | hai| isase spaSTa hai ki yaha racanA kundakunda ke bahuta kAla 1. kundakunda ke sabhI 'sAra' graMthoM (pravacanasAra, | bAda, jaba apabhraMza kA prayoga hone lagA hogA, anya kisI niyamasAra aura samayasAra) para saMskRta TIkAe~ upalabdha haiM, | dvArA likhI jA kara kundakundAcArya ke nAma se pracArita kI jaba ki isI tathAkathita 'sAra' (rayaNasAra) kI saMskRta | gaI hogii| TIkA nahIM hai| prAcInakAla meM kundakunda ke ukta tInoM graMtha | 17 vI 18 vIM zatAbdI meM acAnaka isa grantha kA nATakatrayI ke nAma se vikhyAta haiM aura yadi unake sAmane yaha | prAdurbhAva kaise huA, yaha abhI taka spaSTa nahIM ho sakA hai| 'rayaNasAra' upalabdha hotA, to nATakatrayI hI kyoM kahate? | yaha ThIka hai ki 'mokSamArgaprakAzaka' meM kundakunda kA nAma 2. kundakundAcArya se lekara 17 vIM zatAbdI taka na | binA die 'rayaNasAra' kI eka gAthA uddhRta kI gaI hai| to isakI koI hastalikhita prati milatI hai, na kisI bhI | pAThakoM ko dhyAna rahe ki isa grantha meM ajaina granthoM ke uddharaNa - janavarI 2007 jinabhASita 9 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI yathAprasaMga uddhRta kiye gaye haiN| ata: usI prakAra rayaNasAra | bhI nahIM ugatA hai, usI prakAra apAtra meM diyA gayA dAna bhI kI gAthA bhI uddhRta kI gaI ho to kyA Azcarya hai? 18vIM | phala-rahita jAnanA caahie|" 19 vIM zatAbdI meM hue bhUdharadAsa jI evaM paM. sadAsukha jI ne | zAstrakAroM ne mithyAdRSTi ko apAtra kahA hai aura ise kundakundakRta kahA hai| sambhava hai usa samaya kundakunda | use dAna dene kA phala isa prakAra batAyA gayA hai- darzanapAhuDa kA nAma hone ke kAraNa isa grantha kA viSaya, siddhAnta, zailI kI TIkA meM likhA hai ki mithyAdaSTi ko annAdika kA Adi kA vizeSa vivecana na kiyA gayA hogA aura ise kundakunda | dAna bhI nahIM denA caahie| kahA bhI hai- "mithyAdRSTi ko kI racanA likha dI ho, jaisA ki Aja bhI ho rahA hai| kucha diyA gayA dAna dAtA kA mithyAtva bar3hAnevAlA hai| isI prakAra loga isa pracAra ke kAraNa ise kundakundakRta mAna lete haiM | sAgAradharmAmRta meM likhA hai-"cAritrAbhAsa ko dhAraNa karanevAle aura dUsare se pUchate haiM ki ise kyoM nahIM mAnate? | mithyAdRSTiyoM ko dAna denA sarpa ko dUdha pilAne ke samAna __'rayaNasAra' ko kundakunda kI racanA siddha karane ke | kevala azubha ke lie hotA hai| (21-64/149) / lie isameM maMgalAcaraNa, antima pada va kaI viSaya aise upAsakAdhyayana meM usa dAna ko sAttvika kahA gayA likhe gae haiM, jo kundakunda kI racanA se sAmya ko lie hue | hai, jisameM pAtra kA parIkSaNa va nirIkSaNa svayaM kiyA gayA ho pratIta hoM aura dUsarI ora kundakunda evaM digambaramAnyatA se | aura usa dAna ko tAmasa dAna kahA gayA hai, jisameM pAtraasammata mata bhI isameM prastuta kara die gae haiM, tAki loga | apAtra kA khyAla na kiyA gayA ho| sAttvika dAna ko uttama una asammata matoM ko bhI kundakundAcArya kRta mAna leN| evaM saba dAnoM meM tAmasadAna ko jaghanya kahA gayA hai| (829 aba 'rayaNasAra' kI aisI gAthAoM para vicAra kiyA | 31) / jAtA hai jo AgamaparamparA, kundakundAcArya kRta anya racanAoM pAThaka vicAra kareM ki apAtra ke dAna kA isa prakAra evaM rayaNasAra kI hI anya gAthAoM ke viparIta mAnyatA- | kA phala hone para kundakundAcArya jaise mahAn AcArya kaise vAlI haiN| kaha dete ki pAtra-apAtra kA kyA vicAra karanA? dAna ke prasaMga meM pAtra aura apAtra kA vicAra na karane vastuta: aisI gAthA koI bhaTTAraka yA zithilAcArI hI vAlI nimna gAthA ullekhanIya hai likha sakatA hai, jo cAhatA hai ki loga use AhAradAna dete dANaM bhoyaNamettaM diNNai dhaNNo havei saayaaro| hI raheM, cAhe usakA AcaraNa kaisA hI kyoM na ho| usakI pattApattavisesaM saMdasaNe kiM viyAreNa // 14 // parIkSA na kareM aura eka vAra AhAra dene para usakI phira "yadi gRhastha AhAra mAtra bhI dAna detA hai. to dhanya ho parIkSA karanA yA zithilAcArI yA anAcArI mAna lene para bhI jAtA hai sAkSAtkAra hone para uttama pAtra-apAtra kA vicAra | usako prakAza meM lAnA sambhava nahIM ho skegaa| karane se kyA lAbha?" 'yazastilaka' campU kAvya (AzvAsa 8) meM ukta isI gAthA ke Age 15 se 20 vIM gAthA meM uttama pAtra | 14 vIM gAthA ke Azaya kA nimna zloka milatA haiko hI dAna dene kA phala batAyA hai, na ki apAtra ko dAna dene bhuktimAtrapradAne hi kA parIkSA tpsvinaam| kA phl| kundakundAcArya-kRta kisI bhI racanA meM nahIM te santaH santvasanto vA gahI dAnena zuddhyati // 36 // likhA ki apAtra ko dAna denA caahie| ukta campUkAvya uttarakAlIna racanA hone ke sAthapravacanasAra kI gAthA 257 meM apAtra ko dAna dene kA | sAtha eka kAvyagrantha hai, jisako AcArazAstra yA darzana kI phala isa prakAra batAyA hai - mAnyatA nahIM dI jA sktii| vaise siddhAnta kI dRSTi se ukta "jinhoMne paramArtha ko nahIM jAnA hai aura jo viSaya | zloka bhI AgamaparamparA ke pratikUla hI hai, kyoMki samyagdRSTi kaSAyoM meM adhika haiM, aise puruSoM ke prati sevA, upakAra yA | gRhastha sacce sAdhu ko hI vaMdanApUrvaka AhAra de sakatA hai, vaha dAna kadeva rUpa meM aura kumAnuSa rUpa meM phalatA hai| asAdhu kI vaMdanA nahIM kara sktaa| vasunandI zrAvakAcAra meM 242 vIM gAthA meM apAtradAna | Aja bhI zithilAcAriyoM ke virodha kI bAta para kA phala nimna prakAra likhA hai ukta gAthA kI duhAI dI jAtI hai aura unako dAna dene kA "jisa prakAra Usara bhUmi meM boyA huA bIja kucha | samarthana kiyA jAtA hai| 'rayaNasAra' kI anya gAthAoM meM 10 janavarI 2007 jinabhASita Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama pAtra ko dAna denevAlI jo gAthAe~ hai, unheM uddhRta nahIM | Adi kyA hai? Aja munigaNa apane ina zayana, Asana, kiyA jAtA, kintu 14 vIM gAthA avazya uddhRta kI jAtI | upakaraNa Adi ke nAma para itanA parigraha rakhate haiM ki unheM hai| samaNasutta meM bhI ukta gAthA kA samAveza kiyA hai, jaba | lAne le jAne ke lie bar3I-bar3I baseM caahie| itane parigraha ki uttama pAtra ko dAna dene kI preraNA dene vAlI na kevala | ko rakhate hue ve muni nirgrantha, digambara kaise kahalA sakate rayaNasAra meM, apitu anya sabhI zAstroM meM gAthAe~ haiM, kintu ve | haiM? gAthAe~ samaNasutta meM nahIM dI gaI haiN| nimna gAthA meM saptakSetroM meM dAna dene kA phala isa isa prakAra kI gAthAoM se apAtroM- mithyAdRSTi, | prakAra batAyA gayA haizithilAcArI evaM anAcArI ko protsAhana evaM samarthana iha NiyasuvittabIyaM jo vavai jinnuttsttkhettesu| milatA hai| aisI gAthA kundakunda jaise AgamaparamparA ke so tihuvaNarajjaphalaM bhuNjdikllaannpcphlN||16|| saMsthApaka kI nahIM ho sktii| "isa loka meM jo vyakti nija zreSTha dhanarUpa bIja ko ___ muni ke AhAra ke pazcAt prasAda dilAnevAlI nimna | | jinadeva dvArA kathita saptakSetroM meM botA hai, vaha tIna loka ke gAthA bhI vicAraNIya hai rAjyaphala paMcakalyANarUpa phala ko bhogatA hai|" jo munibhuttavasesaM bhuMjai so bhuMjae jinnuvdilN| ina saptakSetroM kA kisI prAcIna grantha meM ullekha dekhane saMsAra-sArasokkhaM kamaso NivvANavarasokkhaM // 21 // | meM nahIM aayaa| DaoN. devendrakumAra jI ne bhAvArtha meM saptakSetra isa "jo jIva muniyoM ko AhAradAna dene ke pazcAt | prakAra likhe haiM / 1. jinapUjA 2. maMdira Adi kI pratiSThA 3. avazeSa aMza kA sevana karatA hai, vaha saMsAra ke sArabhUta | tIrthayAtrA 4. muni Adi pAtroM ko dAna denA 5. sahadharmiyoM ko uttama sukhoM ko prApta hotA hai aura krama se mokSa sukha ko | dAna denA 6. bhUkhe pyAse tathA dukhI jIvoM ko dAna denA 7. prApta karatA hai|" apane kula va parivAra vAloM ko sarvasvadAna krnaa| kSullaka jJAnasAgara jI ne avazeSa aMza ke lie | kundakundAcArya, unake TIkAkAra va anya AcAryoM ke granthoM likhA hai ki isa ko prasAda samajhakara grahaNa karanA cAhie meM kSetra ke ye bheda dekhane meM nahIM aae| prAcIna granthoM meM uttama isakA dAnasAra meM mahattva batAyA gayA hai| madhyama evaM jaghanya pAtroM ke nAma se tIna bheda pAtroM ke haiM, phira aba taka maiMne rayaNasAra kI 4-5 mudrita pratiyA~ dekhI kupAtra evaM apAtra haiN| ye saptakSetra kaba se kisa zAstrakAra ne hai| unameM yaha gAthA ukta rUpa meM hI likhI gaI hai| samaNasutta mAnya kie haiM, isakA spaSTIkaraNa Avazyaka hai| inameM antima meM bhI ukta gAthA isI rUpa meM sammilita kI gaI hai, kintu cAra kSetra dattiyoM (pAtradatti, samadatti, dayAdatti aura anvayadatti) abhI DaoN. devendrakumAra zAstrI dvArA sampAdita rayaNasAra meM isa ke nAma se AdipurANa meM bharata cakravartI ne avazya batAe haiN| gAthA meM Agata 'munibhuttavasesaM ko muNibhuttavisesaM likhA putra, parivAra ko samasta dhana sampadA denA tInaloka ke rAjya gayA hai| yaha parivartana sambhavata: isIlie kiyA gayA hai ki phalasvarUpa paMcakalyANarUpa phala arthAt tIrthaMkarapada detA hai, prasAda khAne kA jainaparamparA se kisI prakAra aucitya siddha aisA kundakunda yA anya kisI AcArya ne nahIM likhaa| sabhI nahIM hotA, anyathA isa parivartana kA kAraNa unhoMne nahIM munaSya marate samaya yA vaise bhI apanI dhanasaMpadA putra parivAra btaayaa| ko de jAte haiM, kyA ve tIrthaMkaraprakRti ke phala ko pAte haiM? nimna gAthA meM muni ke lie deya padArthoM kI sUcI dI | aisA kathana karmasiddhAnta ke sarvathA viparIta hai| svayaM DaoN. gaI hai devendrakumAra jI bhI ukta gAthA se sahamata nahIM dikhate haiM, hiya-miya-maNNaM-pANaM NiravajjosahiM NirAulaM tthaannN| isIlie unhoMne bhAvArtha meM paMcakallANaphala' kA artha nahIM sayaNAsaNamuvayaraNaM jANijjA dei mokkhro||23|| diyaa| uttama pAtra muni ko dhana dene ke lie kundakunda jaise "mokSamArga meM sthira (gRhastha) (muni ke lie) hitakara nirgrantha tapasvI kaise kaha sakate the? unakI gAthAoM meM to muni parimita annapAna, nirdoSa auSadhi, nirAkula sthAna, zayana, ko dravya denA pApamUlaka hI batAyA gayA hai| Asana, upakaraNa samajhakara detA hai|" (DaoN. devendrakumAra jI ne bhAvArtha meM upakaraNa ke bAda koSThaka meM 'Adi' aura gAthA saMkhyA 2 meM samyagdRSTi kA nimna svarUpa batAyA likhA hai)| muni ke lie zayana Asana, upakaraNa aura / hai janavarI 2007 jinabhASita 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 puvvaM jiNehiM bhaNiyaM jahaTThiyaM gaNaharehiM vitthariyaM / vAiriyakkama taM bollai so hu saddiTThI // 2 // ' (jo) pUrvakAla meM sarvajJa ke dvArA kahe hue, , gaNadharoM dvArA vistArita tathA pUrvAcAryoM ke krama se prApta vacana ko jyoM kA tyoM bolatA hai, vaha nizcaya se samyagdRSTi hai / " samyagdRSTi kA aisA lakSaNa isI graMtha meM milatA hai, anyatra zAyada hI mile| gRhastha ke Avazyaka SaTkarmoM meM dAna kA aMtima sthAna hai, kintu 'rayaNasAra' ke kundakunda dAna ko devapUjA se bhI pahale mukhya sthAna dete haiM dANaM yA mukkhaM sAvayadhamme Na sAvayA teNa viNA // 10 // zrAvaka ke SaTkarttavyoM kA krama isa prakAra hai- devapUjA, guru-upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna / dAna kA antima sthAna hote hue bhI svAdhyAya, saMyama, tapAdi kI sarvathA upekSA kara dAna ko prathama sthAna denA tathA 155 gAthAoM ke graMtha meM dAna kI vyAkhyA evaM prazaMsA meM 30-31 gAthAe~ likhanA batAtA hai ki isa graMthakAra ko dAna atipriya thA / bhaTTArakagaNa nAnA prakAroM se dhana saMgraha kiyA karate the / SaT karttavyoM meM dAna ko mukhya evaM prathama sthAna denA usakA sarvocca phala tIrthaMkara pada evaM nirvANa Adi batAnA kevala isIlie thA ki bhakta loga unheM dAna dete raheM / merA Azaya yaha nahIM hai ki dAna kA koI mahattva nahIM hai| zrAvaka ke karttavyoM meM usakA aMtima sthAna hai (jo ki tarkasiddha evaM buddhigamya bhI hai)| usako usake bajAya prathama sthAna kaise diyA gayA? isa graMtha meM zrAvaka ke anya AvazyakoM, vratoM, pratimAoM kA nAmollekha mAtra kiyA gayA hai| isa graMtha kI 7vIM gAthA meM samyagdRSTi ke cavAlIsa (saMpAdaka ke zabdoM meM dUSaNa) na honA batAyA hai / 25 doSa, 7 vyasana, 7 bhaya evaM atikramaNa - ullaMghana 5 isa prakAra kula 44 doSa batAe gae haiN| paramparA meM samyagdRSTi ke 25 doSoM kA ullekha to yathAprasaMga sarvatra milatA hai, kintu ina 44 doSoM kA ullekha anyatra dekhane meM nahIM AyA / kundakundAcArya ke uttaravartI kisI AcArya yA TIkAkAra ne inakA ullekha nahIM kiyaa| isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki ukta AcAryoM ke samakSa yaha 'rayaNasAra' na rahA ho / atikramaNa ullaMghana ke 5 aticAra kauna se haiM, yaha bhI dekhane meM nahIM aayaa| DaoN. devendrakumAra ne vrata niyama ke ullaMghana svarUpa 5 aticAra likhe haiM / 12 vratoM ke 5-5 aticAra hote haiM, so ve vrata-niyama ke 5 aticAra kauna se haiM, yaha spaSTa kie jAne 12 janavarI 2007 jinabhASita kI AvazyakatA hai| muni ke liye vibhinna vastuoM meM mamatva kA niSedha isa prakAra kiyA gayA hai vasadI paDimovayaraNe gaNagacche samayasaMghajAi kule / sissapaDisissachatte suyajAte kappaDe putthe // 144 // picche saMttharaNe icchAsu loheNa kuNai mamayAraM / yAvacca