Book Title: Dayanand Santvani 17
Author(s): Dilip Vedalankar
Publisher: Navjivan Prakashan Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005990/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtavANI graMthAvali (17) maharSi dayAnaMda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda (Maharshi Dayananda) saMkalana DaoN. dilIpa vedAlaMkAra ema. e., pIeca. DI. navajIvana prakAzana maMdira amadAvAda-380014 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A graMthAvalinAM 28 pustakonI kiMmata rU.300 thAya che. graMthAvalino saMpuTa kharIdanArane te rU. 200nA rAhata dare ApavAmAM Avaze. prAptisthAna navajIvana prakAzana maMdira gUjarAta vidyApIThanI pAchaLa, po. navajIvana, amadAvAda-14 (2) navajIvana TrasTa (zAkhA), 130, zAmaLadAsa gAMdhI mArga, muMbaI - 400 002 divya jIvana saMgha zivAnaMda Azrama, jodhapura TekarI, zivAnaMda mArga, amadAvAda-15 (4) divya jIvana saMgha zivAnaMda bhavana, rAmajI maMdiranI poLa, sarakArI presa sAme, AnaMdapurA, vaDodarA-390 001 (5) divya jIvana saMgha, zizuvihAra, bhAvanagara-364 001 (6) divya jIvana saMgha, mohana oNpTiziyana, AjhAda coka, valasADa-396 001 nava rUpiyA (c) gujarAta divya jIvana saMgha trIjI AvRtti, prata 3, 000, jUna 1999 punarmudraNa, prata 3,000, oNkaTobara 2006 kula prata : 6,000 ISBN 81-7229-237-6 (set) mudraka ane prakAzaka jitendra ThAkorabhAI desAI navajIvana mudraNAlaya, amadAvAda-380 014 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM nivedana navajIvana ane divya jIvana saMghanA saMyukta upakrame "saMtavANI graMthAvali'no 28 pustikAono A saMpuTa vAcakonA hAthamAM mUkatAM AnaMda thAya che. sarvadharmasamabhAvanA uddezane dhyAnamAM rAkhI A "saMtavANI graMthAvali' saMpuTa brahmalIna zrI svAmI zivAnaMdajInI zatAbdI nimitte gujarAta divya jIvana saMgha dvArA taiyAra karavAmAM Avyo hato. te taiyAra karavAmAM aneka mitrono sahakAra maLyo hato. chatAM tenI pAchaLanI ekadhArI mahenata sva. ucharaMgabhAI svAdiyAnI hatI te noMdhavuM joIe. A graMthAvalinI pahelI AvRtti capocapa UpaDI gayA pachI 1985mAM tenuM punarmudraNa karavAmAM AvyuM hatuM. paraMtu te pahelI AvRttinI jema ja jhaDapathI vecAI jatAM graMthAvali ghaNAM varasathI upalabdha na hatI. gAMdhIjI prasthApita saMsthAnI badhA dharmonI sAcI samajaNa phelAvavAnI javAbadArI che. vaLI ucca zikSaNamAM have mUlyazikSaNa tathA tulanAtmaka dharmonA zikSaNanuM mahattva vadhatuM jAya che. kendra sarakAranA yojanA paMce mUlyonA zikSaNane protsAhana ApavAnuM samarthana karyuM che. Ane anulakSIne A pustaka saMpuTa sAmAnya vAcako uparAMta ucca zikSaNamAM kArya karatA sahu koIne upayogI thaI paDaze. gujarAta divya jIvana saMghe A graMthAvali A yojanAmAM punarmudraNa mATe sulabha karI te mATe ame temanA AbhArI chIe. "saMtavANI graMthAvali'nA A pustaka saMpuTanA prakAzanathI gAMdhIjInA sarvadharmasamabhAvano saMdezo sarvatra vasatAM gujarAtI kuTuMbomAM prasaraze evI AzA che. ja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navajIvana TrasTanA dastAvejamAM tenA uddezonI pUrti sAru je je pravRttio karavAnuM sUcaveluM che temAM hindamAM vaselI badhI judI judI komo vacce aikyane pracAra karavAnuM sUcavavAmAM AvyuM che. te hetu mATe navajIvane gUjarAta vidyApIThamAM prasthApita karelA anAmata kozamAMthI A saMtavANI graMthAvali'nuM punarmudraNa jUna 1999mAM prasiddha karI rAhata dare ApavAmAM AvyuM hatuM. "saMtavANI graMthAvali'nI mAMga cAlu rahetAM navajIvana taraphathI tenuM A trIjuM punarmudraNa prasiddha karavAmAM AvI rahyuM che. ane tenI kiMmata sAmAnya vAcakane paravaDe tevI rAkhavAmAM AvI che te noMdhavA jevuM che. amane AzA che ke sarvadharmasamabhAvanA pracArArthe thatA A prakAzanane vAcako taraphathI yogya AvakAra maLavAnuM cAlu raheze.. tA. 2-10-'06 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyakitatva ane kRtitva ''maharSi dayAnaMda vize mAruM maMtavya evuM che ke te hindanA Adhunika RSiomAM, sudhArakomAM zreSTha puruSomAMnA eka hatA. emanuM brahmacarya, vicArasvAtaMtrya, sarva prati prema, kAryakuzaLatA vagere guNo lokone mugdha karatA hatA. emanA jIvanano prabhAva hindustAna para ghaNo ja UMDo paDyo che. huM jema jema pragati karuM chuM tema tema mane maharSi dayAnaMdanAM caraNAraviMda jaNAya che. briTiza rAjya sthApita thayA pachI janatAnI sAthe sIdho saMparka sAdhavAno mArga zodhavAnuM zreya svAmI dayAnaMda tathA temanA AryasamAjane ja che. maharSi dayAnaMda ane temanA AryasamAje prajAmAM navuM jIvana reDyuM che. hindustAnanA aneka saDAo dUra karavA athAga prayatna karyo che. rASTrIya zikSaNa, kanyAkeLavaNI ane dalitodvArathI na bhUlI zakAya tevI rASTranI mahAna sevA karI che. mane AryasamAja ghaNo ja priya che. maharSi dayAnaMdanA A pavitra dezopakArI kAryanuM kadI paNa apamAna thaze to huM tene mahApApa samajIza. 'vaidika svAdhyAya mATe temaNe hinduomAM utsAha utpanna karyo. bIjAM kAryonI sAthe temaNe aspRzyatAno virodha atyaMta nirbhayatApUrvaka karyo che.'' mahAtmA gAMdhIjInAM A vacanomAM maharSi dayAnaMdanA jIvanakAryanI yathArtha phalazruti AlekhAI che. hakIkatamAM 19mI zatAbdI e itihAsano ghora aMdhakAramaya H.E.-2 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda yuga hato. bhAratIya bhAgyAkAza avidyA ane ajJAnanAM vAdaLothI AcchAdita hatuM. A dezamAM viplavano dhumADo dhumAI rahyo hato. mogala sattA tyAre chellAM DacakAM khAtI hatI. siMdhiyA ane pezavAnAM siMhAsana hacamacI UThyAM hatAM. rAjapUtonuM zaurya, khamIra ane kSAtrateja jhAMkhuM paDI gayuM hatuM. sarvatra aMgrejI sattAno sitAro camakI rahyo hato. laoNrDa mekaoNle aMgrejI saltanatanA jore bhAratIya sabhyatA ane saMskRtine nAmazeSa karavA kRtasaMkalpa banyA hatA. ''jo tame koI paNa deza athavA jAtine nirvIrya tathA tejahIna banAvavA mAgo to tenA sAcA itihAsa-bhUgoLane vikRta karI nAkho - naSTa karI do - te te deza ke jAti ApoApa maTI jaze.' - A siddhAMtane lakSya banAvI aMgrejo ApaNA prAcIna sAhityane yojanApUrvaka nAza karI rahyA hatA. satya sanAtana veda dharmanI sthiti to pelA loTanA dIvaDA jevI thaI cUkI hatI, jene gharamAM rAkho to uMdara khAI jAya ane bahAra mUko to kAgaDA upADI jAya. paradeza jAo to dharmabhraSTa, DheDa bhaMgIne aDako to dharmabhraSTa, musalamAnonA hAthanuM khAI lo to jAtibhraSTa - jevI ghora, ajJAna ane aMdhavizvAsapUrNa mAnyatAthI hindu jAti pIDita hatI. maTho ane maMdiromAM paMDA - pUjArIonuM svachaMda ane ekachatra rAjya hatuM. dharmasthAnomAM dharmanA nAme devadAsIo rAkhI sekaDo mAsUma sukanyAono bhoga levAto hato. eka tarapha azakti ane nirAdhAratAno lAbha laI rAjadvArI - khristI - dharmaguruo hindu samAjane khristI dharmamAM dIkSita karavA niraMtara kAryarata hatA, to bIjI bAju nirbaLa hindu jAti musalamAnonI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMdaH vyaktitva ane kRtitva zikAra banI cUkI hatI. vidhavAonAM karuNa iMdana ane bAlavivAhanA dUSaNathI hindu samAja trAhitrAhi pokArato hato. strI jAti apamAnita, padadalita ane puruSanI eka dAsI mAtra banI gaI hatI. kanyAne jIvatI dATI