Jain Dharm Prakash 1952 Pustak 068 Ank 03 04

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533810/1

Page #1

મોક્ષાર્થિના પ્રાદું જ્ઞાનવૃદ્ધિ
,
-જરૂu
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
D
=
=
=
=
=
-
a
- સ્વ. શ્રી કુંવરજીભાઈ આણંદજી. IT જેમની સાતમી પુણ્યતિથિ પિષ શદિ 11 ના રોજ ઉજવવામાં આવી રહી
છે
I પુસ્તક ૬૮ મું ] Tી ઇ. સ. ૧૯૫ર આ વીર સં. ર૪૭૮
પિષ-મહા 'પ્રગટકર્તા–
[ અંક ૩-૪ ] શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા ૨૫ મી જાન્યુઆરી, ' ભાવનગર
વિ. સં. ૨૦૦૮
ક

Page #2

શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
બહારગામ માટે બાર અંક ને પોસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩-૬-૦ પુસ્તક ૬૮ મું ! 'પષ-મહા
વીર સં. ૨૪૭૮ અંક ૩-૪
{ વિ. સં. ૨૦૦૮ આ
અનુવામાં ૧ ચંદ્રના ..
... (- રાજમલ ભંડારી) ૫ ૨ શ્રી આનંદઘનજીકૃત સઝાય .. (સંપા. મુનિશ્રી વિદ્યાનંદવિજયજી ) પર ૩ શ્રી સિદ્ધાચળ તીર્થનું સ્તવન . . (મુનિશ્રી સ્યકવિજયજી) ૫૩ ૪ ચોકકથા છેaffક્રા-પદ્યાનુવાદ-ભાવાર્થ
. (પં. શ્રી ધુરન્ધરવિજયજી ગણિ ) ૫૪ ૫ જિન ગુણ ગાવોને ... ... ... (પન્નાલાલ જ. મસાલીયાં) ૫૬ ૬ ધ્યાનની મૌલિક્તા ... ..(શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ “સાહિત્યચંદ્ર”) ૫૭ ૭ મહોપાધ્યાય ઘર્મસાગરજી ગણિની જીવનરેખા : : ૨
. ( હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા M. A.) ૬૧ ૮ વિચારકર્શિકા ... -
.. (મુનિરાજશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી) ૬૫ ૯ શું એ હાર ટડો ગળી ગયો છે
(સતી દમયંતીને જીવન પ્રસંગ: ૭) (શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ સાહિત્યપ્રેમી) ૧૬ ૧૦ સ્વાતિ-બિન્દુ: ૨ ' . .. (શ્રી મેહનલાલ દીપચંદ ચોકસી) ૭૧ ૧૧ પ્રભુસેવાની પ્રથમ-ભૂમિકા ( ઉં. ભગવાનદાસ મનઃસુખભાઈ મહેતા) ૭૬ ૧૨ જૈન પાસ બાપની હો મારવપૂર્ણ કરવા (શ્રી અગરચન્દ નાહટા ) ૮૦
પૂજા ભણાવવામાં આવી સ્વર્ગસ્થ શ્રી કુંવરજીભાઈ આણંદજીની સાતમી પુણ્યતિથિ નિમિત્તે પિષ સુદિ ૧૫ ને સોમૅવારના રોજ સવારના નવ કલાકે સભાના મકાનમાં પ્રભુજી પધરાવી શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણુકે પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી." MAHAMMAGICICI<><<< ''
જ્ઞાનસાર ( બીજી આવૃત્તિ ) * ન્યાયવિશારદ યાયાચાર્ય શ્રીમદ્દ યશોવિજયછે. ઉપાધ્યાયવિરચિત આ અપૂર્વ ગ્રંથ..ઘણુ વખતથી અપ્રાપ્ય હતો, તે તાજેતરમાં નવીન આવૃત્તિરૂપે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. ગ્રંથ નામ પ્રમાણે જ્ઞાનામૃતના સારરૂપ છે. ઉપાધ્યાયજીએ પિતાની જ્ઞાનશક્તિના નીચેડરૂપ આ ગ્રંથ રૂપે છે અને
તેથી જ તે સર્વ કેઈની પ્રશંસાને પાત્ર બન્યા છે. અહી સે લગભગ પૃષ્ઠ કે હેવા છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા બે, પિોટેજ અલગ.
* R I ! લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર. ૨૩

Page #3

|
YAAN
नधर्म प्राश
પુસ્તક ૬૮ ૬. भ3-४
: पोष-मह : :
स. २४७८ 1. स. २००८
वंदना।
राजमल भण्डारी-आगर निराकार है याफि साकार है।
गुणागार या निर्गणागार है॥ निराधार का जो कि आधार है।
उसे ही हमारा नमस्कार है॥१॥ सभी ज्ञान का जो कि आगार है।
दया का बड़ा जो कि भण्डार है । मिटाता सदा जो अंहकार है।
___उसे ही हमारा नमस्कार है ॥ २ ॥ सुसौन्दर्य. जो पुष्प का सत्त्व है।
सुआनंद जो प्रेम का तत्त्व है ॥ कि जिसका यही सत्य आकार है।
उसे ही हमारा नमस्कार है बड़ा तुच्छ को जो, बनाता सदा ।
दया दीन पर जो दीखाता सदा ॥ कि जीसकी कृपा का नहीं पार है। . .. ....
उसे वार सो-सो नमस्कार है ॥ ४ ॥
जिसका यस ही
सदा खाता सदा

Page #4

૧૦૦૦૦
-
6000
60000
શ્રી આનંદઘનજીકૃત.
સજઝાય ' તો પ્રણમું સદ્દગુરુરાયા રે, માતા સરસ્વતીના વંદુ પાયા રે, હું તે ધ્યાવું આતમરાયા, જીવણજી બારણે મત જાજે રે.
તમે ઘર બેઠા કમાવો ચેતનજી, બારણે ૧ || તારે બારણે દુરમતી રાણું રે, કહેતા શું કુમતિ કવાણ રે; તમને ભેળવી બાંધશે તાણી, જીવણજી બારણે મત જાજે રે | ૨ | તારા ઘરમાં પેઠા ધુતારા રે, તેને કાઢેને પ્રીતમ પ્યારા રે,
* તમે તેહથી રહોને ન્યારા, ... ... ... | ૩ | તારા ઘરમાં છે ત્રણ રે, તમે તેહના કરે જતન રે,
એ તો અખૂટ ખજાને છે ધન ... .. ૪ | સતાવનને કાઢે ઘરમાંહેથી રે, ત્રેવીશને કે જાએ અઈથી રે;
૫છે અનુભવ જાગશે માંહેથી ૨, ... .... | ૫ | સોલને દેને શિખરે, અઢારને મંગાવે ભીખ રે;
પછી આઠ કર્મની શી બીક રે .. .. . ૬ છે ચારને કરે ચકચૂર રે, પાંચથી થાઓ હજૂર રે,
છમ પામે આણંદ ભરપૂર રે, ... ... . ૭ છે વિવેક દી કરી અજુવાલે રે, મિથ્યાત્વ અંધકારને ટાલે રે,
પછી અનુભવ સાથે માલો, ... . ... ૮ છે સમતા સાહેલી શું ખેલે રે, દુમતિને છે. મેલે રે,
જીમ પામે મુક્તિ મહહેલા .... ... ૯ છે મમતાને કોઈ નમાર રે, જીવન જીતી બાજી કઇ હાર રે;
જીમ પામે ભવનો પારો રે .. . છે ૧૦ શુદ્ધ દેવ ગુરુ ૫ સાચે રે, મારે છવ તે આવે એ રે,
પછી નિત્ય આનંદઘન સુખ થાય છે... ૧૧
સંપા–મુનિશ્રી વિધાનંદવિજયજી
6000
6000
6000
જીત
છે
અને કાશ આના અલ ખામાં નાના છે,
આ સજઝાય પ્રાચીન પાન પરથી લખવામાં આવી છે. ૧. કહે. ૨. અહીંથી. ૩. આનંદે.
૦,
૧,

Page #5

---==
===
=
=
=
=
છે. શ્રી સિદ્ધાચળ તીર્થનું સ્તવન. .
| મનના મનોરથ સવિ ફળ્યાએ—એ દેશી. ] ધન્ય ધન્ય આજ સફળ થયા એ, માનવજન્મ ઉદાર, ભેટી ગિરિરાજને એક જનમ જનમ હું ઉદ્ધર્યો એ, વરવા શિવપદ સાર, ભેટ ગિરિરાજને એ. ૧ એ ગિરિ જગમાં શાશ્વત એ, પ્રાય: શબ્દ વાગ્ય, કહ્યો જિનશાસને એ; તે હું ભેટયો ભવી હુઓ એ, નિશ્ચય મનશું કીધ, આતમ નિર્મળ થયે એ. ૨ મુનિવર કોડ અનંત ઈહાં એ, સિધ્યાં સાદિ અનંત, રમે યુદ્ધ સ્વરૂપમાં એ; મુકિતરમાં રમણી ભલી એ, વરવા મંડપ એહ, ભજે ગિરિરાજને એ. ૩ પૂર્વ નવાગ' સમોસર્યા એ, આદીશ્વર અરિહંત, રાયણ રૂડી જાણીએ એ; પંડરીક ગણધર સિદ્ધ હુઆ એ, પાંચ ક્રેડ મુનિ સાથ, નમે કુંડરીકગિરિ એ. ૪ ત્રાષભદેવ વંશ રાજવી એ, સિથાં અસંખ્ય પ્રમાણ, કહે સિદ્ધદઠિકા એ દ્રાવિડ ને વારિખિલ્લજી એ, દશ કોડ અણગાર, આતમ ઉજવળ કીધા એ ૫ લખ એક મુનિ આદિત્યયશા એ, સોમયશા તેર કોડ, સહજાનંદ પદ વરે એ નમિ વિનમિ બે કેડશું એ, સાગર મુનિ એક કેડ, આનંદઘન પદ લહ્યાં છે. ૬ ભરત મુનિ પાંચ કોડશું એ, અજિતસેન સત્તર ક્રોડ, ચિદાનંદ ૫૮ વર્યા એ શ્રી સારમુનિ એક ક્રોડશું એ, રામ ભરત ત્રણ કોડ, ગયા શિવમહેલમાં એ. ૭ પાંચે પાંડવ સિદ્ધ હુઆ એ, વીશ ક્રોડ મુનિ સાથ, પરમપદ પામિયા એ, ક્રોડ સાડી આઠ શિવ લહ્યા એ, શાંબ પ્રદ્યુમ્ન કુમાર, જગત જશ નિર્મળે એ. ૮ કદંબ ગણધર ગયા મોક્ષમાં એ, એક કોડ મનિ સાથ, કદંબગિરિ ભેટીએ એક લાખ એકાણું મુનિ લહી એ, નારદજી કરે મોક્ષ, મુક્તિવધુ પ્યારથી એ. ૯ એમ અનેક ઈહ સિદ્ધ હુઆ એ, સિદ્ધાચળ શુભ ઠામ, નમે ભવી ભાવશું એ યાદવવંશવિભૂષણ એ, તે વિણ જિન ત્રેવીશ, આવ્યા શુભ ભાવથી એ. ૧૦ દરભવી અભવી ન નિરખતા એ, ઉત્તમ એ ગિરિરાજ, કહે સૂરિ જ્ઞાનથી એ જન્મ સફળ થયો માહો એ, નિરખે નયણે આજ, વિમલગિરિ ભાવથી એ. ૧૧ સંપ્રતિ કાળે વિચરતા એ, સીમંધર જગદીશ. કહે ભવી સાંભળો એ એ સમ તીર્થ ન જાણીએ એ, બીજા તીર્થ અનેક, પૂજે ગિરિરાજને એ. ૧૨ ગુરુ ગીતારથ ગામ લહી એ, વિધિએ યાત્રા કીધ, કલિમળ દૂર થયે એ; તારક સાધુમાં શોભતા એ, પૂર્ણ શશી ગુરુ પ્રેમ, શ્રી રુચકવિજય કહે એ. ૧૩
મુનિરાજ શ્રી રુચકવિજયજી

Page #6

ue
R
UિESTIBENIERSFEREERS SUBSURRRRRUTHiya
- શિશર્વજ્ઞ શ્રીકવન્નાવનિર્મિતા– पर अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका । SHUTS પદ્યાનુવાદ-સભાવાર્થ ]SHARNER અનુવાદક—પન્યાસશ્રી ધુરન્ધરવિજયજી ગણિ
A (ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૧ થી શરૂ ) शरण्य ! पुण्ये तव शासनेऽपि, संदेग्धि यो विप्रतिपद्यते वा । स्वादौ स तथ्ये स्वहिते च पथ्ये, संदेग्धि वा विप्रतिपद्यते वा ॥९॥
તારા પવિત્ર મતમાં ધરી સંશયે ને, સંક૯પ ને વળી વિક૯પ કરે ઘણુ જે; સ્વાદિષ્ટ મિણ હિતદાયક પય પામી,
સંદેહ ને ભ્રમથી દૂર કરે #મહામી છે ૯ છે. હે શરય! પવિત્ર આપના શાસનમાં પણ જે શંકા કરે છે કે વિપરીત મતિ ધારણ કરે છે તે સ્વાદિષ્ટ સુન્દર હિતકારી પથ્યમાં શક્તિ બને છે ને ઊંધી બુદ્ધિ ધરે છે. ૯.
हिंसाचासत्कर्मपथोपदेशा-दसर्वविन्मूलतया प्रवृत्तेः । नृशंसदुर्बुद्धिपरिग्रहाच्च, बेमस्त्वदन्यागममप्रमाणम् ॥१०॥
'હિંસાદિ દુષ્ટ પથનો ઉપદેશ જેમાં,
અજ્ઞાની મૂખે જન શાસક જે તેનાં - જેને કુબુદ્ધિ વળી નીચ ન સ્વીકાય,
તે આગ પરતણુ અપ્રમાણુ ધાય. | ૧૦ | " હિંસા વગેરે અસત કર્મના માંગને ઉપદેશ કરતા હોવાથીઅસર્વ રચેલા હોવાથી ઘાતકી અને દુષ્ટબુદ્ધિવાળા જનોએ સ્વીકારેલા હોવાથી આપનાથી બીજાના આગમને અમે અપ્રમાણુ કહીએ છીએ. ૧૦.
हितोपदेशात् सकलज्ञक्लप्ते-मुमुक्षुसत्साधुपरिग्रहाच्च । ...पूर्वापरार्थेष्वविरोधसिद्धे-स्त्वदागमा एव सतां प्रमाणम् ॥ ११ ।।
સર્વભાષિત અને હિતને બતાવે,
જેના મુમુક્ષુ મુનિ સજજન ગુણ ગાવે; # મહા-આમી–મેટો રોગી.