aTTaruddaM tAva Na muMcedI Na hu sokkhaM / / 145 / / (yadi sAdhu) vasatikA meM, pratimopakaraNa meM, gaNagaccha meM, zAstra, saMgha, jAti, kula meM, ziSyapratiziSya chAtra meM, suta - prapautra meM, kapar3e meM, pothI meM, pIchI meM, vistara meM, icchAoM meM, lobha se mamatva karatA hai aura jaba taka Arttaraudra dhyAna nahIM chor3atA hai, taba taka sukhI nahIM hotA hai| kyA digambara jaina sAdhu kapar3e, pratimopakaraNa, vistara Adi rakhatA hai, jo unake prati mamatva kA phala batAyA gayA hai / ye gAthAe~ kisI adigambara dvArA likhI huI hoM, to koI Azcarya nahIM hai| ukta gAthA meM prayukta 'gaNa-gaccha' kA gaThana kundakunda ke bahuta kAla bAda huA hai| umAsvAmI ne apane sUtra 24 adhyAya 9 meM gaNazabda kA prayoga ukta gaNagaccha ke nahIM kiyA hai| DaoN. devendrakumAra jI ne umAsvAmI ke ukta sUtra kA havAlA dete hue 'rayaNasAra' ko kundakundakRta hI mAnA hai, kintu unake kAla meM gaNa yA gacchoM kA gaThana nahIM huA, yaha to nizcita hI hai| uttarakAlIna racanAoM meM hI gaNa, gaccha ko prayoga milatA hai| isIlie DaoN.e.ena. upAdhye, DaoN. hIrAlAla jI, paM. jugalakizora jI mukhtAra sadRza adhikArI vidvAnoM ne isa graMtha ko kundakunda kI racanA mAnane meM saMdeha vyakta kiyA hai / graMthakAra ne isa rayaNasAra ko na par3hane sunane vAle ko mithyA dRSTi batAyA hai 44 gaMthamiNaM jo Na diTThai Na hu maNNai Na hu suNei Na hu paDhai / Na hu ciMtar3a Na hu bhAvai so ceva havei kuddiTThI // 154 // 'jo vyakti isa grantha ko nahI dekhatA, nahIM mAnatA, nahIM sunatA, nahIM par3hatA, ciMtana nahIM karatA, bhAtA nahIM hai, vaha vyakti hI mithyAdRSTi hotA hai / " kyA kundakunda jaise mahAn graMthakAra isa racanA ko na dekhane, na par3hane, na sunane, na mAnanevAle ko mithyAdRSTi batAte ? aisI gAthA kI racanA to apane grantha kI mahattA dikhAne ke lie bhaTTAraka hI kara sakate haiM, na ki saMsAratyAgI AtmasAdhanA meM lIna kundakundAcArya / isa graMtha meM aisI hI anya gAthAe~ haiM, jinakA sUkSma Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ise parIkSaNa karane se inameM viSamatAe~ evaM viparItatA milegii| DaoN. devendrakumAra jI ne apanI prastAvanA kundakundakRta mAnane kA prayAsa kiyA hai| unhoMne prastAvanA ke pR. 92 para 'racanAe~' zIrSaka pairoM meM likhA hai ki " zrI jugalakizora mukhtAra ne AcArya kundakunda kI 22 racanAoM kA ullekha kiyA hai, jo isa prakAra haiN|" isa sUcI meM rayaNasAra kA nAma bhI hai| isa sUcI ke sAtha rayaNasAra ke sambandha meM zrI mukhtAra sAhaba kA ukta mata uddhRta nahIM kiyA, jisase pAThaka yahI samajheM ki mukhtAra sA. rayaNasAra ko kundakundakRta hI mAnate the, jaba ki vAstavika sthiti dUsarI hI hai| DaoN. devendrakumAra jI ne 'anekAnta' ke janavarI-mArca 76 ke aMka meM 'rayaNasAra-svAdhyAya paramparA meM' zIrSaka lekha meM likhA hai- " rayaNasAra nAma kI eka anya kRti kA ullekha dakSiNa bhArata ke bhaNDAroM kI sUcI meM hastalikhita graMthoM meM kiyA gayA hai| zrI digambara jaina ma. cittAmUra, sAutha ArakADa madrAsa prAMta meM sthita zAstrabhaMDAra ke krama saM. 39 meM prAkRta bhASA ke rayaNasAra grantha kA nAmollekha hai aura racayitA kA nAma vIranandI hai, jo saMskRta TIkAkAra pratIta hote haiM / isa TIkA kI khoja karanI caahie|" samajha meM nahIM AyA ki DaoNkTara sAhaba ne graMtha ko binA dekhe hI kaise mAna liyA ki vIranandI saMskRta - TIkAkAra pratIta hote haiM, jabaki unhoMne svayaM sUcI meM racayitA ke sthAna para vIranandI kA nAma spaSTa likhA huA batAyA hai| cU~ki prati sAmane nahIM hai, ataH anya 1 lekara janama garabha se bAhara, jabase janama maraNa meM Ayo ulajha gayo jhagar3oM ke bIcA~ birathA janama ga~vAyo / mukha se bole nA sA~ce bola, hirA dava hIrA kakarana meM tumane jAno nA ratana ko mola, hirA dava hIrA kakarana meM // 2 nasA daI kaMcana sI kAyA kara-kara karanI khoTI apano khoTo dAma hoya to parakhar3aye kA khorI / apane mana kI kivariyA khola hirA dava hIrA kakarana meM tumane jAno nA ratana ko mola, hirA dava hIrA kakarana meM // kalpanA karanA ThIka nahIM hai| phira bhI prApta sUcanAnusAra sUcI meM prAkRta bhASA ke rayaNasAra ke karttA kA nAma vIranandI haiM, na ki kundakunda / jaba taka ise galata siddha nahIM kiyA jAve, isa sUcI ke varNana ko sahI mAnanA samIcIna hogA / madhyakAla meM vIranandI hue haiM, unhoMne AcArasAra likhA thA, sambhava hai rayaNasAra bhI unhIM kA likhA huA ho / vidvAn sampAdaka DaoN. devendrakumAra jI ne isakI kaI gAthAe~ prakSipta batalAkara mUla grantha se alaga prastuta kI haiM, phira bhI grantha meM kucha gAthAe~ aisI aura haiM, jina para kSepaka likhA huA hai, ataH isake mUla aMza aura kSepakAMza kA nirNaya ho pAnA sahaja nahIM hai| ataH aMtaraMga-bahiraMga parIkSaNa se yaha grantha vItarAga parama tapasvI digambara kundakundAcArya dvArA likhA huA nahIM mAlUma hotA, apitu kisI bhaTTAraka yA aura kisI dvArA unake nAma para likhA huA pratIta hotA hai / vidvAnoM se merA namra anurodha hai ki ve isa grantha kA samyak prakAra se tulanAtmaka adhyayana kara apanA mantavya prastuta kareM, tAki logoM ko sahI sthiti jJAta ho jaave| 1. isameM viSayoM kA vyavasthita varNana nahIM hai| dAna, samyagdarzana, muni, municaryA Adi kA kramazaH varNana na hokara kabhI dAna kA, kabhI samyagdarzana kA, kabhI pUjana kA, kabhI muni kA varNana idhara udhara aprAsaMgika rUpa se asaMbaddha rUpa se milatA | bundelakhaNDI bhajana tumane jAno nA ratana ko mola, hirA dava hIrA kakarana meM 'jaina sandeza' zoghAMka 39, bhAga saMkhyA 50 23.2.1978 se sAbhAra 3 avasara cUka na jAvo bhaiyA kara lo ThIka ThikAno aurana ke guNa parakhata bhaiyA khuda ke bhI pahacAno / mukha se bole na sA~ce bola hirA dava hIrA kakarana meM tumane jAno nA ratana ko mola, hirA dava hIrA kakarana meM // 4 vidyAsAgara bAra-bAra samajhAveM cetana ceto prANI jo avasara gava nikara to bhaiyA phira hogI pachatAnI / isa caurAsI yonI meM mata Dola hirA dava hIrA kakarana meM tumane jAno nA ratana ko mola, hirA dava hIrA kakarana meM // prastuti - mInAdevI jaina osavAlI mohallA, madanagaMja kizanagar3ha (rAja.) janavarI 2007 jinabhASita 13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma evaM saMskRti saMrakSaNa kA dAyitva AcArya pravara jinasena svAmI (837 I.) ke anusAra | jIvavAra prabhRti mAnyatAoM meM khoje gaye haiM, sindhu upatyakA 'iti iha AsIt '- yahA~ aisA ghaTita huA- isa prakAra kI meM jisa tAmrAzmayugIna prAgaitihAsika nAgarika sabhyatA ke ghaTanAvAlA evaM kathAnakoM kA nirUpaNa karanevAlA sAhitya purA avazeSa prApta hue haiM, usake adhyayana se eka saMbhAvita 'itihAsa', 'itivRtta' yA 'aitihya' kahalAtA hai / paramparAgata niSkarSa yaha nikAlA gayA hai ki usa kAla aura kSetra meM hone se vaha 'AmnAya', pramANa puruSoM dvArA kahA gayA yA vRSabha-lAMchana, digambara, yogirAja, RSabha kI pUjA-upAsanA nibaddha hone se 'ArSa', satyArtha kA nirUpaka hone se 'sUkta' pracalita thii| ukta sindhughATI sabhyatA ko prAgvaidika evaM aura dharma arthAt heyopAdeya viveka yA puNya pravRttiyoM kA anArya hI nahIM, prAgArya bhI mAnya kiyA jAtA hai, suvidhA ke pratipAdaka evaM poSaka hone ke kAraNa 'dharmazAstra' kahalAtA liye use bahudhA drAviDIya saMskRti kaha diyA jAtA hai| hai / isa prakAra isa paribhASA meM itihAsa ke tattva, prakRti, vaidikaparamparA ke Adyagrantha svayaM Rgveda meM aneka sthaloM tathA usake sAMskRtika, sAmAjika evaM rAjanaitika sabhI para RSabhadeva ke AdarapUrvaka pratyakSa tathA parokSa ullekha hue aMgoM kA samAveza ho jAtA hai| Aja itihAsa kA jo vizada, haiM / spaSTa nAmollekhoM ke atirikta, vaidika saMhitAoM meM vyApaka artha grahaNa kiyA jAtA hai, ukta purAtana jainAcArya ko prApta arhan, kezI, vAtarazanAmuni Adi zabda RSabhadeva ke bhI vaha abhipreta thA / liye hI prayukta hue pratIta hote haiM / bhRt, satya, ahiMsA, sadAcAra Adi zabda unakI viziSTa mAnyatAoM yA prasthApanAoM ke aura zramaNa, muni, yati Adi zabda unake anusarttAoM ke sUcaka haiN| vaidika ullekhoM yA saMketoM kA vizadIkaraNa tathA spaSTIkaraNa purANagranthoM meM kiyA gayA mAnA jAtA hai aura bhAgavata, viSNu, mArkaNDeya, brahmANDa Adi pramukha brAhmaNIya purANoM meM paramezvara viSNu ke aSTamAvatAra ke rUpa meM jina 'nAbheya RSabhadeva' kA varNana huA hai, ve RgvedAdi meM ullikhita RSabha hI haiM, isa viSaya meM prAyaH koI sandeha nahIM kiyA jaataa| ina varNanoM meM aura jaina paurANika anuzrutiyoM meM upalabdha prathama tIrthaMkara, Adideva, nAbhinandana, RSabha ke varNanoM meM aisA adbhuta sAddazya hai, jo isa tathya ko asaMdigdha banA detA hai ki donoM hI paramparAoM meM abhipreta purANapuruSa RSabhadeva abhinna haiM, jo antara hai vaha isa kAraNa hai ki pratyeka paramparA ne unake vyaktitva evaM kRtitva ko apane apane raMga meM ra~gane kA prayatna kiyA hai| aitihAsika pRSThabhUmi pASANakAlIna prakRtyAzrita asabhyayuga (bhogabhUmi) kA anta karake jJAna-vijJAna- saMyukta karma pradhAna mAnavI sabhyatA kA janaka ina Adi tIrthaMkara RSabha ko hI mAnA jAtA hai| unake jyeSTha putra bharata hI isa kSetra ke prathama cakravartI samrAT the aura unhIM ke nAma para yaha itihAsa, vizeSakara prAcIna bhAratIya itihAsa kA Azaya bhAratIya saMskRti kA yathAsambhava sarvAMga itivRtta hai, jisake antargata vivakSita yuga meM deza meM pracalita vibhinna dharmoM, darzanoM, samudAyoM tathA tattad saMskRtiyoM - sAhitya, kalA, AcAra-vicAra, loka jIvana Adi ke vikAsa kA itihAsa samAviSTa hotA hai| jainaparamparA bhAratavarSa kI, sudUra atIta se calI AI, pUrNatayA dezaja, sanAtana evaM paryApta mahattvapUrNa sAMskRtika dhArA hai| usake samyakjJAna ke binA bhAratIya saMskRti ke itihAsa kA jJAna adhUrA aura apUrNa rahatA hai| RSabhAdi mahAvIra paryanta caubIsa nirgrantha- zramaNa arhatakevali - tIrthaMkara jinendroM dvArA svayaM jAnI gaI, anubhava kI gaI, AcaraNa kI gaI aura binA kisI bhedabhAva ke 'sarvasattvAnAM hitAya, sarvasattvAnAM sukhAya' upadezita evaM pracArita dharma vyavasthA kA hI nAma jainadharma hai| usake anuyAyI jaina yA jainI, zramaNopAsaka athavA zrAvaka kahalAte haiN| isa nivRttimUlaka evaM ahiMsApradhAna AdhyAtmika paramparA dvArA pallavita-poSita saMskRti hI jainasaMskRti hai / prAcInatA- isa paramparA ke mUlasrota prAgaitihAsika pASaNa evaM dhAtu- pASaNa yugIna Adima mAnava sabhyatAoM kI / 14 janavarI 2007 jinabhASita sva. DaoN. jyotiprasAda jI jaina, lakhanaU Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAdeza bhArata yA bhAratavarSa kahalAyA / yaha jaina paurANika / dvAdazavarSIya bhISaNa duSkAla ke kAraNa ve AcArya saMgha ke eka bar3e bhAga sahita dakSiNApatha ko vihAra kara gaye, jahA~ karNATaka, punnATa Adi pradezoM meM jainadharma ke aneka sudRr3ha kendra vikasita hue / bhadrabAhu ke AmnAyaziSya magadhasamrAT candragupta maurya ne bhI guru kA anugamana karake karNATakadezastha kaTavapra nAmaka parvata para antima jIvana jainamuni ke rUpa meM vyatIta kiyA thA / anuzruti vaidika sAhitya evaM brAhmaNIya purANoM se samarthita hai| RSabha ke uparAnta samaya-samaya para jo anya teIsa tIrthaMkara hue, unhoMne usI sadAcArapradhAna yogamArga evaM Atmadharma kA puna: puna: pracAra kiyA aura jainasaMskRti kA poSaNa kiyaa| bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAtha ke tIrtha meM ayodhyApati rAmacandra hue, jinhoMne zramaNa-brAhmaNa ubhaya saMskRtiyoM ke samanvaya ke liye bhAgIratha prayatna kiyA, ata eva donoM hI paramparAoM meM paramAtmarUpa meM upAsya hue| ikkIsaveM tIrthaMkara nami videha ke janakoM ke pUrvaja, mithilAnareza the, jo usa adhyAtmika paramparA ke saMbhavatayA Adya prastotA the, jisane janakoM ke prazraya meM aupaniSadika AtmavidyA ke rUpa meM vikAsa kiyA / " bAisaveM tIrthaMkara neminAtha (ariSTanemi ) nArAyaNa kRSNa ke tAUjAta bhAI the| ye donoM hI jainaparamparA ke zalAkA puruSa haiM aura donoM hI bhArata yuddha ke samasAmayika, aitihAsika narapuMgava haiN| ariSTanemi ne zramaNadharma ke punarutthAna kA netRtva kiyA, to kRSNa ne ubhaya paramparAoM ke samanvaya kA stutya prayatna kiyA / teisaveM tIrthaMkara pArzva (877-777 I.pU.) kAzI ke uragavaMzI rAjakumAra the aura zramaNadharma - punarutthAnaAndolana ke sarvamahAn netA the| saMbhavatayA isI kAraNa aneka Adhunika itihAsakAroM ne tIrthaMkara pArzva ko hI jainadharma kA pravarttaka mAna liyaa| isameM sandeha nahIM ki pArzvanAtha apane samaya ke sarvamAnya mahApuruSa the| bauddha sAhitya meM nigaThanAtaputta (nirgrantha jJAtRputra) ke nAma se ullekhita antima tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra (599-527 IsApUrva) buddhAdika mahAmAnavoM ke usa mahAyuga meM utpanna sarvopari mahAmAnava the, jinakA vyaktitva evaM kRtittva aitihAsika dRSTi se bhI atyanta mahattvapUrNa hai| zramaNa - punarutthAna-Andolana saphalatApUrvaka