devAmAM AvatI hatI. nArIne narakanuM dvAra gaNavAmAM AvatI hatI. strI ane zUdra veda bhaNavAnA adhikArathI taddana vaMcita hatAM. hindu jAtine bhramajALamAM bhoLavavA mATe eka bAju 'allopaniSada' racAI hatI, to bIjI bAju robeTaDIno belo nAmanA porTugIjha pAdarIe madurAImAM eka kalpita veda taiyAra karI dIdho hato, jemAM IsAI pracAra dAkhala karyo hato. saho hinduo IsAIyatanA dekhAtA tejamAM aMjAIne khristI banIne 'sudharI javAno garva anubhavatA hatA. vedone loko bhUlI gayA hatA. vedonuM paThana pAThana baMdha thaI cUkyuM hatuM. vedonuM sthAna manuSyakRta graMthoe lIdhuM hatuM. jANe ApaNo hajAro varSathI cAlato Avelo bhavya Aryasrota prANahIna che ane je kaMI che te pazcimathI AvelA A 'gaurAMga devo'mAM ja che evuM tyAranuM vAtAvaraNa hatuM. e niprANa thaI jatA rASTramAM koI prANa phUMkanAro joIto hato. AvA gADha aMdhakAramAM eka evI vibhUtinI - pratibhAsaMpanna tejasvI puruSanI - AvazyakatA hatI jenAmAM gautama, kapila, kaNAda ane kumArika bhaTTanuM pAMDitya hoya, jenAmAM hanumAna ane bhISmapitAnuM brahmacarya hoya, jenAmAM maharSi pataMjali ane vyAsanI AdhyAtmikatA hoya, je zaMkarAcArya jevo yogI hoya, jenAmAM bhIma jevuM baLa hoya, jenAmAM mahAtmA buddhane anupama tyAga ane vairAgya hoya, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda jenAmAM mahAvIranAM ahiMsA ane aparigraha hoya, jenAmAM maryAdA puruSottama rAmanuM maryAdApAlana hoya, jenAmAM yogezvara kRSNanuM teja hoya, jenAmAM mahArANA pratApa ane chatrapati zivAjInuM zaurya ane Atmagaurava hoya - ane AvA ja sadguNothI vibhUSita yugapuruSa maharSi dayAnaMdanuM bhAratabhUmi para Agamana thayuM. svAmI dayAnaMda rASTratvanA pegaMbara hatA. enA AtmAmAM Izvara hato, hRdayamAM dayA hatI. AMkhamAM daSTi hatI ane hAthamAM zakti hatI. e vaDe teNe potAnI dhArI mAnavamUrti korI kADhI. sarjanahAranI sRSTino e prANavAna draSTA hato tathA kuzaLa zilpI hato. tenAmAM adhyAtma hatuM, jene teNe vyavahAramAM vaNI lIdhuM hatuM. Aje te AdhyAtmika vyavahAru hato. ApaNo e Agavo rASTravidhAyaka che. gujarAte jagatane Apelo e mahAna jyotirdhara che. bhAratanA ane samagra saMsAranA sAMskRtika ItihAsamAM tenuM sthAna ujjavaLa ane sanAtana che. rASTranuM navanirmANa karavA mATe e ApaNI AryasaMskRtinA Aditama mULa sudhI gayo. teNe jALAMjhAMkharAM khaseDI vedarUpI sUryane sahastrakaLAmAM prakAzita karyo. yogIrAja zrI araviMdanA zabdomAM - ""vedanA bhASya saMbaMdhI, mane saMpUrNa vizvAsa che ke, game te aMtima saMpUrNa bhASya thAya; paraMtu vedamaMtronA sarva prathama sAcA arthanA zodhaka tarIke dayAnaMda AdaraNIya ane mAnanIya daSTithI ja jovAze. saikAjUnI gerasamaja ane jUnA ajJAnatAnA aMdhakAranI golamAlanI vacamAM AcArya dayAnaMdanI AMkhe satya joyuM ane potAnI daSTine te satyanA mahattva upara kendrita karyuM. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda : vyaktitva ane kRtitva samaye bIDelAM dvAranI kUMcI emaNe zodhI ane baMdha jharaNAMonAM mukha upara je baMdhana mukAyAM hatAM te temaNe choDyAM. RSi dayAnaMda IzvaranI sRSTinA eka senAnI, prakAzanA eka apratima sainika, mAnavasamAja ane saMsthAonA zilpakAra, AtmAnA paMthe prAkRtika musIbatono sAmano karanAra ane vijaya meLavanAra hatA. emanuM AdhyAtmika jIvana mArI dRSTi samakSa khaDuM thAya che. AdhyAtmika jIvananI emanI paribhASA mane samajAI che. emanA AtmAmAM Izvarano vAsa hato, daSTimAM kalpanA hatI ane emanA hAthamAM kalpanAne sAkAra karavAnI zakti hatI. ajJAnamUlaka bhASya ane zabdanA bhrAmaka arthothI je pavitra pustaka 'veda' dUSita banI gayuM hatuM ane jene vize eTale sudhI kahevAtuM ke e to jaMgalI lokonuM pustaka che - tene yathArtha rIte samajavAnuM kaparuM kArya svAmI dayAnaMde karyuM hatuM. '' pa vAstavamAM hiMdu dharmanA zuddhIkaraNamAM dayAnaMdano ane tenA AryasamAjano moTo phALo che. hiMdu dharmanuM 'Arya dharma' evuM vizuddha nAmakaraNa karI temAM mamatva ane abhimAna preranAra A saMnyAsInI jIvanakathA adbhuta rasathI bharelI che. sAthe ja svadezI ane svarAjyano prathama maMtra ApanAra hatA ArSadraSTA svAmI dayAnaMda. sattAvananI krAMtinI cinagArIo paNa saLagI nahotI tyAre paradezI surAjyane badale 'svarAjya'nI mahattA emaNe gAI hatI. lokamAnya TiLake kaheluM ke, - ''RSi dayAnaMda jAjvalyamAna nakSatra hatA. jeo bhAratIya AkAza para potAnI alaukika AbhAthI jhaLakayA ane temaNe pragADha nidrAmAM sUtelA bhAratane DhaMDhoLyo. teo 'svarAjya'nA sarva prathama Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda saMdezavAhaka ane mAnavatAnA upAsaka hatA.'' sAce ja maharSi dayAnaMde prajAnuM adhaHpatana nIrakhI kuzaLa cikitsakanI najare emaNe prajAnI nADa pArakhI hatI. temaNe bhAratIya saMskRtinI asmitAne punarjIvana ApyuM hatuM. "veda dharma ne emaNe punarjIvita karyo hato. A punarjanmanI prasUtivedanA emane jevItevI veThavI paDI nahotI. emaNe aneka apamAno vekyAM, saMkaTo khamyAM, aneka vAra viSapAna karyA ane aneka galIca AkSepo sahana karyA, paNa satyano Agraha na choDyo. "satya" temane prANathI paNa priya hatuM. teo sadaiva namratApUrvaka ane daDhatApUrvaka temanA zrotAone evuM anuyAyIone kahetA ''dayAnaMdanI ekeeka AMgaLIne mINabattInI mAphaka saLagAvavAmAM Avaze topaNa dayAnaMda phakta satya ane naryuM satya ja kaheze.'' | dayAnaMdajIe potAno koI paMtha nathI calAvyo: koI saMpradAyanA e AcArya nathI banyA. potAnAM vacano para zraddhA rAkhI mokSa ke svarga apAvavAnuM kadI kahyuM nathI. Ama, emaNe vicArasvAtaMtryanI mahattA jIvanamAM AcarI batAvI che. emanuM to ekamAtra mizana hatuM "veda" ane "veda dharma', tathA satya arthano prakAza ane mAnavajAtino upakAra. AvA dayAnaMdajInuM pUrvAzramanuM nAma mULazaMkara hatuM. e mULazaMkara ratnagarbhA saurASTramAM AvelA jUnA morabI rAjyamAM macchu nadInA kAMThe AvelA TaMkArA gAmamAM vi. saM. 1881 (I. sa. 1824)mAM janmyA hatA. emanA pitAnuM nAma . karasanajI travADI hatuM. te ucca kulIna audicya brAhmaNa hatA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda : vyaktitva ane kRtitva temanI pAse jarajamIna ThIka ThIka hatAM ane rAjyanA thANedAra hovAthI temane tyAM sipAIsaparAM paNa rahetAM hatAM. teo dhArmika vRttinA zraddhAvAna zivamArgI hatA. AvA pitA ane premamayI mAtA amUbA(amRtabA)nI chAyAmAM mULazaMkare pAMca varSanI uMmare ekaDo ghUMTavA mAMDyo. tyAra bAda mULazaMkare zloko, maMtro ane paraMparAgata stotro paNa moDhe karavA mAMDyA. traNacAra varSamAM emaNe sArI pragati karI, ane AThame varSe emane yajJopavIta saMskAra ApavAmAM Avyo. emane gAyatrI maMtranI dIkSA maLI. have karasanajI potAnA putra mULazaMkarane potAnI sAthe pheravavA lAgyA ane dharmazAstra tathA vyavahAranI tAlIma ApavA lAgyA. Ama, cha varSa pasAra thaI gayAM ane caudame varSe to mULazaMkare AkhI 'yajurvedasaMhitA' moDhe karI lIdhI. A uparAMta emaNe bIjA vedonAM amuka prakaraNo joI nAkhyAM tema ja vyAkaraNanA prAthamika graMtho paNa bhaNI lIdhA. Ama, eka bAju mULazaMkara vidyAbhAsamAM rata rahetA, to bIjI bAju pitA emane vrata-upavAsamAM joDavAno satata prayatna karatA hatA. mAtA amUbA vAraMvAra kahetAM: ''mULazaMkara bALaka che. enAthI AvAM vrato ane upavAso pALI zakAze nahIM.'' paNa karasanajI temanA kulAcAra pramANe mULazaMkarane vratopavAsa mATe protsAhita karavA lAgyA. temaNe vratanA mAhAtmyanI rocaka vAto karavA mAMDI. eTale mULazaMkarane emAM ruci utpanna thaI AvI. zivarAtrinuM mahAna vrata AvyuM. saMvata 1894nA mAha mAsanI vada caudaze pitAe mULazaMkara pAse zivarAtrinuM vrata karAvyuM. 