Page #7

અંક ૩–૪ ]
અયોગગ્વચ્છંદ્વાત્રિ શિકા
જેમાં ત પૂર્વીપર લેશ વરાધ ભાસે,
તારા પ્રમાણુ પ્રભુ આગમ સત્ પ્રકાશે
૫ ૧૧ ।
હિતમાતા ઉપદેશ કરતા હૈાવાથી, સર્વજ્ઞપ્રણીત હાવાથી, મેાક્ષની ઇચ્છાવાળા સર્જન અને સાધુએએ સ્વીકારેલા હોવાથી, આગળ-પાછળ વિરેાધ વગરના ડેાવાથી સત્પુરુષાને આપના આગમે જ પ્રમાણુ છે. ૧૧.
क्षिप्येत वाsन्यैः सदृशी क्रियेत वा, तवाङ्घ्रिपीठे लुठनं सुरेशितुः ।
इदं यथावस्थितवस्तु देशनं, परैः कथङ्कारमपाकरिष्यते १ ॥ १२ ॥
દેવેન્દ્રનું તુમ-પદે નમવુ આજાઓ, ઉડાડી દો સમપણે અથવા ગણાવે; આ વાસ્તવિક ઉપદેશ કર્યો તમાએ, તેને ખીજા કઇ રીતે અપલાપ દેશે ?
!! ૧૨ ॥
तद्दुःषमा कालखलायितं वा, पचेलिमं कर्म भवानुकूलम् । उपेक्षते यत्तव शासनार्थ-मयं जनो विप्रतिपद्यते वा
આપના ચરણપીઠમાં ઈન્દ્ર મહારાજ આળાટે છે એ વાતને બીજા ખાટી કહે અથવા ( અમારે ત્યાં પણ એવુ બને છે તેમ કહીને ) સરખામણીમાં મૂકે પશુ આ યથાવસ્થિતજે જેવુ છે તે તેવું જ-વસ્તુનુ સ્વરૂપદર્શન ખીન કેવી રીતે ઓળવશે ? ૧૨.
લુચ્ચાઇ તે વિષમકાળની છે નઠુિં' તે, પાકેલ કભવને અનુકૂળ એ તા; જે કાજ નાથ તુજ શાસન-અર્થી દેખે, ઊંધા કરે જડજને અધવા ઉવેખે. ॥ ૧૩ ॥
૫૫
॥ ૨૨ ॥
આ આત્મા આપના શાસનના પત્યેાંની ઉપેક્ષા કરે છે અથવા !ધી સમજ ધારણ કરે
છે તે પાંચમા આરાના કાળની દુષ્ટતા છે અથવા સંસારને અનુરૂપ પુષ્ટ કમ ઉદયમાં છે. ૧૩
परः सहस्राः शरदस्तपांसि युगान्तरं योगमुपासतां वा ।
तथापि ते मार्गमनापतन्तो, न मोक्ष्यमाणा अपि यान्ति मोक्षम् ॥ १४ ॥
માટા ભલે તપ તપ વરસા હારા, સાધે ભલે જીગ-બ્રુગે હગ સારા; પામ્યા ન જે તુજ સુમાગ પ્રો। ! હુજીએ, મુકાવતાં પશુ ન મુક્ત બને કીએ. દ્વારા વર્ષ તપ તપે કૈં યુગના યુગ સુધી યગ સાધેા તા પણ તમારા માર્ગમાં આવ્યા વગર મેક્ષ માટે યત્ન કરનારા પણ મેક્ષમાં જતા નથી. ૧૪.
॥ ૧૪ ૫

Page #8

૫૬
બી એન ધર્મ પ્રકાર
[પષ-મહા
अनाप्तजाइयादिविनिर्मितित्व-सम्भावना सम्भवि विप्रलम्भाः । परोपदेशा परमाप्तक्लप्त-पथोपदेशे किमु संरभन्ते ? ॥१५ ॥
રાગાદિ દોષ યુત માનસથી રચેલા, જે અન્યશાસ્ત્ર જડતા પ્રમુખે ભરેલા તેમાં વિરુદ્ધ ઘટના ઘટતી નથી શું ?,
એ આત! તે ઉપદિશેલ મતે ઘટે શું ? તે ૧૫ છે અનાત-જાદ્ય વગેરે પૂર્વકની રચનાની સંભાવનાથી સંભવતા વિપ્રલંભવાળા પરના ઉપદેશ છે. તે વિપ્રલંબે પરમ-આયરચિત સં૫થના ઉપદેશમાં શું આવવાનું સાહસ
यदार्जवादुक्तमयुक्तमन्यै-स्तदन्यथाकारमकारि शिष्यैः। न विप्लवोऽयं तव शासनेऽभू-दहो! अधृष्या तव शासनश्रीः ॥ १६ ।। - અન્યાતણાં કુગુરુ જે ઋજુતાથી થાપે,
તેના જ શિષ્ય ઊલટું કહી તે ઉથાપે, એ ન વિપ્લવ થયે તુમ-રાજ્યમાંહી,
સ્વામિન! અભેવ દઢ રાજય-રમાં તમારી. છે ૧૬ | બીજાઓએ સરલતાથી જે અયુક્ત કહ્યું તે જ તેના શિષ્યોએ ફેરવી નાખ્યું. આપના શાસનમાં આ વિપ્લવ-વિના નથી થશે. ખરેખર આપની શાસનશ્રી અધૂળ્યું છે. ૧૬.
( ચાલુ )
ગુણ ગાને રે. ઝીણી ઝીણી કેરણી ને નીલ રતનની ભાતા જિનમંદિરે આને રે. ઊંચા શિખર આપના, જે ચિંધે મુક્તિ-વાટ: જિનછ ગુણ ગાને રે. રતન દીવડા ઝગમગે ને ઈડું થનગન થાયઃ જિનમંદિરે આને રે. અંતર મારું મે આન દે: મુખડું મલકી જાય: જિનજીગુણ ગાને રે. કેટિ કોટિ રૂપ પ્રકાશે, ગુણ પ્રભુના ગંજે જિનમંદિરે આવોને રે. ડગમગ નૈયા લે ત્યારે નાવિક મહારે તું છે: જિનછ ગુણ ગાને રે.
–શ્રી પન્નાલાલ જ, મસાલીઆ

Page #9

ધ્યાનની મૈલિક્તા છે
(લેખક:–“સાહિત્યચંદ્ર” બાલચંદ હીરાચંડ-માલેગામ)
જીવ માત્રનું ધ્યેય દુઃખમુક્તિ છે, અનિષ્ટ સંયોગથી જીવ કંટાળેલો હોય છે. એ અનિષ્ટ માત્ર પોતાના જ સરજેલા હોય છે એ માત્ર એ ભૂલી જાય છે. માનવેતર છ દુઃખ ટાળવાને પ્રયત્ન કરે છે ખરા પણ એ તદ્દન તુચ્છ અને શુષ્ક હોય છે. માનવને અનેક પ્રકારનું જ્ઞાન હોય છે, અને તેનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયત્ન પણ કરે છે. અનેક યુક્તિઓ એ રચી શકે છે. અને એ રીતે ઈષ્ટ સં યોગ મેળવવા અને અનિષ્ટ સંયોગ ટાળવાને સતત પ્રયત્ન કરે છે. પણ જ્ઞાન સાથે જવાબદારી પણ વધે છે અને એ જવાબદારીને નહીં ઓળખતા એ જ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો જાય છે તેને લીધે એના કરી અનેક કર્મો થયા જ કરે છે. અને જાળમાંથી છૂટા થવાને બદલે જાળના અનેક નવા ગુંચળાઓ એ નિર્માણ કરે છે. કોઇના હાથમાં શસ્ત્ર આપીએ અને તેનો ઉપયોગ કેમ કરે એનું એને જ્ઞાન ન હોય ત્યારે તે ગમે તેવા નિર્દોષને ૫ણું આ વાત કરે અગર પ્રસંગવશાત પોતાને જ આધાત કરી બેસે, એ એ પ્રકાર છે. નાનને પણ ઉપયોગ કરતા આવડવો જોઈએ. જ્ઞાનથી પ્રામાણિક માર્ગે દ્રોપાર્જન કરી શકાય તેમ કુશલતાથી ચોરી પણ કરી શકાય. ત્યારે એકલું શુષ્ક જ્ઞાન પણ નિરુપયોગી જ નહીં પણ ઘાતક ૫ણુ નિવડે છે. એટલા માટે જ જ્ઞાન સાથે વિરતિની મૌલિક્તા સમજવાની જરૂર છે. જ્ઞાન તો વિપરીત પ્રકારનું પણ થઈ જાય ત્યારે તે જ્ઞાન નહીં પણ અજ્ઞાન અથવા મિયાજ્ઞાન કહેવાય છે. ત્યારે કર્મથી નિવૃત્તિ મેળવી અષ્ટસંયોગ અને અનિષ્ટવિયાગ મેળવવા માટે મનુષ્ય કેવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ એને આપણે વિચાર કરવો જોઈએ.
ધોગ સાધના એ એક એમાંને સરળ અને સાચે માગ છે. યોગ શબ્દ ઉચ્ચારતાની સાથે ઘણુઓ ભડકી ઉઠે છે. યોગ એ તે કોઈ જંગલમાં વસનારા જટાજપૂટધારી બાવાનું કામ છે એવું તેઓ માની લે છે. યોગીઓ જનતાથી દૂર જ વસે છે અર્થાત યોગીઓ અને યોગ સાથે આપણે જાણે કોઈ પણ લેવાદેવા ન હોય એવી જ ભાવના ધણ રાખે છે. કેટલેક અંશે એ વાતમાં સત્ય નથી જ એમ નથી. અમુક કેટીના યોગીઓ જનતા સાથે એ સં૫ક રાખે છે. પિતાની સાધનામાં તેઓ મસ્ત રી આનંદને અનુભવ કરે છે અને વાત પણ સાચી જ છે. જેઓ જનતાની ખટપટમાં કે મતમતાંતરના ઝમડામાં પડી અભિનિવેશથી ઝગડાઓમાં ધન મૂકયે જ જાય છે, એમાં થોગથી દૂર જ રહે છે એમાં જરાએ શકા નથી. આત્મલક્ષી થઈ આત્મા સાથે જોડાવું એવી યોગની વ્યાખ્યા ઘણા કરે છે. તેમજ પિતા ઉપર આવી પડતા કર્તવય બજાવતી વખતે જે કુશલતા વાપરવી એને યોગ કહે એવી વ્યાખ્યા કેટલાએકે કરે છે. જગતમાં દરેક જાતના વ્યવહારમાં આમ કરાય કે તેમ કરાય ? કેમ કરતા દેષ કે પાપથી બચી શકાશે ? વિગેરે દ્રો આવી પડે છે

Page #10

શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ
[ પેજ-મહા
૧૮
ત્યારે તેમાંથી નિર્દોષ રીતે બચવા માટે જે કાર્યની કુશલતા વાપરવામાં આવે છે તેને પણ યેાગનું નામ આપવામાં આવે છે. પણ એ બધુ સાધવા માટે આપણે આત્માની સાથે સંપર્ક સાધવાની ખાસ આવશ્યકતા છે. એ શી રીતે અને એને માટે કાઇ સરળ એવા રાજમાગ છે શું ? સામાન્ય માણુસથી ચૈ।ગસાધના થઇ શકે કે કેમ એને પશુ આપણે વિચાર કરવા જોઇએ.
જૈન ધર્મ તેમજ જૈન ધર્મના અનુય઼ાનેા વાસ્તવિક રીતે યોગપ્રધાત છે. સામાન્ય વ્યવહારુ માસને પણ યાગમાના પ્રાથમિક પાડા જૈન ધર્મે આપવાનું કરમાવ્યું છે. મતલબ કે જૈન ધર્મ એ યોગપ્રધાન ધર્મો છે. સામાયક કે પ્રતિક્રમણ એ યેાગાનુષ્ઠાન જ છે ! કરેમિ ભંતે એ સામાયકની પ્રતિજ્ઞા છે તેટલા વખત માટે બધા સાન્ન વ્યાપાર છેડવા પડે છે. ધ્યાન ધરી જાપ કરવા માટે એ સમય અત્યંત અનુકૂલ ગણવામાં આવે છે. જૈતા માટે ભાગે વ્યાપારી કામ હાય છે અને દરેક વસ્તુ તરફ હિંસાની પદ્ધતિથી જોવાની તેને ટેવ પડી ગએલી હાવાને લીધે તે સામાયક કે જાપની પણ ગત્રી કરી હિસાબ જોડતા રહે છે, અને આવી ગણત્રી કરવાની ટેવને લીધે ધ્યાનને અભરાઈએ ચઢાવીને પણ ગણત્રી જ કરતા હાય છે. એવી ગણુત્રી કયાં સુધી કરાય છે તેને મનેર જત દાખલે બુદ્ધ ધર્મના અનુાનેમાં જોવામાં આવે છે. વધારે જાપમાં વધારે પુણ્ય હૈાવાની એક રીત શાધી કાઢવામાં આવી છે કે જેથી વધુમાં વધુ જાપ કરવાનું પુણ્ય જોડી શકાય. એક મોટું ચક્ર કરવામાં આવે છે, તેની આસપાસ આપણે જે જાપ કરવાના હોય તે વધુમાં વધુ સંખ્યામાં લખેલ કાગળ કે કાપડ વિટાળવામાં આવે. અને ચાક ફેરવવાના હાથાવર્ડ એ ચક્ર ફરતું રાખવામાં આવે, જેટલા ફેરા કરવામાં આવે તેટલી મોટી સંખ્યા માં જાપ થયા એમ ગણી એ સંખ્યા નોંધી લેવામાં આવે છે. એ ગણિતની દૃષ્ટિથી જાપની સંખ્યા નક્કી કરી એટલું પુણ્ય ગાંઠમાં બાંધી લીધું' એવું સમાધાન માને છે. એ બધી પદ્ધતિમાં અને ગણુના તેમજ માન્યતામાં કેવળ જ દષ્ટિ કામ કરે છે. જડ દૃષ્ટિથી કરેલ કાર્યનું પરિણામ અને ફળ શું આવે ? તેમાં તે પરિશ્રમ વ્યર્થ જઈ જડતામાં જ પરિણમે એ દેખીતી વાત છે. આત્મા સાથે સંપર્ક સાધ્યા વિના, મનની એકાગ્રતા સાધ્યા વગર કરેલી બધી ક્રિયા જડત્રજ પેદા કરે એ સ્પષ્ટ છે. આપણે સામાયક કરતા હાઇએ અગર નવકાર મંત્રને જાપ કરતા હોઇએ કે અમુક લાગસ્સના કાઉસગ્ગ કરતા હાઇએ ત્યારે આપણી દષ્ટિ કેવળ ગણુત્રી તરફ જ હાય, વેપારી દૃષ્ટિથી આપણે જમેની જ હિસાબ મેળવતા હાઇએ ત્યાં સુધી એ બધી ક્રિયા જાગૃત ક્રિયાના રૂપમાં શી રીતે પરિણમે ? ક્રાઇ એમ શંકા કરે કે-ત્યારે અમેા કાંઇ પણ ધમ'ની ક્રિયાએ કાંઇ જ નહીં કરીએ ? અમારે કહેવાના આશય એ નથી. મુખ્ય વસ્તુ એ છે કે-આપણું જે સાધ્ય થવુ જોઇએ તેની ઈચ્છા તરફ જ દુર્લક્ષ કરવામાં આવે છે. ગઇ કાલે મેં જે પ કર્યા તેમાં રહેલી વૃત્તિયા આજે એકાગ્રતા કેટલી વધી ? એકાગ્રતામાં થેડી પ્રતિ સધાઈ રહી કે કેમ ? એને વારવાર વિચાર કરવા જોઇએ. અને ત્રણા દિવસના અનુભવ પછી પણુ આપણે મનની એકાગ્રતા મેળવી નહીં હૈાય તો આપણી ક્રિયામાં મેટી ખામી છે એ જાણી કા

Page #11

થાનની મૈલિકતા.
૫૯
અનુભવી પાસેથી તેને ઉકેલ મેળવી લેવો જોઈએ. અને જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણી ના સુધારો દાખલ કરવો જોઈએ. એમ જયાં સુધી આપણે નથી કરતા ત્યાં સુધી આપણી ક્રિયા અત્યંત અલ્પ ફલ પાપનારી જ રહેવાની.
નવકાર મંત્ર એ જૈનોને બાલ્યાવસ્થાથી જ ભણાવવામાં આવે છે. બીજું કાંઈ જાતે ન હોય છતાં નવકાર મંત્ર તે બધાએ જેનો જાણે જ છે. નવકાર મંત્ર એ બધા શાઓને સારભૂત મંત્ર છે અને એને અમુક સંખ્યામાં જાપ થાય તે નર્કગમન ઢળી જાય છે. તેમજ મતેવાંછિત ફળ પ્રાપ્ત થાય છે એવી માન્યતાઓ તે ઘણાખરા લેકે ધરાવે પણ છે. પણ એને પરમાર્થ કેટલા જાણે છે? નવકાર મંત્રના શબ્દોના ઉચ્ચારથી શુદ્ધ અને વિસ્તૃત વાતાવરણ પેદા કરી શકાય છે. શબ્દના આંદોલનથી વેગવાન વતું પેદા કરી શકાય છે. અને તે તરંગે દૂર અને સુદૂર સુધી પહોંચી જાય છે, અને કોઈ ને કોઈ કાર્યો તે સાધે છે જ, પણ તે શબ્દરચાર સાથે ઉચ્ચારકના વિસંવાદી અને વિકૃત વિચારો અને મલિન વૃત્તિઓ સંમિશ્રિત થઈ ગયેલ હોવાથી તેનું પરિણામ પણ વિકૃત જ આવે એમાં આશ્ચર્ય નથી. એ ઉપરથી મંત્રોચ્ચાર કરનારની જવાબદારી કેટલી વધી જાય છે એ સ્પષ્ટ દેખાય છે. એટલા માટે જ મંત્રનો જાપ કરવાની જગ્યા એકાંત અને ધાર્મિક વાતાવરણથી નિર્મળ થએલી શોધવી પડે છે. તેની સાથે જ શરીરશુદિની પણ કાળજી લેવામાં આવે છે. તેમજ મંત્રના જપ પ્રસંગે કે ત્યાં આવી ન ચઢે તેની કાળજી પહેલાથી જ રાખવામાં આવે છે. બહારનો હલ કે શબ્દોચ્ચાર કાને નહીં અથડાય તેની પણ કાળજી રાખવાની. હે. છે. મતલબ કે-ખૂલદષ્ટિયો એકતિની અનુકૂલતા મેળવી લેવામાં આવે છે ત્યારે જ જપમાં શુદ્ધતા આવવાને સંભવ ઉત્પન્ન થાય છે. બધી કાળજી રાખવાનો હેતુ જાપમાં વિસંવાદી આંદેલને મળી ન જાય અને જાપ એકતાનતાથી સધાય એ હોય છે. એ તે, થઈ બાહ્ય અને જડ પરિસ્થિતિ અને વાતાવરણની શુદ્ધિ પણ મુખ્ય પણે તે મનઃશુદ્ધિ જ . સાધવાની હોય છે. એ શી રીતે બને ! એ બને નહીં ત્યાં સુધી બાકીની ખટપટ બધી કોણ કહેવાય. એટલું જ નહીં પણ આટલી શુદ્ધિ સાધવાનો મુખ્ય હેતુ મનઃશુદ્ધિની સાધના. કરવાને જ હોય છે. મનન કે અહિક સુખલાલુપતા વળગેલી છે અને તે મેળવવાના અનેક સાધન તરફ તેની વૃત્તિ એકાત્મરૂપે થઈ ગએલી હોય છે તેનું વલણ ફેરવવાને જ એમાં હેત હોય છે. એ વલણ ફેરવવામાં અને આત્મસન્મુખ મનનું વલણ જોડી દેવામાં . આપણે કેટલી સફળતા મેળવી છે એ જોવી જોઈએ. અમુક લાખ જાપ થવાથી અમુક ફળ મળવું જ જોઈએ એ વેપારી હિસાબ આ જાપ સાથે અસંગત છે. મનનું વલનું આખું ફરી જઈ મનને સ્વભાવ બદલી જ જ જોઈએ. કઇ પૂછે કે તમે જાપ શા માટે કરે છે ? ત્યારે તેના જવાબમાં આપણુ મુખમાંથી નીકળી જ જવું જોઈએ કે-' એ મારો સ્વભાવ જ બની ગયેલ છે. મારાથી તે વિના રહેવાતું જ નથી. અરે ! જાપ મારા તન અને મન સાથે વણાઈ જ ગએલે છે. હું જાપને આધીન છું. એવા જવાબ આપણા મુખમાંથી તેના સાચા રૂપમાં નીકળવો જોઈએ. આપણામાં એવા