niSpanna huA, usakA adhikAMza zreya bhagavAna mahAvIra ko hai| jainasaMgha kA punargaThana karake jainadharma ko jo rUpa unhoMne pradAna kiyA, vahI gata ar3hAI sahasra varSoM ke jainasaMskRti ke vikAsa ke itihAsa kA mUlAdhAra rahA hai| ' bhagavAn ke nirvANoparAnta unakI ziSyaparamparA ke sAdhu-sAdhviyoM ne unake sandeza ko deza ke kone-kone meM prasArita kiyaa| unakI 8vIM pIr3hI meM zrutakevalI bhadrabAhu ke samayaparyanta mahAvIra kA saMgha prAyaH avicchinna rahA, kintu duSkAla kI avadhi meM jo sAdhu uttarApatha meM hI bane rahe, ve svabhAvataH paristhitijanya zithilAcAra se apanI rakSA na kara ske| mAlavA, gujarAta prabhRti pazcimI pradeza unake kendra banate gye| AcAra-vicAra kI dRSTi se una dakSiNI aura pazcimI zAkhAoM ke bIca matabheda kI khAI bar3hatI gaI, jisane kAlAntara meM prathama zatI I0 ke antima pAda meM digambarazvetAmbara - sampradAya-bheda ko janma diyaa| eka tIsarI zAkhA kA kendra zUrasena deza kI mahAnagarI mathurA rahI, jo vibhinna dharmoM, saMskRtiyoM evaM jAtiyoM kA bhI cirakAla taka mahattvapUrNa saMgamasthala banI rahI / mathurA ke jainasaMgha ne uparyukta donoM zAkhAoM ke bIca samanvaya karane ke stutya prayatna kiye| unhoMne usa mahAn sArasvata-Andolana kA netRtva evaM pracAra kiyA, jisake pariNAmasvarUpa guru-ziSya paramparA meM maukhika dvAra se pravAhita evaM saMrakSita dvAdazAMguzrutarUpa jinAgama ke adhika mahattvapUrNa aMzoM kA pustakIkaraNa tathA pustakasAhitya -praNayana kA pravarttana huA / 1deg tadanantara, digambara evaM zvetAmbara ubhaya sampradAyoM kA prAya: svatantra vikAsa prArambha huA, saMghabheda hote rahe, naye-naye sampradAya - upasampradAya banate rahe, AcAra-vicAra meM bhI deza-kAlAnusAra parivartana hote rahe, sAmpradAyikatA bar3hatI gaI tathApi jainasaMskRti kA sarvatomukhI saMvarddhana - parivarddhana bhI hotA rhaa| kabhI-kabhI aura kahIM-kahIM paryApta utthAnapatana bhI hue / prabhUta rAjyAzraya aura janasAmAnya kA samarthana prApta huA, to sampradAyika vidveSa aura atyAcAra kA zikAra bhI honA pdd'aa| prathama dvitIya zatI I0 se lekara 18 vIM zatI I0 paryanta uttarabhArata kI apekSA dakSiNa bhArata meM jainadharma kA vizeSa utkarSa evaM prabhAva rahA, yoM rAjasthAna ke vibhinna rAjyoM, madhyabhArata, vidarbha, gujarAta aura karNATaka jainasaMskRti ke pramukha gar3ha rahe haiN| deza ke prAyaH pratyeka nagara, rAjadhAnI, janavarI 2007 jinabhASita 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana kendra, vyApAra evaM vyavasAya kendra meM jaina dharmAnuyAyI | rahatI hai| svAdhyAya kA yadi kadAcit kahIM kucha pracAra bar3hA sadaiva alpAdhika saMkhyA meM pAye jAte rahe haiN| apanI zikSA- | hai, to usakA prayoga pArasparika vAda-vivAda aura uThApaTaka dIkSA sAmAnya samRddhi aura dharmaprema ke kAraNa ve dharma-darzana, | meM hotA hai| vidvatsabhAoM aura patra-patrikAoM meM bhI apazabdoM jJAna-vijJAna, sAhitya-kalA, AcAra-vicAra, prAyaH sabhI kSetroM | kA vinimaya khulakara hotA hai| baccoM meM dhArmika zikSA aura meM apanI spRhaNIya sAMskRtika bapautI kA saMrakSaNa karate / | saMskAra DAlane kI jo vyavasthAe~ thIM, ve samApta ho rahI haiN| Aye haiN| sampUrNa deza kI bhAvanAtmaka ekatA ke sampAdana meM, | jo dhArmikamanya haiM, unhoMne bhI dharma ko aihilokika kAmanAoM svAtantrya saMgrAma meM tathA rASTra ke svAtantryottara punarnirmANa meM | kI pUrti aura mAnakaSAya ke poSaNa kA sAdhana banA liyA hai| unakA yathocita evaM mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| dharma bhI eka vyavasAya bana gayA hai| katipaya purAnI kuprathAe~ vartamAna sthiti - caubIsa tIrthaMkaroM dvArA anuprANita, | yadi TUTI haiM, to aneka navIna evaM adhika nikRSTa kuprathAoM anaginata AcAryapuMgavoM, yogIzvara munirAjoM, AryikA-satiyoM | kA vega bar3ha rahA hai| pazcimI sabhyatA aura aMgrejI zikSA ke aura dharmaprANa zrAvaka-zrAvikAoM dvArA cirapoSita-saMrakSita | duSprabhAva ko kosanevAlI bAta purAnI par3a gaI aura tathyahIna yaha dharmaparamparA Aja duryoga se eka atyanta viSama daura se | hai| bhogaparAyaNatA aura svArthaparatA itanI bar3ha gaI hai ki gujara rahI hai| usake sabhI sampradAyoM-upasaMpradAyoM kI | prAyaH saba dhArmika, sAMskRtika evaM naitika mUlya tirohita hote sAmAjika dazA prAyaH samAna hai| digambarasamAja para dRSTipAta jA rahe haiN| apane viziSTa AcAra vicAra ke lie jainoM kI jo karate haiM, to pichale kaI sau varSoM kI apekSA isa yuga meM sArvajanika pratiSThA thI vaha samAptaprAya hai| digambaramuniyoM, jinameM darjanoM AcAryapada-vibhUSita haiM, kyA isa vastusthiti kI jimmedArI vidvatpariSad jaise AryikAoM aura anya tyAgiyoM kI saMkhyA zAyada pacAsa- zAstrajJa paMDitoM ke saMgaThana para nahIM AtI? kama se kama isa gunI adhika hai| paMDita, vidvAn, vaktA, lekhaka, patrakAra viSaya meM sandeha nahIM hai ki samAja-zarIra meM jIrNa rogoM ke sAmAjika kAryakartA aura vividha saMsthAe~ bhI anaginata haiN|| jo prANAghAtaka kITANu drutavega se praveza karate jA rahe haiM, dhArmika samAroha evaM utsava bhI Aye dina vizAla paimAne para | unakA samucita nirAkaraNa evaM samyak upacAra vidvatpariSad yatra-tatra hote rahate haiN| tathApi, samAja meM AcAra-vicAra kI jaise saMgaThana hI kara sakate haiM, bazarte ki ve vaiyaktika svArthoM bhayaMkara zithilatA, vaimanasya, phUTa aura vighaTana, dharmabhAva kA evaM mAnApamAna kI bhAvanAoM ke Upara uThakara ukta doSoM uttarottara hrAsa, aura dharma evaM saMskRti ke prati eka ajIba evaM truTiyoM ke prati jAgarUka hoM aura unake nirAkaraNa ke udAsInatA, upekSA, avahelanA, balki vimukhatA vRddhiMgata liye sAmUhika rUpa se kaTibaddha ho jaayeN| yadi aisA nahIM lakSita ho rahI hai| dharma, saMskRti evaM samAja ke sacce, ni:svArtha, hotA hai, to vaha dina dUra nahIM hai, jaba isa mahAn saMskRti ke ni:spRha evaM utsAhI seviyoM kI atyanta viralatA hotI jA sacce anuyAyI DhU~r3he nahIM mileNge| vidvAn gRhasthoM kA bhI rahI hai| bahudhA UparI vaicArika matabheda-janya akhAr3e jama rahe mArgadarzaka hotA hai aura tyAgiyoM kA bhI, kintu tabhI, jaba haiM aura vidvAn kahe jAne vAloM meM bhI apazabdoM kA vinimaya usakI svayaM kI dRSTi samIcIna ho aura dharma, saMskRti evaM samAja jora-zora se cala rahA hai| svArthaparatA, IrSyA-dveSa, mada-mAtsarya, ke liye usake hRdaya meM tar3apa ho, apane tuccha svArthoM kA tyAga bhogapravRtti aura dhanopAsanA kA bolabAlA hai| aisA kyoM ho karake jaba vaha unake hita meM sAmUhika rUpa se tatpara ho jaaye| rahA hai? isake lie kauna jimmedAra hai? apanI amUlya sAMskRtika virAsata ke saMrakSaNa evaM saMvarddhana sAdhuvarga, vidvAn paMDitoM,saMsthAoM aura dharmotsavoM kI | kI jimmedArI vidvAnoM para hI hai| abhUtapUrva bhArI bhIr3a ke dekhate to sthiti isake viparIta honA | sandarbha cAhie thI, kintu ho yaha rahA hai ki jina maMdiroM meM darzana- | 1. itihAsa itISTaM tad iti hAsIditi shruteH| pUjana karanevAloM kI saMkhyA dina-pratidina ghaTa rahI hai| parva | itivRttamathaitihyamAmnAyaM cAmananti tt||24|| Adi avasaroM ko chor3akara zAstrasabhAe~ aba prAyaH nahIM RSipraNItamAeM syAt sUktaM sUnta shaasnaat| hotI haiM, jo kahIM hotI bhI haiM to zrotAoM kI saMkhyA atyalpa | dharmAnuzAsanAccedaM dharmazAstramiti smRtam // 25 // AdipurANa, sarga 1 / 16 janavarI 2007 jinabhASita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. DaoN. hIrAlAla jaina bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 11 - 19 / DaoN. jyotiprasAda jaina- jainijma dI olDesTa liviMga rilIjana, pRSTha 40 - 46, bhAratIya itihAsa: eka dRSTi, pR. 21 - 29, rilIjana eNDa kalcara Apha dI jainsa, pR. 16, 9 - 10, jainijma thrU dI ejeja Adi / 3. svAmI karmAnanda - bhArata kA Adi samrAT tathA bharata aura bhArata, jyo. pra. jaina- bhAratIya itihAsa : ekadRSTi, pR. 24 / 4. vahI, pR. 32 / 5. DaoN. hIrAlAla jaina, vahI, pR. 19-20 / 6. jyo. pra. jaina- yuga-yuga meM jaina dharma, tathA bhAratIya itihAsa : ekadRSTi, pR. 33, 42-45 / 7. vahI, pR. 45-50 rivAivala Apha zramaNadharma ina leTara vedika eja (jaina jarnala. 1971-72 ) / 8. vahI, bhagavAna mahAvIra : hija TAimsa, lAipha eNDa TIciMgsa | bhAratIya itihAsa, eka dRSTi, pR. 50, 54 59 / 9. vahI, pR. 88-89, pramukha aitihAsika jaina puruSa evaM mahilAe~, pR. 34-44 10. dI jainA sorseja Apha dI hisTarI Apha enzenTa iNDiyA, pR. 100-119 / AcArya zrI ke darzana kara abhibhUta hue yogaguru bAbA rAmadeva "maiM yahA~ pravacana karane nahIM, yoga sikhAne nahIM, AcAryazrI ke darzana karane AyA hU~ / bhAratIya zAstroM meM varNita, likhita bAteM akATya satya haiN| una zAstroM meM varNita RSiyoM kI paramparA ke saMvAhaka AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja isake pramANa haiM / digambaratva vairAgya kI parAkASThA hai| Adhunika yuga meM vItarAga svarUpa ke sAtha tyAga, sAdhanA, saMyama dhAraNa karanevAle AcArya zrI jagatapUjya haiN| sampUrNa bhAratavarSa meM aneka saMta haiM, lekina AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja nirvivAda saMta haiN| AcAryazrI kA vyaktitva kRtitva sahaja hI zraddhAluoM ko apanI ora AkarSita karatA hai" ukta udgAra suprasiddha yogaguru bAbA rAmadeva jI mahArAja ne dayodaya pazu saMvardhana evaM paryAvaraNa kendra tilavArAghATa jabalapura (ma.pra.) meM vizvavaMdanIya digambarAcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ke darzanoparAnta vyakta kiye| 'zrI AdinAtha jinendra bimba pratiSThA mahotsava madanagaMja kizanagar3ha (rAja.) 1979 I. smArikA' se sAbhAra yogaguru bAbA rAmadeva ne kahA ki " sabhyatA ke vinAza ke sAdhana to pazcimI dezoM ne juTA liye hai, parantu vikAsa ke liye AdhyAtma kI AvazyakatA hai, saMto kI AvazyakatA hai| vyakti janma se digambara hotA hai aura mRtyu ke samaya digambara hotA hai / digambaratva prAkRtika avasthA hai| isa avasthA meM sAdhanA karanA tapasyA kI parAkASThA hai| jabalapura saubhAgya hai ki isa yuga meM aise parama tapasvI saMta kA pravAsa yahA~ ho rahA hai| AcAryazrI ke dvArA dIkSita sAdhu uccazikSA prApta haiM aura mokSa kI ora unmukha haiM / isake pUrva svAmI rAmadeva jI dayodaya sthita pratibhA sthalI jJAnodaya vidyApITha kA avalokana karane pahu~ce, jahA~ pratibhA sthalI kI nanhI chAtrAoM ne bAbA rAmadeva ke sAmane yoga AsanoM kA pradarzana kiyaa| itanI choTI umra meM yoga kI kuzalatA dekha bAbA praphullita ho uThe aura tAliyA~ bajAkara chAtrAoM kA utsAhavardhana kiyaa| yogaguru svAmI rAmadeva dayodaya tIrtha pahu~cakara sIdhe AcArya zrIvidyAsAgara jI mahArAja ke kakSa meM phuNce| AcArya zrI ke caraNoM kA sparza kara svAmI rAmadeva jI baiTha gye| phira dharmaguru aura yogaguru ke bIca carcAoM kA daura claa| lagabhaga eka ghaMTA bIsa miniTa taka AcAryazrI ne bAbA rAmadeva kI dharma-adhyAtmaviSayaka gUr3ha jijJAsAoM kA samadhAna kiyA / jayakumAra jaina 'jalaja haTA (damoha) ma.pra. janavarI 2007 jinabhASita 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA : aMtima avasthA meM Atmazodhana kA tapa kailAza mar3avaiyA mRtyu ke pUrva AtmA para car3he sAMsArika maila ko| saMbhava nahIM hotA, isaliye jIvana kI aMtima avasthA meM mana tapAkara parimArjita karane ko saMthArA dharma kahate hai| para kyA ko nirmala banA. vItarAga hone ke prayAsa kiye jaayeN| jainadharma mauja hai ki ina dinoM hajAroM varSa prAcIna bhAratIya saMskRti kI | meM jIvana ke aMtima samaya kI isa tapasyA ko digambara usa gaurava-paramparA para hI vivAda ho rahA hai (saMvAda nahIM), | sallekhanApUrNa samAdhi lenA aura zvetAmbara saMthArA kahate haiM, jaba ki isakA sIdhA artha hotA hai jIvana kI aMtima avasthA jo vastutaH jIvana kI taraha mRtyu kI eka samyak kalA hai| meM, vItarAgI bana, tapa:rata ho, Atmazodhana karanA aura nirvikAra | yaha jJAnapUrvaka kisI sakSama guru se dIkSA lekara vrata / saMkalpa ho samAdhistha honaa| yaha na asamaya mRtyu hai, na AtmahatyA, | ke sAtha sampanna kI jAtI hai| isameM guru kI AjJAnusAra ka vIratA hai, jo hara eka ko binA vivek|| AhAra-jala kA kramaza: tyAga kiyA jAtA hai tapa ke saMbhava bhI nahIM hotii| samAdhi kI isa AdhyAtmika | . yaha Avazyaka nahIM ki saMthArA meM mRtyu turanta ho prakriyA meM daraasala kahIM Aveza yA rAga-dveSa ko jagaha nahIM | jaaye| jIvana calatA rahatA hai sAdhanA meM, jJAnAnanda meM! ataH hotI, para isakI tulanA ina dinoM satIprathA aura AtmahatyA | isakI tulanA AtmahatyA yA satIprathA se nahIM kI jA sktii| se kI jA rahI hai, jaba ki satIprathA meM pati se rAga ke | aba Apa kaha sakate haiM ki saMthArA kA aMta to mRtyu se hI bhAvAveza meM, Aga meM kaSTapUrvaka turanta marane kA nirNaya liyA | hotA hai, to yaha batAyeM ki kisa jIvana kA aMta mRtyu se nahIM jAtA hai aura AtmahatyA meM jIvana se dveSa yA napharata hone ke | hotA hai? jaba sainika yuddha meM lar3atA hai, to