'A vrata karIza, eTale sAkSAt Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda mahAdeva tArA para prasanna thaze ane tArA sarva manoratho pUrA karaze." pitAnI AvI khAtarIpUrvakanI vANI sAMbhaLIne 14 varSano bALaka mULazaMkara zraddhApUrvaka vrata karavA taiyAra thayo. dIpothI jhaLahaLatA, ghaMTAnAdathI guMjAyamAna, pItAMbaradhArI brAhmaNothI ane bhaktothI pUrita gAma bahAra AvelA zivamaMdiramAM mULazaMkare te mahArAtrie jAgaraNa zarU karyuM. pitA UMghI gayA. bIjA bhakto ghasaghasATa ghoravA lAgyA, paNa mULazaMkara to jAgatA ja rahyA. UghanuM jarAka paNa jhokuM Ave te aTakAvavA mATe vAraMvAra AMkha para pANI chAMTatA rahetA hatA. temanI daSTi zivaliMga para sthira hatI. evAmAM kyAMkathI eka udara dhasI Avyo ane zivaliMga upara caDI gayo. te zivane dharAvAyelA naivedyane khAvA mAMDyo. ekadama mULazaMkaranuM buddhi caiitanya camakI UThyuM. ""are ! je traNe bhuvanone AMkha ughADatAMnI sAthe bhasma karI nAkhe che, jenA DamarunA nAde sakala vizva tAMDavamAM Dole che ane jenAM pinAka ane trizULa mahAna zastrAstro che, te vizvanAtha mahAdeva - saMhAraka ziva zuM tuccha uMdaraDAne paNa khaseDI zakatA nathI? nakkI A mahAdeva nathI, A to paththarano piMDa mAtra che !'' emano e valopAta vadhAre ne vadhAre ugra banyo. emaNe pitAne jagADyA ane pUchyuM: ''A mahAdeva hoya ? AnA upara to uMdaraDA doDAdoDa kare che. ne lIMDI-pezAba nAkhe che !'' pitA A sAMbhaLI krodhe bharAyA : ''nAstika ! AvI zaMkA thAya nahIM.'' paNa pitAnA A khulAsAthI mULazaMkarane bilakula samAdhAna maLyuM nahIM. Ama vivekanI phuraNA thaI eTale vrata-upavAsano Aveza UtarI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyaktitva ane kRtitva 9 gayo, ane mULazaMkare ghera javA pitAnI AjJA mAgI. pitAe rajA to ApI, paNa sAthe vrata na toDavAnI tAkIda karI. mULazaMkare ghera AvIne mAtAne kahyuM : ""bA ! mAre khAvuM che, mArAthI rahevAtuM nathI.'' mAtA bolI : ""dIkarA ! e to huM jANatI ja hatI. cAla, khAI le. paNa joje, tArA bApune AnI khabara paDavA daIza nahIM. nahIMtara teo gusse thaze.'' paNa pitA e vAtane jANI gayA. mAtA ane premALa kAkAe mULazaMkarano bacAva karyo, paraMtu pitAno roSa Utaryo nahIM. Akhare kAkAe kahyuM : "ene abhyAsa karavA do. Ama upavAsamAM nAkhI zA mATe mUMjhavaNamAM mUko cho ?'' A prasaMgathI mULazaMkaranI kAkA pratye vadhAre nikaTatA keLavAI. have mULazaMkara eka vidvAna pAse nikaTanA gAmamAM nighaMTu, nirukta ane karmakAMDanA graMtho bhaNavA lAgyA. joke zivarAtrinI ghaTanA mULazaMkaranA dila ane dimAgamAM eka maulika parivartana pedA karavAmAM nimitta banI. mUrtipUjA uparathI tenI zraddhA te rAtrie gI gaI hatI. tevAmAM tenI nAnI bahena kogaLiyAmAM sapaDAI gaI. uttamamAM uttama davA ane tanatoDa sevAcAkarI karI paNa tene bacAvI na zakyAM. chevaTe tenuM mRtyu thayuM. AkhA gharamAM rokakaLa thaI rahI, paNa mULazaMkara to maraNa pAmelI bahenanA zabane ja joI rahyo ! tenI AMkhamAMthI na eka AMsunuM TIpuM paDyuM, na tenA kaMThamAMthI eka hAya bahAra AvI, te to paththaranA pUtaLAnI jema nizcaSTa rahyo. saue mAnyuM ke A to jaDa patharo ja che, paNa mULazaMkaranA hRdayamAM cAlI rahela maMthanane to te ja jANato hato. tenuM mana mRtyunA A prasaMgathI khaLabhaLI .6-3 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 maharSi dayAnaMda UThyuM hatuM. ''Aje mArI A priya bahena marI gaI che tema sau eka pachI eka kALano koLiyo thaze.'' A khaLabhaLATe tene rAte UMgha paNa AvavA dIdhI nahIM, ane tene amara jIvanano upAya zodhavAnI ciMtA peThI. janmamaraNanA cakramAMthI mukti meLavavA mATe zuM karavuM ane konA para bharoso mUkavo te mATe tene pharI pharIne vicAro AvavA lAgyA. mULazaMkaranuM AvuM manomaMthana cAlI rahyuM hatuM, tevAmAM eka bIjo prasaMga banyo. temanA kAkAne mULazaMkara pratye khUba vahAla hatuM. temane paNa kogaLiyuM thayuM ane jIvanalIlA saMkelI lIdhI. A ghaTanAe mULazaMkaranA hRdayane hacamacAvI mUkyuM. temanuM haiyuM dhIraja jALavI zakayuM nahIM. te karuNa rudana karavA lAgyo, ane tenI AMkha raDI raDIne sUjI gaI. kAkAnA A avasAnathI mULazaMkaranA manomaMthana vadhAre ugra banI gayAM. vairAgyanI mULa cinagArImAM eka navI Aga umerAI. uparanI be ghaTanAonI pratikriyA mULazaMkaranA svaccha ane nirdoSa hRdaya para kevI ane keTalI paDI te temanA zabdomAM ja sAMbhaLavI vadhu ucita lekhAze. RSi dayAnaMde potAnI AtmakathAmAM Ama lakhyuM cheH ''mArI 16 varasanI uMmara vakhate eka 14 varSanI bahena hatI tene kogaLiyuM thayuM. tenI ghaTanA A pramANe che: eka rAtanA jyAre ame eka mitrane tyAM nAcagAna jovA gayelA tyAre acAnaka nokare AvIne khabara ApI ke bahenane kogaLiyuM thaI gayuM che. ame badhAMya turata tyAMthI AvyAM. vaidya bolAvyA, davA karI, paraMtu koI phAyado na thayo. cAra kalAkamAM teNe zarIra choDI dIdhuM. huM tenI pathArI pAse R Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyaktitva ane kRtitva 11 dIvAlano Teko laIne Ubho hato. AthI mArA hRdayane khUba AghAta lAgyo ane mane khUba Dara lAgyo. ane bIkano mAryo vicAra karavA lAgyo ke badhA loko Ama ja maraze ane Ama huM paNa marI jaIza ? huM vicAramAM DUbI gayo ke zuM saMsAramAM jeTalA paNa jIvo che temAMthI koI nahIM bace? mATe evo koI rasto zodhI kADhavo joIe jethI janmamaraNa rUpI duHkhamAMthI A jIva chUTI jAya ane mukta bane. eTale ke A samaye mArA cittamAM vairAgyanuM mULa ropAI gayuM.' bIjA prasaMganuM dayAnaMdajIe nimna prakAre varNana karyuM cheH ''jyAre mArI umara 19 varSanI thaI tyAre mane atyaMta vahAla karanArA ane dharmAtmA tathA vidvAna tevA mArA kAkAne kogaLiyuM thaI gayuM. maratI vakhate temaNe mane potAnI pAse bolAvyo. loko temanI nADI jovA lAgyA. huM paNa pAse ja beThelo hato. mArA tarapha jotAM ja temanI AMkhomAMthI azrudhArA vahevA lAgI. mane paNa te vakhate khUba raDavuM AvyuM. are ! raDatAM raDatAM mArI AMkho paNa sUjI gaI. ATaluM raDavuM mane A pUrve kadI nahIM Avela. te divase mane ema lAgyuM ke huM paNa kAkAnI mAphaka eka divase maravAno chuM.' Ama bahenanA mRtyuthI narama paDI gayelA mULazaMkaranA hRdayane kAkAnA mRtyue pUrNataH vairAgya tarapha dhakelI dIdhuM. Ama to zivaliMga upara uMdarone kUdatA hajAro loko jue che, paNa tene eka sAmAnya ghaTanA gaNIne tenA tarapha durlakSya karatA hoya che. baheno ke sagAMvahAlAM konAM nathI maratAM ? paraMtu badhAne vairAgya nathI pedA thato. nAnakaDA prasaMgathI ATaluM moTuM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda pariNAma zodhI kADhavuM dareka buddhi mATe zakya nathI. ane viziSTa buddhi mATe paNa nAnakaDI ghaTanAthI moTuM pariNAma zodhavuM asaMbhava che. eka phaLane jhADanI nIce paDatuM joIne gurutvAkarSaNanA