Page #12

૬૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાર.
[ પેાષ-મહા
',
જવાબની શક્તિ આવી છે શું ? એને આપણા મન સાથે વિચાર કરવા જોઈએ. એકાદ અસની માણુસ ડૅાય એને આપણે પૂછીએ કે–માઈ, અમુક વ્યસનપૂર્તિની જગ્યા ઉપર ન્રુ નિયમિત રીતે ક્રમ જાય છે? ત્યારે તે જવાબ આપશે કે—વખત થયા એટલે મને સ્વયં સ્મૃતિ" થાય છે અને પગ તે સ્થાને મને લઇ જવા માટે ાણે પ્રયત્ન જ કરતા ઢાય છે. મને રહેવાતુ જ નથી. એ કાય'માં હું પરાધીનપણું વતુ છું. મારા એના ઉપર કાબૂ નથી. મારા એ સ્વભાવ જ થઇ ગયા છે. નપ કરનારની પણું કાંઈક એવી જ સ્થિતિ થવી જોઇએ. જાપ એ એને સ્વભાવ જ બની જવા જોઇએ. જાપ કરતી વખતે બહાર તાપના ધડાકા થાય તે પણ તેના કાને આવવા નહીં જોઈએ. એની બધી ઈંદ્રિયા જાપને તાબે થઇ ગએલી હાવી જોઈએ. એવી સ્થિતિમાં જાપ થાય તે તેની સંખ્યા અમે એછી હાય પણ તે આત્મતિમાં કાર્યસાધક થાય છે. એવા જાપની સંખ્યા ભલે ઓછી હોય તા પશુ એ જ સાચા જાપ ગણાય. બાકીતે વિસંગત જાપ એ શરીરે કરેલા જાપ ગણાશે. મન સુધી પહુાંચેલ જાપ જ આત્માને કાંઇ ગુણુ કરે. કા બંધ અગર નાગ્ર મન જ કરી શકે, માટે જાપમાં મન એતપ્રેત રહેવુ' જોઇએ. એટલા માટે જ જાપ ઉચ્ચારપૂર્વ`ક કરવાના હૈાતા નથી. કાઉસગ્ગની પ્રતિજ્ઞા જે ‘ અન્નથ્થુ ' સૂત્રમાં વર્ષોવી છે તેની માલિકતા સમજવી જોઇએ. ધ્યાનમાં શારીરિક બધી જ હીલચાલ બંધ કરી દેવાની હાય છે. કેવળ સ્વાભાવિક હીલચાલ કે જે અનિવાય હાય છે તેટલી જ હીલચાલેાની છૂટ આપવામાં આપેલી હાય છે, જ્યારે ઉચ્ચાર વગરના જાપ કરવાના ઢાય છે ત્યારે શરીરના બ્યાપાર તદ્દન બંધ જ કરી દેવામાં આવે ત્યારે મનને; વ્યાપાર શરૂ થાય છે. શરીર કરતા મનની અદાલત શક્રિત અતિ વિશાલ હ્રાય છે અને મનના આંદેશના ઘણા મોટા ક્ષેત્ર ઉપર પેાતાના પ્રભાવ પાડી શકે છે. અર્થાત્ જાપના શબ્દો પરમ શુદ્ધ અને આરાદ્ધ અવરાહપૂર્વ ગુરુ લઘુની સ ́પદાપૂર્વક થવા જોઇએ. તેમાં જેટલી ભૂલ ચાય તેટલી તેની માલિકતામાં ઊણપ જ રહેવાની, માટે મંત્રની સંકલના અને તેના સાચા ઉચ્ચાર તજ્જ ગુરુજતા પાસેથી મેળવી લેવાની ઘણી જરૂર હોય છે. આવા જ્ઞાનપૂર્વક કરેલા સાચા માચ્ચારાને જાપ ધ્યાનની માલિકતા સિદ્ધ કરી આપે છે. દરેક મુમુક્ષુએ કાઇ પણુ અનુષ્ઠાન હૈ। તે શુદ્ધ અને સ ંપૂણૢ રીતે મન સાથે કરવું જોઈએ. અંતઃકરણ પાળ્યા વિના ફક્ત શરીરથી કરેલી ક્રિયા પોપટિયા જ થવાની એ ધ્યાનમાં રાખી કેવળ ગણત્રી તરફ ધ્યાન નહીં આપતા ધ્યાનની માલિકતા તરફ લક્ષ આપવુ ઉચિત છે. એ વસ્તુ ધ્યાનથી જાપ કરનારના મનમાં સી જઇ અમૃત ક્રિયા કરવા તર≠ તેમનું ધ્યાન દોરાય એટલે જ આ લેખનેા હેતુ છે.

Page #13

મહેપાધ્યાય ધર્મસાગરજી ગણિની જીવનરેખા
પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા, M. A.
(ગતાંક પૃષ્ઠ ૪૦ થી શરૂ) ગુરુપરિવાડી-પાવલી-સમુચ્ચય' ભા. ૧, પૃ. ૪-૭૭)માં આ કૃતિ ધર્મસાગરગણિની પs સંસ્કૃત વૃત્તિ સહિત છપાયેલી છે. મૂળ કૃતિમાં જઈણ મરહસ્ટ્રીમાં એકવીસ પડ્યો છે. આ તિને ગુલલિ, તપાગચ્છ-પાવલી તેમજ પાવલી તરીકે જિનરત્નકેશ( ભા. ૧, ૫. ૧૦૮)માં ઓળખાવી છે. એનું અપનામ ગુર્નાવલીપાવલી છે. આ કૃતિમાં “ તપ ' મઠના આચાર્યોની હીરવિજયસૂરિ સુધીની પરંપરા વર્ણવાયેલી છે. આની પs વૃત્તિના અંતમાં (પૃ. ૭૭ માં ) એ ઉલ્લેખ છે કેહીરવિજયસરિની આજ્ઞાથી વિમલહ, કયાણુવિજયે, સેમવિજયે અને લબ્ધિસાગરે એમ ચાર ગણિઓએ આ કૃતિને મુનિસુન્દરસૂરિકૃત ગુર્નાવલી, જીર્ણ પટ્ટાવલી, દુષમા સવ
સ્તોત્રયંત્ર ઇત્યાદિ સાથે સરખાવી વિ. સં. ૧૬૪૮ માં અમદાવાદમાં તપાસી હતી. આ પૂર્વે આના અનેક આદર્શો થયા છે તે આ ઉપરથી સુધારીને વાંચવા, નહિ કે એ વિના.
આ ગુરુપરિવાહીને પ્ર. ૫. મ.(પૃ. ૧૨ )માં પટ્ટાવલી કહી છે અને એની રચના વિ. સં. ૧૬૪૮માં રયાને અહીં ઉલ્લેખ છે, પણ આ રચના સમય કેમ ગણાય !
જંબદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ ટીકા-. ૫. મ.(પૃ. ૧૨)માં કહ્યું છે કે-જબુદીવપત્તિની જે ટીકાઓ અવાટે ઉપલબ્ધ છે એ સામાં આ મોટામાં મોટી અને જૂનામાં જૂની છે. એની રચના વિ bi, ૧૬૧ માં થયેલી છે. વિશેષમાં હીરવિજયસૂરિની તેમજ શાંતિચન્દગણિની ટીકાએ જે આ આગમ ઉપર છે તે આ ધર્મસાગરીય ટીકાની પછી થયેલી છે. ધર્મ સાગરની આ ટીકાની નધિ જિનરત્નકેશમાં નથી. જૈન ગ્રંથાવલી(૫. ૬) માં તે આની હકથીઓ વિશે ઉલ્લેખ છે. વિશેષમાં અહીં (પૃ. ૮ માં ) રચનાવર્ષ તરીકે વિ. મ. ૧૬a૯ નો ઉલેખ છે, પરંતુ એ બ્રાંત જણાય છે. આ - જે. સા. સં. દ (૫ ૧૮૩)માં કહ્યું છે કે—ધર્મસાગરગણિએ જંબુદ્દીવપત્તિ ઉપર વિ. સં. ૧૯૩૯ મ ત રચી હતી. વિશેષમાં આની એક પ્રશસ્તિ જે હેમવિજયે રચી છે તેમાંથી નીચે મુજબ ઉલેખ અહીં કરાય છે
તે (ઉપર્યુકત વૃત્તિ) ત હીરવિજયસૂરિએ દીવાળીને દિને રચી અને તેમાં ક૯૫કિરણાલીકાર ધર્મસાગર ઉ૦, તેમજ વાનર ઋષિ વિજયવિમલ)એ સહાય આપી તેમજ તેનું સંશોધન પાટણમાં ત વિજયસેનસરિ, કલ્યાણવિજય ગણિ, કલ્યાણકથલ અને લબ્ધિસાગરે કર્યું હતું.”
આમ ઉલેખ કરી નીચે મુજબની કલ્પના કરાઈ છે.--“ મૂરિના નામે ધર્મ સાગરે

Page #14

બી
ન ધર્મ પ્રકાશ
'[ પિષ-મહા
મૂળમાં વૃત્તિ રચી પણ તે ધર્મ સાગર ખંડન શૈલીવાળા હોવાથી રખેને તેમાં બીજાનું ખડન હોય તેથી તેનું સંશોધન ઉક્ત વિદ્વાનો પાસે કરાવ્યું હોય. ”
વર્તમાન સમયમાં ધર્મ સાગર ગણિની વિવિધ કૃતિઓનો અભ્યાસ જેટલા પ્રમાણમાં આગમોદ્ધારકે કર્યો છે એટલે અન્ય કોઈએ કરેલ જાણવામાં નથી. આથી હું જે. સા. સં. છે. ગત લખાણુને વજુદ વિનાનું અને રચના સંવતના ભ્રમથી ઉદ્દભવેલું માનવા પ્રેરાઉં છું. હીરવિજયસૂરિ પિતાના નામે અન્ય રચેલી કૃતિ ચડાવવા દે એ વાત જ ગલત લાગે છે. એમ બનવાજોગ છે કે ધર્મસાગરગણિએ જે કૃતિ રચી તે હીરવિજયસૂરિને સચિકર નિ થઈ હોય તેથી અથવા તે ક્ષથોપશમની વિચિત્રતાને લઈને કોઈ બાબત ઉપર વિશેષ ભાર મૂકવાના ઉદ્દેશથી કે કોઈ નવીન હકીકત જણાવવા ખાતર આ સૂરિએ વૃત્તિ રચી હાય. - તત્તતરંગિણી–જઈણ મરહીમાં ૬ર ગાથામાં રચાયેલી આ કૃતિ તવતરંગિણું તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. એના ઉપર ધર્મસાગરગણિની સંસ્કૃતમાં સ્વપજ્ઞ વૃત્તિ છે. આ દ્વારા એમણે તિથિઓની વૃદ્ધિ અને હાનિને અંગેની ‘તપાગચ્છના અનુયાયીઓની માન્યતા આગળ કરી 'ખરતર ” ગ૭વાળાનાં મંતવ્યનું ખંડન કર્યું છે. આ તત્તતરંગિણીની રચના વિ. સં. ૧૬૧૫માં થઈ છે. રચનાવર્ષના ઉલેખવાળા ગ્રંથમાં આ આકૃતિ છે.
- તત્તતરંગિણીની પજ્ઞ વૃત્તિને કેટલાક કુમતિકંદકુંદાલ કહે છે. જુઓ જિનચંદ્ર ( પૃ. ૬૨.). - સિંહવિજય તત્તતગણુને જલશરણ કર્યાનું કહે છે, પણ આગમહારક એ વાત
સ્વીકારતા નથી. તેઓ પ્ર૦ ૫૦ ૫૦(પૃ. ૧૭)માં કહે છે કે “ ખુદ દર્શનવિજયજીને લેખ એકલા કુમતિકંદમુદ્દાલને ચોકખ હેવાથી સિંહવિજયજીની વાત રહી શકતી નથી.” વિશેષમાં એઓ કહે છે કે-તત્તતરંગિણીને વિષય તિથિવિષયક મંડન-ખંડન છે તે “ તેમાં જલશરણું થવાને અવકાશ જ કયાં છે?”
જે. સા. સં. ઈ.(પૃ. ૫૮૧)માં એ ઉલ્લેખ છે કે-“ તવંતરંગિણીની વૃત્તિની સં. ૧૬૧૭ ની લિખિત પ્રત પાટણના વાડી પાર્શ્વનાથ ભંડાર દા. ૧૫ માં છે તેમાં જણાયું છે કે “ આ ગ્રંથને કર્તા સર્વગચ્છમૂરિઓથી જિનશાસનમાંથી ઉસૂત્રપ્રરૂપણા કરવા માટે બહિષ્કૃત કરેલ ધર્મ સાગર છે. '
તરતરંગિણી પ૪ વૃતિ , સહિત અષભદેવજી કેસરીમલજી તાંબર સંસ્થા તરફથી ઈ. સ૧૯૩૪માં પ્રસિદ્ધ કરાઇ છે. મૂળ અજ્ઞાતકક ગુજરાતી બાલાવબોધ તેમજ એ ગુજરાતી બાલાવબોધને સમજાવનારી “બાલાવબોધિના’ ભાષા મુકતાબાઈ જ્ઞાનમંદિર( ડભોઈ થી વિ. સં. ૨૦૦૫ માં છપાવાઈ છે.
* આ માટે કઈ અને કેની હાથપોથી કામમાં લેવાઈ છે એ વાત સંપાદક મહોશયને પૂછતાં તેમણે એવો ઉત્તર આપ્યો છે કે-હાથપોથીમાં કર્તા કે નકલ કરનારનું નામ નથી તેમજ કોઈ સાલસંવત નથી.

Page #15

મહોપાધ્યાય ધર્મસાગરજી ગણિની જીવનરેખા.
૬૩
" નયચક્ર-જૈન ગ્રંથાવલી(પૃ. ૯૧ )માં આના કર્તા તરીકે ધર્મ સાગરગસિનો ઉલ્લેખ છે. પઢાવલી-સમુચ્ચય(ભા. ૨, પૃ. ૨૬૯)માં . આની વૃત્તિના કર્તા તરીકે પણ ધર્મ સાગરગણિ નિર્દેશ છે. આ ગ્રંથની ભાષા, વિષ્ય વિગેરે બાબતની તપાસ કરવી બાકી રહે છે. જે આ મૂળ કૃતિ ઉપર પ૪ વૃત્તિ હોય તે આ કૃતિ જણ મરહદ્વીમાં હશે એમ મારું માનવું થાય છે. આ પજુસણદસસયગ-આ જણ મરહઠ્ઠીમાં ૧૧૦ ગાથામાં રચાયેલી કૃતિ છે. એમાં પર્યુષણને અંગે ભાદરવા સુદ ચોથની તિથિ આરાધ્ય ગણાય. નહિ કે " પાંચમ એ બાબતનું નિરૂપણ છે અને તેમ કરતી વેળા એથી વિપરીત મત ધરાવનારને 5 કુપાક્ષિક ' કહી તેમના મતના અહીં ખંડન કરાયું છે. પ્રસંગવશાત્ કાલકાચાર્ય ત્રણ થઈ ગયા છે એ વાતને અહીં નિર્દેશ કરી સંવત્સરી ચેાથની કરનારા કાલકાચાર્યું છે કે તે દર્શાવાયું છે.
આમ આ કૃતિનો વિષય પર્યુષણ પર્વ સાથે સંબદ્ધ હોવાથી અને એમાં ૧૧૦ ગાથા હોવાથી એનું નામ સંસ્કૃતમાં પર્યુષણશશતક રખાયું છે તે યોગ્ય છે. ગાયાની સંખ્યા સેની લગભગની છે એ વાત વિચારતાં એનાં પર્યુષણશતક અને પર્યુષણાશતક નામ પણ ખોટાં નથી. - અ આ કૃતિ ઉપર ધર્મસાગરગણિએ જાતે સંસ્કૃતમાં વૃતિ રચી છે. એ વૃત્તિ તેમજ મૂળ “ શ્રેષ્ઠિ ઋષભદેવ કેશરીમલ જૈન શ્વેતાંબર સંસ્થા "( રતલામ) તરફથી ઈ. સ. ૧૯૩૬ માં છપાવાઈ છે.
પજુસણદસમયગ( ગા. ૧૦૬ )ની ૫૪ વૃત્તિ( પત્ર ૩૪)માં કલ્પરિણાવલીની ભલામણ કરાઈ છે અને ક૯પકરણાવલી( પત્ર ૧ )માં પર્યુષણદિશાશતકને ઉલેખ છે. વળી પવયણપરિખાના “ આંચલિક' વિશ્રામ(ગા. ૭૩)ની પ વૃત્તિ( પત્ર ૪)માં પર્યુષણાદશશતકને અતિદેશ છે તે પર્યુષણાદશશતક( ગા. ૯૬ મી) સ્વપજ્ઞ વૃત્તિ( પત્ર ૨૯ અ )માં કુપક્ષકોશિકસહસ્ત્રકિરણને એટલે કે પવયણપરિકખાને અતિદેશ છે. આથી આ બધો કૃતિઓ લગભગ સમકાળે રચાઈ હશે એમ લાગે છે,
પવયણપરિકખા યાને કુપકખકેસિયસહસ્સકિરણ( પક્ષકૌશિકસહસ્રકિરણ)–આમ જે અહીં બે નામો આપ્યાં છે તે પૈકી પહેલું નામ આ કૃતિ તપાસી જઈ એને યોગ્ય ઠેરવતી, વેળા શ્રી હીરવિજયસૂરિએ આપ્યું છે. સાથે સાથે એમણે જ આ કૃતિના પ્રત્યેક વિસ્તા(વિશ્રામ)ના અંતમાં વિ... સ. ૧૬૨૯ ના ચૈત્ર સુદ દસમને ઉલ્લેખ કર્યો છે એમ જણાય છે, કેમકે કર્તા તે પોતે એમ શા માટે કરે ? બીજું નામ
* આ કતિ પત્ત વૃત્તિ સહિત બે ભાગમાં ઋ૦ કે ૧૦ સંસ્થા રતલામ તરફથી ઇ. સ. ૧૯૩૭ માં પ્રસિદ્ધ થઈ છે. સાક્ષીભૂત ગ્રંથ, વિશેષનામે, સાક્ષીભૂત પાઠ અને વિષયાનુક્રમ સહિત આગમ દ્વારકે આનું સંપાદન કર્યું છે. પહેલા વિભાગમાં પાંચ અને બીજામાં બાકીના વિસ્સામ છે...