vaha bhI mRtyu ko kAraNa hatAza hokara asamaya, tar3apa kara jIvana khoyA jAtA | hI gale lagAtA hai, para use zahIda kahate haiM, phira saMthArA meM hai| para saMthArA yA samAdhimaraNa bilkula dUsarI bAta hai, isakA | bhI to zrAvaka, jIvana-saMgrAma meM rata rahatA hai, to use AtmaghAta AdhAra Aveza hai hI nahIM, isameM rAga-dveSa kiMcit bhI nahIM | kyoM kahA jAyegA? ataH samAdhimaraNa jIvana ke aMtima hotA, yaha to svataH AyI huI mRtyu kA vivekapUrvaka, tapa:rata | samaya meM Ananda aura viveka se AtmazodhanapUrNa samyak ho varaNa mAtra hai| isameM mauta kI kAmanA nahIM hotI, jIvana | samAdhi hai| kA moha tyAgA jAtA hai| yaha nizcita karanA ki lakSyaprApti mahArAjA bhartRhari, svAmI rAmatIrtha, AcArya binovA ke liye hameM kisa mArga se jAnA hai, pratyeka AtmA kA | bhAve Adi ne aisI hI sallekhanA dvArA samAdhi lI thii| svayaM adhikAra hai| majhe dakhI hokara matyavaraNa karanA hai? yA | mahAtmA gA~dhI aise tapa kA samarthana karate the| yaha alaga bAta samyakjJAna se Anandita ho Atmazodhana kara mahAprasthAna | hai ki unheM aise prayoga kA avasara nahIM milaa| karanA hai, jisase para bhava bhI sukhamaya ho? yaha nirNaya karanA para dekhiye, ilaikTrAnika mIDiyA para kaise ina dinoM AtmA kA adhikAra hai| kyA yaha saca nahIM hai ki hama do- sallekhanA kI bakhiyA udher3I jA rahI hai| lokataMtra meM vicAroM cAra dina kI yAtrA ke liye nikalate haiM, to pUrNa taiyArI karate | kI abhivyakti-svataMtratA jitanI sarAhanIya hai, utanI hI haiM, phira mRtyu to mahAprasthAna hai, kyA isakI samucita taiyArI | Alocya ho jAtI hai, jaba vaha vyAvasAyika aura pUrvAgrahagrasta hameM nahIM karanI cAhie? mRtyu to janma kI taraha avazyaMbhAvI | ho| kisI kI samIkSA ucita ho sakatI hai, para gAlI denA hai| para, jainadharma meM jIvana kI taraha mRtyu kI kalA bhI | aparAdha hai| kisI kI dhArmika bhAvanAoM ko akAraNa Ahata sikhAI jAtI hai| yadi punarjanma mAnya hai, to vijJAna bhI | karanA bhI ucita nahIM kahA jA sakatA hai| eka cainala para sahamata hai ki mRtyu ke samaya meM bane saMskAra yA vicAra dUsare | kucha dina pahale saMthArA para jaina saMta AcArya mahAprajJa kA janma meM, jIMsa ke dvArA mAtra sthAnAtaMrita hote haiN| ataH sabhI | sAkSAtkAra cainala ke pramukha dvArA hI liyA jA rahA thaa| yaha cAhate haiM ki mRtyu ke samaya vivekapUrNa nirmala bhAva rheN| para to zukra thA ki mahAprajJa mahArAja iNTaravyU dene ko taiyAra ho yaha sahaja to nahIM hotaa| isake liye yA to sampUrNa manuSyajIvana | gaye, kyoMki sAmAnyata: jaina saMta pracAra-prasAra se dUra, kisI satkAryoM meM jiyA jAye, jo vartamAna paristhitiyoM meM prAyaH / anAvazyaka vAda-vivAda meM kabhI nahIM pdd'te| yaha alaga 18 janavarI 2007 jinabhASita Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta hai ki unake pravacanoM ko koI sahaja hI rikArDa kara | ko ucita kaise kahA jA sakatA hai?" hama sabhI vismita hue le| khaira, mahAprajJa jI praznoM kA uttara de rahe the aura Adatana | ki yadi caTapaTI carcA nahIM huI aura saMthArA AdhyAtmika tapa aiMkara mahodaya thor3I hI dera meM apanI aukAta para Akara | kI vIratA hI bahasa meM siddha huA hai, AtmahatyA nahIM, to unheM cher3ane lage, phira bhI AcArya zrI vicalita huye binA, | jabarana isa mudde ko vivAdita banAnA kyA Avazyaka hai? javAba dete rahe aura hameM lagA ki aiMkara jI saMtuSTa ho gye| mAtra isaliye ki ahiMsaka jaina Apake sAtha balavA, hama zrotAgaNa bhI saMthArA para hue isa savAla-javAba | tor3a-phor3a nahIM karate, to unheM anAvazyaka Ahata kiyA se prabhAvita hue the| para isase aiMkara ko lagA ki mAtra saMtoSa | jAtA rahe? varanA isakA majA to taba mAlUma par3e, jaba kisI kaise bikegA cainala para? ataH vaha apanI hI tarapha se | anya kaTTara kauma ko isa taraha cher3A jaay| bolane lagA- "munivara ne samAdhAna to kiyA, para aisI mauta | 75, citragupta nagara, koTarA, bhopAla samAdhi-bhakti (priya bhakti) muni zrI suvratasAgara jI nita Atama saMvedana maya prabhu, zruta-nayanoM se maiM lkhkr| kevalajJAna-cakSu se maNDita, dekha rahA hU~ aba jinvr||1|| sadA zAstra abhyAsa karU~ maiM, santa samAgama prbhuvNdn| sajjana ke guNagAna karU~ aru, doSa-kathana meM mauna-vacana // 2 // sabase hita-mita priya maiM bolU~, Atmatattva ko nita dhyaauuN| jaba taka mujhako mile mokSa nA, bhava-bhava meM basa ye paauuN|| 3 // jina-patharuci ho para se virakti, nirmala jinavANI dhyaauuN| rahe bhAvanA jinaguNathuti meM, janama-janama meM yaha paauuN||4|| caitya, ghoSa-siddhAMta-siMdhu ho, yati samUha guru-caraNa jhaaN| ho saMnyAsasahita nita merA, janama-janama meM maraNa vhaaN||5|| janama karor3oM meM saMcita, jo janama-jarA-mRti kA kaarnn| kiye pApa jo janama-janama meM, jina vandana se hoM vaarnn||6|| sevaka jana ko kalpavelasama, zrIjinapada kI kara sevaa| bAla-dazA se aba taka bItA, mama jIvana he jindevaa||7| aba usakA phala yaha cAhU~ maiM, maraNa-samaya merA jaba ho| kaNTha Apake nAma-zabda ke par3hane meM avaruddha na ho||8|| jaba taka maiM nirvANa na pAU~, taba taka jinavara yaha rttnaa| taba caraNoM meM mama hiya thita ho, mere hiya meM tava crnnaa||9|| jina-bhaktI hI jina-bhaktoM kI, durgati haranevAlI hai| puNya-pUrNa de, mukti ramA de, yaha sabase balazAlI hai| 10 // zeSa agale pRSTha para janavarI 2007 jinabhASita 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhibhakti (priyabhakti) pA~ca ariMjaya pA~ca yazodhara, pA~coM matisAgara vnduuN| pA~coM sImaMdara jina vandU~, nita bIsoM jinavara vnduuN|| 11 // caubIsoM jina ko nita vandU~, ratnatraya ko bhI vnduuN| cAraNaRddhIdhArI muni aru , paMca mahAguru ko vnduuN||12|| jo parameSThI siddha varga yA, zuci Atama ko btlaaye| arham uttama bIjAkSara ko, pUrNa yatna se hama dhyaaye||13|| samyaktvAdika guNa yuta haiM jo, aSTa-karma kA karake kssy| namUM siddha saba parameSThI ko, muktiramA ke jo aaly||4|| surasaMpada kA ArkaSaNa jo, muktiramA kA vshiikrnn| catugati Apada nirAkaraNa jo, nija pApoM kA duurkrnn||15|| kugati gamana ko roka rahI jo, kare moha kA smmohn| namana paMca pada ArAdhana mA~, kare hamArA nita rakSaNa // 16 // ananta bhava kI paramparA ke, chedana kA jo kAraNa hai| jinavara caraNa kamala kA sumaraNa, zaraNa bhUta mama tAraNa hai| 17 // merI zaraNa nahIM hai koI, zaraNa Apa hI ho jinvr| rakSA karie! rakSA karie! so karuNA karake mujha pr||18|| traya jaga meM tuma sA pAlaka nA, nahIM surakSaka trAtA naa| vItarAga sA anya deva bhI nahIM huA hai hogA naa||19|| sadA bhakti ho sadA bhakti ho sadA bhakti ho jinapada meN| bhava-bhava meM ho pratidina merI zrI jinapada meM, jinapada meN| 20 // he jinavara! tava caraNa kamala kI bhakti prArthanA nitya kruuN| usI-usI kI bAra-bAra meM bhakti yAcanA nitya kruuN||21|| zrI jinavara kI thuti karane se vighna-jAla naza jAte haiN| viSa nirviSa ho bhUta zAkinI sarpa dUra ho jAte haiM / / 22 // aMcalikA (dohA) ratnatraya maya paramAtama ko, dhyAna rUpa jisakA lkssnn| sadA samAdhi bhakti meM acUM, vandU~, pUrNAM karU~ nmn| mere dukha karmoM kA kSaya ho, bodhilAbha ho sugati gmn| aura samAdhi maraNa ho merA, mujhe mile jinpd-gunndhn|| prastuti -vikrama caudharI, golU jaina jabalapura (ma.pra.) 20 janavarI 2007 jinabhASita - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUkamATI : adhunAtama AdhyAtmika rUpaka mahAkAvya DaoN. puSpalatA jaina hindI-sAhitya meM chAyAvAdI kavi kI 'kAmAyanI' | kI grAhya yAtrA aura usake par3AvoM ko bar3I AkarSaka zailI (1935 I.), yugacAraNa 'dinakara' kI 'urvazI' (1961), | meM prastuta kiyA gayA hai| tathA lokamaMgala ke vaMzIvAdaka 'paMta' kA 'lokAyatana' samUce kAvya ke adhyayana se adhyetA isa niSkarSa para (1964) ye tInoM kAvya adhyAtma-prabandha-trayI ke rUpa meM pahu~ca jAtA hai ki kavi ko rUpaka tattva adhika priya hai| prasthApita hue haiN| isake bAda cetanA ke sva-para-unnAyaka | mUkamATI apane Apa meM eka rUpaka bana kara sAmane AtI hai AcArya vidyAsAgara jI ne apanI anUThI AdhyAtmika kRti aura saritA, kuMbhakAra, kaMkaDa, Adi ko mAdhyama banA kara 'mUka mATI' (1988) kI racanA kara ukta prasthAnatrayI kI | prastuta se aprastuta aura aprastuta se prastuta kI abhivyaMjanA maNimAlA meM eka aura aparimita jyotirmayI maNi ko gumphita | karatI hai| isa abhivyaMjanA meM sAdhaka kI AsthA-pUrNa sAdhanA kara diyA hai| isa sundara Akalana ko hindI-sAhitya apanI | | nikaSa bana jAtI hai, jisakI pRSThabhUmi meM samyak AcaraNa dharohara ke rUpa meM sadaiva eka dIpastambha mAnatA rhegaa| aura samyak jJAnapUrvaka tapa pratiphalita hotA hai aura pratiphalana hamane uparyukta zIrSaka meM isa mahAkAvya ke tIna meM karuNA aura muditA jaise zubha bhAva acchI taraha se jur3a vizeSaNa jAna-bUjhakara diye haiM- adhunAtama, AdhyAtmika | jAte haiN| aura ruupk| yaha kRti adhunAtama isalie hai ki isameM kavi ne kAvya ko cAra khaNDoM meM vibhAjita kiyA paramparA kA nirvAha eka sImA-vizeSa taka hI kiyA gayA hai| | hai| aisA lagatA hai ki mATI kI vikAsa-kathA ke hI cAra aura phira paramparA bhI to gatizIlatA liye rahatI hai, usakA | sopAna kara diye hoN| prathama khaNDa 'saMkara nahIM, varNa-lAbha' meM eka kadama yadi sImA hai, to agalA kadama AdhunikatA kI | kavi ne sarvaprathama saritA-taTa kI mATI ko prakRti ke pariveza dehalI para khar3A ho jAtA hai aura vahIM se itihAsa ke pariprekSya | meM prastuta kiyA hai, jahA~ vaha mA~ saritA se eka jvalanta prazna meM vaha saMpUrNa mAnavajAti kI bhalAI ke lie athaka pravacana, | pUchatI hai ki usakI isa paryAya kA anta kaba hogA? yaha (vacana nahIM) denA prAraMbha kara detA hai (mUkamATI, pR. 486) / prazna hara sAMsArika prANI ke mana meM usa samaya ubharatA hai, ise mAtra kAvya kahA jAe yA mahAkAvya, AdhyAtmikatA ] jaba vaha saritA kI kaThora jIvana-laharoM ke samAna uttapta usameM caraNa se coTI taka banI huI hai, vaha bhI rUpaka ke saMgharSoM se jUjhatA hai| yaha prazna usakI cetanA meM aisA baiTha mAdhyama se| mATI kisa taraha kuMbhakAra ke nimitta se maMgala- jAtA hai ki prazna ke uttara kI khoja ke lie vaha sAdhukalaza kI sthiti taka pahu~catI hai, isa choTI sI ghaTanA ko | satsaMgoM ko eka kuMbhakAra ke rUpa meM grahaNa kara letA hai| sahRdaya kavi ne bar3I sundara aura sazakta zailI meM gUMthane kA | usakI AsthA dhIre-dhIre balavatI hotI jAtI hai aura cetanA saphala prayAsa kiyA hai| usane cetanA ke AdhyAtmika saMdeza | kI sRjanazIlatA meM kuMbhakAra kI sahAyatA se vaha Age aura vikAsa kI gAthA ko rUpaka mAlA se aisA saMyojita | bar3hatI calI jAtI hai| jisa prakAra mATI ko jalatattva ke kara diyA hai, jahA~ kavi kA gIta-saMgIta madhurima laharo meM | mizraNa se cikanA kara diyA jAtA hai aura usameM se varNalaharA uThA hai| saMkara ke rUpa meM kaMkara-patthara nikAla kara pheMka diye jAte uparyukta AdhyAtmika prabandhatrayI ke vistRta phalaka | haiM, usI taraha jIvana kI vividha paryAyoM meM ApadAoM ko para chAyAvAda, pragativAda, prayogavAda aura nayI kavitA ke | kucalate hue sAdhaka vizuddhi ke kSetra meM Age bar3ha jAtA hai tatvoM kA prasphuTana huA hai, para 'mUkamATI' unase bhI eka | aura aneka gutthiyoM ko sulajhA letA hai| kaMkara mATI meM kadama Age bar3hI dikhAyI detI hai, jisameM AcAryazrI ne | milatA nahIM, phUlatA nahIM, jala dhAraNa karane kI usameM cikanI mATI kI AkRti aura usameM nihita anaginata | kSamatA nahIM, isalie vaha abhavya kI taraha pheMka diyA jAtA saMbhAvanAoM ko kuMbhakAra ke mAdhyama se isa prakAra abhivyakta | hai| zilpI jala chAnakara bAlTI se zeSa jala ko AhistAkiyA hai ki usase hara prANI meM chipI huI zakti udghATita | AhistA kue meM vApisa DAlatA hai, jahA~ kavi ne sahadharmI meM ho par3I hai (pR. 7) / isameM jIvana ke atha se lekara iti taka / hI vairabhAva ke utpanna hone kA prasaMga upasthita kiyA hai, janavarI 2007 jinabhASita 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisase vaha yaha kahanA cAhatA hai ki eka samAja ke bIca hI adhikAMza jhagar3e huA karate haiN| samAja ke dUsare samAja ke sAtha jhagar3e apekSAkRta kama hote haiN| isI ke sAtha kavi ne yaha bhI spaSTa kiyA hai ki machalI pralobhana ke vazIbhUta hokara pAnI se bAhara to A jAtI hai, para pAnI ke binA vaha apane jIvana ko bacA bhI nahIM paatii| yaha socakara zilpI use kue meM vApisa chor3a detA hai| yaha rUpaka spaSTa karatA hai ki vyakti kitanA bhI zaktizAlI ho samAja se dUra rahakara apanA vikAsa nahIM kara sktaa| usake jIvana kA dharma dayA honA cAhie- 'dhammo dayAvisuddho' (pR.188 ) / svabhAva aura vibhAva kI mImAMsA isa saMdarbha meM draSTavya hai anta samaya meM apanI hI jAti kAma AtI hai| zeSa saba darzaka rahate haiM dArzanika banakara! aura vijAti kA kyA vizvAsa? Aja zvAsa- zvAsa para vizvAsa kA zvAsa ghuTatA-sA dekhA jA rahA pratyakSa ! mahAkAvya kA