niyamanI kalpanA badhA nathI karI zakatA. popanI savArI keTalAya pAdarIoe joI haze, paraMtu IsAI dharmamAM sudhAro karavAnI bhAvanA badhAMnAM hRdayamAM nahIM jAgI. bhagavAna buddhe rogI ane vRddhane joIne amaratAnA mArga para mahAprasthAna karyuM. vizeSa pratibhAo ja biMduthI vizvanuM anumAna karI zake che. pUrvasaMskAra ane addabhuta pratibhA baMneyanuM saMmizraNa jagatamAM Azcaryajanaka kArya karI batAve che. mULazaMkaramAM paNa A baMneya vastuno samAveza hato. eTale mULazaMkaranA hRdayamAM e vicAra jAgyo ke, ""mAre paNa eka divase maravuM paDaze ? zuM AnAthI bacI zakAya ?'' te vidvAnone, vaDIlone amara thavAno rasto pUchavA lAgyo. jyAre tenA mAbApane A vAtanI jANa thaI, tyAre temaNe mULazaMkarane lagnabaMdhanamAM bAMdhI devAno vicAra karyo. mULazaMkaranA virodhathI eka vAra to TaLI gayuM, paraMtu ekavIsamuM varSa beThuM tyAM pharI e vAta UpaDI. AthI mULazaMkare pitAne vinaMtI karI: mAre vyAkaraNa, jyotiSa ane vaidakanA graMtha zIkhavA che, A mATe mane kAzI javAnI rajA Apo.'' A rajA to na maLI paraMtu bAjunA gAmamAM eka vRddha zAstrIjI pAse bhaNavA javAnI rajA maLI. A vyavasthAthI mULazaMkarane ghaNo AnaMda thayo. ene lAgyuM ke A rIte tene gRhatyAga karavAnI anukULatA maLI raheze. thoDA samayamAM e paMDitane lAgyuM ke mULazaMkaranA hRdayamAM lagna Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyakitatva ane kRtitva 13 pratye prabaLa sUtra ane vairAgyanI utkaMThA che. emaNe karasanajI travADIne putrane laI javAnI ane tenuM citta saMsAramAM parovI devA paraNAvI devAnI salAha ApI. karasanajI travADI AvIne mULazaMkarane laI gayA. ghera tenI AsapAsa sakhata cokI goThavavAmAM AvI. bIjI tarapha enA lagnanI taiyArIo thavA mAMDI. mULazaMkaranuM mana A mATe bilakula taiyAra nahotuM. saMsAratyAgano temano nirNaya aphara hato. eTale amRtano tarasyo mULazaMkara 22 varasanI vaye saMvata 1902nA jeTha mAsanI eka sAMje ghara choDIne sAcA zivanI zodhamAM cAlI nIkaLyo. ghara choDyA bAda cha sAta gAu sudhI to mULazaMkare aTakyA vinA cAlyA ja karyuM. rastAmAM bAvAonI eka jamAtano tene saMgAtha maLI gayo. mULazaMkaranA hAtha upara vIMTI hatI ane tenAM vastro paNa suMdara hatAM. bAvAoe AnI ThekaDI karavA mAMDI, tyAre teNe potAnAM vastrAbhUSaNo phagAvI dIdhAM. te eka laMgoTIbhera AgaLa vadhyo. ema cAlatAM cAlatAM sAyalAmAM lAlA bhagatanA sthAnakamAM eka brahmacArIe mULazaMkarane yogya gaNIne brahmacaryanI dIkSA ApI. have emanuM nAma "zuddhacaitanya' rAkhavAmAM AvyuM. temane bhagavAM vastro ane kamaMDaLa ApavAmAM AvyAM. Ama zuddhacaitanya gujarAtanAM gAmaDAMomAM pharavA lAgyA, paNa temanA mananuM samAdhAna na thayuM. jyAM sudhI bIjA guru na maLe tyAM sudhI sthaLatyAga na karyo. thoDA samaya bAda temaNe sAMbhaLyuM ke siddhapuramAM eka meLo bharAvAno che. sarasvatInA pavitra taTa upara bharAtA A dharma-meLAmAM koI yogya guru maLI jaze, tevI AzAthI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 maharSi dayAnaMda zuddhacaitanya lAlAjI bhagatanI rajA laI siddhapura prayANa karyuM. Ama, mULazaMkare saMvata 190ranA jyeSTha mAsamAM gRhatyAga karyo ane saMvata 1917nA kArataka mAsamAM te daMDI svAmI virajAnaMdajI pAse pahoMcyo. vaccenAM 15 varSano gALo teNe eka sAcA ane Adarza jijJAsu tarIke vyatIta karyo ane gharano saMbaMdha sadaMtara toDI nAkhyo. joke A daramyAna mULazaMkarano eka vAra tenA pitA sAthe bheTo thayelo. siddhapuramAM mULazaMkare gAmathI dUra nIlakaMTha mahAdevamAM utAro karyo hato. teNe tyAM gurunI zodha karavA mAMDI. bIjI bAju eka paricita sAdhuno saMdeza pAmI karasanajI travADI sipAIonI TukaDI sAthe jamAdAranA pozAkamAM siddhapura AvI pahoMcyA. putranI zodhamAM Akho meLo khUMdI vaLyA. Akhare bhagavAM vastromAM sukAI gayelA moMvALA putrane joyo. tarata ja tenI pAchaLa jaIne temaNe tenA bAvaDAne kaDakAIthI pakaDyuM. pitAe kahyuM: ''kuLanAzaka! te mAro vaMza lajAvyo !'' mULazaMkara temanI sAme javAba na ApI zakyo. teNe pitAnA caraNomAM paDIne mAphI mAgI. pitAe tenAM bhagavAM vastro phADI nAkhyAM ane tenA upara sakhata pahero goThavI dIdho. zuddhacaitanya e badhuM sahana karato rahyo paNa sAthe sAthe e nAsI javAno mArga paNa zodhato rahyo. chevaTe A baMdhanamAMthI paNa zuddhacaitanya chUTI gayo. taka maLatAM te nAsI chUTyo. putrane gumAvI beThelA pitA roSa ane nirAzA sAthe ghara tarapha pAchA pharyA. chevaTe amadAvAda ane vaDodarAnI AsapAsanAM gAmomAM bhaTakato bhaTakato zuddhacaitanya narmadAtaTa para pahoMcI gayo. teNe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyaktitva ane kRtitva 15 aneka saMnyAsIo pAse saMnyAsa levA mATe mAgaNI karI, paraMtu nAnI uMmara joIne sau saMkoca karatA rahyA. narmadA nadInA taTa para bhramaNa karatA dakSiNanA vidvAna saMnyAsI svAmI pUrNAnaMdanA satsaMganI taka zuddhacaitanyane prApta thaI. temanI pAse teNe saMnyAsInI dIkSA ApavAnI mAgaNI karI, prathama to temaNe paNa tene dIkSA ApavAnI nA pADI, paNa Akhare jyAre temaNe teno daDha nizcaya joyo tyAre teo saMmata thayA ane tene dIkSA ApI. temaNe caitanyane 'dayAnaMda sarasvatI' evuM nAma ApyuM. Ama, 25 varSanI vaye mULazaMkaramAMthI brahmacArI zuddhacaitanya banelo yuvAna saMnyAsI dayAnaMda sarasvatI banI gayo. have sAcA yogIonI ane vidvAnonI zodhamAM dayAnaMdajI aneka nadItaTo, parvatonI upatyakAo, tIrthasthaLo, maTho, maMdiro ane himAlayanI kaMdarAo khUMdI vaLyA. jyAM paNa koI vidvAna ke yogInI bhALa maLatI svAmIjI seMkaDo duHkha veThIne paNa pahoMcI jatA. cAMdodamAM svAmIjIne javAlAnaMdajIpurI ane zivAnaMdagiri nAmanA be samartha mahAtmAono satsaMga thayo. temaNe svAmIjIne yogano abhyAsa karAvelo. temanuM RNa svIkarAtAM dayAnaMdajI svayaM lakhe che: ""e baMne mahAtmAoe mane nihAla karI nAkhyo. temanA prabhAvathI yogavidyAnI sakala kriyAthI huM paricita thayo. huM temano atyaMta kRtajJa chuM, kharekhara ! temaNe mArA upara eka mahAna upakAra karyo che.'' A pachI svAmIjI Abu gayA. vidyAne arthe, satyane arthe emaNe aneka saMta-mahAtmAo sAthe satsaMga karyo, carcA karI ane yoganA saMbaMdhamAM jJAna prApta karyuM. Ama yati-munione Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda maLatAM maLatAM bhAratanA aneka pradezonI padayAtrA karatAM karatAM svAmIjI saMvata 1912nA vaizAkha mAsamAM haradvAranA kuMbhameLAmAM AvI pahoMcyA. A vakhate temanI uMmara trIsa varSanI hatI. A tIrthasthaLa mAkhIothI baNabaNI rahyuM hatuM ane eThAM patarALAMthI gaMdhAI rahyuM hatuM. tyAM puSkaLa giradI ane kolAhala hatAM tathA gaMgAjInAM jaLa nAhavAdhovAthI atyadhika DahoLAI gayAM hatAM. svAmIjI A kAraNe gaMgA pAsenA caMDI parvatanA jaMgalamAM UtaryA hatA. ahIMthI svAmIjI SIkeza, TiharI, zrInagara, rudraprayAga, zivapurI, guptakAzI, gaurIkuMDa, bhImaguphA vagere sthaLAe jaI pharI kedAraghATa AvyA. ahIM gaMgAgiri mahAtmAno saMga emane atyaMta ruci gayo hato. temanI himAlaya yAtrAnuM varNana karatAM teo potAnI AtmakathAmAM kahe cheH ""himAlayanI taLeTImAM hato. ziyALo cAlato, alakanaMdA nadI UtarIne sAme pAra javAnuM hatuM. mArA zarIra upara mAtra eka pAtaLI kaMthA hatI. TADha