Page #16

શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ.
( પિષ-મહા
- કર્તાએ આપ્યું છે. એમણે આ કૃતિમાં જે દશનાં મંતવ્યોની આલોચના કરી છે એ દસેને કુપાક્ષિક' કથા છે, એમનાં નામ નીચે મુજબ છે –
(૧) દિગંબર. (૨) પીણું મય, (૩) ખરતર, (૪) આંચલિક, (૫) સાઈપોણમીયક, (૬) ત્રિરસ્તુતિક, (૭) કુંપક, (૮) કડુક, (૯) બીજામતિ, અને (૧૦) પાશચન્દ્રીય. “તીર્થ–સ્વરૂપ' નામને પહેલે વિસામ છે અને એ બાદ ઉપર્યુકત દસ “કપાક્ષિક 'ને અંગે અકેક વિસામ છે. અગિયારે વિસામે જઈમરહદીમાં પવોમાં રચાયેલાં છે. પ્રત્યેકની પસંખ્યા નીચે મુજબ છે –
૧૦૧, ૭૫, ૧૪૪, ૨૩૯, ૫૯, ૧૩, ૩૬, ૧૭૩, ૪૦, ૧૨, ને ૬૮ આમ એકંદર ૪૬૧ ૫ઘો છે. આના ઉપર કર્તાએ જાતે સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચી છે. સવૃત્તિ મૂળને મંયામ ૧૭૭૬૨ નો સુચવાય છે અને આમ પરિમાણુની દૃષ્ટિએ આ જંબુદ્દીવપત્તિની ટીકા( મંથામ ૧૮૩૫ર )ને બાદ કરતાં બીજી બધી કૃતિઓ કરતાં મેટી છે.
પવયાણપરિકખાને લગભગ ચોથો ભાગ ખરતરોની ઉત્પત્તિ અને એનાં મંતવ્યોના નિરૂપણને અંગેનું છે. બીજો ચોથા ભાગ દિગંબર અને લુંપકને લગતે છે; બાકીના અડધા ભાગમાં અવશિષ્ટ સાતને અધિકાર છે.*
કંથકારે અંતમાં વિષયોને વ્યક્ત કરતું વિસ્તૃત બીજક આપ્યું છે. આંચલિક વિશ્રામ( ગા. ૫૦ )ની સ્વોપ વૃત્તિ( પત્ર ૪૦ )માં પર્યુષણશશતકની ( 1) ટીકાને ઉલેખ છે..
આ કતિનું મહત્વ સમજાવવા માટે આગમહારકે શ્રી પ્રવચનપરીક્ષાની મહત્તા નામની પુસ્તિકા રચી છે. એના પૃ. ૯ માં કહ્યું છે –
“ ભગવાન મહાવીર-મહારાજના શાસનમાં પ્રતિપક્ષથી સભાકારાએ અને તે પણ કતાની હાજરી છતાં અન્ય વ્યકિતદ્વારા જય મેળવનાર બીજે કઈ પણ ગ્રંથ હેય તે આ એક જ પ્રવચનપરીક્ષા છે,
પ્રતિપક્ષથી વિજય મેળવીને ગાજતેવાજતે જે કોઈ પણ મંથ વધાવવામાં આવ્યો હોય તે તે આ પ્રવચનપરીક્ષા જ છે.
છતની સભામાં પ્રતિપક્ષની તરફેણદારી કરનારાના જ વાજિંત્રાથી જે કોઈ પણ વિવાદમય મંથનું સન્માન થયું હોય તે તે આ પ્રવચન પરીક્ષાનું જ છે. મુસલમાની સરદાર (સૂબા) તરફથી જે કોઈ પણ વિવાદગ્રંથને મહિમા કરાયા હોય તે તે આ પ્રવચનપરીક્ષા જ છે.'
આ મંથને કેટલાક કુમતિકૃદાલ ઇત્યાદિ નામે ઓળખાવે છે અને એને જલશરણ કર્યાની વાત કરે છે, પણ એમાં કંઈ વજુદ જણાતું નથી. આના કારણોમાં ન ઊતરતાં હું આ સંબંધમાં મારો નિમ્ન લિખિત લેખ જોવા વિશેષને વિનવું છું.
કુમતિમુદ્દાલ, કુમતિકુંદકુંદાલ, કુમતિમતમુદ્દાલ, ઉત્સત્રમંદકુંદાલ ઇત્યાદિ. ”+(ચાલુ) * જુઓ મારું પુસ્તક પાય( પ્રાકૃત) ભાષા અને સાહિત્ય (૫. ૨૩૯). + જુઓ શ્રી જૈન ધર્મપ્રકાશ પુ. ૬૭, અંક ૧, પૃ. ૯૭.

Page #17

આ વિ શા ૨ કર્ણિ
કા
જ
કોલસો. કોલસાની કાલીમા જઈ મને હસવું આવ્યું, ત્યારે મારી શુદ્ધતા પર કોલસાને હસવું આવ્યું.
મેં કહ્યું તું કેમ હસ્ય ? . એ કહેઃ ભાઈ ! તું કેમ હસ્યા ? મેં કહ્યું: સંસારમાં સર્વથી અધિક તારી કાળાશ જોઈને !
એ કહે: મને તારી બાંદા શુભ્રતા જોઈને; કારણ કે-મેં તે મારી જાતને બાળીને, જગતને પ્રકાશ આપી, મારી જાતને કાળી કરી; પણ તમે માણુએ તો જગતને કાળું કરી માત્ર તમારી જાતને જ બાહ્ય રીતે ધોળી કરી. અને ભાઈ! અમે કાળા હોઈએ તોપણ તેજથી ઝળહળતા હીરા આપનાર કે હોય તો પણ અમે જ છીએ.
જાતને બાળી પ્રકાશ આપનાર પર તમને હસવું આવતું હોય તે અમને પણ તમારી બાહ્ય શુભ્રતા પર હસવું આવે છે.
ઉદય અને અસ્ત હે પ્રકાશના પુજને વષવનારા ગગનના લાડકવાયા દિવાકર ! તને લેકે પૂજે છે અને વિપ્રો સધ્યાવન્દન કરે છે, એનું કંઈ કારણ જણાવીશ? | ભેળ ન સમજ્યો ? હું જેમ ઉદયાચળ પર નિયમિત રીતે આવું છું, તેવી જ રીતે અસ્તાચળ પર પણ નિયમિત રીતે જ જાઉં છું. વળી જેવું પ્રકાશસ્મિત ઉદય વખતે પાથરું છું, તેવુ જ પ્રકાશ-સ્મત અસ્ત સમયે પણ પાથ છું,-મારે મન ઉદય અને અસ્ત સમાન છે ! ઉદય ટાણે મને અસ્તનો ખ્યાલ છે અને અસ્ત ટાણે મને ઉદયની પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે.
ઉદયમાં હું ફેલાતું નથી તેમ અસ્તમાં મૂંઝાતા નથી. આ જીવન-રહસ્ય મેળવવા જ પ્રજ્ઞ મને પૂજે છે અને વિપ્ર મને અર્થ આપે છે !
ખંડિયેર, તું આને માત્ર પડી ગયેલાં મકાન અને નષ્ટ થયેલી હવેલી કહે છે પણ હું તે આને આપણા પૂર્વજોનો ભવ્ય ઇતિહાસ માનું છું. - આ ખંડેરોમાં જે વીરગાથા ગુંથાયેલી છે, આ પથ્થરમાં જે સૌંદર્ય છુપાયેલું છે, અહીંની ધળના રજકણમાં જે ખમીર ઝળહળી રહ્યું છે, અહીંની દિવાલમાં ભૂતકાળને જે ગૌરવભર્યો ઈતિહાસ લખાયેલું છે, અને અહીંના વાતાવરણમાં જે સર્જન-વિસર્જનની ભાવના ભરી છે તે આજે પણ આપણે અનુભવી શકીએ છીએ. હા. તેનું સંવેદન કરવા માટે સહૃદયતાભરી આર્ષદષ્ટિની આવશ્યકતા તે ખરી જ! જેને સાત્વિક માનસ-દીપક બૂઝાઈ ગયા છે તેને તે અહિં પણ કેવળ અધકાર જ નજરે પડશે!
શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્રાગજી,

Page #18

પણ શું એ હાર ટોડલા ગળી ગયે ?
સતી દમયંતીના સત્યની અગ્નિ પરીક્ષા લેખક–શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ, સાહિત્યપ્રેમી-સુરેન્દ્રનગર
(હપ્ત ૭ :: ગત વર્ષના પુ. ૪૭થી શરૂ ) રાજ માતાની આજ્ઞાને શિર પર ચડાવી રાજા સુબાહુએ કરેલા હુકમ મુજબ “ સતીપ્રાગટયદિન” તરીકેની સર્વ પ્રકારની તૈયારી મંત્રીશ્વરે કરી નાખી જેથી રાજયમાં આજે સર્વત્ર આનંદ ઉત્સવ થઈ રહ્યો છે, આખી નગરી ધજાપતાકા અને સોનેરી તોરણાથી શણગારવામાં આવી છે. જાતનતના નમૂનારૂપ કિ મતી કમાને કમી કરવામાં આવી છે. હીરા તથા રત્નજડિત સિંહાસતા રાજદર વારમાં શોભી રહ્યા છે, મિતી ચંદરવાજો ખૂલી રહ્યા છે, સુગધી જળ છંટાય છે, અનેક પ્રકારનાં વાછ વાગી રહ્યા છે, દેવાલયમાં ઘંટનાદ અને રાગરાગણીના સૂર પૂરાવતા ઘડી એ સાંભળી જનતા અપૂર્વ આનંદ અનુભવે છે, સ્થળે સ્થળે નાટારંભ અને બાળગીતે ગવાઈ રહ્યા છે. જૂદા જૂદા રામના રાસડાઓ, ગરબીઓ અને હીંચતા દેખા વાજીંત્ર સાથે થવાથી આ કહ્યું છે-૮પુરી છે એવો દેખાવ થઈ રહ્યો છે.
સૌ સોના ધર્મ પ્રમાણે ભજન કીર્તન અને પ્રાર્થના થઈ રહ્યાં છે. વેદપાઠી થાહ્મણે વેદના-ગાર્મેત્રીના ઉચ્ચાર કરી રહ્યા છે, શંકરભકતે હરહર મહાદેવની જય બોલાવે છે. જેને દેવ, ગુરું અને ધર્મની જય બોલાવે છે. ઈંદુમતી અને સુનંદાએ રાજમહેલ શણુંગારવામાં બાંકી રાખી નથી. હજારે ત્રીજન વયે સત્યની નાલબાલા સ્થળે સ્થળે ગવાઇ રહી છે. મહાસતી દમયંતી, રાજમાતા અને વિપ્ર સુદેવ આ “વધુ નિહાળી રહ્યા છે. સતીને મહિમા ગવાઈ રહ્યો છે. હજારો માણસે સતીના દેહને આવી રહ્યાં છે. આમ અનેક રીતે આજનો દિવસ શોભી રહ્યો છે.
આ ધર્મ રાજયમાં બ્રાહ્મણો અને શ્રમો ધર્મનાં શુદ્ધ અનુદાનો સેવે છે, અહિં સાનું પાલન એ રાજને સતત મુદ્રાલેખ છે, તેને કોઈ તેડી શકતું નથી. બ્રાહા અને શ્રમણ સો, પોતપોતાની શુદ્ધ શ્રેણિને અનુસરનારા છે, સૌ ના અંધકાર પર કેટલોક દિયાભેદ છે, પણ તે ભેદ અહિંસા પાલનમાં જ, પણ આડે આવતા નથીઆર્ય સંરકૃતિનું પૂરેપૂરું પાલન કરનાર, આ રાજ્ય સાડીપચીશ આવું કે જેમાં વખણાય છે. આ રાજ્ય સત્યવાદી વસુરાજાના વંરાજોનું છે, રાજુ પરંપરાગત ધર્મિક અને મનપાલક છે. ધર્મના ઝગડા આ રાજ્યમાં નથી, સ્ત્રીઓ સદાચરણી અને સ્વધર્મનું ૫.લન કરનારી છે. તેમજ શૂરવીર અને સંસ્કૃતિ જાળવનારી છે. શાસ્ત્રકારોએ બતાવેલા ૯ પ્રકારના આ જેવા કેન્દ્રદેશ આર્ય, ક્ષેત્ર આર્ય, જાતિ આયે, કુળ આર્ય, ભાષા આર્ય, વાય આર્ય, શિલ્પ આર્ય, કળા આર્ય અને ભાવ આર્ય( જ્ઞાનાર્ય, દર્શનાર્ય, ચારિત્રાય થી આ દેa શોભી રહ્યો છે,

Page #19

શું એ હાર ટોડલો ગળી ગયો ?
–આર્ય દેશનું ગૈારવ નીચેના ગુણમાં સમાઈ જાય છે. આર્ય દેશ તે એ જ કહેવાય કે જ્યાં બ્રાહ્મણે તથા શ્રમણ સુખી હાય, સમાન પામતા હોય, પશુ પક્ષી આદિ સર્વ પ્રાણીઓ નિર્ભય હોય, કંઈ કોઈને દુઃખનું કારણ ન હાય, પ્રજા ધર્મિક અને રાજાની આજ્ઞામાં હોય, રાજા પ્રજાના ધર્મભાવે પાલક હોય, સિ સની ઈચ્છા મુજબ સે નિર્દોષ ધર્મને આચરતા હોય, પ્રામાણિકપણે વાણિજય ચાલતું હેય, ચોરી લૂંટફાટ કે બીજા ઉપદ્રવો ન હોય, પ્રજ સંપ, સત્ય અને સૌજન્યને સેવતી હેય, આચારવિચાર અને વહારની વિશુદ્ધિ હોય, વાણી એવું જ વર્તન હોય, દયાટકા કે પ્રપંચ ન હોય, નમ્રતા, સાદાઈ અને સહનશીલતાના ગુણે કેળવાયા હોય, માનવ જીવનના આધારભૂત પશુછવનનું પાલન થતું હોય, તેમાં પણ ગાયોના પાલનને માટે તે આય દેશ નમૂનારૂપ ગણાય છે. આર્ય નૃપતિઓ ગબ્રાહ્મણ પ્રતિપાલને માનવંતે દરજજો ભોગવે છે. તેનું કારણ પણ એ જ છે. ચક્રવત્ત મહારાજા દિલિપ ગાયનું કેવું રક્ષા કરતા હતા તેનું સાત્વિક ઉદાહરણ આપી શકાય.
स्थितः स्थितामुच्चलितः प्रयावां, निषेदुषीमासनवन्धधीरः ।
जलामिलापी जलमाददानां, छायेव तां भूपतिरन्वगच्छत् ।।
આ પ્રજાપતિ મહારાજા ક્ષેત્ર સંન્યાસ સ્વીકારી વસિષ્ઠ ગુરુની ગાયનું રક્ષણ કરવા માટે તેની સાથે જ ફરે છે, ગાય જ્યારે ઉભી રહે ત્યારે પોતે ઊભા રહે છે, ગાય ચાલે છે ત્યારે પિતે તેની પાછળ ચાલે છે, ગાય બેસે છે ત્યારે પોતે પણ બેસીને વિશ્રાંતિ લે છે. ગાય જ્યારે પાણી પીએ છે ત્યારે જ પોતે પાણી પીવાની ઇચ્છા કરે છે. આવી રીતે આ રાજwત્રની છાયાની માફક ગાયની સેવા કરતા કરતા તેની પછવાડે જાય છે,
વિચારવાનું' એ જ કે-ગાયરૂપી પશુધન એ આર્ય નૃપતિઓનું અને આર્ય પ્રજાનું વંદનીય, પૂજનીય ધન હતું. બીજી ઘણી રીતે આય સવની ઝાંખી થઈ શકે છે. આર્ય ધમની શોભારૂપ ગણાતા બ્રાહ્મણ, શ્રમ, યોગીઓ કે સંત મુની ધરે આર્ય પ્રજાના ને આ રાજાના વંદનીય પૂજનીય દેવ સમાન હતા. તેમાંથી એકાદ બે દાખલા લઈએ. નીચેના લેકમાં સંતસ્વરૂપ પ્રત્યેને સદ્ભાવ પ્રદર્શિત થાય છે.
सतां सदा शाश्वतधर्मवृत्तिः, सतां न सीदति न च व्यथन्ते । सतां सद्भिर्नाफल: संगमोऽस्ति, सद्भयो भयं नानुवर्तन्ति संतः॥
સંતપુરુષોની હમેશાં શાશ્વત ધર્મમાં જ વૃત્તિ હોય છે, આવી રીતે સદ્ધર્મનું આલંબન લેનારા સંત નબળા પડતા નથી તેમજ વ્યથા-દુઃખ પામતા નથી. સદભાવથી સપુરુષોને સંગમ-સત્સંગ અળ નથી. સંતપુરુષે સ્વભાવથી જ સભાવવાળા હોવાથી કેઈને ભય પામતા નથી-સદા અભથી જ હોય છે.
આર્ય કર્તવ્ય કે આય મહાવ્રતના પાલનમાં પરાર્થભાવ કેટલે સમાય છે અને તેના સાધકેમાં કેટલી શ્રદ્ધા છે તે નીચે બતાવવામાં આવે છે,