dUsarA bhAga vyaktitva ke nirmANa kA hai, jisameM usakA ahaM visarjita ho jAtA hai aura vaha apane ArAdhya ko samarpita ho jAtA hai| isa prasaMga meM kavi ne miTTI meM pAnI kA mizraNa kiyA aura pAnI ne mATI meM naye prANa phU~ / mATI phUla gayI aura phira zilpI use sa~bhAlane aayaa| usane dekhA, mATI meM eka TUTA adhamarA kA~TA par3A huA hai, jisameM jIne kI to AzA hai, para mana se mAyA dUra nahIM huI / yahI prasaMga Age bar3hatA jAtA hai aura kA~Te aura phUla ke bIca saMvAda upasthita hotA hai| kA~Te ke binA phUla kA astitva hI kyA? yaha isakA pratIka hai ki jIvana saMgharSa kI kahAnI hai aura saMgharSoM se hI jIvana vizuddhi kI ora bar3hatA hai / zilpI mATI ko paira se rauMdatA hai aura use ghar3e ke anukUla banAtA hai| mATI zilpI ke pairoM se kucalI jAne para bhI mauna rahatI hai aura usakA mana mAna-mAyA se mukta rahatA / isa saMdarbha meM kavi ne bar3I sundara aura sarasa zailI meM nava rasoM ke svarUpa ko udghATita kiyA hai| isa bIca mATI kA AsapAsa samApta ho jAtA hai aura zilpI use cAka para car3hA detA ****** hai / kumbhakAra kA yaha cakra saMsAra kA saMsaraNa hai, janma-maraNa kI prakriyA hai| AcArya ne ise arahaTTa kI bhI upamA dI hai| 22 janavarI 2007 jinabhASita kAvya kA tRtIya khaNDa kuMbha kI parIkSA se saMbaddha hai| vaha Aga meM pakAyA jAtA hai| eka ora use a~vA kI agni kA sAmanA karanA par3atA hai, to dUsarI ora sUrya kA aura bAdaloM kA prakopa sahana karanA par3atA hai| isa prasaMga meM kavi ne paramparA se alaga haTa kara mahilAoM kI prazaMsA kI hai aura unakI zakti ko pahacAnA hai| isake Age mATI ko indra-vajra, megha, bijalI aura oloM kA bhI sAmanA karanA par3atA / isa sabake bAvajUda mATI kA ghar3A aDiga rahatA hai, bhasma nahIM hotA / ghar3e kI ye sArI parIkSAe~, jIvana kI parIkSAe~ haiM, jisameM sAdhaka kA uttIrNa honA Avazyaka hai| caturtha khaNDa meM ghar3e kI antima parIkSA hai| zilpI a~vA kA nirmANa karatA hai babUla kI lakar3iyA~ lagAkara aura phira usameM kuMbha ko agni parIkSA denI par3atI hai| agni se uThA huA dhuA~ (tAmasa ) kumbha khA letA hai aura usase usameM samatA A jAtI hai| yaha samatA vargAtIta apavarga kA pratIka hai| isake bAda kumbha ko bAjAra meM rakhA jAtA hai, jahA~ eka seTha usakI parakha karake kharIda letA hai aura usakA upayoga sAdhu-saMta ke AhAra dAna meM par3agAne hetu maMgala kalaza ke rUpa meM karatA / yahI kumbha nadI kI bAr3ha se seTha ko bacAtA hai| sabhI kumbha ke mAdhyama se nadI ke pAra ho jAte haiN| isa khaNDa meM kathA ko Age bar3hAne ke lie sAdhu kI AhAra- prakriyA, seTha ke vividha rUpa, macchara-matkuNa, AtaMkavAda Adi jaise tattvoM ko bhI samAhita kiyA gayA hai| samUcA kAvya nirmukta chaMda meM likhA gayA hai, isalie par3hane meM eka pravAha banA rahatA hai, parantu vaha pravAha jAtA hai, jaba kavi kisI prasaMga ko anAvazyaka rUpa se lA detA hai athavA anAvazyaka rUpa se usakA vistAra karane lagatA hai| udAharaNa ke taura para seTha dvArA AhAra dAna kI prakriyA | 'mUkamATI' kA kavi prakRti kA sundara citerA hai, usakI kalpanA meM mATI prakRti pradatta tattva hai, jisake varNa se hI kAvya prAraMbha hotA hai| saritA taTa kI mATI ke prasaMga meM uSaHkAla kA varNana dekhie, kitanI gaharAI hai kavi - kalpanA meM prAcI ke adharoM para manda madhurima muskAna hai sara para pallA nahIM hai aura, siMdUrI dhUla ur3atI-sI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMgIna-rAga kI AbhA | huA hai| udAharaNa ke taura para, bahatA pAnI ramatA jogI bhAyI hai, bhAyI ....! (pR.448), bina mA~ge motI mile, mA~ge mile na bhIkha (pR. lajjA ke bUMghaTa meM 454), bAyeM hirana dAyeM jAe, laMkA jIta rAma ghara Aye (pR. DUbatI-sI kumudinI 24) mu~ha meM rAma bagala meM churI (pR.72) aadi| prabhAkara ke kara-chuvana se kavi kI mAtRbhASA kannar3a hai, lekina hindI kA yaha bacanA cAhatI hai vaha, vizAla mahAkAvya dekara usane yaha siddha kara diyA hai ki apanI parAga ko hindI kitanI sarala aura subodha hai| kavi saMskRta, prAkRta, sarAga mudrA ko apabhraMza jaisI prAcIna bhASAoM kA paNDita to hai hI, para use pA~khuriyoM kI oTa detI hai| marAThI, tamila, gujarAtI, hindI tathA aMgrejI jaisI bhASAoM aisA lagatA hai kavi prakRti kI goda meM baiTha kara | kA bhI gahana adhyayana hai| prastuta mahAkAvya meM ina bhASAoM apane-Apako adhika svastha pAtA hai| zItakAlIna sUrya | ke jahA~ kahIM katipaya zabda najara Ate hai, para unase hindI kI kiraNeM use taba adhika bhAtI haiM, jaba ve per3a-paudhoM kI | kI prAMjalatA meM koI antara nahIM aataa| kAvya kI saMskRtaDAla-DAla para barasane lagatI hai| dina kI sikur3ana DaratI- | niSTha zailI meM usane jo rasodreka kiyA hai usakI carvaNA meM bikharatI-sI lagatI hai aura rAta ke vistAra meM bhaya, mada aura | pAThaka AkaNTha magna ho jAtA hai, vaha kahIM UbatA nahIM hai, agha kA bhAra dikhAyI detA hai (pR. 90-91) / kadAcit yahI | eka hI baiThaka meM upanyAsa-jaisA par3ha lenA cAhatA hai| isake kAraNa hai ki AcAryazrI ko mATI kA prayoga bahuta bhAtA hai| bAvajUda kAvya meM gahanatA aura vidagdhatA bharI huI hai| unhoMne AhAra ke saMdarbha meM prAkRtika cikitsA kI bahuta / yaha bAta to huI kAvya ke bhAva-pakSa aura kalA-pakSa pairavI kI hai| unakI dRSTi meM hara marja kI davA mATI kA | kI, aba hama thor3A darzana-pakSa ko bhI TaTola leN| kavi ne prayoga hai| yahA~ taka kI hAtha-paira kI TUTI huI haDDI bhI usase | kAvya ke prAraMbhika pannoM meM 'AsthA' kA mahattva darzAyA hai, jur3a jAtI hai| peya ke rUpa meM dUdha aura takra tathA madhura | jisase aisA lagatA hai ki samyagdarzana kA mahattva prastuta pAcaka sAttvika bhojana ke rUpa meM karnATakI jvAra kA ravAdAra kiyA jA rahA hai| saritA-taTa kI mATI ke uttara meM mA~ saritA daliyA adhika acchA lagatA hai (pR. 405-407) / ve ise | ne saMgIta kA phala aura AsthA kA mahattva batAyA hai, jo ahiMsA-paraka cikitsA paddhati mAnate haiM aura dhyAna-sAdhanA | samyak-darzana ke prasthAna-bindu ko ghoSita karatA haike lie upayogI samajhate haiN| isalie, jIvana kA ____ kavi ke prakRti-prema ke sAtha hI hamArA dhyAna unakI AsthA se vAstA hone para kAvyAtmaka pratibhA kI ora bhI AkarSita hotA hai| anta rAstA svayaM zAstA hokara taka yaha kAvya zabdArthAlakAroM se gUMthA huA hai| zilpI jaba sambodhita karatA sAdhaka ko mATI ko pairoM se rauMdatA hai, to kavi usa saMdarbha meM vIra, hAsya, sAthI bana sAtha detA hai| raudra Adi nava rasoM kA sundara kalpanAoM se bharA varNana AsthA ke tAroM para hI karatA hai aura usakI AkarSaka pAramArthika vyAkhyA bhI sAdhanA kI aMguliyA~ (pR.128-146)| upamA, utprekSA, rUpaka kI goda meM yamaka calatI haiM sAdhaka kI, aura anuprAsa alaMkAroM kI chaTA dekhate hI banatI hai| zabdoM sArthaka jIvana meM taba kI samanvayIkaraNa-paddhati meM kavi adhika mAhira hai| jaise svarAtIta saragama jharatI hai! avasAna, aba+zAna (pR.1), kambala, kam+bala (pR. 92), samajhI bAta, beTA? namana, na+mana (pR. 97), rAjasattA, rAjasa+tA (pR. 104), AsthA kI yAtrA kavi kI dRSTi meM niSThA aura pratiSThA pAvanatA, pA~va+natA (pR.114), parakho, para+kho (124), dhokhA, | se calakara saMsthA meM pariNata hotI hai, jise usane avyaya dhokhA (pR.120), svapna sva+pa+na (pR.295) aadi| isa | avasthA kahA hai aura use hI saccidAnanda kA kendra-bindu kAvya meM lokoktiyoM aura muhAvaroM kA sundara vizleSaNa bhI ! batalayA hai| (pR. 121) / tabhI to vaha kaha sakA janavarI 2007 jinabhASita 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIMva kI sRSTi vaha puNyApuNya se racI isa carma-dRSTi meM nahIM apitu, AsthA kI dharma-dRSTi meM hI utara kara A sakatI hai / (pR. 121 ) mUkamATI ke mAdhyama se AcAryazrI ne upAdAna aura nimitta kA jhagar3A bhI hala kara diyA hai| unhoMne kAvya ke anta meM yaha spaSTa kara diyA hai ki kArya kA janaka upAdAna kAraNa hI nahIM, apitu nimitta bhI eka Avazyaka kAraNa kevala upAdAna kAraNa hI kArya kA janaka hai yaha mAnyatA doSa-pUrNa lagI, nimitta kI kRpA bhI anivArya hai| hA~! hA~! upAdAna kAraNa hI kArya meM DhalatA hai yaha akATya niyama hai kintu, usake Dhalane meM nimitta kA sahayoga bhI Avazyaka hai| (pR. 480-85 ) sArA mahAkAvya svabhAva aura vibhAva kI vyAkhyA karatA hai / mahAsattA ko pahacAnane kA patha-darzana karatA hai| saMgIta kI chAyA meM AtmA kI zakti ko abhivyakta karatA hai aura sAdhu ke AcaraNa ko pAtheya ke rUpa meM prastuta karatA hai / vastutaH usakI dRSTi meM vyakti kA AcaraNa usakI khulI kitAba hai, jahA~ rAga-dveSa-moha zAnta ho jAte haiM aura AtaMkavAda parade ke pIche lupta ho jAtA hai| yahI zramaNa kI samatA hai aura gaNatantra kI paramparA hai| mATI se maMgala kalaza taka pahu~cane meM use jina par3AvoM kA Azraya lenA par3atA hai, unakA sundara aura sarasa citraNa isa mahAkAvya meM hai| isameM na dvandva hai, na yuddha hai, na zrRMgAra hai, na viyoga hai, balki sAMsArikatA ko samApta karane kA eka amiTa pAtheya hara panne meM TaMkita hai, isalie zAnta rasa isakA pramukha rasa hai, jahA~ karuNA kI saritA bahatI hai, AsthA kA phUla khilatA hai aura cidAnanda caitanyamaya rasa phalita hotA hai| inake lie sva-para- jJAna kI anubhUti Avazyaka hai (pR. 375 ) / zAyada isIlie kavi ne kuMbha kI vizeSatA dikhAte hue zramaNa kI sahI mImAMsA kI hai aura samatA kI nayI-nayI parteM ukerI haiM (pR.377-380)| 24 janavarI 2007 jinabhASita seTha kA prasaMga lA kara macchara aura matkuNa kI bhUmikA meM samAjavAda kA bhI apane DhaMga se dArzanika artha kiyA hai (pR. 461-67) I 'mUkamATI' ' ke talasparzI adhyayana se yaha tathya bhI sAmane AtA hai ki AcArya zrI ke mana nArI ke prati apAra karuNA aura saMvedanA bharI huI hai| usakI sAmAjika sthiti se unheM saMtoSa nahIM aura ve cAhate haiM ki nArI kI zakti aura pratibhA kA vikAsa kiyA-karAyA jAnA caahie| mATI kI bhUmikA meM unakA mana kadAcit nArI kI mUkatA aura usakI prabala sattA ke prati Azvasta rahA hai| unhoMne mA~ kI iyattA ko pahicAnA hai aura nArI-varga kI ahamiyata ko parakhA hai, tabhI to mATI maMgalakalaza bana kara sarvocca pavitra zikhara taka pahu~catI hai, jahA~ adhyAtma kI sundara saritA bahatI hai aura vizuddha vAtAvaraNa meM apanI gaharI sA~sa letI hai / yaha usI kA upAdAna hai bhale hI use kisI nimitta kI AvazyakatA rahatI ho| mA~ ke prati kavi kI mamatA aura Adara kAvya ke prArambhika pannoM meM to hI, para unhoMne dvitIya khaNDa meM yaha kaha kara usake prati sammAna vyakta kiyA hai ki mA~ apanI santAna kI suSuSta zakti ko saceta aura sAkAra kara detI hai satsaMskAroM se (pR. 148 ) / isI taraha caturtha khaNDa meM prakRti aura puruSa ke bIca ke saMbaMdha ko spSTa karate hue unhoMne puruSa meM pratibimbita kriyAoM-pratikriyAoM meM nArI ko hI prabala kAraNa mAnA hai| usake vikAsa aura patana kI dhurI bhI nArI hai| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki kavi ne lIka se haTa kara nArI aura usake paryAyavAcI zabdoM kI aisI sundara mImAMsA kI hai, jisase prAcIna AcAryoM dvArA kiye gaye ina zabdoM ke artha ekadama parade ke pIche cale gaye haiM aura nArI kI garimA mukharita ho uThI hai| nArI, mahilA, jananI, abalA, kumArI, strI, sutA, duhitA, dhAtrI, aMganA Adi zabdoM ke yadi naye artha Apako dekhane hoM, to 'mUkamATI' ke pRSTha 201-208 palaTa DAliye, taba Apa unameM pAyeMge ki AcAryazrI kI dRSTi meM nArI kI upAdAnazakti kitanI teja hai| isase bhI jaba unheM saMtoSa nahIM huA, to Age ke pRSThoM meM unhoMne samatA kI A~khoM se lakhanevAlI mRdutA muditA - zIlA nArI kI aura bhI prazaMsA kI hai| aisA lagatA hai ki unhoMne nArI kI sahanazIlatA, usake kSIra-nIra-viveka aura usakI snehilatA ko bhalIbhA~ti pahacAnA hai, jise unhoMne apane kAvya meM sazakta zabdoM meM ukerA hai (pR. 208-214) / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM yaha anubhava karatI hU~ ki 'mUkamATI' jaise sudRr3ha vizAla mahAkAvya kI yaha samIkSA nitAnta aparyApta hai| usa para yadi koI likhane baiThe, to usase bhI kahIM dugunA graMtha taiyAra ho sakatA hai| usameM jainadharma aura darzana ke pramukha siddhAnta to haiM hI, para eka jo vizeSa bAta kahanI hai vaha yaha ki yaha kAvya AcAryazrI kA jIvana-darzana lekara vyakti ke samakSa upasthita hotA hai| vastutaH kAvya kI pRSThabhUmi meM kavi ne vyaktitva ke nirmANa kI kalA ko supratiSThi kiyA hai aura mATI jaise upekSita tattva kA AdhAra lekara AdhyAtmika vikAsa ke carama zikhara taka pahu~cAyA hai, jise dekhakara svarNa-kalaza parezAna ho uThatA hai aura IrSyAvaza bahuta kucha maMgala - kalaza ke virodha meM AvAja uThAne kA asaphala prayatna karatA hai / adhyAtma ke kSetra meM vaha dhana kI nissAratA kA sUcaka hai / kula milAkara 'mUkamATI' eka sazakta mahAkAvya hai, jisane jIvana ke hara kSetra ko chuA hai aura use adhyAtma se sarAbora kara diyA hai| Akhira aisA hotA bhI kyoM