asahya hatI. be divasanA kaDAkA hatA. pANI paNa eTaluM ThaMDuM thaI gayeluM ke moMmAM mukAya nahIM. tema chatAM nadImAM taratA baraphanA thoDA TukaDA laIne bhUkha saMtoSavAno meM prayatna karyo, ethI zAMti vaLI nahIM. Akhare huM nadImAM Utaryo, nadInA taLiye paDela aNIdAra patharAothI mArA paga vIMdhAyA. pANInI sahana na thaI zake eTalI tIvra ThaMDIthI zarIranAM aMga khoTAM paDavA lAgyAM, toya jematema karIne maraNatola hAlatamAM huM sAme kinAre pahoMcyo. tyAM to mArA cheDAyelA pagamAMthI lohInI dhArAo vahevA lAgI. meM mArA zarIra uparathI vastra utArI paga upara vIMTyuM, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyaktitva ane kRtitva 17 topaNa paganI vedanA moLI paDI nahIM. kinAre ja nIce besI gayo. mArAmAM eka paNa pagaluM AgaLa cAlavAnuM baLa nahotuM rahyuM. bhUkha romeroma vyApI hatI. huM koInI madadanI vATa jevA lAgyo. tyAM mArI pAse thaIne be gurakhA kheDUto nIkaLyA. mane saMgI bhALI temaNe hAtha joDyA ane ghera AvavA prArthanA che, paNa huM apaMga banI gayo hato ane paga sAjA thAya tyAM to e baMne kheDUto DuMgarAomAM adazya thaI gayA. thoDA vakhata pachI pagamAM tAkAta AvI, eTale dhIme dhIme huM badarInArAyaNa pahoMcyo. tyAM khorAka lIdho. tyAra pachI huM pharI vAra jIvato houM tema mane lAgavA mAMDyuM. AvA to jIvanamAM jude jude vakhate keTalAya prasaMga AvI gayA, paNa ethI kadIye huM nAsIpAsa thayo ke hiMmata hArI beTho tevuM mane sAMbharatuM ja nathI.' Ama, dayAnaMda himAlayamAM varSo sudhI bhaTakyA. taLeTIe taLeTIe, zikhare zikhare ane vanevanamAM e bhamI vaLyA. nadInALAM, vana-kaMdarAo ane aneka upayakAo e khUdI vaLyA, paNa sAcA guru hAtha lAgyA nahIM. emanA manamAM ApaghAtanA paNa vicAro AvyA. chevaTe kaThora tapa ane bhayAnaka vinabAdhAoe temanA tana ane manane atyaMta majabUta ane daDha banAvI dIdhAM. temaNe ApaghAtanA manasUbA tajI dIdhA. ghaNAM varSane aMte droNasAgara UtarI te jJAnanI zodhamAM AgaLa cAlyA. temanI pAse ghaNAM pustako hatAM. gaMgAkinAre besIne temaNe e pothIonAM pAnAM uthalAvavA mAMDyAM. . . haThayogapradIpikA', 'yogabIja' ane "zivasaMdhyA' vagere yoganI e pothIomAM temaNe nADIcakranAM varNano vAMcyAM. ma.da, - 4 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda svAmIjIne A pustakomAM varNavelAM nADIcakro vize saMzaya ghoLAyA karato hato. eTalAmAM gaMgAmAM taNAtuM eka maDaduM temaNe joyuM. tarata ja pote gaMgAmAM kUdI paDyA ane pelA maDadAne tANI lAvyA. pAse cappa hato tenAthI zabane cIryuM ane pustakanA varNana sAthe e zarIranA aMgopAMgane meLavavA lAgyA. temaNe sarva aMgonuM parIkSaNa karyuM, paNa pelAM nADIcakrono kaMI ja meLa khAdho nahIM. eTale svAmIjIe te maDadAne tathA pelI pothIone gaMgAjImAM padharAvI dIdhAM. pote nizcaya karI nAkhyo ke vedo, upaniSado, pAtaMjala ane sAMkhyazAstra sivAyanAM yogane lagatAM sarva pustako mithyA ane azuddha che. A samaye dayAnaMdajIe okhAmaThanI mulAkAta lIdhI. tyAMnA mahaMtazrI sAthe vArtAlApa ane satsaMga thayA. dayAnaMdajInA pAMDitya, tapatyAga ane tenA prabhAvathI e mahaMta aMjAyA. potAnI gAdI dayAnaMdane soMpI potAno ziSya ane saMpattino uttarAdhikArI banAvavAnI icchA temaNe batAvI. paNa jeNe saMsArano tyAga karyo hato tevA dayAnaMdane te gAdI AkarSI zakI nahIM. temane mahaMtagIrI joItI na hatI. temane to jJAna joItuM hatuM. eTale vItarAga saMnyAsI dayAnaMde mahaMtane kahyuM: "jo mane dhananI ja IcchA ke abhilASA hota to huM mArA pitAnI saMpattino, je tamArA aizvaryathI aneka gaNI vadhAre hatI, na choData.'' dayAnaMdane to sAcA zivano sAkSAtkAra ane mRtyuthI bacavAno upAya joIto hato. jyAre mahaMta pAse dhanadolata to khUba hatAM paNa satya ane sAcA ziva nahotA. Ama gaMgAtaTa para yAtrA pUrI karI himAlaya choDI dayAnaMda Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyakitatva ane kRtitva pAchA pharyA. have dayAnaMdajIe narmadAnI yAtrA AraMbhI. pote narmadAnA mULa tarapha jaI rahyA hatA. mArga vikaTa hato, gADha araNya hatuM, keDIo khovAI jatI hatI. temane aneka kAMTA vAgyA, Thokaro lAgI, ghA paDyA, lohI nIkaLyAM ane jAta jAtanI vipattio AvI. Ama chatAM satyanI zodhamAM teo avadhUta dazAmAM niraMtara rakhaDatA rahyA paNa tyAMye temane sAcuM jJAna maLatuM na hatuM. A pramANe traNa varSa sudhI svAmIjIe narmadAtaTe yAtrA karI. tapasyAnI bhaThThImAM tavAIne temanA matavikSepa dUra thaI gayA. varSonI tapazcaryAe temanA dehane addabhuta kAMti ApI. temanuM jIvana yajJAgninI dIptithI kAMcanavarNa jhaLahaLI rahyuM hatuM. paMdara varSanI e rajhaLapATamAM dayAnaMde bhArata dezanI durdazAnAM darzana karyA. temane badhe ja aMdhakAra ane ajJAna dekhAyAM. sAcuM jJAna ane dharma kyAMya dekhAyA nahIM. sarvatra daMbha, pAkhaMDa, vilAsa, aMdhavizvAsa ane chaLakapaTanI lIlA hatI. bIjI tarapha deza parataMtra hato. tenuM paNa temane bhAre duHkha hatuM. sAkSara ramaNalAlanA zabdomAM dayAnaMde zUdrone satAvatA brAhmaNo joyA, zramajIvIonuM zoSaNa karatA zrImaMto joyA, prajAne vaja eDIthI cagadI nAkhatI videzI sattA joI. narmadAtaTe temaNe mathurAmAM birAjatA prajJAcakSu virajAnaMda svAmInA asAdhAraNa pAMDitya, addabhuta pratibhA ane yaza aMge sAMbhaLyuM ane teo mathurAmAM pahoMcyA. svAmI virajAnaMdajI mULe paMjAbI hatA. teo sArasvata brAhmaNa hatA. temanuM gotra bhAradvAja hatuM, ane teo Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 maharSi dayAnaMda nArAyaNadatta bhAradvAjanA putra hatA. e pAMca varSanA thayA tyAre zItaLAnA vyAdhimAM emanI baMne AMkho cAlI gaI. agiyAra varSanI uMmare temaNe mAtApitA gumAvyAM. have bhAIbhAbhInA ghare temane khUba duHkha paDavA mAMDyuM. temaNe gRhatyAga karI adhyayana ane samAdhimAM samaya vitAvavA mAMDyo. 18 varSanI vaye temaNe saMnyAsa grahaNa karyo. temaNe veda ane vyAkaraNanI talasparzI abhyAsa karyo. eka veLA virajAnaMdajI viSNastotra bolI rahyA hatA tyAre alavara nareza vinayacaMdrasiMhajI temanI camatkArika zakitathI mugdha thaI gayA. teo temane alavara laI gayA. virajAnaMdajIe rAjA pAse zarata mUkI: "eka paNa divasa pADyA vinA tame dararoja mArI pAse traNa kalAka sudhI vedapATha karavAnuM svIkAro to ja huM alavaramAM rahuM.'' mahArAjAe zarata svIkArI ane ThIka ThIka samaya sudhI tenuM pAlana karyuM. paNa eka divase koI utsavamAM mahArAjA rokAI gayA ane vedapATha karavA na jaI zakyA. pariNAme svAmIjIe alavara choDyuM. e pachI thoDo samaya bharatapuramAM rahI e mathurA gayA. mathurAmAM temaNe vedapAThazALAnI sthApanA karI. yamunA nadInA vizrAma uparanI saDakanI eka bAjue nAnIsarakhI aDALImAM virajAnaMdajInuM Asana hatuM. virajAnaMdajI savArasAMja dhyAnamAM besatA ane divasanA adhyApana kArya karatA. temanI vicArazakti atyaMta tejasvI hatI tevI ja prakhara temanI dhAraNazakti hatI. eka vakhata sAMbhaLelo pATha e kadApi vIsaratA nahotA. teo spaSTavaktA, niSkapaTa ane saraLa vRttinA hatA chatAM svabhAva ugra hatA. te rUSipraNIta graMtho ja bhaNAvatA hatA, eTale Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda : vyaktitva ane kRtitva 21 kaumudI vagere graMthonuM emane tyAM adhyApana thatuM nahotuM. emanA vidyArthIo nighaMTu, nirukta, aSTAdhyAyI ane mahAbhASya vagere Arya graMthonuM adhyayana karatA. e saMnyAsI temanA prakhara pAMDitya mATe prasiddha hatA ane vyAkaraNanA bhAskara gaNAtA. temane zrImad bhAgavatanI sAme sakhata cIDa hatI. svAmI dayAnaMdajIe saMvata 1917nA kArtika mAsanA zukala pakSanI bIje arthAt I.sa. 1860nA navembaranI 14mI tArIkhe virajAnaMdajInI kuTiranAM dvAra khakhaDAvyAM. aMdarathI prazna Avyo: 'koNa cho ?'' ''saMnyAsI. "" ''tamAruM nAma !'' ' 'dayAnaMda sarasvatI.' dvAra UghaDyuM. 