Page #20

૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
आर्यजुष्टमिदं वृतमिति विज्ञाय शाश्वतम् । संतः परार्थं कुर्वाणा नापेक्षन्ते प्रतिक्रियाम् ॥
આાએ સદાકાળ સ્વભાવથી જ સેવેલુ ( જીઇમ્, પ્રતિષ્ઠિતમ્ સુવાજિતમ્, સ્ત્રીતમ્, ગંભીરૢતમ્, વાસ્યમ્, સંલેક્ષ્યમ્, વાર્થનતમ્) આ પરા વ્રત–પારકાતું ભલુ કરવાની ભાવનાનું વ્રત જે સનાતન છે, એવું જાણીને સતપુરુષો પારકું ભલુ
કરતાં કદી અચકાતા નથી.
[ પા–મહા
આ ઉપરથી નક્કી થાય છે કે-પરા ભાવ એ જ આ દૃષ્ટિ છે, આય દૃષ્ટિમાં પરા ભાવ ભર્યા પડયા છે. આય આચરણાના ફૅટલાક વિશિષ્ટ ભાવા નીચેના પદમાં અમૃતરૂપે સમાયા છે.
आर्यप्रदेशेषु विधाय जन्म, मनुष्यदेहं श्रुतिभाजनं वा ।
लब्ध्वा सतां वाक्यसुधां नु मूर्खः, सुधां सुधा चेहत एव मन्ये ॥
આ પ્રદેશમાં જન્મ લઈ, માનત્ર ભવ પ્રાપ્ત કરી, શશ્રવણુ કરી એટલે પવિત્ર પુરુષોની વાણી સાંભળ્યા પછી જે ઇ બીજા અમૃતને ઇચ્છે છે તે હુ' નિષ્ફળ માનું છું. મતલબ કેં-માનવ ભવ, આય પ્રદેશમાં જન્મ, શાસ્ત્રનું શ્રવણુ અને પાલન. આ સિવાય બીજુ વિરોષ અમૃત તે શું ઢાય ?
આ
આમ આર્ય પ્રજા, આર્ય' ગુણ, આય વ્રત અને આ ભાવથી અલંકૃત હૈાય છે. રાજા સુબાહુનુ રાજ્ય ઉપરાકત આ વિશિષ્ઠતાએ શેાભી રહ્યું હતું, તેમાં સતીના પ્રાગટય પછી તેા તેને મહિમા વિશેષ ગવાયા.
હવે એક વાત સ્પષ્ટ કરવા જેવી એ લાગે છે કે-આય પ્રદેશમાં વસતા સર્વ જા આય જ હોય એમ એકાંત કહી શકાય નહિ. આય અનાય એ પરિણામિક ભાવ. છે, જેથી એ ભાવની સ્થિતિ તો સ સમયે સર્વ સ્થાને ન્યૂનાધિક હોય છે, એટલે આય ક્ષેત્રમાં પણ કાઇ ક્રાઇ અન! બુદ્ધિના જીવો સદાકાળ વસતા જ હોય છે. તેમજ અના ક્ષેત્રમાં પણ આ ભુદ્ધિના જીવો કાઇ ક્રાઇ હાય જ, જે જીવાત્મા જે શ્રેણુિના હાય તે પ્રમાણે તેનું વતન હાય જ. રાજ્યમાં અહિંસાનું પાલન થાય ખરૂં, યજ્ઞ યાગાદિ ક્રિયા બંધ હોય છતાં સર્વત્ર બધી પ્રજા સર્વે ભાવે અહિંસક ભાવે હાય એમ કહી શકાય નહિ; કેમકે મનુષ્યના ભાવ ઉપર કાઇની સત્તા ચાલતી નથી.
તેા
પ્રભુ મહાવીરના સમયના દાખલા લઇએ, પ્રભુ મહાવીર વાર ંવાર રાજગૃહી નગરીમાં પધારતા. શ્રેણિક મહારાજા પ્રભુના ભક્ત હતા, જેવા શ્રેણિક મહારાજાએ પોતાના આખા
રાજ્યમાં પડહે વગડાવી જણાવ્યું કે-મારા રાજ્યમાં કાર્ય પશુવધ કરશે તે તે શિક્ષાને પાત્ર થશે. આમ હુકમ છતાં મહાશતક નામના પ્રભુના પરમ ભક્ત શ્રાવકને ઘેર જ તેની સ્ત્રી રેવતી માંસના આહાર કરતી. એટલે અનાય જીવોની અનાર્ય કરણીને કાઇ અટકાવી શકતું નથી.

Page #21

અંક ૩-૪]
શું એ હાર ટોડલે ગળી ગયો ?
ખરી રીતે વિચારીએ તો જણાય છે કે જ્ઞાન અને અજ્ઞાન બંને ભાવ નવા નથી. સંસારમાં બધા છો જ્ઞાની હતા અને કેઈને અજ્ઞાન ન હતું એમ કહી શકાય નહિ. જ્ઞાની અને અજ્ઞાની સ્વભાવથી સર્વ કાળે રહેલા જ છે, તેમ આર્ય અનાર્યનું પણ છે. ફક્ત તેમાં કાળની તરતમતા હોય છે. ક્ષેત્રે અને કાળે કરીને આર્ય દેશમાં અનાર્ય ઓછા અને અનાર્ય દેશમાં આર્ય ઓછા એમ કહી શકાય,
આય કરતાં અનાર્ય દેશ ઘણા વિશેષ છે. ભરતક્ષેત્રના ૩૨૦૦૦ દેશમાં આર્ય દેશ માત્ર સાડીપચીશ જ છે. એટલે નક્કી થાય છે -આર્ય પ્રજા કરતાં અનાર્ય પ્રજા ધણી વધારે છે. મહાત્મા આનંદધનજી કહે છે કે
થાડા આર્ય અનાર્ય જનથી, આર્ય ક્ષેત્ર બહુ ડા; તેમાં પણ પરિણતિજન છેડા, શ્રમણ અ૮૫ બહુ થોડા. (મોક્ષ)
અનાર્ય કરતાં આર્ય ક્ષેત્ર ચેડા, તેમાં પણ જેને રાગદ્વેષ અવસ્થાનું ભાન થયું હોય એવા જીવાત્માઓ બહુ ચેડા, એ બધામાં અમપરિકૃતિવાળા-વીતરાગ દશાને પામેલા અઘોર તપશ્ચર્યા કરવાવાળા શ્રમણો તો ઘણા જ અ૮૫ જાવા. ભગવદ્ગીતા પણું આ જ કથનને પુષ્ટિ આપે છે.
मनुष्याणां सहस्रेषु, कश्चिद्यतति सिद्धगे।
તતામપિ સિદ્ધાન, થિન્માં તે તરવતઃ || હજારે મનુષ્યોમાં કોઈક જ સિદ્ધિને માટે પ્રયત્ન કરે છે, ને એવા હજારો પ્રયત્નો કરનારાઓમાંથી ભાગ્યે કોઈક જ તરવથી મને જાણે છે. આ ઉપરથી નિર્ણય થશે કેઆર્ય કરતાં અનાર્યની અને ધમ કરતાં અમીઓની સંખ્યા જમતમાં વધારે હોય છે. આ કથન ભરતક્ષેત્રની અપેક્ષા છે. હવે અનાયનું સ્વરૂપ તપાસીએ. , ,
આર્યથી ઊલટું સ્વરૂપ અનાર્યનું છે. મનાથ દેશ કદી સમૃદ્ધ હોય કે વિવા-કળાની ટોચે પહોંચેલે હોય પરંતુ તે સુખી છે એમ ધારવાનું નથી, કેમકે તેની ભાવના જ અનાય છે. સ્વભાવથી અનાર્ય ભાવો હે તેથી તેમનાં જીવન કલેશમય હોય છે, આ જીવનમાં જાવાદનું પ્રમાણ વિશેષ હોય છે, અસ તેની જીવન હોવાથી સદાય દુઃખને જ અનુભવ મેળવે છે. આ રાજા પ્રજાની રાજલાલ વૃદ્ધ પામતી હોવાથી તેમજ પારકું લેવાની ને તેને પચાવી પાડવાની વૃત્તિ હોવાથી તે પ્રળ અંદરોઅંદર કુસંપથી ઘેરાયેલી હોય છે, પરસ્પરની લડાઈઓથી તે સદાય ક્ષીણ થતી જાય છે, અનાર્ય પ્રજા પરિણામે આબાદ થઈ શકતી નથી. કદાચ કોઈ પ્રજા આબાદ હેય તે ૫ણું તેની નૈતિક સંસ્કૃતિ તે અતિ વિષમ જ હોય છે. ખરી આબાદી આર્યભાવમાં જ એટલે તેમાં જ છે. અસંતોષના સડામાં ડૂબેલી પ્રજા કેટલી દુઃખી છે તેના દાખલા ઇતિહાસ પૂરા પાડે છે.
આ પ્રજાનું માનસ સદાય લડવાનું હોવાથી સર્વનાચતા સાધને શોધતી જ હોય છે, તેમજ પાપની પરંપરા વધારતી જ હોય છે. રાજ્યની વૃદ્ધિ, લક્ષ્મીની કૃદ્ધિ, સંતાની વૃદ્ધિ,

Page #22

૭a
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાસ
[ પિષ-મહા
માનની વૃદ્ધિ અને વૈભવની વૃદ્ધિ અર્થે અનેક દુરાચાર સેવતી હોય છે, પુણ્ય પાપને જોવાની બુદ્ધિ તેની ખૂઠી થઈ ગયેલી હોય છે, જડવાદથી ઘેરાઈ જવાથી હિતાહિતનું ભાન તેને રહેતું નથી, પળમાં અનેક પ્રલો ઊભા કરવાની પ્રેરણામાં તે મશગૂલ બની હોય છે, વચનો આપવા, સ્વાદ સાધવ અને વચને તોડવાની કળા આ પ્રજા સારી રીતે જાણે છે. આય પ્રજા શરણે આવેલાનું રક્ષણ કરે છે ત્યારે અનાય પ્રજા શરણાગતને ઘાત કરે છે. એકંદરે અનાર્ય પ્રજ ભલે રાજધા લમી ને વૈભવથી ભરપૂર હોય પરંતુ તે એકંદરે દુઃખી હોય છે. આ કર્તવ્યની દૃષ્ટિએ વિચાર કર્યો.
હવે તરવની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે અનાય ભાવને શાસ્ત્રકારોએ અજ્ઞાનભાવ કે મિથ્યાભાવે કહ્યો છે. સ્વપરિણતિ બદલી પરમાવમાં કે વિભાવમાં રહેનાર છવને અનાર્ય કે મિયાદૃષ્ટિ કહે છે. આર્ય કે અનાર્ય જીવમાં જ્ઞાનદર્શનરૂ૫ આમિક ગુણ તે સરખો જ છે, પરભાવમાં પિતાપણું માનનારે જવ લક્ષણથી અનાર્ય છે, જીવ જ્ઞાનદર્શન ગુણને ધારક છે છતાં તે ગુણનો ઉપથગ કરતે, નથી, આ અનાર્યભાવ કે મિધાભાવનું કારણ છે. કેમકે -અનાર્ય જવ અનુપગે વળેલો છે, એટલે કે અનાર્ય ભાવનું આવરણ તેને ઢાંકી રહ્યું છે. આ આવરણું જૈનદષ્ટિએ સાત પ્રકૃતિઓનું બનેલું છે. આ સાતે પ્રકૃતિ આત્મા ઉપર આવરણું કરનાર કર્મરૂપ પરિણતિવાળી જડ પ્રકૃતિ છે. આ પ્રકૃતિ જડ છે છતાં એટલી સત્તાધીશ્ન છે કેઆત્માની શુદ્ધ જોતિને તે પ્રગટવા દેતી નથી. એટલું જ નહિ પણ સંસારની વૃદ્ધિ કરવામાં તે અસાધારણુ બળવાન છે. જીવ સ્વભાવથી અનંત શકિતમાન છતાં આ પ્રકૃતિ ઉપર વિજય મેળવી શકતા નથી. આ પ્રકૃતિ એને બાળવાનું અસ્ત્ર શસ્ત્ર જે સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યગ્નદર્શન છે, તે પ્રગટાવવા પુરૂષ સેવે તે તુર્તજન આ સાતે પ્રકૃતિઓ પલાયન થઈ જાય.
રાજમાતા અને રાજ સુબાહુ વયવહાર અને નિશ્ચયે આર્ય ભાવથી અલંકત છે તેમાં પણ દમયંતીના પ્રભાર પછી તે તેમનાં અંતઃકરણો અતિવિશુદ્ધ બની ગયાં છે, ઇંદુમતી અને સુનંદા પણ કઈ અલૌકિક ભાવમાં રમી રહ્યા છે અને સેવકે તેમજ પ્રજાજન પણ કઈ સ્વમય સુખને જાણે પામ્યા હોય એ આભાસ થઈ રહ્યો છે. આર્ય પ્રજા, આર્ય રાજા અને આર્ય સુખની આ રથળે પરાકાષ્ઠા છે. (ચાલુ)
धर्मार्थ यस्य वित्तेहा, तस्यानीहा गरीयसी। प्रक्षालनाद्धि पंकस्य, दुरादस्पर्शनं वरम् ॥
મને માટે પૈસા મેળવવાની ઈચ્છા કરવી તેનાં કરતાં તેની ઇચ્છા ન જ કરવી એ વધારે સારું છે. પગે કચરે લાગ્યા પછી તેને જોઈને સાફ કરવા કરતાં દૂરથી કાદવને સ્પર્શ ન કરે એ વધારે સારું છે.
'