nahIM, yaha kRti antataH eka niHspRhI, nirgrantha saMta kI kRti hai na? hA~, lekhanI banda karate-karate kabIra kA dhyAna A gayA, jahA~ unhoMne mATI aura kuMbhakAra ke bIca saMvAda prastuta kara saMsAra kI avasthA ko citrita kiyA hai- 'mATI kahe kumhAra se ...... / ' kabIra to itanA hI kaha sake para hamAre virAgI saMta ne to usa para eka vizAla mahAkAvya kA prAsAda khar3A kara diyA, jisameM prasAda aura oja guNa to hai hI, kAvya-pratibhA se mAdhurya guNa bhI usameM kUTa-kUTa kara bharA hai| AdhyAtmika darzana aura kAvya-sauSThava kA manorama samanvaya dekha kara kauna-sA sahRdaya pAThaka, ise par3hakara abhibhUta nahIM hogA? Aiye, isake hara panne ko hama samajheM aura Atma-vikAsa meM usakA upayoga kreN| Apake patra jinabhASita kA disambara 2006 aMka milaa| sampAdakIya "digambara jaina paramparA ko miTAne kI salAha" meM Apane tIrthaMkarapraNIta dharma meM sudhAra karanevAle lekhakoM ko bhalIbhA~ti sanmArga dikhAyA hai| kahAvata hai 'isa ghara ko Aga laga gaI ghara ke cirAga se|' jaba digambaradharma ke anuyAyI hI muniyoM ko vastradhAraNa kI salAha dene lageMge, to unakI digambaradharma meM AsthA para hI prazna cinha laga jAtA hai| eka ora digambara jaina saMta haiM, jo bhautikavAda ke isa yuga meM bhI digambara rahakara digambaradharma ke sacce svarUpa kA digdarzana karA rahe / dUsarI ora ve vyakti haiM, jo saMsAra kI bhogavilAsI saMskRti se prabhAvita hokara muniyoM ko vastra dhAraNa kI salAha de rahe haiN| sacce digambara muni cirakAla taka saMsAra meM vihAra kara dharma kA pracAra-prasAra karate raheM, merI yahI bhAvanA hai| patra-patrikAoM ke sampAdakoM ko bhI dhyAna rakhanA cAhie aura digambara jaina paramparA para chIMTAkazI karane vAle lekhoM ko nahIM chApanA caahie| kastUrabA vAcanAlaya ke pAsa sadara, nAgapura 440001 (mahArASTra ) isI aMka meM 'mithyApracArakoM se sAvadhAna' lekha bhI acchA lgaa| sAdhuoM kA zithilAcAra samApta honA caahie| sabhI jAnate haiM ki kauna-kauna zithilAcArI haiN| pUjya muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja kI nirdoSa caryA para bhI tathAkathita samAjaseviyoM dvArA u~galI uThAI jA rahI hai| aisA lagatA hai ki pUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja aura unake saMghastha sAdhuoM ke jJAna, dhyAna aura tapa ke prabhAva baukhalAkara kucha samAcArapatroM aura patrikAoM dvArA jAnabUjhakara ekataraphA lekha prakAzita kiye jA rahe haiM, jo ciMtA kA viSaya hai| jinabhASita ke disambara 2006 ke sampAdakIya ke liye badhAI / bahuta acchA likhA hai| hAlA~ki pratyeka aMka kA sampAdakIya bahuta acchA hotA hai| kRpayA kuNDalapura ke satya ke bAre meM eka pustaka likhane kA kaSTa kiijiye| maiM prakAzita karavAne kA vAyadA karatA huuN| isase kuNDalapura ke virodhiyoM ke bhrAmaka pracAra kI kalaI khula jAvegI / DaoN. amolakacandra jaina 66, nArtha IdagAha kaoNlonI, AgarA (u.pra.) DaoN. narendra jaina 'bhAratI' variSTha sampAdaka-' pArzvajyoti', sanAvada (ma.pra.) janavarI 2007 jinabhASita 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cuppI tor3eM vidvAn | prAya: yaha dekhane meM AtA hai ki vidvAn apanI pratiSThA ko dekhate huye cupa rahane meM adhika vizvAsa karate haiN| unakI isa kamajorI kA samAja ke bAdhaka tattva lAbha uThAte haiN| hamAre vidvAnoM ko cAhie ki ve cuppI tor3eM aura apanI rAya ko purajora tarIke se samAja ke madhya rkheN| jJAnArNava ke navama sarga meM likhA hai ki " jahA~ dharma kA nAza hotA ho, kriyA bigar3atI ho tathA samIcIna siddhAnta kA lopa hotA ho, vahA~ vidvAnoM ko binA pUche bhI bolanA caahe|" itihAsa batAtA hai ki bhale hI satya bAta bolane para vidvAnoM kI hatyA taka huI ho, lekina unake dvArA bole gaye satya se samAja kA hita hI huA hai| vIra nikalaMka evaM paM. ToDaramala jI ke balidAna hamase yahI apekSA rakhate haiN| samAja meM vidvAnoM kI do pariSadeM sarvamAnya haiM- 1. akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad, 2. akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstripariSad / samAja kI ye pariSadeM digambara jaina sAdhuoM ke prati pUrNa niSThAvAn haiM tathA samaya-samaya para unase preraNA evaM AzIrvAda lekara kArya karatI haiN| vigata kucha dinoM se kucha patrakAroM ne inheM mAno apanI bha~r3Asa nikAlane kA kendra banA liyA hai| abhI hAla hI meM 'dizAbodha', 'samanvaya vANI', 'jaina cintana' Adi meM anAvazyaka, binA saccAI jAne viparIta TippaNiyA~ kI gayI haiM, jo nitAnta anucita haiN| acchA hotA yadi ve kucha likhane se pahale ina pariSadoM ke padAdhikAriyoM se vicAravimarza krte| jarUrI nahIM samajhate hue bhI maiM maMtrI ke nAte uThAye hue kucha binduoM para prakAza DAla rahA hU~'dizAbodha' ko dizAbodha kI AvazyakatA hai kolakAtA se prakAzita 'dizAbodha' ke varSa - 10 aMka12 sitambara - 2006 meM apane vizeSa saMpAdakIya - 'cAra cAturmAsika ciMtana' meM 'vidvAnoM kI garimA meM hrAsa kA kAraNa zIrSaka se vidvatpariSad' ke 15 dina ke aMtarAla meM do adhivezana bulAne para Apatti karate hue DaoN. ciraMjIlAla bagar3A ne saMsthA-padAdhikAriyoM kI mAnasikatA evaM vidvAnoM kI garimA para praznacihna uThAyA hai| isase vidvAnoM meM 'dizAbodha' ke prati gaharI nArAjagI hai| lekina jaisA ki maiM 'dizAbodha' ke sampAdaka ko jAnatA hU~, unheM aisI nArAjagI meM majA AtA hai| vaise 'dizAbodha' apanI DhapalI apanA rAga" ke atirikta aura kyA hai? ve apane cazme se sabako dekhate haiM aura svayaM ko svayaM hI zreSTha ghoSita karate hue / 26 janavarI 2007 jinabhASita 44 DaoN. surendra kumAra jaina lajjA taka kA anubhava nahIM krte| maiM unhIM ke likhe anusAra unase pUchatA hU~ ki Apane yaha kaise kaha diyA ki " adhikAMza vidvAn apanI asmitA bhulAkara sAdhuoM ko mAtra apane svArtha hita kA mAdhyama banAkara khemebandI ke zikAra hone lage?" ve batAyeM ki 'adhikAMza vidvAn' kA unakA paimAnA kyA hai? ve kauna se sAdhu haiM, jo svArthahita kA mAdhyama bane haiM yA khemebandI ke zikAra haiM ? yadi 15 dina ke aMtarAla meM do adhivezana hote haiM to, ve Apatti karanevAle kauna hote haiM? ve na vidvatpariSad ke sadasya haiM, na Ayojaka, na prAyojaka ? dUsare jaba unheM chape patra meM bhI sAta binduoM meM mAtra eka bindu dikhatA hai, to jaisA ki unhoMne svayaM agale pR. 27 para likhA hai ki " zAyada vaha merA dRSTi doSa hI hai" so ucita hI hai| Apa vyartha hI 'hI' ke sAtha 'zAyada' lagA rahe haiM kyoMki jahA~ 'zAyada' hotA hai, vahA~ 'hI' nahIM hotA aura jahA~ 'hI' hotA hai vahA~ ' zAyada' nahIM hotaa| bhale hI Apa svayaM ke 'prajJAcakSu' se dakhane kI bAta kahate hoM, kintu prajJAcakSu kI AvazyakatA to unheM hotI hai, jinakI A~kheM na hoN| yadi Apa A~kha aura prajJA kA sahI istemAla karate to, jo Apane likhA usakI naubata hI na AtI / ke rahI bAta do adhivezana kI, to pAThakoM kI jAnakArI lie batA deM ki sAgara meM Ayojita adhivezana 'vidvatpariSad' ke Ama cunAva evaM sva. paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya ke vyaktitva evaM kRtitva ke mUlyAMkana hetu vidvatsaMgoSThI ke sandarbha meM bulAyA gayA thaa| dUsarA udayapura meM Ayojita adhivezana akele 'vidvatpariSad' kA na hokara 'zAstripariSad' ke sAtha saMyukta rUpa se Ayojita thA, jo prathama bAra Ayojita kiyA gayA thaa| jo kArya deva-zAstraguru ke sAnnidhya meM samAja ke madhya khule maMca se hotA hai, vaha sahI hotA hai, sArthaka hotA hai, use sAdhu, svArtha yA khemebandI se jor3anA lekhanI ko kalaMkita karane ke atirikta aura kyA hai ? agara bagar3A jI ko likhanA hI thA, to una sAta binduoM para apane vicAra / sujhAva dete, jina para yaha adhivezana Ayojita thA / 'vidvatpariSad' ke padAdhikAriyoM evaM vidvAnoM ne sadaiva apanI garimA bacAye rakhI hai, hA~ patrakAritA ke kSetra meM Apa jaisoM ke A jAne se samAja meM 'dizAbodha' ke nAma para bhrama parosane se avazya patrakAroM aura patrakAritA kI garimA kama huI hai, isa para vicAra kI AvazyakatA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi 250 vidvAnoM aura hajAroM samAja ke nara-nAriyoM / nirdhArita sAta binduoM para khulakara carcA kI, aura gyAraha kI upasthiti meM niSpakSa carcA nahIM ho sakatI, to Apa hI | sUtrI Agamasammata apIla samAja ke nAma jArI kI to isameM batAyeM ki niSpakSa carcA kahA~ ho sakatI hai? hamArI | kauna sI cATukAritA ho gaI? kahIM Apako yaha aphasosa 'vidvatpariSad' vahA~ vicAra ke lie Ane ko taiyAra hai| rahI to nahIM thA ki Apako usameM AmaMtrita kyoM nahIM kiyA bAta 'kuNDalapura' (damoha) meM navIna maMdira nirmANa sambaMdhI | gayA? yA Apa saMgoSThI evaM adhivezana meM mile jJAna evaM ejeNDe kI, to isa viSaya meM vidvatpariSad kA ejeNDA sammAna se vaMcita raha gaye? Apa svayaM bhale hI mahAnatA kA jagajAhira hai ki vahA~ bar3e bAbA kI surakSA hetu bhavya maMdira | AvaraNa or3he raheM, kintu Apane apane bayAna se siddha kara bananA caahie| isa viSaya meM yadi pa.pU. AcArya zrI vidyAsAgara / diyA hai ki Apako na sAdhu kA sammAna karanA AtA hai aura jI mahArAja kI sahamati hai.to hama unake sAtha haiM aura yadi na hI Apa vidvAnoM kI vidvattA ke kAyala haiN| zrI hemanta unheM choDakara koI anya AcArya yA sAdha isakA samarthana kAlA ke dvArA yaha kahanA ki munizrI sudhAsAgara jI ko karatA hai, to hama unake bhI sAtha haiN| hameM sakArAtmaka | Agama kA jJAna nahIM hai, eka nirlajja kathana hai, jisakI jitanI dRSTikoNavAle kisI bhI sAdhu-saMta, vidvAn , patrakAra yA | bhI nindA kI jAe kama hai|munipunggv zrI sudhAsAgara jI mahArAja baMdhu se koI paraheja nahIM hai| dizAbodha' pUrva meM bhI vidvatpariSada | ko unake jaise kisI vidvAn ke pramANapatra kI AvazyakatA evaM vidvAnoM ko lekara AnI managaDhanta TippaNiyA~ kara cukA nahIM hai| unake liye sabase bar3A pramANapatra to unake guru hai| hama isalie cupa rahe ki Aja nahIM kala, unakI lekhanI | AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja kA AzIrvAda hai, jo meM sudhAra hogA, lekina lagatA hai ve dUsaroM meM hI sudhAra cAhate | unake sAtha sadA rahatA hai| ve Agama ke yathArtha jJAnI haiM. haiM, khuda meM nhiiN| ata: pAThaka kisI prakAra ke bhrama meM na raheM | vinayazIla haiM, adhyayana-niSNAta haiN| ve jAnate haiM ki samAja aura vidvatpariSad ke prati apanA pUrvavat sahayoga jArI rkheN| hita meM kyA sahI hai aura unheM kyA karanA hai| Apako isa zrI hemanta kAlA kI galata bayAnI / viSaya meM cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai| Apa svayaM hama aura hamAre vidvAn sAthI zrI hemanta kAlA ke | satacintana kareM to samAja aneka cintAoM se baca sakatA hai| 'dainika bhAskara', udayapura meM chape usa vaktavya kI nindA | ApakA jisa prakAra kA chalabharA AgamavirodhI lekhana cala karate haiM, jisameM unhoMne munizrI sadhAsAgara jI mahArAja ke | rahA hai, use samAja kabhI mAnya nahIM karegA,aisA merA vizvAsa prati atyanta azobhanIya, ayathArtha zabdAvalI kA prayoga karate hue, unake sAnnidhya meM jo vizAla vidvatsammelana ___ 'samanvaya vANI' ke sampAdaka zrI akhila baMsala ne haA thA, usa para viparIta TippaNI karate hue kahA hai ki- | apane saMpAdakIya- 'munizrI sudhAsAgara jI ke udgAroM se uThA __ "vidvat jana sammelana meM cATukAra logoM ko bulavAyA, jinhoMne | bavAla' (varSa-26, aMka-12, di. 16-30 navambara, 06) meM eka-dUsare kA guNagAna kiyaa|" maiM hemanta kAlA se pUchanA jisa taraha munizrI sudhAsAgara jI mahArAja aura akhila cAhatA hU~ ki- "kyA deza ke mUrdhanya vidvAnoM sahita 250 bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad ko nizAnA banAyA hai, vidvAnoM kA sammelana cATukAra logoM kA sammelana kahalAtA vaha unakI mana:sthiti ko ujAgara karatA hai| unake vicAra hai? agara yaha cATukAra logoM kA sammelana thA. to phira isa prakAra ke haiM ki patA hI nahIM calatA ki ve kyA cAhate ApakI dRSTi meM aisA kauna sA vidvatsammelana huA hai, jise | haiM? ve AcArya vidyAsAgara jI jese mahAn saMta ke lie Apa vidvatsammelana mAnate hoM? dUsare, isameM vaha kauna sA | likhate haiM ki- "ve apane Age anya kisI ko kucha prasaMga thA, jisameM eka-dUsare kA guNagAna kiyA gayA ho? | samajhate nhiiN|" dUsarI aura likhate haiM ki- "muni zrI sudhAsAgara zAstripariSad evaM vidvatpariSad keadhivezana ke pUrva deza ke | jI ke guru AcAryazrI vidyAsAgara jI, jinakA bundelakhaNDa zIrSastha vidvAnoM ne Aja kI jvalanta samasyA smaadhimrnn| meM acchA khAsA prabhAva hai, municaryA pAlane meM isa grupa kA sallekhanA/saMthArA para 'bhagavatI ArAdhanA' graMtha ke Aloka koI sAnI nahIM hai| teraha paMtha AmnAya ke prabhAvazAlI saMtoM meM meM carcA kI, use AtmahatyA ke viparIta 'jaina dhArmika siramaura haiN| apanI caryA, AgamajJAna evaM svAdhyAya ke prati maulika kriyA' siddha kiyA aura priMTa evaM ilekTraoNnika mIDiyA | jAgarUka hone ke kAraNa 20 paMthI sAdhuoM kI tulanA meM ke mAdhyama se saMsAra ke 122 dezoM taka isa