81 varSanA vRddha virajAnaMdajIe kahyuMH ''dayAnaMda ! tuM atyAra sudhI anArya graMtho bhaNyo che. tAre jo mArI pAse bhaNavuM hoya to e graMthone khADAmAM nAkhI de ke jamanAmAM vahAvI de. mArI pAse to RSipraNIta graMthono ja abhyAsa thaI zakaze. ane dayAnaMda ! tuM to saMnyAsI che. tArA bhojana vagere mATe ahIM koI vyavasthA nathI. A nizciMtatA vinA bhaNAya ja nahIM, mATe jA.'' paNa daDhavratI dayAnaMda ema cAlyA jAya tevA nahotA. dayAnaMdajIe kahyuM: ''A anAryagraMtho to meM pheMkI ja dIdhA, ane bhojananI vyavasthA huM karI laIza. guruvarya ! Apa mAro ziSya tarIke eka vAra svIkAra karo.'' dayAnaMdajInI lagana ane AtmasamarpaNavRttithI prajJAcakSu virajAnaMdajI prabhAvita thayA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda ane dayAnaMdane ziSya tarIke svIkAryA. virajAnaMdajIe zaheramAM phALo karI dayAnaMdajI mATe "mahAbhAgya'nI prata meLavI ApI. Ama adhyayanano AraMbha thayo tyAre bhAratanA uttara kSetramAM dAruNa dukALa hato. AthI, zarUAtanA thoDA divasomAM svAmIjIne caNA upara ja rahevuM paDyuM hatuM. pAchaLathI amaralAla nAmanA eka sajjane svAmIjIne bhojana tathA graMtha vagere bAbatamAM nizcita karyA. svAmIjIne rAtanA adhyayana mATe telanI vyavasthA nahotI. lAlA goradhanadAse e peTe mAsika cAra AnA ApavA mAMDyA. dUdhane mATe haradeva paththaravALA svAmIjIne mAsika be rUpiyA ApatA thayA. mukAmane mATe svAmIjIe pahelethI ja vizrAmaghATa uparanA lakSmInArAyaNa maMdiranI nIce eka koTaDI meLavI lIdhI hatI. joke emAM teo potAnA pUrA paga paNa pasArI zakatA nahotA. paraMtu dayAnaMdajI zraddhApUrvaka kRtasaMkalpa banI brahmaniSTha sadagurunI pAsethI jJAnaprasAdI meLavI parama vijJAnano sAkSAtkAra karavA aharniza kAryarata hatA. svAmIjI gurujIne mATe nitya jamanAjImAMthI vIsa vIsa ghaDA pANI laI AvatA ane TADhataDako kazAnI paravA karyA vagara gurusevA karatA. virajAnaMdajI durvAsAno avatAra hatA. zista ane abhyAsanA atyaMta AgrahI hatA. joke dayAnaMdajI paNa eka Adarzatama vidyArthI hatA tathA temanA niyama saMyama apUrva hatA. eka vakhate virajAnaMdajIe krodhAvezamAM AvIne nAnakaDI bhUla mATe dayAnaMdajIne hAtha para lAkaDI phaTakArI dIdhI. chatrIsa varSanA dayAnaMdajI gurujIne kahevA lAgyA: ''bhagavan! mAruM zarIra to Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda: vyaktitva ane kRtitva 23 vaja jevuM kaThora che. mane mAratAM ApanA komaLa hAthane kaSTa paDaze. mATe Apa mane bIjA pAse daMDa apAvo to sAruM.' AvI hatI dayAnaMdajInI sahiSNutA ane zraddhA. virajAnaMdajIno krodha dUdhanA UbharA jevo hato. emanA hRdayamAM vAtsalyanI amIdhArAo vahetI hatI, ane ziSyane uccatama adhikArI banAvavAnI dhagaza hatI. AthI gurujI ghaNI vAra kahetA: ''dayAnaMda, tArI yAdazakita addabhuta che. tArI sAthe vAdamAM UtaravAnI koInI hiMmata ja nathI. tuM to 'kAlajitvA' che. AvI baLavAna tArI tarkazakti che.'' vaLI koI vAra teo kahetAH ""dayAnaMda ! Aja sudhImAM meM anekane bhaNAvyA che paNa tane bhaNAvavAmAM mane je rasa ane AnaMda maLyAM che te bIjA koIne bhaNAvavAmAM maLyAM nathI.' AthI gurujIe potAnA A addabhuta ziSyane sarva vidyAratno ane jJAnanAM gUDhatama rahasyo arpaNa karyA hatAM. aDhI varSa dayAnaMda virajAnaMda pAse rahyA. vidAyadina AvI gayo, eTale temaNe vidAya mAgI. dayAnaMdajI gaLagaLe sAde gurunI caraNavaMdanA karatAM bolyA: ""gurujI ! huM ApanI vidAya ane AziSa icchuM chuM. Ape mane premathI navarAvI dIdho che ane je prakAza Ape mArAmAM sIMcyo che, te sarva mATe mAruM romeroma Apane dhanyavAda Ape che. upakAra vyakta karavA mArI pAse zabdo nathI. Apane gurudakSiNAmAM huM zuM ApuM? evI koI cIja mArI pAse nathI. A khobo laviMga che, Apa te svIkAro.'' vRddha gurunA aMgeaMga bhAvathI bhInAM thaI gayAM. dayAnaMdajInA mastake hAthanI chAyA pasArI. gurujI bolyA: ''beTA ! tAruM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. maharSi dayAnaMda maMgala thAo. bhagavAna tArI vidyAne saphaLa banAve. A laviMgathI adhika mAre joIe che, beTA ! e gurudakSiNA ApavAnI tArI zakti che, bola ApIza ?'' ''bhagavan! A samasta jIvaMta ApanA caraNomAM arpaNa che. Apa AjJA Apo.'' dayAnaMdajIe kahyuM. virajAnaMdajI ujavaLa bhAvinI kalpanA karatA kahevA lAgyA: - "beTA dayAnaMda ! ApaNo bhArata deza dInahIna thaI gayo che, sarvatra ajJAna ane aMdhakAra jAmyAM che. loko satyAsatyano viveka cUkyA che. jA, tuM teno uddhAra kara. matamatAMtaronI ane kurItionI jaDa kADhI nAkha. vedono sarvatra prakAza kara ane vaidika dharmano sarvatra phelAvo kara. e sadA yAda rAkhaje ke manuSyakRta graMthomAM paramezvaranI ane traSionI niMdA che, jyAre trASikRta graMthomAM nathI. beTA ! A ja gurudakSiNA huM mAnuM chuM. bIjI koI sAMsArika lAlasA mane nathI.'' A amUlya upadezane zirodhArya karIne saMnyAsI dayAnaMde guru virajAnaMdanA dvArethI vidAya lIdhI. je vastu parvatanA zikharo upara, gADha vanomAM, nadIonA pravAhamAM, himAlayanI kaMdarAomAM ane mahaMtonA maThomAM zodhavA chatAMya na maLI te amRtanA tarasyA dayAnaMdane mathurApurImAM daMDI virajAnaMdajInAM caraNomAM maLI. te vastu vidyA ane vivekabuddhi hatI. te vastune pAmIne brahmacaryanA tejathI tejasvI brahmacArI dayAnaMda saMsAra-kSetramAM padArpaNa kare che. je vakhate gurunA AzIrvAda ane AjJA mAthe caDAvIne dayAnaMda kAryakSetramAM UtaryA te samaye AryajAtinI dazA jorajorathI pokAra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda : vyakitatva ane kRtitva 25 karI rahI hatI ke mane eka vaidyanI AvazyakatA che. bhArata deza ajJAna, parAdhInatA tema ja anekavidha du:khothI grasta hovAne kAraNe khAMDava vana jevo durgama ane bhayAnaka banI gayo hato. AvA vakhate dayAnaMdajI pote meLavelA jJAnano prasAra karavA bhArata dezanI yAtrAe nIkaLI paDyA. saMvata 1920nA vaizAkha mAsamAM temaNe AgrAmAM prathama pravacana ApyuM. temanAM abhuta pAMDitya, apUrva teja, akADhya tarkazakita ane ojasvI vANInA prabhAvathI sarvatra halacala macI gaI. ahIMthI svAmIjI eka vIra senApati, kaTTara sudhAraka, sudaDha dharmasaMsthApaka, vedonA uddhAraka, pratibhAvAna rASTravidhAyaka ane anupama draSTA tarIke ApaNane darzana Ape che. e traSivaranAM jJAna, vidvattA, zaurya, brahmacarya, dayA, kSamA, nirbhIkatA, vyavasthAzakita, kuneha ane temanI avirAma satyopAsanA sarvakalAsaMpanna payagaMbaranI mUrtiI khaDI kare che. AgrAmAM svAmIjIe saMskRtanuM gaurava sthApyuM ane trIsa hajAra sAMdhyopAsanAnAM pustako chapAvI prajAne dharI, svAmIjIe eka mAsa sudhI ahIM gItAnI kathA karI. loko temanI agAdha vidvattAthI ane ramaNIya zailIthI cakita thaI