Page #23

સ્વાતિ-બિન્દુ. oooooooor (૨) oo
( અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૩૨ થી ).
લેખક:-શ્રીયુત મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી. આકસ્મિક ગ–
અરરર! આજના આ અનોખા મુહૂર્ત આ અપશુકન ! માંડ બે માસને શોક પાળી આજે ધંધામાં પુનઃ પ્રવેશ કરવાના ટાણે આ ઊધાડ માથાવાળાના દર્શન | ગુફા માંથી બહાર પડતાં શુકન તે સારા થયેલ ત્યાં આ એકાએક સામે ક્યાંથી આવી ચહ્યા? આ તે ‘ પ્રથમગ્રાસે મક્ષિકાપાત ” જેવું !
મિત્ર અર્વદાસની વારંવારની માંગણી છતાં મેં એ કેવી સિતથી અભરાઈએ ચઢાવી, અને એક પણ વાર નાલંદા ન ગયે. મૃત્યુશા પર પિતાશ્રીને મેં જે ખાત્રી આપી હતી તેના પાલનમાં આજ સુધી હું અડગ જ રહ્યો છું, પણ આજે મારી એ પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કેવી રીતે કરવું એ એક કેયડો છે. રાહદારી માગે હું જે દિશામાં જઈ રહ્યો છું તે માગે એ સામેથી આવી રહ્યા છે. સાથમાં માનવશૃંદ ૫ણું નાનું સૂનું નથી જ, મારે એ દિશામાં આગળ વધ્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી જ, મધ્યાહ્ન લગભમ કામ આટોપી પાછા ફરવું જ જોઈએ. તે જ આજ માટે નક્કી કરેલ મારય સફળ થઈ શકે. મા એક જ હોવાથી કંઇ ને કંઈ એ સંતના શબ્દ કાને અથડાય. એમ થાય એટલે પ્રતિજ્ઞાભંગ થાય જ.
વધુ અફસોસજનક તે એ છે કે–આસપાસની ધરતી ખેતરોથી ભરેલી હોઈ, મજબૂત વાડથી રક્ષણ કરાયેલી છે, નહિં તે એમની એકાદ પગથીને ઉપયોગ કરી ઉપસ્થિત થયેલ ધર્મસંકટ ટાળી દેત.
આમ વિચારમગ્ન બનેલ અને સડકના માર્ગે જોરથો પગલાં પાડી રહેલ ગૃહસ્થ, જ્યાં સામી દિશામાં નજર દોડાવે છે ત્યાં એની નજરે એક આશાનું કિરણ ચઢે છે. નાલંદાની દિશામાં આવી રહેલ મહાત્મા, પિતાના શિષ્યગણ સહિત એક ભરાવદાર વટવૃક્ષ કરતા બાંધેલા ચાતરા સમિ. થેલે છે. ભક્ત સમુદાય આસપાસ વીંટળાઈ ઊભો રહે છે. એ સંત શું ઉપદેશ આપે છે એ શ્રવણું કરવા તત્પર બને છે.
આ તકને લાભ લેવા અને એ વડના ઝાડ પાછળની સાંકડી નેળમાંથી ગુપચુપ પસાર થઈ જવાને નિરધાર કરી, પેલે ગૃહસ્થ જોરથી પગ ઉપાડે છે.
* નસીબ ચાર ડગલા આગળનું આગળ ' એ જનવાયકા ખેટી નથી જ. વડના ઝાડની પાછળ બાવળનું કાંટાળું ઝાડ એવી રીતે ઊગીને વિસ્તર્યું હતું કે એ રસ્તે જનાર હર કોઈને એના કાંટા ભોકાયા વિના ન રહે. નજિક આવતાં જ પિલા ગૃહસ્થની આંખે આ સત્ય ચઢયું પણ બાણુ તે છૂટી ગયું હતું. વટવૃક્ષ હેઠળ મળેલ માનવ સમુદાયની નજર ચુકાવી, એક શબ્દ પણ સાંભળ્યા વિના એને પસાર થવું હતું એટલે બાવળની શૂળાની પરવા

Page #24

७२
શ્રો જૈન ધમ” પ્રકાશ
[ પાષ–મહા
કર્યા વિના આગળ પગલું ભર્યું. ત્યાં તે એક પગરખું... કાંટામાં ઝલાઈ ગયું, વિા વળી કાઢવા માંડે છે ત્યાં એક મૂળ પગના તળિયામાં ભાકાઈ. સંતના શબ્દો સાંભળવા નહોતા એટલે કાને હાથ દઈ ચાલવા માંડેલુ પણ ઉપરના બનાવથી ન-છૂટકે હાથ કાન પરથી ખસેડવા પડયા. ઉપદેશમાંનાં નિમ્ન શબ્દ ઈચ્છા નહી છતાં સદંભળાઇ ગયા ‘ધ્રુવતાના ક'માં રહેલી પુષ્પમાળા કરમાતી નથી અને તેએ જમીનથી અદ્ધર રહે છે.
,
જરદી, જલ્દી, શૂળ કાઢી, પગરખું ઠીક કરી, છુપાતા-છુપાતા એ ગૃહસ્થ આગળ નીકળી ગયે. પુનઃ કાના પર હાથ દઇ દીધા અને જાણે એક મહાન્ આપત્તિમાંથી છૂટ એમ માનતા આગળ વધ્યું. એની આ જાતની વિચિત્ર વલણ સ ંત સાથેની મંડળીમાં નિજકના આગળના—ભાગમાં ઉભેલા એક વિચક્ષણૢ પુરુષની દ્રષ્ટિથી છૂપી ન રહી. ધારી માગ છોડી, આ મહાત્માના ઉપદેશ શ્રવણુ કરવાની અમૂલી તક ત્યજી, અને કાને હાથ મૂકી ગુપ્તપણે આડા ભાગે પસાર થઈ જનાર વ્યક્તિ ભેદી હૈાવી ઘટે. એ અંગે તપાસ કરવી જ જોઇએ. તરત જ ઉપદેશ પૂરા થતાં એણે પોતાના એક સાથીને બાજુએ ખેાલાવી પેલા ગૃહસ્થની પાછળ રવાના કર્યાં.
વવાતા પ્રસંગમાં ખાસ સ્પષ્ટીકરણની અગત્ય નથી. સડકમાર્ગે જે ગૃહસ્થ જતા જોઈ ગયા એ અન્ય કાઈ નહીં પણ વાર્તાનાયક રાહિણીયા ચાર પાતે જ છે. વેશ—પરિવર્તનની કળામાં નિષ્ણુાત એવા તે દિવસે ગૃહસ્થને શોભે એવા પેશાકને ધારણ કરી, રાત્રે ખાતર પાડવાના સ્થળના તેમજ પકડાઇ ન જવાય તેવી અન્ય કાÖવાહીના પ્રબંધ કરતા. એના પિતાના મરણુ પાછળ લગભગ બે માસ પર્યંત પેાતાના વ્યવસાય બંધ રાખી–વ્યવહાર દૃષ્ટિયે શાક પાળી, આજના દિવસ સારા છે, એવેા વૃત્તાન્ત જોશીારા જાણી લઈ, ધંધાના ફરીથી મંગળાચરણ કરવાના કાર્ય અંગે તે નીકળી પડ્યો હતા. ભારગિરિની કદરા ઉતરી જ્યાં રાજગૃહીના નાલંદા જતાં સરિયામ માર્ગ પર આવ્યે ત્યાં સામી દિશાએથી માનવનૃંદ આવતું નજરે પડયું. બરાબર અવલેાકન કરતાં એમાં સ ંતશિરામણી ભગવંત મહાવીરને જોયા. એ જોતાં જ એના મુખમાંથી જે ઉદ્ગારા બદ્વાર પડ્યા તે આપણે ઉપર વાંચી ગયા.
વાત યથાર્થ હતી. ભગવાન મહાવીરસ્વામી નાલંદામાંથી વિહાર કરી, પવિત્ર વૈભારગિર પહાડ પર જઇ રહ્યા હતા. રાજગૃહીમાંથી સારી સંખ્યાના ઉપાસા વહેલી સવારના નીકળી નાલંદા પડેાંચ્યા હતા. ભગવત સહુ વિહારમાં સાથે હતા. જાતજાતના શંકા-સમાધાન, વાર્તાલાપદ્વારા કરતા તે સ* આ તરફ આવી રહ્યા હતા. એક જિજ્ઞાસુએ રવાને કેવી રીતે ઓળખી શકાય એવા પ્રશ્ન કરેલા એટલે પૂર્વે જોયુ તેમ વટવૃક્ષ ડેઠળ અલ્પ સમય થે।ભી ભગવતે ઉચ્ચાયુ" કે—
अनिमिसनयणा मणकजसाहणा पुप्फदामअमिलाणा । चउरंगुलेण भूमिं न च्छित्रिंति सुरा जिणा बिन्ति ॥
અર્થ સમજાવતાં જણાયું કે–‘ દેવતાની આંખા પલકારા મારતી નથી, તેમના કડમાં રહેલી ફૂલની માળા-પુષ્પમાળા કરમાતી નથી, અને જમીનથી ચાર આંગળ ઊંચા રહે છે.'

Page #25

સ્વાતિ-બિન્દુ.
૭૩
રહણીયા ચોરને પિતા સમક્ષ કરેલ પ્રતિજ્ઞાના પાલન સારુ શ્રી મહાવીરની વાણી નહતી સાંભળવી છતાં પૂર્વે જોયું તેમ કાટ કાઢવા જતાં એને અમુક ભાગ સંભળાયો. શ્રોતાદમાંથી જે એક વ્યકિતએ એની પાછળ માણસ દેડાવે તે અન્ય કોઈ નહીં પણું મંત્રીશ્વર અભયકુમાર પોતે જ હતા.
ભગવંત તે દેવ સંબંધી રવરૂ૫ વર્ણવી, વૈભારગિરિની દિશામાં વિહાર કરી ગયા. ઉપાસકેને અતિ મોટા ભાગ નગરમાંના પિતાના આવાસે પાછો ફર્યો અને મંત્રીશ્વર
જ્યાં પોતાના મહેલમાં આવી કપડાં ઉતારે છે ત્યાં મોકલેલા અનુચરે આવી નીચે મુજબ વાત રજૂ કરે.
સ્વામિનાં આપશ્રીની સૂચના પ્રમાણે ગુપ્તપણે હું પેલા ગૃહસ્થની પાછળ, પાછળ ઠેઠ શાલિપુર સુધી પહોંચ્યા. એક વેપારીના હાટે જઈ પેલે ગૃહસ્થ થેડીવાર બેઠે. વેપારી અને એના વચ્ચે થોડી વાતચીત થઈ જે હું કાંઈ સાંભળી શકશે નહીં, પણ છૂટા પડતાં પેલા વેપારીએ માથું ધુણાવી એની વાતમાં હા ભણી એટલું મેં દૂરથી જોયું. એ આદમી પાછા ફરી, આ ૫ણી આ વિશાળ નગરીમાં ધીમેથી કદમ ભરતા જ્યાં લાખની લેવડદેવડ થાય છે એવા “ નાણાવટ' નામના લતામાં ગયો. આમતેમ આંટા મારતા એ આદમીની નજર ધનાવહ શેઠના પ્રાસાદ પર ચોટી રહી-બીજા માળના ઝરૂખામાં એક ભૂત્ય થોડી વારે
કા-ઉભયને નજર મળી અને કંઈક સંકેત થશે. તરત જ પેલે આદમી પાછો ફર્યો અને ઝડપથી પગ ઉ તાત, નગરીને દરવાજો વટાવી, પાંચ ટેકરીઓની દિશામાં અદ્રશ્ય થઈ ગયો.
એ તક દુર્ગમ કંડીવાળી ગુફાઓ આવેલી હોવાથી મેં પીછા લેવાની હિંમત ન કરી અને ક થી પાછા ફરી આપને આ સમાચાર આપવા અહીં દોડી આવ્યો.
માખપાછા આવવામાં તે ડહાપણુ વાપર્યું. આજે તું ઘણી મહત્ત્વની વાત જાણી લાવ્યો છું. એ આદમી નામી ચેર રોહિણી જ સંભવે છે. “ નાણાવટ 'માં આજે રાતના જરૂર ખાતર પડવાનું. તકેદારી રાખી, આજે એને કેઈપણ હિસાબે પકડ જોઈએ.
ધ બતાં નગરપાળને ખબર આપતે જા કે તેઓ મને મળી જાય. જે કંઇ સુચનાએ કરવી કઈ તે હું તેમને કરી દઈશ. મારું હૃદય પોકારે છે કે આજે શિકાર આપણા હાથમ સાપને.” પ્રજળ એ મહારના ત્રાસમાંથી છૂટવાની. ભગવંત મહાવીર દેવના પગલાંને એ પ્રા.
X
આ દુમપાલ” કેમ શા સમાચાર છે? સિંહ કે શિયાળ?
અમકુમાર મંત્રીશ્વરે પ્રભુપૂજન કરી આવી, બેઠકના ખંડમાં વસ્ત્ર બદલતાં પ્રશ્ન કર્યો. - ૨૫:૫ધાને કહેવા મુજબ બ બસ્ત કરેલ. વળી આપે જણાવેલ ચિન્હો પરથી એ આદમી જ નામ ચાર છે છતાં પુરાવો મળતા નથી અને એ પિતાને શાલિપુરવાસી વણિક દુર્ણ ચંદ્ર તરીકે ઓળખાવે છે. ધનાવહ શેઠના મકાનમાં એ જે રીતે ઘુ એ કોઈ વણિકને છાજે તેવી નહતી, પણ મકાનના એક નેકરની નજરે સેનિકોની ચોકી

Page #26

૭૪
શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ.
[ પોષ-માહ
ચઢવાથી. થોડા સમયમાં એ આદમી કંઈપણ લીધા વિના પાછો ફર્યો, અને એને વિદાય આપતાં પેલા નેકરે કહ્યું-દુર્મચંદ્રભાઈ, જાળવીને જ જે. મારા કુશળ સમાચાર કહેજો. આમ છતાં અમે તેને પકડી લીધો અને શાલિપુરમાં તપાસ કરાવી તે માલમ પડયું કેદુર્ગચંદ્ર વણિક બપોરના અહીંથી ગયા પછી પાછા ફર્યા નથી. એ અમારો ઓળખીતે પાડોશી છે, નજિકમાં એનું રહેઠાણ પણું બતાવવામાં આવ્યું.
મંત્રીશ્વર હાસ્ય કરતાં બેલા-દુર્ગપાળજી, ચાર ઘણું જ હોશિયાર અને પાકે છે. એ આપણને જરૂર હાથતાળી આપી ગયું છે. પુરાવા વિના કે સાક્ષી વિના એને હેડમાં ન તે રાખી શકાય કે ગુનેગાર ઠરાવી શકાય. તમે એને એક સુંદર આવાસમાં કે જ્યાં દિવાલો પર સ્વર્ગના ચિત્રો હોય, અને આરામ અંગેના મનહર સીધા હોય ત્યાં લઈ જાવ, મદિરાનું પાન કરાવે, શોભીતા પલંગ પર સુવાડે અને જયારે એ ઘેનમાંથી જામત થાય ત્યારે કર્ણપ્રિય વાજિ ો વગડાવે. સિનિકમાંથી બે ત્રણ ચાલાક માનવીઓને દેવતાઈ વેશ પહેરાવો. પછી તેમને ત્યાં મોકલે અને એમાંના એકને શિખવાડે કે એ પલંગ પાસે જઈ હાથ જોડી પૂછેઃ
હું ભાગ્યવાન ! આ૫ આ દેવલેકમાં આવ્યા તે આગળના અવતારમાં કયા કયા પુન્યના કામ કર્યા હતાં એ અમને કહે. આમ કરવાથી એ શ્રેમમાં પડી, તાત્ર મદિરાના ઘેનમાં જે કંઇ પિતાને વ્યવસાય હશે તે લવી જશે. એની પાકી નોંધ કરી લેજો. એના જોરે આપણે તેને ગુનેગાર પુરવાર કરી શકીશું.
બુદિનિધાન મહામંત્રીની સલાહ મુજબ ત્રાગડ રચવામાં આવ્યો. સુરાપાનની અસરમાથી મુક્ત થતાં દેવતાઈ પ્રશ્ન પૂછાયે–
શહિષ્ણુ લાવનની સજાવટ જોતાં, પોતે ખરેખર દેવલોકમાં બેઠો છે અને સામે ઉભેલ એકાદે દેવ સવાલ પૂછી રહ્યો છે એવા ભ્રમમાં પડ્યો પણ ખરો. મનોમંથન શરૂ થયું ત્યાં એકાએક એની નજર માળાને કરમાયેલા ફૂલે પર પડી, અને ધારીને પ્રકાર દેવના નેત્ર જોવા પછી પગ તરફ દષ્ટિ ફેરવી. કંઈક નિશ્ચય કરી એ કહેવા લાગ્યો
મેં આગળના ભાવમાં ગરીબને હજારના દાન દીધા છે. પવિત્ર હવન માન્યું છે. છત્રહિંસાથી મારી જાતને બચાવી છે. નીતિના માર્ગે આજીવિકા ચલાવી છે. દેવમવ પ્રાપ્ત કરવામાં આ કાયી મુખ્ય છે.
ર૫ નેવું ત્યારે મંત્રીશ્વરના હાથમાં આવી ત્યારે ઘડીભર એ પણ સ્તબ્ધ બની ગયા. દાવ ખેલવામાં ઓછી બુદ્ધિ નહાતી લડાવી, છતાં આ ચારે એને પણ નિષ્ફળ બનાવી દીધી ! મહામાત્યનું અંતર પોકારી ઉઠયું કે-ચેર છે છતાં દક્ષ અને ભાગ્યવાન છે, એવાને તે પ્રેમભાવે જ જીતી શકાય. તેની પાસે જાતે પહોંચવું ઘટે.
- પેલા રવર્ગીય ભુવનમાં ખુદ અભયકુમાર જાતે પહોંચ્યા અને જ્યાં પલંગ નજિક ખડા થયા ત્યાં તે પલંગમાં બેઠેલા ચેરે ઊભા થઈ, હાથ જોતાં ઉચ્ચાયું કે