saMdeza ko adhika prabhAvazAlI haiN|" aba pAThaka hI vicAra kareM ki paha~cAyA, to kyA yaha cATukAritA thI? adhivezana meM bhI pUrva | unakI manaH sthiti kyA hai? jahA~ taka mujhe patA hai, AcArya - janavarI 2007 jinabhASita 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vidyAsAgara jI mahArAja evaM unake dvArA dIkSita ziSya hara | ko Apitta nahIM honI cAhie, apitu anukaraNa kA bhAva usa sAdhu se milate haiM, jisakI caryA nirdoSa hai| unhoMne | honA caahie| kabhI kisI sAdha ko apane saMghasAnnidhya se nahIM rokaa|| jahA~ taka a.bhA.di. jaina vidvatpariSad dvArA bhaTTAraka zrI akhila baMsala kA yaha likhanA ki- "muni paraMparA ke virodha kA Aropa zrI akhila baMsala ne lagAyA hai. sudhAsAgara jI ne vidvAnoM kI saMsthA a.bhA.di.jaina vidvatpariSad | yaha pUrI taraha mithyA hai| yadi aisA hotA to zravaNabelagolA meM ke eka dhar3e ko pUrA AzIrvAda dekara apane pakSa meM kara rakhA | Ayojita vidvat-sammalena kA saMyojaka vidvatpariSad ke hai," jabaki vAstavikatA yaha hai ki unhoMne vidvatpariSad ke tatkAlIna adhyakSa DaoN. phUlacanda jaina premI ko nahIM banAyA kisI eka dhar3e ko nahIM, apitu sampUrNa vidvatpariSad (mUla) | jaataa| muni zrI ne AcArya zrI bharatasAgara jI ke viSaya meM jo ko apanA AzIrvAda diyA hai| hA~, kucha aise loga avazya kucha kahA hai, agara usa para vyApaka pariprekSya meM Apa dekhate. unake AzIrvAda se vaMcita ho sakate haiM, jinhoMne vidvatpariSada to aisA nahIM likhte| muni zrI sAdhuoM ke dvArA kiye jAnevAle ko tor3ane kA asaphala prayatna kiyA aura jinakI digambara | taMtra-maMtra ke viruddha haiM aura Agama bhI aisA hI kahatA hai| muniyoM meM AsthA nahIM hai| unhoMne vidvatpariSad ke saikar3oM munizrI ne vidvatsaMgoSThI meM AcArya zrI vidyAnaMda jI ke viSaya sadasyoM ke madhya spaSTa rUpa se kahA hai ki unheM kisI | meM koI bhI anucita TippaNI nahIM kii| hamAre vidvAnoM yA vyakti yA sAdhuvizeSa ke prati niSThA rakhanevAlI kisI bhI vidvatpariSad ko Apake dvArA pichalaggU yA kRtaghnatA kI saMsthA se koI prayojana nahIM hai| ve vidvAnoM kI ekatA ke | zreNI meM rakhanA pUrI taraha anucita hai| AzA hai Apa apane pakSadhara haiM aura ekatA cAhanevAloM ko apanA AzIrvAda dene | vicAroM meM parivartana lAyeMge aura saca ko saca aura jhaTha ko ke lie taiyAra haiN| ata: una para doSAropaNa karanA ucita nahIM jhUTha kahane kA prayAsa kreNge| hai| munipuGgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja zAstripariSad evaM anta meM merA sabhI sAmAjika janoM, patrakAroM se nivedana vidvatpariSad ke saiMkar3oM vidvAnoM kI dRSTi meM eka Adarza hai ki ve yadi vidvAnoM ko apanA vizvAsa nahIM de sakate, to sAdhu haiM, jinakA kRtitva mUlAcAra ke anurUpa hai aura yahI | kama se kama unake viruddha duSpracAra na kreN| vidvAn sadaiva se vaha kAraNa hai ki ve hama vidvAnoM ko hI apane cAritra meM | samAja kI zobhA haiM aura sadA bane rheNge| guNAtmaka vRddhi hetu kharI-kharI sunAte haiM, phira bhI hama cAhate maMtrI- akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSada haiM ki unakA sAnnidhya hameM barAbara milatA rhe| isameM kisI | ela-65, nyU indirA nagara, burahAnapura (ma.pra.) jaina DaoNkTarsa sammelana saMpanna tIrtharAja zikhara jI meM do divasIya akhila bhAratIya digambara jaina DaoNkTarsa saMgoSThI AcArya vidyAsAgara jI ke parama AzISa evam pa.pU. munizrI pramANasAgarajI ke maMgala sAnnidhya meM bhArI saphalatA ke sAtha saMpanna huii| paricaya sammelana ke aMta meM pa.pU. munizrI 108 pramANasAgara jI mahArAja ne sabhI cikitsakoM ke lie apane sAragarbhita zabdoM meM upadeza dete hue kahA ki vaidyaka vyavasAya ko bhagavAn kA dUsarA rUpa samajhA jAtA hai, lekina Aja kI paristhitiyoM meM vaidyaka-vyavasAyI kalaMkita ho rahe haiN| vaha agara jaina cikitsaka hai, to aura bhI khataranAka bAta hai| isalie rugNa kI sevA ko paramadharma samajhakara use yathAyogya zulka meM svAsthya pradAna karanA caahie| DaoN. sanmati Thole jaina tithidarpaNa kA lokArpaNa rASTrasanta siddhAntacakavartI pa. pU. vidyAnaMdajI munirAja dvArA paM. nAthUlAla jI zAstrI dvArA sampAdita jaina tithi darpaNa kA kundakunda bhAratI, prAkRta bhavana' dillI meM lokArpaNa kiyA gayA hai| __ jaina tithi darpaNa indaura sthita kAryAlaya evaM paM. nAthUlAlajI zAstrI ke nivAsa motImahala-sara hukumacandra mArga itavAriyA bAjAra indaura se tathA gommaTagiri indaura va lazkarI maMdira gorAkuNDa indaura se niHzulka prApta kiye jA sakate haiN| icchuka mahAnubhAva yatheSTa DAka vyaya bhejakara yA kisI paricita dvArA bhI ma~gA sakate haiN| gulAbacanda bAkalIvAla 28 janavarI 2007 jinabhASita Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA samAdhAna jijJAsA- dUsarI pratimAdhArI ko bhogopabhogaparimANavrata ke aMtargata 17 niyama pratidina lene hote haiM / unako batAiye / samAdhAna- bhogopabhogaparimANavrata ke aMtargata pratidina nimna 17 niyama lene cAhiye 11. itane AbhUSaNa pahinU~gA / 12. itane vastra pahinU~gA / 13. itanI savAriyoM kA prayoga karU~gA / 14. sone meM itane palaMga, gaddA Adi kA prayoga karU~gA / 15. itane meja kursI Adi kA prayoga karU~gA yA nhiiN| 16. phala sabjI kevala itanI lU~gA / 17. anya vastu itane prakAra kI rakhU~gA / praznakarttA - zrI kAmatA prasAda jI mujaphpharanagara jijJAsA - navanIta ko abhakSya kahA hai, phira usase banA ghI bhakSya kaise ho sakatA hai? samAdhAna - 1. navanIta ke saMbaMdha meM sAgAradharmAmRta meM isa prakAra kahA hai madhuvannavanItaM ca, muMcettatrApi bhUrizaH / dvimuhUrtAtparaM zazvat saMsajantyaMgirAzayaH // 2-12 // artha - madhu kI taraha makkhana ko bhI chor3anA cAhiye, kyoMki makkhana meM bhI do muhUrta ke bAda niraMtara bahuta se jIvasamUha utpanna hote rahate haiM / paM. ratanalAla bainAr3A 2. zrI amitagati zrAvakAcAra (5-36) meM isa prakAra kahA hai 1. Aja meM itanI bAra khAU~gA / 2. Aja itane rasa grahaNa karU~gA / 3. pIne kI vastu kauna-kauna aura kitanI bAra lU~gA / hama nahIM jAnate / 4. caMdana Adi kA ubaTana itanI bAra lagAU~gA / 5. phUlamAlA Adi kA itanI bAra prayoga kruuNgaa| 6. ilAyacI Adi itanI bAra khAU~gA / 7. itane gIta Adi sunU~gA / 8. itanI bAra vAdyayaMtra bajAU~gA yA sunuuNgaa| 9. brahmacarya isa prakAra paaluuNgaa| 10. itanI bAra snAna karU~gA / yanmuhUrtayugalaM paraM sadA, mUrcchati pracurajIvarAzibhiH / tad gilaMti navanItamatra ye te vrajaMti khalu kAM gatiM mRtAH // artha - jisa navanIta meM do muhUrta ke pazcAt pracura jIva-rAzi sadA utpanna hotI rahatI hai, usa navanIta ko jo loga yahA~ para khAte haiM, ve marakara kauna sI gati meM jAte haiM, yaha 3. sAgAradharmAmRta kI svopajJaTIkA meM paM. AzAdhara jI ne eka zloka aura bhI diyA hai aMtarmuhUrtAtparataH, :, susUkSmA janturAzayaH / yatra mUrcchati nAdyaM tannavanItaM vivekibhiH // artha - jisameM aMtamuhUrta ke bAda sUkSma jaMtuoM kA samUha utpanna ho jAtA hai, aisA navanIta vivekI janoM ko nahIM khAnA cAhie / uparyukta pramANoM ke anusAra yadi makkhana turanta hI khAyA jAya yA turanta hI ghI banAne meM prayoga kareM, to maryAdita kahA gayA hai| ataH aisI vidhi se banAyA gayA ghI bhI bhakSya kI koTi meM AtA hai| praznakarttA - paM. basaMta kumAra jI zivAr3a jijJAsA - niraMtarabaMdhI aura sAntarabaMdhI prakRti se kyA tAtparya hai? samAdhAna- zrI karmaprakRti graMtha pRSTha 14-15 para isa saMbaMdha meM isa prakAra kahA hai yAsAM prakRtInAM jaghanyataH samayamAtraM bandhaH utkarSataH samayAdArabhya yAvadantarmuhUrtaM na parataH, sAntarabandhAH, antarmuhUrtamadhye'pi sAntaro vicchedalakSaNAntarasahito baMdho yAsAM tAH sAntarA iti vyutpatteH / anturmuhUrtopari vicchidyamAnabandhavRttijAtimatyaH sAntarabandhAH iti phalitArthaH / jaghanyenApi yA antarmuhUrtaM yAvannairantaryeNa bandhyante tA nirantarabandhAH / artha- jina prakRtiyoM kA bandha jaghanya se eka samaya, utkRSTa se samaya ko Adi karake antarmuhUrta se pUrva taka hai janavarI 2007 jinabhASita 29 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve sAntara bandhI prakRtiyA~ haiN| antarmuhUrta ke madhya meM bandha- | jaisI hote hue bhI ATha prakAra ke svabhAva vAlI hotI haiM, aisA viccheda hokara punaH antarasahita ba~dhanevAlI prakRti sAntara- samajhanA caahie| bandhI prakRti hai| jaghanya se bhI jo antarmuhUrta taka ba~dhatI rahe | jijJAsA - kyA koI deva karmabhUmi ke manuSya ko arthAt antarmuhUrta ke madhya meM bandha hokara jisa prakRti meM | apane nivAsa sthAna meM le jAkara kucha dina roka sakatA hai? antara nahIM par3atA, vaha nirantarabaMdhI prakRti hai| Agama pramANa spaSTa kreN| ___ bhAvArtha - eka samaya ba~dhakara dUsare samaya meM jisa samAdhAna - zrI uttarapurANa pR.507 para isa prakAra kahA prakRti kI baMdhavizrAnti dekhI jAtI hai, vaha sAntarabaMdhaprakRti hai aura jisakA baMdhakAla jaghanya bhI antarmuhUrta mAtra hai, vaha 1. jJAtajIvandharAkUtastatsarvaM shaantimaanyt| nirantarabaMdhaprakRti hai| zrI dhavalA pustaka 8 pR. 100 meM bhI isI tato vijayagiryAkhyamsamAropya gjaadhipm||382|| prakAra kahA hai| 2. kumAraM tadanujJAnAtsvAvAsamanayat suhRt| jijJAsA - kyA kArmANa vargaNA bhI ATha prakAra kI svagehadarzanaM nAma sadbhAvaH suhRdAM sa hi||383|| hotI hai yA eka prakAra hI hotI hai? artha - usa yakSa ne jIvandharakumAra kA abhiprAya samAdhAna - uparyukta jijJAsA ke samAdhAna meM zrI jAnakara sarva upadrava zAnta kara diyaa| tadanantara vaha yakSa deva dhavala pu. 14, pR.553-54 meM isa prakAra kahA hai jIvandharakumAra kI sammati se unheM vijayagiri nAmaka hAthI jJAnAvaraNIya ke yogya jo dravya hai, ve hI mithyAtva para baiThAkara apane ghara le gyaa| so ThIka hI hai, kyoMki mitra Adi pratyayoM ke kAraNa pA~ca jJAnAvaraNIya rUpa se pariNamana ke lie apanA ghara dikhalAnA mitroM kA sadbhAva rahanA hI hai| karate haiM, anya rUpa se ve pariNamana nahIM karate, kyoMki ve anya jIvandharo'pi yakSasya vasatau suciraM sukhm| ke ayogya hote haiN| isI prakAra sarva karmoM ke viSaya meM kahanA sthitvA jigamiSAM svasyAjJApayaghakSamiGgitaiH // 387 // caahie| artha - jIvandhara kumAra jI usa yakSa deva ke ghara meM zaMkA- yadi aisA hai to kArmaNa vargaNAe~ ATha haiM, aisA bahuta dina taka sukha se rhe| tadanantara ceSTAoM se unhoMne yakSa kathana kyoM nahIM kiyA hai? se apane jAne kI icchA pragaTa kii| uparyukta pramANa se spaSTa samAdhAna- nahIM kiyA, kyoMki antara kA abhAva hone hai ki jIvandharakumAra ko unakA mitra yakSadeva apane ghara se usa prakAra kA upadeza nahIM pAyA jAtA hai| ye ATha svabhAva nivAsa sthAna le gayA thaa| aura vahA~ jIvandhara kumAra bahuta vAlI vargaNAe~ pRthak-pRthak nahIM rahatI haiM, kintu mizrita dinoM taka rahe the| hokara rahatI haiN| kahA bhI hai- "AugabhAgo thovo NAmAgode jijJAsA- kyA zrI kaSAyapAhuDa se pahale graMtha hote the samo tado ahio|" yA nahIM? artha- ina vargaNAoM meM Ayukarma svabhAvavAlI vargaNAoM samAdhAna - uparyukta jijJAsA ke samAdhAna meM hameM koI kA bhAga kama hai, nAma aura gotra karma kA bhAga usase adhika pratyakSa pramANa to jJAta nahIM hote haiM, parantu prasaMgoM se yaha jJAta hai, parantu barAbara hai| avazya hotA hai ki I.pU. meM bhI graMthoM kA sadbhAva to thA hii| uparyukta gAthA bhAga se jAnA jAtA hai ki AThoM hI . jaise- 1. AcArya kundakunda ko apane pUrva bhava meM vargaNAe~ bhinna-bhinna karma prakRtirUpa pariNamana karanerUpa jaMgala ke eka koTara meM eka zAstra rakhA huA dRSTigocara huA, yogyatA rakhane vAlI haiN| tathApi ve mizrita hokara rahatI haiN| jisameM se kAMti nikala rahI thii| vaha gvAlA usa zAstra ko arthAt jo vargaNAe~ jJAnAvaraNIyarUpa pariNamana karanerUpa yogyatA vinayapUrvaka apane ghara le AyA aura samaya para usane vaha rakhatI haiM, ve darzanAvaraNIyarUpa pariNamana nahIM kara sktiiN|| zAstra eka muni maha | zAstra eka muni mahArAja ko bheMTa kara diyaa| isa jJAnadAna ke ataH pUre loka meM vyApta samasta karmavargaNAe~ sAmAnya se eka | mahAprabhAva se vaha gvAlA agale bhava meM A. kundakunda bnaa| 30 janavarI 2007 jinabhASita Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zrI mUlAcAra gAthA 189 meM isa prakAra kahA hai- | artha- sarvajJavItarAgadeva-kathita nirgrantha mokSamArga meM ajjhayaNe pariyaDhe savaNe kahaNe thaannupehaae| | muni ke upakArI parigraha isa prakAra kahe haiM- jaisA muni kA tavaviNaya saMjamesu ye avirahidupaoga jogjuttaao|| | svarUpa cAhie vaisA hI yathAjAta rUpa dravyaliMga kA honA, jo artha - ve AryikAe~ zAstra par3hane meM, pATha karane, sunane | | anubhavI mahAmuni hai unake prati vinayarUpa pravRtta honA tathA meM, kahane meM aura anuprekSAoM ke cintavana meM tathA tapa, vinaya | zAstroM kA adhyayana krnaa| aura saMyama meM nitya hI udyata rahatI huIM jJAnAbhyAsa meM tatpara | | uparyukta sabhI pramANa I. kI pahalI zatAbdI athavA rahatI