gayA. temaNe jyAMtyAM mUrtipUjAnuM khaMDana karyuM tethI anakoe mUrtione pANImAM padharAvI dIdhI. ahIM svAmIjI mahAbhAratanI vicAraNA karatA, bhAgavatanuM khaMDana karatA ane jijJAsuone yoganA keTalAka upacAro zIkhavatA. vaLI, pote ahIM aDhAra kalAka sudhI samAdhimAM birAjatA. A pramANe AgrAmAM vedadharmano zaMkhanAda bajAvI svAmIjI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda dhaulApura thaI gvAliyara pahoMcyA. tyAMthI ajamera thaIne haradvAranA kuMbha meLAmAM gayA. e meLAmAM prathama vAra temaNe "veda" sivAyanA anya graMthone pramANabhUta mAnavAno InkAra karyo. kuMbhanA meLAmAM dayAnaMdane aMdhazraddhAnA sAmrAjyanAM darzana thayAM. jJAna vinAnA paMDito temaNe joyA. nirbaLa ane mAyakAMgalA loko emaNe joyA. A tamAma aniSTone mULamAMthI ukheDI nAkhavAnI jarUra temane jaNAI. A mATe navIna baLa prApta karavA ekAMtavAsa sevIne AkarI tapazcaryA karavA dayAnaMdajI kaupInabhera nIkaLI paDyA. eka varSa sudhI himAlayanI kaMdarAomAM tapa tapIne svAmIjI pAchA pharyA tyAre temanI sAme potAnA kAryakramanI spaSTa rUparekhA hatI. dayAnaMdajInA zabdomAM temano kAryakrama A prakArano hato. 1. ""dharmane nAme cAlI rahelI khoTI mAnyatAo ane khoTA siddhAMtono virodha karavA bhASaNo, vyAkhyAno ane vivAdo mAraphata vizeSa joradAra baLavo jagADavo.' 2. ""veda dharmanA kAryane potAnuM karI, tenA pracAra pAchaLa potAnuM jIvana samarpanArA yuvako taiyAra thAya ane vedadharmano dhvaja gaganamAM avicaLa pharakato rahe e hetuthI gurukuLo ane vidyAlayo sthApavAM.'' 3. ""veda dharma zuM che te loko saraLatAthI samaje eTalA mATe veda dharmanuM sAhitya moTA pramANamAM prasiddha karavuM. lokazikSaNa arthe hiMdI bhASAmAM patrikAo kADhavI ane pustako lakhavAM. vedanA saMskRta graMthonuM hiMdI bhASAMtara karavuM ane temano sAco artha samajAvanArAM saraLa bhASyo racavAM.'' Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyakitatva ane kRtitva 27 A kAryakrama laIne svAmI dayAnaMda gAmegAma pharavA lAgyA. temanAM pravacanomAM ane patrikAomAM eka ja saMdeza hatoH "veda dharma eka ja IzvaramAM mAne che. veda dharma mUrtipUjAmAM nathI mAnato. vedazAstra e eka ja sAcuM AdhArabhUta zAstra che. purANa ke bhAgavata nahIM.'' svAmI dayAnaMdajInI A ghoSaNAe purAtana paMthI hiMduomAM ane sanAtanI paMDitomAM khaLabhaLATa macAvI dIdho. svAmIjIno zaMkhanAda tIvrathI tIvratara thato gayo. temaNe mUrtionuM khaMDana karyuM. vaiSNava, zaiva ane zAkata Adi saMpradAyone nirmULa TharAvyA, vAma vagere mArganI pola kholI, kaMThI, tilaka, chApa ane mALAnAM nirAkaraNa karyA; avatAravAda ane purANaupapurANone veda viruddha sAbita karyA, gaMgA vagere nadIomAM snAna ane ekAdazI vagere vratonAM mAhAbhyone jUThAM TheravyAM. saMvata 1924nA caitra mAsamAM kuMbhameLAnA prasaMge svAmIjI haradvAra AvI pahoMcyA. sAdhuo, saMto, mahaMto, maThAdhIzo ane sAmAnya yogIothI AkhuM nagara jANe kIDIthI UbharAI rahyuM hatuM. sapta sarovara svAmIjIe temanI 'pAkhaMDa khaMDinI patAkA'nI sthApanA karI, ane upadezo ApavA mAMDyA. eka nirbhaya saMnyAsI jhaMDI pharakAvI purANa dharmane kuhADAnA ghA mAre, e eka romAMcakArI vismaya hatuM. chatAM, temanI maDhIe zrotAonI bhIDa vadhatI gaI. tyAM zAstrArtha mATe ghaNA dhasI AvatA hatA. paNa beeka savAlajavAba thAya eTale teo medAna choDIne bhAgI jatA hatA. svAmIjInA vedajJAna ane cAritryaprabhAve anekone mugdha karI dIdhA hatA. tethI moTA moTA mahaMto paNa svAmIjInA darzane AvatA hatA. joke thoDAka vijJasaMtoSI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 maharSi dayAnaMda ane virodhI paMDA-pUjArIoe evo pracAra paNa AraMbhyo ke A sAdhu pracchanna khristI pAdarI che. AnI sAme dayAnaMda paDakAra karyo. pariNAme eka vivAdasabhA yojAI. e vivAdasabhAmAM dayAnaMde pratipakSIonI dalIlonuM saMpUrNa khaMDana karyuM. pariNAma svarUpa temano prazaMsaka varga ghaNo vadhI gayo. kAnapurathI dayAnaMdajI kAzI gayA. bhAratanA A suprasiddha vidyAtIrthamAM teo 1869nA oNkaTobara mAsanI 22mI tArIkhe pahoMcyA. traNa aThavADiyAM sudhI temaNe bhASaNo ApyAM. kAzImAM rAjA mAdhosiMhano 'AnaMda bAga' jANIto che. te bAgamAM kArtika sudi 12, saMvata 1926nA roja khUba dhUmadhAma hatI. thoDA divasathI laMgoTadhArI saMnyAsI A bAgamAM Utayo hato. vidyAnI nagarI kAzInA prasiddha-aprasiddha, nAnAmoTA paMDita mallo te laMgoTadhArI sAthe potapotAnI baLaparIkSA mATe AvavA lAgyA che. svAmIjInI kAzImAM hAjarI mAtrathI sarvatra khaLabhaLATa macI gayo che. buddhi ane dharmanI pUrNa svataMtratAmAM mAnanAro sudhAraka dayAnaMda, aMdhavizvAsa ane rUDhionA gaDha banArasanI dIvAlone satyanI TakkarathI toDI pADIne cUrecUrA karavA mATe ekamAtra bhagavAnanA bharose yuddhamedAnamAM UtarI paDyo che. kAzI nagarI atyaMta prAcInakALathI vidyAnI khANa manAya che. tenA khUNe khUNe vidhavAridhi ane galIe galIe mahAmahopAdhyAya rahe che. svAmI dayAnaMda hiMdu dharmanA kurivAjonuM khaMDana karavA mAgatA hatA. Aja sudhI kAzI aparAjitA hatI, tyAM sudhI paurANika dharmane paNa hArelo na mAnI zakAya. sAmAnya rIte je paurANika paMDita niruttara banI jato te kAzI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyaktitva ane kRtitva 29 tarapha doTa mUkato. koI svAmI vizuddhAnaMdanuM nAma ke koI paMDita rAjArAma zAstrInuM nAma vaTAvI khAto. AzrayahIna aMdhakArano ekamAtra aMtima Azraya banArasa ja dekhAtuM. nirbhaya vIra dayAnaMde guphAmAM pesIne siMhane lalakAravAno nizcaya karyo ane mAdhabAgamAM jaIne dharmano jhaMDo ropI dIdho. svAmI dayAnaMde kAzInarezane kaheNa mokalyuM ke je satyAsatyano nirNaya karavA mAgatA ho to paMDitone zAstrArtha mATe taiyAra karo. kAzInareze paMDitone bolAvIne zAstrArtha karavA mATe kahyuM. paMDitoe javAba Apyo ke svAmI dayAnaMda vedono paMDita che ane vedanI ja duhAI de che. amane vedomAMthI pramANo zodhI kADhavA thoDA divaso maLavA joIe. tyAra bAda ame zAstrArtha karI zakIzuM. 15 divasano samaya ApavAmAM Avyo. paMDito khUba taiyArImAM paDI gayA. zAstrArtha mATe kArataka sudi 12no samaya nakkI karavAmAM Avyo. sabhA mATe mAdhAbAga ja upayukata sthaLa gaNavAmAM AvyuM. kAraNa ke svAmIjIe saMnyAsa dharmAnusAra bIjAnA sthaLe javAnuM svIkAryuM nahIM. 