Page #27

અંક ૩-૪]
સ્વાતિ-બિન્દુ
૭૫
અહો મહામંત્રી ! આપ પણ આ દેવભવનમાં આજે જ આવ્યા ? ધન્ય છે આપની બુદ્ધિમત્તાને ! પણ એથી વધુ ધન્યવાદ તે બીજી એક મહાવિભૂતિને ઘટે છે કે જેમના શબ્દો સાંભળવા એ મારે મન મહાન પાપ હતું, તેમના જ થોડા કરકે એ આજે મારું જીવન ઉજાળ્યું.
મહાશય ! હું પોતે જ રહણીઓ ચાર છું. જાતે કબૂલાત આપું છું કે મેં રાજગૃહ અને આસપાસના પ્રદેશમાં સંખ્યાબંધ ધાડ પાડી હવાને ધરબાર વગરના બનાવ્યા છે. એ વૃત્તિથી રક્ષકાની આંખમાં ધૂળ નાંખી અઢળક ધન એકઠું કર્યું છે. એ પાપને ભાર એટલો વધી પડ્યો હતો કે એમાંથી આજે હું છટકી શકત નહીં. આપની યુકિતમાં આબાદ ફસાઈ જાત શૂળીના માંચડે ચઢી માનવ જીવન એળે ગુમાવત પબુ ભગવંતશ્રી મહાવીર દેવના વચને સ્વાતિબિ-દુની ગરજ સારી. માછલીના પટમાં સ્વાતિ નક્ષત્રમાં વસેલું જળબિન્દુ જેમ સાચું મેતી થાય છે તેમ એ મહામહનના વાકયે મારો જીવનરાહ સુધાર્યો. બાપે તે પ્રતિજ્ઞા કરાવી હતી કે એમની વાણી સાંભળીશ નહીં, એને પાલન અર્થે મેં મારે અર્હદાસ મિત્રને થાપ આપી ન સાંભળવાનો નિયમ પાળ્યો હવે, પશુ કાંટા વાગ્યા અને દેવસ્વરૂપ અંગેના શબ્દો કાને પડ્યા. એની યાદે જ મેં આ પતી આ રચનાના ભ્રમમાં પડ્યા વિના સમયને ઉચિત નોંધ કરાવી. એ મહાશ્રમણના દર્શન ટાણે અને ચોરીને દાવ નિષ્ફળ જતાં જોશીએ આપેલ મુહૂર્તમાં મને દોષ દેખાય તે હવે સમજાય છે કે આ , શુકન તે અતિ રૂડા ગણુાય. મેં નિશ્ચય કર્યો છે કે –
ક્યાં તે ગુનાઓની શિક્ષારૂપે મળતી શૂળી ઉપર એ મહાપ્રભુનું નામ રટણ કરતા હસતા મુખડે મરવું; કદાચ ન્યાય મને છોડી મૂકે તે હવે પછીનું શેષ જીવન એ ભગવંતના ચરણમાં હતીત કરવું. જે પા૫રાશિ સંઘર્યો છે એ ૫શ્વ જ્ઞા૫દ્વારા એ કર.
મંત્રીશ્વર બદયા-મારું અનુમાન સત્ય ઠર્યું. નાની વચન સાચું જ છે કે-કમે શૂરા તે ધમ્મ શૂરા’ સ્વાતિનું પાન કરનારને મરણ મળતું નથી પણ પ્રભુના ચરય મળે છે.
क्षेत्रेषु नो वपसि यत्सदपि स्वमेत
द्यातासि तत्परभवे किमिदं गृहीत्वा । तस्यार्जनादिनिताघचयार्जितात्ते," - આ વાર્થ નવદુશમના કર્યા ll
તારી પાસે દ્રશ્ય છે, છતાં પણ તું સાત ક્ષેત્રોમાં વાપરતો નથી ત્યારે શું પરભવે ધનને તારી સાથે લઈ જવાનું છે? વિચાર કર કેપૈસા મેળવવા વિગેરેથી થયેલા પાપસમૂહથી થનારાં નારકી દુઃખોથી તારો મોક્ષ છૂટકારો) કેમ થશે?

Page #28

પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા
કર્મ
( ગત વર્ષોંના પૃષ્ઠ ૨૪૭ થી શરૂ )
i
( લેખક—ર્ડા. ભગવાનદાસ મન:સુખભાઇ મહેતા
. B. B, 8, )
આમ જ્યારે પાતકધાતક સાધુતા-સાધુચરિત સત્પુરુષનો પરિચય થાય, ચિત્તમાંથી અકુશલ અપચય થાય-અશુભ ભાવ દૂર થઇ ભાવમલની અપતા થાય, નય–હેતુપૂર્વક અધ્યાત્મ ગ્રંથનું શ્રવણુ, મનન ને પરિશીલન થાય, અને જ્યારે તેવા સસમાગમથી જીવતે પ્રવચન વાણીની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે તથાભવ્યત્વને રિપાક થયે અર્થાત્ આત્મપરિણામની શુદ્ધતારૂપ આંતરશુદ્ધિવર્ડ આમાની તથારૂપ યોગ્યતા પરિપાક પામ્યું, ચરમાવત્ત'માં આવેલે જીવ ચરમકરણવડે અપૂર્વ પુરુષાર્થ'ની સ્ફૂરણા કરીને અપૂર્વ ભાવ-ઉલ્લાસત પામે, અને ત્યારે જીવના લય, દ્વેષ, ખેદ એ આદિ અતત દેોષ ટળી યાગની પ્રથમ દૃષ્ટિ-મિત્રા દૃષ્ટિ ખૂલે, ' દોષ ટળે તે દૃષ્ટિ ખૂલે ભલી ?, ' અને ત્યારે જ જીવને અભય-અદેશ-અખેદરૂપ પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકાનો પ્રાપ્તિ થાય. આવી કારગ્રુપ પરાનું કથન કરી હવે મહાગીતા મહાત્મા આનંદઘનજી, અર્થાન્તર ન્યાસથી ( Corroboration by general statement ) સČસામાન્ય નિયમના ઉપન્યાસ કરે છે—
કારણ જોગે હેા કારજ નીપજે, એમાં કેાઈન વાદ; પણ કારણ વિણ કારજ સાધિયે, એ નિજ મત ઉન્માદ, સભવ દેવ તે ધ્રુર સેવા સવે રે.
અઃ—કારણના યોગે કરીને કાર્યાં નીપજે છે, એ બાબતમાં કાઈ વાદ નથી, પણ કારણ વિના જે કા` સાધવાની વાત કરવી, તે તે પોતાના મતતા ઉન્માદ જ છે.
વિવેચન
“ જે જે કારણ જેતું રે, સામમી સચાગ; મિલતાં કારજ નીપજે રે, કર્તાતણે પ્રયાગ...
અજિત જિન ! તારો દીનદયાળ ! ... શ્રી દૈવચ`દ્રજી
કારણ
જે જે કાતુ જે જે કારણ હાય છે, તે તે સ્વ કારણકલાપનું સંમિલન થયું, સમગ્ર સામગ્રીના સયાગ મળ્યે, તે તે કાર્ય તેના કર્તાના પ્રયોગે કરીને સિદ્ધ થાય છે, એ નિર્વિવાદ વાત છે, પણુ કાણુ વિના જે કાય'ની નિષ્પત્તિ થાય એમ પાંચ સમવાય . કહેવુ તે તે મૂળ વિના વૃક્ષની ઉત્પત્તિ જેવુ હાઇ નિજ મતના ઉન્માદ જ છે, અર્થાત્ ગ્રહ્માવિષ્ટ મનુષ્યના ઉન્મત્ત પ્રલાપની જેમ તે મતાભિનિ વેશથી ઉદ્દભવતે ઉન્મત્ત-પ્રલાપ જ છે. કારણુ કે કાઇ પણ કાર્યો કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, ક્રમ અને પુરુષા' એ પાંચ સમવાય કારણુ (FPederation of causal factors or Aetiology) મળ્યે થાય છે. તેમ જીવની પ્રથમ વૈદૃષ્ટિ ( મિત્રા દૃષ્ટિ ) ખૂલી તેને અભય–અદ્વેષ-અખેદરૂપ પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ પણ થાકત પાંચ સમવાય કારણુના સાંયાગથી ડ્રાય છે, કારણુ દુ ઉપરમાં વિવરીને બતાવ્યુ` તેમાં જ્યારે ચંરભાવરૂપ કાળ પ્રાપ્ત થાય, તથાસભ્ય-વરૂપ જીવના નિયતિ સ્વભાવને
( ૭૬ ) ૦

Page #29

અંક ૩-૪ ).
પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા.
૭૭
પરિપાક થાય, અમુક પ્રતિબંધક કમને અપગમ થઈ ચરમકરણની પ્રાપ્તિથી અપૂર્વ આમ પુરુષાર્થની ફુરણા થાય અને પાતકઘાતક સાધુને પરિચય તથા અધ્યાત્મ ગ્રંથના શ્રવણ, મનનાદ સપુરુષાર્થનું જ સેવન કરે ત્યારે જીવના અંતર્ગત દેવ ટળી આવ્યામિક મદષ્ટિ ઉલ્લંડ ને અભય-અલ-અખેદરૂપ પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા પ્રાપ્ત થાય. *
, આ પાંચ કારણકલાપમાં પુરુષાર્થ મુખ્ય છે. પુરુષાર્થનું પ્રાધાન્ય છે, પુરુષાર્થની ફરા થતાં ઇતર કારણોની પ્રાપ્તિ પણ સુલભ થાય છે. આ માર્ગ છવના પુરુષાર્થ
ને આધીન છે ને તે પુરુષાર્થ પણ પુરુષને ( આત્માને ) પિતાને પુરુષાર્થનું સ્વાધીન છે. જીવ જેવા ભાવે પારણુમવા ધારે તેવા ભાવે પરિણમી પ્રાધાન્ય શકવાને તે સમર્થ છે. રાગાદિ વિભાવભાવે પરિણમે છે તે કર્મને કર્તા
હોય છે તે જ્ઞાનાદિ સ્વભાવભાવે પરિગુમે છે તે જ કમને હર્તા હોય, છે. એ વિભાવ ભાવરૂપ ભાવ કર્મ પરિણામે નહિ પરિમવાની બેક( Brake). દબાવવારૂપ પુરુષાર્થની રહસ્ય ચાવી (Master-key ) પુરુષના ( આમાના ) પિતાના ગજવામાં જ છે. તાત્પર્ય કે-જીવ પરભાવ નિમિત્ત રામ-દ્વેષ-મોહ ન કરે, વિભાવભાવે ન પરિણમે તે મોક્ષ હથેળીમાં જ છે. આમ કમનિબદ્ધ આત્માના (પુરુષના ) પુરુષાર્થને માર્ગ સદાય સાવ ખુલ્લો પડ્યો છે. ભવસ્થિતિ આદિ ખાટા બહાના છોડી દઈ જીવ સત્યપુરુષાર્થ કરે એટલી જ વાર છે. “પાંચમે આરો કડડ્યું છે તેથી કાંઈ લાંબા થઈને સૂઈ રહેવું એવો અર્થ નથી, પણ એર વિશેષ જાગતા રહી અપૂર્ણ પુરુષાર્થ બળ કેળવવા, યોગ્ય છે એ જ પરમાર્થ ઘટાવવા યોગ્ય છે. કારણ કે. જ્ઞાની પુરુષને ઉપદેશ કદી પણ પુરુષાર્થહીનતા Bરે જ નહિં, પુરુષાર્થની જામતિ જ પ્રેરે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે-જીવ પુર:. કાર્ય પુરાવે તે અનંત કાળના કર્મને પણ એક જ ભવમાં-અરે ! એક અંતમું દૂત્તમાં નષ્ટ કરવાનું સામર્થ્ય આત્મામાં છે. માત્ર આત્મા ઊઠ જોઈએ. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ વીરગજ'ના કરી છે તેમ “ જબ જાએંગે આતમા, તબ લાગે ગે રંગ. એવી જ પુરુષાર્થપ્રેરક ગજના તેમણે આત્મસિદ્ધિમાં કરી છે –
જો છો પરમાર્થ તે, કરે સત્ય પુરુષાર્થ,
ભવસ્થિતિ આદિ નામ લઈ, છેદો નહિ આત્માર્થ. 2 શ્રી આમસિદ્ધિ કર્તા વિના કર્મ હોય નહિં, એટલે કાર્યસિદ્ધિ કર્તાને (પુરુષને ) વશ છે. અને સર્વ કારણ પણ તેને સ્વાધીન છે. એટલા માટે જ આ વિવેચનના મથાળે ટાંકેવા સુભાષિત પદમાં ભાવિતાત્મા મહાત્મા દેવચંદ્રજીએ “કર્તાતણે પ્રયોગ' એ સૂચક વચન-, પ્રયોગ કર્યો છે, તે જ મહામુનિ અન્યત્ર વદે છે કે
કર્તા કારણ યોગ, કારજ સિદ્ધિ લહેરી, કારણ ચાર અનુપ, કાર્યાર્થી તેહ હેરી.
પ્રણમા શ્રી અરનાથ શિવપુર સાથ ખરી. » * આ બધુંય સવિસ્તર સમજવા માટે જુઓ મેં વિવેચત કરેલ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ૫..૧૭૦ તથા આકૃતિ ૭ આદિ. અને તે પ્રકૃતમાંથી કિંચિત્ સંગત,ભામ સંક્ષેપમાં મૂક્યો છે,

Page #30

બી જન ધર્મ પ્રકાશ.
[ પિષ–સાહ
: અર્થાત કત્તાં કારના યોગે કાર્યસિદ્ધિ પામે છે, માટે કાર્યાર્થી હોય તે અનુપમ એવા આ ચાર કારણુ મહે-ઉપાદાન, નિમિત્ત, અસાધારણ અને અપેક્ષા. (૧) જે કારણ કે તે જ પૂર્ણતા અવસરે કાર્ય બને તે ઉપાદાન કારણ. જેમકે-માટી છે તે ઘટમાં ઉપાદાને કારણે
છે. (૨) ઉપાદાનથી જે ભિન્ન-જુદું છે, અને જેના વિના કાર્ય થાય કર્તા અને ચાર નહિં તેમજ જે પોતે કાર્યરૂપ હેય નહિ તે નિમિ કારણ છે. જેમકેકારણ ઘટની બનાવટમાં ચમ-દંડાદિક આ નિમિત્તનું કારણ પણું કર્તાને યુવ.
સાથે કરીને છે. અર્થાત કર્તા તેના પ્રયોગનો ઉપાદાને કારણુને કાર્ય. રૂપે કરતે હોય ત્યારે જ ધટે છે, નહિં તે નહિં. ( ૩ ) વસ્તુથી-ઉપાદાન કારણથી જે અભેદ સ્વરૂપ છે. જેમક-ધટની બનાવટમાં યાસ આદ અવાંતર અવસ્થાઓ (Intermediate products ). (૪) જેને વ્યાપાર-પ્રમ કરવો પડતો નથી, જે વસ્તુથી બિન છે, જે નિયત નિશ્ચય હોવું જોઈએ અને બીજા અનેક કાર્યોમાં પણું જેનું હોવાપણું છે, તે અપેક્ષા કારણુ. જેમકે-ધટની બનાવટમાં ભૂમિ, કાલ, આકાશ આદિને સદ્ભાવ છે. આ કાર્યકારણમીમાંસા આત્મામાં ધટાવીએ તે-આત્મ દ્રવ્ય તે કર્તા છે, સિદ્ધપણું તે કાર્ય છે, આત્મા નિજસંગત ધમ તે ઉપાદાન છે, વેગ, સમાધિવિધાન, વિધિમાચરણ, ભકિત આદિ જેના વડે કરીને આત્મસિદ્ધિરૂપ નિજ કાર્ય સધાય છે તે અસાધારયુ કારણ છે.
મનુષ્ય ગતિ, પ્રથમ સંધષણ આદિ અપેક્ષા કારણ છે, અને તે નિમિત્તાશિત ઉપદાન કટાવવામાં આવે તે જ લેખે છે અર્થાત તેની અપેક્ષા કારણરૂપે ગણના છે, નહિં' તે નહિં. સમતાં અમૃતની ખાણુરૂપ જિનરાજ તે નિમિત્ત કારણ છે, જે પ્રભુના અવલંબને નિયમા સિદ્ધિ હોય છે એમ કહ્યું છે.
“ કર્તા આતમ દ્રવ્ય, કારજ સિદ્ધિપણેરી, નિજ સત્તાગત ધર્મ, તે ઉપાદાન ગણરી-કણમે શ્રી અરનાથ. નિમિત્ત હેતુ જિનરાજ, સમતા અમૃત ખાણી, પ્રભુ અવલંબન સિદ્ધ, નિયમા એહ વખાણા-કણમો શ્રી અરનાથ. ”
–શ્રી દેવચંદ્રજી. આ ચાર કારણ માં અપેક્ષા કારણને નિમિત્તમાં અને અસાધારણ કારણને ઉપાદાનમાં અંતર્ભાવ થઈ શકે છે, એટલે નિમિત્ત અને ઉપાદાન એ બે મુખ્ય કારણ છે,
અને તેને પરસ્પર સાપેક્ષ સંબંધ બરાબર સમજી લેવા ગ્ય છે. ઉપાદાન અને ઉપાદાનરૂપ આત્મા પોતે ઉપાદાન કારણ પણે ન મટે ત્યાં સુધી કાર્યનિમિત્ત સિદ્ધિરૂપ વસ્તુસ્વરૂપ પ્રગટતું નથી, અને ઉપાદાન કાર ણ પણ નિમિત્ત
કારણ વિના પ્રગટતું નથી. અર્થાત કર્તાના પ્રાગે નિમિત્ત કારના અવલંબન-ઉપકારથી ઉપાદાન ઉ૫:દાનપણે પરિણમે છે અને તેથી જ કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, વળી ઉપાદાન કારણ પણું ન થતું હોય તે નિમિત્તનું નિમિત્ત કારણુપણું પણ રહેતું નથી, અથત નિમિત્ત નિમિત્તકારણ કહેવાતું નથી. જ્યારે તથારૂપ ઉપાદાને કારણ પ્રગટતું જતું હોય, ત્યારે જ તે ખરેખર નિમિત્ત કારણ કહેવાય છે, નહિં તે નહિં. આમ કd.