haiN| usase pUrva ke haiM, jinameM pramANa naM.1 se vidita hotA hai ki A. ____ 3. isI mUlAcAra gAthA 896 meM isa prakAra kahA hai- kundakunda se pUrva bhI lipibaddha zAstroM kA sadbhAva thA, tabhI dhIro vairaggaparo thovaM hi ya sikkhidUNa sijhadi hu| / | to usa gvAle ne zAstradAna kiyaa| yaha kathA I. pU. kI hai| Na ya sijjhadi veraggavihINo paDhidUNa svvstthaaii|| isake atirikta zeSa pramANa pahalI zatAbdI ke haiM, jinameM ___ artha - dhIra, vairAgya meM tatpara muni, nizcitarUpa se AryikAoM tathA muniyoM ko zAstroM ke paThanapAThana kA upadeza thor3I bhI zikSA pAkara siddha ho jAte haiM, kintu vairAgya se hIna diyA gayA hai| isase dhvanita hotA hai ki I.pU. meM bhI lipibaddha muni sarvazAstroM ko par3hakara bhI siddha nahIM ho paate| zAstroM kA sadbhAva thaa| 4. zrI pravacanasAra 3/25 meM isa prakAra kahA hai- / vidvAnoM se nivedana hai ki isa saMbaMdha meM aura prakAza uvayaraNaM jiNamagge liMgaM jahajAdarUvamidi bhnnidN| ddaaleN| guruvayaNaM piya viNao suttajjhayaNaM ca nniddiddhN|| 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-28 2002 (u.pra.) anukampA sAgara se vihAra karake AcArya mahArAja saMgha-sahita nainAgiri A ge| varSAkAla nikaTa thA, para abhI bAriza AI nahIM thii| pAnI ke abhAva meM gA~va ke loga dukhI the| eka dina subaha-subaha jaise hI AcArya mahArAja zauca-kriyA ke lae mandira se bAhara Ae, hamane dekhA ki gA~va ke sarapaMca ne Akara atyanta zraddhA ke sAtha unake caraNoM meM apanA mAthA rakha diyA aura vinayabhAva se bundelakhaNDI bhASA meM kahA ki "hajUra! Apa kho cAra maInA itaI rene haiM aura pAnR I sAla aba loM naI barasoM, so kirapA karo, pAnU jarUra cAneM haiN|" ___AcArya mahArAja ne muskarAkara use AzISa diyA, Age bar3ha ge| bAta AI-gaI ho gaI, lekina usI dina zAma hote-hote AkAza meM bAdala chAne lge| dUsare dina subaha se bAriza hone lgii| pahalI bAriza thii| tIna dina nI barasatA rhaa| saba bhIga gyaa| jalamandiravAlA tAlAba bhI khUba bhara gyaa| cauthe dina sarapaMca ne phira Akara AcArya mahArAja ke caraNoM meM mAthA Teka diyA aura gadgada kaMTha se bolA ki "hajUra! itano noI kaI to, bhota ho gao, khUba kirapA krii|' . AcArya mahArAja ne sahaja bhAva se use AzISa diyA aura apane Atma-ciMtana meM lIna ho ge| maiM socatA rahA ki, ise mAtra saMyoga mAnU~ yA AcArya mahArAja kI anukampA kA phala maanuuN| jo bhI huA, vaha mana ko prabhAvita karatA hai| muni zrI kSamAsAgarakRta 'AtmAnveSI' se sAbhAra janavarI 2007 jinabhASita 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra gobara gaisa se helikaoNpTara ur3Ane kA progrAma / aitihAsika nirNaya diyA ki bUr3hA govaMza (gAya, baila, sA~r3a zrI ahiMsA ArmI TrasTa ke brahmacArI amRta ke.jaina | Adi) rASTra ke lie upayogI hai| isakA vadha nahIM kiyA iMjIniyara apane udayapura sthita zodha kendra, kAryazAlA meM | jAnA caahie| isake vadha para pratibaMdha lagAnA ucita hai| pichale kucha varSoM se govaMza ke gobara va mUtra se utpanna bAyo govaMza ke gobara-mUtra ko AdhAra banAkara vikasita gaisa ko 99 pratizata taka pariSkRta karane ke apane projekTa | takanIka ke phalasvarUpa Aya.TI.pI.o. ne brahmacArI jaina para kAma kara rahe haiM, tAki isa gaisa se helikaoNpTara ur3Ane kA | ko 27 navambara, 2005 ko vizeSa puraskAra pradAna kiyA thaa| pradarzana kara skeN| isa abhiyAna ko sAkAra karane kI dizA | dillI meM isI 14 se 27 navambara taka Ayojita vizva meM Apane viziSTa polithIna se nirmita belanAkAra DAyajaisTara | vyApAra mele meM e-46 sTAla para Apake dvArA nirmita sayaMtra ke mAdhyama se 65 pratizata taka zuddha bAyogaisa aura upajAU | pradarzita kie gaye the| jaivika khAda banAne meM saphala tA pA lI hai| mAtra do pazuoM samparkake gobara tathA mUtra ko DAyajaisTara tathA gobara va gomUtra ke zrI e.ke. brahmacArI ghola ko bilaunevAlI mazIna kA upayoga karake kisAna mo. 09350516037 pratidina ru. 100/- atirikta kamA sakatA hai| DAyajaisTara meM preSaka- nirmalakumAra pATodI, indaura lagI eka nalI gobara, mUtra, pAnI Adi kA mizraNa DAlane ke parIkSA pariNAma ghoSita lie hai| mizraNa ko DAyajaisTara meM DAlane para pahalI bAra 45 bhAratavarSIya digambara jaina prazAsakIya prazikSaNa saMsthAna, dina meM tathA bAda meM 8 ghaMToM meM gaisa nirmANa hotI hai| DAyajaisTara | jabalapura ma.pra. se 2003-04 kI madhyapradeza lokasevA Ayoga ke dUsare bhAga meM lagI eka anya nalI se jaivika khAda tarala | dvArA Ayojita pratiyogI parIkSAoM meM praviSTa 81 prazikSaNArthiyoM avasthA meM apane Apa nikalatA rahatA hai| DAyajaisTara ke meM se 79 prI kI parIkSA meM uttIrNa hue the| inhoMne mukhya parIkSA UparI hisse meM sthita nalI se garma gaisa nikalatI hai, jise | meM bhAga liyA thA, jisameM 32 prazikSArthI uttIrNa hue haiN| eDa. ajita jaina sileNDara meM bharA jA sakatA hai| do pazuoM ke gobara-mUtra ke nidezaka - prazA. prazi. saMsthAna, jabalapura lie nirmita DAyajaisTara kI kImata mAtra ru. 1200/- hai| zoka samAcAra mizraNa-ghola bilaune vAlI mazIna kI kImata alaga se hai| zrI ratanalAla jI nRpatyA jayapuravAle AtmasAdhanA jaivika khAda ko do rupaye kilo becA jA sakatA hai| DAyajaisTara zikSaNa zivara meM bhAga lene ke lie IsarI (jhArakhaMDa) gae se nirmita gaisa se cUlhA va valba jala sakatA hai| TrasTa dvArA the| lauTate samaya pArasanAtha sTezana para Trena meM caDhate samaya nirmita bahUpayogI kisAna vAhana bhI cala sakatA hai| isa gaisa pA~va phisala jAne se durghaTanA grasta ho gae aura vahIM unakA se zrI jaina apanA "ahiMsA vijaya ratha" (mAruti kAra) bhI dukhada nidhana ho gyaa| zrI nRpatyA jI A.bhA.di. jaina mahA calAte haiN| samiti ke rAjasthAna prAMta ke adhyakSa the evaM anya aneka brahmacArI iMjIniyara zrI jaina, jainAcArya zrI vidyAsAgarajI dhArmika sAmAjika saMsthAoM se saMbaddha the| pUrva meM zrI padmapurA ke ananya bhakta haiN| AcArya zrI ke upadeza, preraNA, AzIrvAda | atizaya kSetra ke maMtrI bhI rahe the| ve atyaMta sAttvika evaM se hI isa jIvadayA abhiyAna meM Apa apanA ghara-parivAra saralavRtti ke dhArmika sajjana the| gata 4-5 varSoM se prativarSa tyAga kara samarpita haiN| AcArya zrI vidyAsAgara jI ke caraNoM IsarIzivira meM bhAga lene IsarI Ate the| zrI nRpatyA jI ke meM apanA zeSa jIvana samarpita kara cuke brahmacArI zrI e.ke. | nidhana se samAja ko apUraNIya kSati huI hai| hama bhAvanA bhAte jaina ne unake AzIrvAda tathA jIvadayApremiyoM ke sahayoga se | haiM ki unakI AtmA ko sadgati prApta ho aura ve dharma ke apane ahiMsA TrasTa ke mAdhyama se gujarAta sarakAra ke sAtha | mArga para Age baDhakara zIghra mukti prApta kreN| milakara sarvocca nyAyAlaya meM mukadamA ldd'aa| phalasvarUpa 7 nyAyAzIdhoM kI saMvidhAna pITha ne 25 akTUbara, 2005 ko saMpatalAla chAbar3A 32 janavarI 2007 jinabhASita - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. paM. pannAlAla jI sAhityAcArya kI pratimA kA anAvaraNa sAgara (ma.pra.) meM kaTarA-namakamaMDI ke tripatha para sthApita kI gayI sva. DaoN. paM. pannAlAla jI jaina sAhityAcArya kA pratimA kA anAvaraNa aura mArga-paTTikA kA lokArpaNa upAdhyAya jJAnasAgara jI mahArAja evaM AryikA dRr3hamati mAtA jI ke sasaMgha sAnnidhya meM ma.pra. zAsana ke nagarIya prazAsana evaM vikAsa tathA avAsa-paryAvaraNa maMtrI zrI jayaMta malaiyA dvArA samArohapUrvaka kiyA gyaa| pratimA kI sthApanA evaM kaTarA namaka maMDI kIrti staMbha se jAmA masjida taka ke mArga kA nAma sAhityAcArya DaoN. pannAlAla jaina ke nAma para zAsana dvArA kiye jAne ke upalakSya meM zrI jayaMta malaiyA ne kahA ki itanI jaldI pratimA kI sthApanA karane ke liye sthAnIya nikAya aura rAjya zAsana badhAI ke pAtra haiN| samAroha ko saMbodhita karate hue nagara-vidhAyikA zrImatI sudhA jaina ne kahA ki sAgara ke itihAsa meM lAkhA baMjArA, DaoN. gaura aura mahAkavi padmAkara ke sAtha paM.pannAlAla jI jaina kA nAma amara ho gyaa| vidhAyaka zrI kapUracaMda ghuvArA ne kahA ki vidvAn kA samAroha dekhakara mana meM prasannatA ho rahI hai ki unakI preraNA se Age bhI aise hI vidvAn samAja se nikleN| pUrva sAMsada DAlacaMda jaina ne kahA ki pannA aura ratna aise do ratna sAgaravAsiyoM ko mile hai, jo apanI pratibhA ke nAma se deza aura duniyA~ meM jAne jAte haiN| pUrva maMtrI viThThalabhAI paTela ne kahA ki Aja sAgara ke hIre kI ijjata kI gayI hai| svAgata bhASaNa DaoN. jIvanalAla jaina aura svAgata gIta kavi RSabha samaiyA ne prastuta kiyaa| kAryakrama kI adhyakSatA karate hue zrImatI mInA piMpalApure ne kahA ki sthApita pratimA ke mAdhyama se AnevAlI pIr3hI ko bhI unake batAye mArga para calane kI dizA mila skegii| janasabhA ko saMbodhita karate hue upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ne kahA ki paMDita jI kI sAhityika sevAe~ duniyA~ ke kone-kone meM svIkArI gayI haiN| unakI pratimA kA anAvaraNa sAgara, ma.pra. tathA bhArata ke liye hI nahIM hai, varan duniyA~ ke liye gaurava kI bAta hai, kyoMki unhoMne anta:rASTrIya stara para sAhitya ke kSetra meM kAma kiyA hai| AryikA dRDhamati mAtA jI ne kahA ki guNoM aura guNavAnoM kI kadra karanA bhAratIya saMskRti rahI hai| jJAna kI jyoti jinake jIvana meM prajvalita thI, zrAvaka ke yogya vrata, saMyama jinake jIvana meM zobhita thA, aise paMDita pannAlAla jI sAhityAcArya ko pAkara sAgara dhanya huA hai| bra. jineza jI ne apanI zraddhAMjali arpita karate hue paMDitajI ko sAgara kI pahacAna batAte hue svayaM ko unakA asalI beTA btaayaa| DaoN. bhAgacaMda jI bhAskara ne paMDitajI ke vyaktitva aura kRtitva kI carcA karate hue kahA ki yaha pahalA avasara hai, jaba catuSpatha para kisI paMDita kI pratimA kA sthApana aura mArga kA nAmakaraNa kiyA jA rahA hai| DaoN. harIsiMha gaura vizvavidyAlaya sAgara ke saMskRta vibhAga ke adhyakSa pro. rAdhAvallabha tripAThI ne kahA ki paMDitajI kA vizvavidyAlaya ke saMskRta vibhAga se aTUTa saMbaMdha thaa| sAhityakAra DaoN. Ara.DI. mizra ne paMDita jI ko RSitulya namana karate hue kahA ki paMDita jI ke aMdara sRjana kI cetanA thii| saMskRta ke pro. evaM suprasiddha patrikA 'jinabhASita' ke sampAdaka DaoN. ratanacaMdra jaina, bhopAla ne paMDita jI ke vyaktitvako jJAnaniSTha, dharmaniSTha evaM sAhityasevAparAyaNa batAte hue kahA ki unakI pratimA kI sthApanA kara sAgara zahara ne apanA zrRMgAra kiyA hai| paMDita zItalacandra jayapura ne kahA ki paMDita jI ne lagabhaga 93 graMthoM kA anuvAda aura saMpAdana kiyA hai| unake dvArA kiye gaye graMthoM aura purANoM ke anuvAda se jina maMdiroM meM svAdhyAya kA vAtAvaraNa banA hai| DaoN. bhAgacaMdra jaina 'bhAgendu' damoha ne kahA ki paNDita jI vivAdarahita vidvattA ke dhanI aura eka mahAn sAhityakAra the| pUrva prAcArya nemIcaMdra jaina ne zraddhAMjali arpita karate hue kahA ki paMDita jI kI zikSA ko hama apane jIvana meM utaareN| janasabhA ko paMDita gulAbacaMda jI darzanAcArya jabalapura ne bhI saMbodhita kiyaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji naM. UPHIN/2006/16750 zantinAtha stavana 0 muni zrI yogasAgara jI kunthunAtha stuti (bhujaMgaprayAta chanda) (indravajrA chanda) zrI zAntinAtha bhajale sadA hii| jo nAma terA saba saukhya dehii|| vizvAsa aisA ura meM basA hai| jo darza pAtA kahatA yahI hai| 2 vairAgyadhArI mamatA kisI se| nA bandhu vairI, samatA sabhI se|| dete na lete aparigrahI haiN| ye vItarAgI nijadhyAna meM haiN| 3 . jJAnI vahI hai nija ko su-jaane| Ananda pIyUSa nijAtma pAve // svargIya ke vaibhava ko laje haiN| nirgranthadIkSA kSaNa meM lie haiN| 4 Azcarya yaha hai bahukAla biite| dekhA nahIM jo taba rUpa ko maiN|| saubhAgya AyA taba kIrti gaataa| hotA yahI kI mama pApa jaataa|| prabho kunthunAthA karuNAnidhI haiN| ahiMsA tumhArI ise dhArate haiN| ahobhAgya merA ise dhAratA huuN| mahAmokSagAmI atizIghra houuN|| 2 prabho darza pAtA mhaabhaagyshaalii| anekoM bhavoM ke jhare pApa bhaarii|| karo bhakti arcA bhale punnykaarii| kalIkAla meM to yahI kaarykaarii|| 3 nahIM jAna pAyA prabho dharma ko maiN| kiyA dharma jo bhI par3A pApa hI maiN|| uSA kI prabhAtI haI hai nijI meN| kisI kI na cintA rakheM maiM nijI meN| 4 trilokI janoM ko subhaassitvaannii| anikAnta syAdvAda sarvajJa vaannii|| anekoM kuliMgI matoM ko jitaaye| sabhI vizvaprANI mahA saukhya paaye|| 5 nahI jAnate haiM dukhI kyoM bane haiN| sabhI mithyAtva se hI ghire haye haiN| ahaMkAra tyAgeM niraMkAra dhyaayeN| isI mArga se hI tabhI mukti paayeN| vizvAsa merA kahatA yahI kii| derI nahIM hai bhavamuktatA kii|| o kAlalabdhi vaha A gayI hai| zuddhAtmA meM lavalIna hI hai| prastuti - ratanacandra jaina svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, 210, jona-1, ema.pI. nagara, _Jain Education | bhopAlAma.pra.) se mudrita evaM 1/205 prophesara kaoNlonI,AgarA282002 kAu.pra.) se prkaashit| saMpAdaka : ratanacandra jaina,ww.jainelibrary.org