Page #31

અ ક ૩-૪ ]
પ્રભુસેવાની પ્રથમ ભૂમિકા.
પિતે કાર્યચિ થઈ કાર્ય કરવા પ્રવર્તે પુરુષાર્થ કરે અને શુદ્ધ પુષ્ટ નિમિત્ત કારણને વિધિપૂર્વક આશ્રય કરતે રહી, ઉપાદાનને ઉપાદાને કારણ પણે પ્રગટાવતે જાય તે કાર્યસિદ્ધિ થાય; નિમિત્ત અને ઉપાદાનને સહકાર-સોગથી જ કાર્ય નીપજે.
ઉપાદાન ઉપાદાન પરિણતિ નિજ વસ્તુની રે, પણ કારણ નિમિત્ત આધીન પુષ્ટ અપુષ્ટ દુવિધ તે ઉપદિ રે, ગ્રાહક વિધિ આધીન–મુનિસુવ્રતઉપાદાન આતમાં સહી રે, પુષ્ટાલંબન દેવ-જિનવર પૂજે; ઉપાદાન કારણપણે રે, પ્રગટ કરે પ્રભુ સેવ—જિન૦ શ્રી સંભવ. શ્રી દેવચંદ્રજી.
દાખલા તરીકે–ઘડ બનાવવામાં માટી છે તે ઉપાદાન છે, પણ દંડ, ચા વગેરે નિમિત્ત ન મળે તો તે એના મેળે ઉપાદાને કારણ પણે પરિમે નહિં અને માટીમાંથી ધડે કદી પણ બને નહિં. તેમ જીવન નિજ સત્તાગત ધર્મ તે ઉપાદાન છે. નિજ સત્તાએ સર્વ જીવ સિદ્ધ સમા છે, પણ તે શક્તિથી છે. ઉપાદાનની વ્યકિત માટે-પ્રગટપણા માટે અર્થાત ઉપાદાન ઉપાદાન કારણપણે પરિણમે તે માટે તે નિમિત્ત કારની અવશ્ય કરે છે. જેનામાં શુદ્ધ આત્મારૂપ ઉપાદાન પ્રગટયું છે. એવા જિન ભગવાનરૂપ પુષ્ટ નિમિત્ત કારણ વિધિપૂર્વક ન સેવે તે અનંતકાળે પણ કદી સિદ્ધિ થાય નહિં, ઉપાદાન પ્રગટે નહિં તેમજ ઉપાદાનનું લંચ કરી માત્ર નિમિત્ત સેગ્યાથી પણ કાર્યસિદ્ધિ થાય નહિં. બન્નેના સહકારથી જ સિદ્ધિ નીપજે પણ ઉપાદાનનું નામ લઈ જે એ નિમિત્ત છેડી દીએ, તેઓ સિદિ પામતા નથી ને ભ્રાંતિમાં ભલા ભમે છે. આ અચલ સિદ્ધાંત જ્ઞાની પુરુષેએ કહ્યો છે. સદગુરુની આજ્ઞા, જિનદશા એ આદિ નિમિત્ત કારણુ છે, તે સેવ્યા વિના આત્મજાગતિ આવે નહિં, આ અંગે પરમતવા શ્રી મદ્દ રાજચંદ્રના ૮ કેકીણું વચનામૃત છે કે
“સર્વ જીવ છે સિદ્ધ સમ, જે સમજે તે થાય;
સદ્દગુરુ આજ્ઞા જિનદશા, નિમિત્ત કારણમાંય. ઉપાદાનનું નામ લઇ, જે એ ત્યજે નિમિત;
પામે નહિ સિદ્ધત્વને, રહે ભ્રાંતિમાં સ્થિત. *શ્રી આત્મસિદ્ધિ આ ગાથાને અર્થે સ્પષ્ટ કરતાં શ્રીમદ્ સ્વયં વદે છે કે –“ સદ્દગુરુ આતા આદિ તે આત્મસાધનના નિમિતકાર છે, અને આત્માના જ્ઞાનદર્શનાદિ ઉપાદાન કારનું છે. એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે; તેમ ઉપાદાનનું નામ લઈ જે કઈ તે નિમિત્તને તજશે તે મા.. પણને નહીં પામે, અને બ્રાંતિમાં વર્યા કરશે, કેમકે સાચા નિમિત્તના નિષેધા તે ઉપદાનની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રમાં કહી નથી, પણ ઉપાદાન અજામત રાખવાથી તારું સાચું નિમિત્ત મળ્યા છતાં કામ નહીં થાય, માટે સાચું નિમિત મળે તે નિમિત્તને અવલંબીને ઉપાદાન સન્મુખ કરવું અને પુરુષાર્થ રહિત ન થવું; એ શાસ્ત્રકારે કરેલી તે વ્યાખ્યાને પરમાર્થ છે. "
–શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી (ચાલુ)

Page #32

जैन योगीराज आनंदघनजी के दो महत्त्वपूर्ण उल्लेख ।
( श्री अगरचंदजी नाहटा ) श्वेतांबर जैन समाज में श्रीमद् आनंदघनजी योगीराज व परम संत के रूप में सर्वत्र प्रसिद्ध है। उनके चौवीशी एवं पदों के प्रति करीब ३०० वर्षों से पड़ा आदरभाव नजर आता है। आप के समकालीन विद्वशिरोमणि यशोविजयजीने आपकी चोवीशी पर बालावबोध रचने का उल्लेख मिलता हैं पर अमी तक उस की प्रति कहीं से भी उपलब्ध नहीं हुई । उसके मिलने पर सचमुच ही श्रीमद् के उच्च भावों को समझने में बड़ी सुगमता उपस्थित होगी। अभी चावीशी पर श्री ज्ञानविमलसरिजी एवं ज्ञानसार के बालावबोध ही उपलब्ध हैं जिन में प्रथम १८ वीं के उत्तरार्द्ध में एवं दूसरा सं. १८६६ कृष्णगढ में . रचा गया है। प्रथम बालावबोध साधारण है। उस में श्रीमद् के भावों का भलीभांति प्रकाशन नहीं हो सका । ज्ञानसागरजीने बालावबोध ३७ वर्ष के मनन के बाद लिखा है
और वह बहुत ही उत्तम है । श्रावक भीमसी माणकने इसको साररूप में प्रकाशित किया है। मूलतः यह ३८०० श्लोक परिमित हैं। जिसका प्रकाशन होना अभी अपेक्षित है। गत वर्षों में चौवीशी पर कई विद्वानोंने विवेचन लिखे हैं जिन में श्री माणकलाल के कृत अर्थ सत्श्रुतप्रचारक मंडल-खंभात से प्रकाशित हो चूका है । श्रीमद् राजचंद्र एवं पूज्य संतप्रवर सहजानंदजींने १-२ स्तवनों पर विवेचन लिखा है वह बहुत ही सुन्दर है। यदि ये पूरा लिखपाते तो बहुत सुन्दर होता । सहजानंदजी अभी तो अपनी साधना में लयलीन हैं अतः फिर अनुरोध कर के लिखाने का प्रयत्न किया जायगा।
चौवीसीका पं. प्रभुदास बेचरदासकृत विवेचन हाल ही में प्रकाशित हुआ है और मान्यवर मोतीचंद गिरधरलाल कापडिये का विवेचन संभवतः छप रहा है। जयपुर के श्री उमरावचंदजी जरगड़ ने हिन्दी में भावार्थ लिखा है । उनका विचार विस्तार से विवेचन प्रकाशित करने का है पर अपने जवाहरत के धन्धों में समय नहीं निकाल पाते, अतः वह पूरा नहीं हो पाया । डो. भगवानदास मनसुखभाई का विवेचन जैन धर्मप्रकाश में क्रमशः छप ही रहा है। यह बहुत विस्तार से लिखा गया प्रतीत होता है।

Page #33

४ ३-४ ]
जैन योगीराज आनंदघनजी के दो महत्त्वपूर्ण उल्लेख
८१.
इसी प्रकार श्रीमद् आनंदघनजी के पदों पर ज्ञानसारने बालावबोध लिखा था जिनमें १३ पर्दों का ही हमें उपलब्ध हुआ उसे हम ज्ञानसार प्रन्थावलि में छपा चुके हैं और वह शीघ्र ही प्रकाशित होनेवाला है । इस शती में श्री मोतीचंद गिरधर कापडिया एवं बुद्धिसागरसूरिजी का समस्त पदों का पूरा विवेचन प्रकाशित हो ही चुका है । इसमें कापडियाजी के विवेचन का प्रथम भाग बहुत वर्षों पूर्व छपा था । उसके बाद का भाग जैनधर्म प्रकाश में कई वर्षों तक निकलता रहा जो संभवतः ग्रन्थ के रूप में अब छप रहा है । गोविंदजी मूलजी महेयानी के रजिस्टर में हमें ३४ पदों का विवेचन स्व. देशाई के संग्रह से मिला है ।
- इतना सब होने पर भी आनंदघन के जीवनचरित्र के सम्बन्ध में निश्चित रूप से हमें बहुत ही कम ज्ञात है। कई वर्षों से मेरे हृदय में यह बात विशेष रूप से खटक रही थी कि उनके समकालीन व्यक्तियों में से किसीने मी उनका कहीं नामोल्लेख तक नहीं किया यह बहुत ही आश्चर्य की बात है ।
मानव स्वभाव की यह कमजोरी तो सदा से रही है कि विद्यमान पुरुष को वह उतना महत्व नहीं देता जितना उसके स्वर्गवासी होने के बाद दिया जाता है। इसी कारण विशेषरूप से तो समकालीन उल्लेख नहीं भी मिले, क्योंकि एसे संत पुरुष एकान्त गुप्त रहेना ही अधिक पसंद करते हैं, एवं प्रसिद्धि में आना नहीं चाहते । साधारण व्यक्तियों को उनका महत्त्व विदित नहीं होता और विद्वान् अपने अहं के कारण उचित मूल्यांकन नहीं करपाते । फिर भी श्रीमद् का कुछ कुछ तो कहीं उल्लेख मिलना ही चाहिये। कहा जाता है कि उपाध्यायाय यशोविजयजी उनसे मिले थे और उनकी स्तुतिरूप अष्टपदी की रचना की थी पर ईस रचना से इसकी स्पष्टता नहीं होती, आभास मात्र ही मिलता है, जो अन्य कारण से भी संभव है। पं. प्रभुदासजी ने भी अष्टपदी से यशोविजयजी के आनंदघन का मिलन सिद्ध न होने का भाव प्रगट किया है । यथा
" श्री उपाध्यायजी महाराज जेवाने तेमना तरफ मान होय अने एवा समर्थ
* पदों में काफी सेलमेल हुआ है। इसके सम्बन्ध में हमारे कई लेख श्री वीरवाणी, संतवाणी पत्रो में प्रकाशित हो चुके हैं। श्री दिपचंदजी रचित १५६ का बालावबोध भी मैंने वीरवाणी में प्रकाशित कर दिया है ।

Page #34

૮૨
શ્રી જન ધમાં પ્રકાશ
[पोष-मा
ज्ञानी प्रत्ये श्रीआनंदघनजी महाराजनी वात्सल्यता होय ए बन्नेय संभवित छे छतां, उपाध्यायजी महाराजनी अष्टपदी श्री आनंदघनजी महाराज की स्तुतिरूप होय, एम हजु माझं मन कबूल करतुं नथी। परन्तु आत्मारूप आनंदघनना ज कोई आध्यात्मिक स्वरूपर्नु ज तेमा वर्णन मने मासे छे. पछी शब्दश्लेषथी कदाच आनंदधनजी महाराजनी स्तुति होय तो कोण जाणे ? पण मने हजु ए भास थतो नथी, भारी समझनी पण भूल होय परन्तु स्तुतिनुं स्वरूप ए भास उत्पन्न करतुं नथी, छतां ज्ञानी परमात्मा जाणे।" __श्रीमद् आनन्दघनजी का नाम लाभानंदजी था यह श्रीमद् देवचंद्रजी के प्रश्नोत्तर ग्रन्थादि से सिद्ध है । उनका निवास मेडते में विशेष होने का भी प्रवाद है। वहीं उनके नाम उपाश्रय होने का भी कहा गया है, जिसके खरतरगच्छीय होने से बहुश्रुत श्री जिनकृपाचंद्रसरिजी का कहना था कि श्रीमद् आनंदघनजी खरतरगच्छ के थे । मैं वर्षों से प्रयत्न में था कि इस प्रवाद की प्रमाणिकता के लिये कोई समकालीन निश्चित उल्लेख मिलजाय तो ठीक है । बडे ही हर्ष की बात है कि इस बार जेसलमेर जाने पर मुनि पुण्यविजयजी के जैन लेखनकला ग्रन्थ में रखा हुआ १ पत्र ऐसा मिला है जिससे इसकी पुष्टि ही है। ___ यह पत्र सूर्यपुरी में स्थित खरतरगच्छीय जिनरत्नसूरि के पट्टधर जिनचंद्रसूरि को मेडता से पाठक पुण्यनिधान जयरंग, तिलोकचंद एवं चारित्रचंद्रादि ने दिया है। पत्र संस्कृत भाषा में ( १३ श्लोको में ) लिखा गया है और उसके बाद कई समाचार लोकभाषा में लिखे गये हैं। उनमें महत्वपूर्ण उल्लेख इस प्रकार है.
" पं. सुगणचंद्र अष्टसहस्री लाभाणंद आगइ भणइ छइ, अर्द्ध रह टाणइ भणी । घणुं खुशी हुई भणावइ छइ ॥"
पत्र देनेवाले पुण्यकलश, जयरंगादि के गुरु थे। जयरंगजी के रचित दशवै. कालिक सज्झायें आदि रचनायें सं. १७०० से १७३९ तक की उपलब्ध है। पत्र में संवत का उल्लेख नहीं मिलता, केवल तिथि आश्विन शुक्ला १३ लिखी हुई हैं। अतः संवत का पता लगाना आवश्यक है। संवत का पूरा निर्णय के लिये वो निश्चित साद्यन्त तो नही मिला पर संवत का अनुमान किये जा सकने के साधन , इस प्रकार है।

Page #35
पत्र में जिस सुगणचंद को लाभाणंदजी के अष्टसहनी पढ़ाने का उल्लेख हैं। उन सुगणचंद की दीक्षा " दीक्षानंदी की सूची” अनुसार सं. 1712 के ज्येष्ठ में जिनचंद्रसूरि के पास राजनगर में ( पत्र में उल्लिखित तिलोकचंद चारित्रचन्द्रादि के साथ) हुई थी और अष्टसहस्री जैसे ग्रंथ पढने की योग्यता के लिये कम से कम 5-6 वर्ष और अपेक्षित हैं / अतः पत्र 1719 के उगभग का होना संभव है। पत्र में उल्लिखित सूर्यपुरी सुरत ही होना संभव हैं और दीक्षानंदीसूची के अनुसार जिनचंद्रसूरि का सं. 1719 के ज्येष्ट यदि 13 तक सुरत में रहना था इससे उपर्युक्त पत्र का लेखन सं. 1719 में ही होना संभव है। प्रस्तुत पत्र में " लाभाणंद " शब्दसामान्यरूप से उल्लिखित है। इस के कारण यही संभव है कि वे पुण्यकलशजी से दीक्षा में छोटे थे। उस समय यति समाज में अध्ययन प्रायः अपने-अपने गच्छवालों से ही किया जाता था / अतः आनंदघनजी के खरतरगच्छीय होने के कथन की इससे पुष्टि होती है। वैसे महापुरुष जिस किसी गच्छ में होवे सर्वमान्य होते है। આત્મ-કાતિ જ્ઞાનમંદિરનું ઉદ્દઘાટન અત્રેની શ્રી જૈન આત્માનંદ સભાએ તેમના મકાનની સાથોસાથ નતન ચણ વેલા મકાનમાં જ્ઞાનમંદિરના યોજના કરી છે અને તેને " શ્રી આત્મ-કાન્તિ જ્ઞાનમંદિર” એવું નામાભિધાન આપવામાં આવ્યું છે. આ જ્ઞાનમંદિરના દલાટન અંગે પંજાબકેલરી આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજીને પાલીતાણાખાતે વિજ્ઞપ્તિ કરવામાં આવતા તેઓશ્રી સપરિવાર અને માગશર વદ 7 ને બુધવારના રોજ પધાર્યા હતા. બપોરના ત્રણ કલાકે ઉદ્ધાટન-સમારંભ શરૂ થયો હતો અને પ્રાસંગિક પ્રવચનો, જ્ઞાનપૂજન ઇત્યાદિ કાર્યો સારા થયા હતા. વદિ આઠમને દિવસે જ્ઞાનમંદિરમાં જ ભણાવવામાં આવી હતી. શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા, [नवी मावृत्ति-अर्थ साये.]. સભા તરફથી ઉપરોક્ત પૂજા બહાર પડેલ, તે ધણા સમયથી શીલકમાં ન હોવાથી તેની આ સુધારેલી નવી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી છે. પૂજાનો અર્થ સ્વ. શ્રી કુંવરજીભાઈને લખેલ હોવાથી સમજવામાં ઘણી જ સરલતા હે છે. કિંમત પાંચ આના. પટેજ અલગ. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર . . . .. . For Private And Personal Use Only