15 divasa pUrA thaI gayA. Aje eka bAju mAdhabAgamAM sabhAno samAraMbha thavA lAgyo ane bIjI bAju kAzInA paMDitone sabhAsthAna sudhI pahoMcADavA mATe kAzInarezanA mahelathI pAlakhI, chatra, cAmara vagere sAmagrI mokalAvavAmAM AvI. Aje mAno kAzInA paMDitono parIkSAdIna na hoya ! AjanA divasanI saphaLatA upara ja temanuM bhaviSya AdhArita hatuM. pratipakSamAM kaupInadhArI sAdhu hato. vidyA ja jenuM zastra hatuM. satya ja jeno killo hato ane paramAtmA ja jeno sahAyaka hato. bIjI bAju aneka paMDitonI maMDaLI hatI, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 maharSi dayAnaMda jemanI pAse vidyArUpI khaga to hatuM paraMtu svataMtra vivekazaktinA abhAvamAM rUDhirUpI kATathI kaTAI gayuM hatuM. satyanuM mukha hiramaya pAtrathI DhaMkAI cUkyuM hatuM. paramAtmAnuM sthAna eka tarapha jaDa mUrtioe ane bIjI tarapha annadAtA kAzInareze jhUMTavI lIdhuM hatuM. eka bAju kaupInadhArI bhagavAna para bharoso rAkhI, satyanA gaDhamAM Dero jamAvI vidyAnI talavAra pakaDIne nirbhIka beTho hato. tyAM potAnI zakti ane sahAyakone nirbaLa mAnIne paMDitamaMDaLI kyAreka chatra-cAmaranI zobhAno DhoMga karatI hatI, to kyAreka seMkaDonI saMkhyAmAM ziSyonuM pradarzana karI mAnatI hatI ke have to dayAnaMda jarUra pIgaLI jaze. paraMtu dayAnaMda evo dIvaDo nahoto je havAnA sAmAnya jhapATAthI olavAI jAya. je loko mAdhAbAga tarapha UmaTI paDyA temAM navvANuM TakA mUrtipUjako hatA. te loko satyAsatyano nirNaya jANavA nahotA jatA, paraMtu svIkAra karelA "sanAtana dharma'ne jitADavA jatA hatA. temane batAvavAmAM AvyuM hatuM ke kAzInagarImAM eka bahu moTo nAstika Avyo che. je vizvanAthapurImAM ja vizvanAthajIne gALo bhADe che. tene harAvavo e hiMdu mAtranI pharaja che. loko potapotAnI bhAvanA anusAra eka jabarajasta nAstikanI hAra jovA jaI rahyA hatA. janArAomAM sArA paNa hatA ane bhaMDA paNa hatA. sArA mANaso potapotAnA paMDitone zubhakAmanA ApI rahyA hatA ane bhUMDA loko nAstika sAdhu upara ITa - paththara pheMkavAnuM kAvataruM karI rahyA hatA. sabhAmaMDaLanI vyavasthA zaheranA koTavALa raghunAtha sahAye sAcavavAnI hatI. teo atyaMta sajjana hatA. zAMtipUrvaka zAstrArthanuM kAma patAvavA mATe temaNe Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda : vyaktitva ane kRtitva evI vyavasthA karelI ke eka vakhate eka ja paMDita svAmIjI sAthe praznottara kare, ane paMDitaloko temane gherI na vaLe. 31 traNa UMcAM Asana goThavavAmAM AvyAM eka svAmIjI mATe, bIjuM pratipakSI paMDita mATe ane trIjuM kAzInareza mATe. virodhIonI ATalI badhI saMkhyA ! vaLI temAMya kAzInA prasiddha guMDAonI saMkhyA ! svAmIjInA bhaktonAM hRdaya dhrUjavA lAgyAM. svAmIjIe temanA svabhAva pramANe IzvaravizvAsa ane nirbhayatAno upadeza ApatAM kahyuM: ''eka paramAtmA che ane eka ja dharma che, bIjo koNa che jenAthI DaravuM paDe ? temane AvavA do, jevA paDaze tevA devAze. ' paurANikonI akSauhiNI senA AvI pahoMcI. ruAba besADavA kAzInareza, dUdhamAMthI porA kADhavA vRddha saMnyAsI svAmI vizuddhAnaMda, prasiddha bAlazAstrI, mAdhavAcArya, vAmanAcArya, nArAyaNa vagere vikhyAta paMDito tathA hohallo karavA mATe kAzInA vidyArthIo ane guMDAo. Ama aneka jayaghoSo bolatI paurANika senA mAdhobAgamAM pahoMcI gaI. niyatihIna senAnA pahoMcatAMnI sAthe ja maMDapano niyama tUTI gayo. koTavAlano prayatna niSphaLa gayo. paMDitoe yojanApUrvaka svAmIjIne cAreya bAjuthI gherI lIdhA. temanI pAse eka paNa zubhecchakane besavA dIdho nahIM. rastAo baMdha karI devAmAM AvyA ane dayAnaMdajIne ghero ghAlIne pacAsa hajAra virodhIo sanAtana dharmano jayakAra bolavA lAgyA. zAstrArthano AraMbha thayo. kahevA pUrato zAstrArtha hato, paraMtu vAstavamAM varSARtunAM dhasamasatAM nALAMonI caTTAna sAthe Takkara Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 maharSi dayAnaMda hatI. dareka paMDita potAnI baLaparIkSAmAM rata hato ane yatnazIla hato ke svAmI dayAnaMda niruttara thaI jAya, paraMtu hAjarajavAbI pratyutpannamati saMnyAsI koInA kAbUmAM nahoto Avato. aneka varSonA abhyAsa, tapa ane brahmacaryapAlana dvArA saMcita karela nirbhayatA, dhairya ane smaraNazakti vagere guNo tenA parama sahAyaka banyA. praznarUpI bANonI niraMtara vRSTi thaI rahI hatI. sAdhanasaMpanna brahmacArIe ke kelAM tIrone rastAmAM nirarthaka banAvI deto ane sAthosAtha potAnA dhanuSyanI karAmata batAvato. tenA lakSyavedhI bANathI pheMkelAM aneka bANo virodhIonI DhAlomAM chidra karI rahyAM hatAM. zAstrArtha to kyAreka zirastA pramANe ane kyAreka zirasto mUkIne cAlyo. paurANika paMDito potAnI kamajora sthitine jANatA hatA. temanA mATe vedomAMthI mUrtipUjAnuM vidhAna zodhavuM asaMbhava hatuM. eTale zAstrArthamAM vijaya paNa taddana azakya hato. paMDitoe IrAdApUrvaka viSayAMtara ane ADoDAI zarU karI. sAMja paDI ane vizuddhAnaMde cAlAkI vAparI ane 'dayAnaMda hArI gayo che tevI bUma paDAvI. sabhAmAM hohA vadhI gaI. paMDitAno IzAro thatAM ja kAzInareza IzvarInArAyaNasiMha paNa AsanathI UbhA thaI gayA ane tALIo pADavA lAgyA. pUrvayojanAnusAra pUro lokasAgara ekadama Ubho thaI "sanAtana dharmane jaya'nA jayakAra karavA lAgyo. koTavALe kAzInarezane AvA halakaTa vyavahAra mATe Thapako Apyo, tyAre teo bolyA ke, "ApaNe badhAya mUrtipUjaka chIe eTale ApaNA sAmAnya zatrune game te bhoge harAvavo ja joIe.'' svAmIjI upara IMTa, pathara, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyakitatva ane kRtitva 33 kAMkarA, mATI, joDA vagerenI jhaDIo paDI. svAmIjI to dhIragaMbhIra samudranI mAphaka zAMta ja rahyA. chevaTe rAjAe kahyuM: Apa samartha paMDita cho te to meM jANyuM hatuM, paNa Apa sAcesAca vItarAga cho te atyAre pratyakSa anubhavyuM.'' paurANika paMDitamaMDaLIe zaheramAM vijaya saraghasa pheravIne potAnI kuTilatA ane hArane chupAvavAno prayatna karyo. paNa dezanAM niSpakSa samAcArapatroe dayAnaMdajInA vijayanA samAcAra prakAzita karyA, paMDita satyavrata, sAmazramIjIe temanI 'pratnakamaranaMdinI' nAmaka mAsika patrikAmAM dayAnaMdajInI saphaLatAnI ghoSaNA karI. 'sulehakhaMDa' nAmaka patra lakhyuM ke ''svAmI dayAnaMdajIe kAzInA paMDitone harAvI dIdhA che.'' lAhoranI 'jJAnapradAyinI' patrikAe chApyuM ke, ""emAM zaMkA nathI ke paMDitamaMDaLI mUrtipUjAnuM vidhAna vedomAM batAvI zakI nathI.'' "hindu paeNTriyaTa' nAmanA chApAe prakAzita karyuM, "paMDito joke temanA zAstrajJAnanuM bahu abhimAna karatA hatA, paraMtu temanI bhayaMkara hAra thaI che.'' svAmIjIno upadeza sAMbhaLavA na javA mATe kADhelI jAherAto paNa niSphaLa nIvaDI. havAnI lahera bhamarAone phUla pAse jatAM rokI zake nahIM. loko vadhu utsAha ane utsukatA sAthe svAmIjIno upadeza sAMbhaLavA javA lAgyA. svAmIjInI dhAka cAre tarapha jAmI gaI. dezadezAMtaramAM kAzI zAstrArthanA samAcAra havAnI mAphaka phelAI gayA, ane sAthe sAthe dayAnaMdajInA pAMDityanI kIrtinI suvAsa paNa letA gayA. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda Ama rUDhinA gaDha sAthe dayAnaMdanI Takkarano je bhayaMkara avAja thayo, tenAthI cAre dizAo guMjI UThI, kAzImAM veda TaMkAra karI dayAnaMdajI kalakattA gayA. kalakattAmAM e samaye maharSi devendranAtha ane kezavacaMdrasenano prabhAva hato. A banneya agresaro svAmIjInA nivAsthAne AvavA lAgyA. atyAra sudhImAM dayAnaMdajI saMskRta bhASAmAM bhASaNa ApatA hatA, paNa tenuM bhASAMtara karanArAo bahu bhUlo karatA hatA. vaLI AmajanatA sudhI pahoMcavA mATe hiMdI bhASA vadhu upayukta lAgI eTale have pachI hiMdI bhASAmAM bhASaNa ApavAnuM TharAvyuM. kezavacaMdrasena ane svAmIjInI vacce dezanA aneka prazno bAbata vistArapUrvaka carcA thaI. baMne adbhuta vaktA hatA ane baMneyamAM janatA upara camatkArika asara karavAnI zakti hatI. temanAmAM jema samAnatAo hatI, tevI ja rIte asamAnatAo paNa hatI. eka moTI asamAnatA nIcenA vArtAlApa uparathI spaSTa thaI jaze. eka divase sena mahAzaye svAmIjIne pUchyuM ke, ''judA judA dharmone mAnanArA loko potapotAnA mAnya graMthane IzvarIya ane aMtima pramANabhUta mAne che ane kahe che. Apa vedane IzvarIya jJAna kaho cho. ApaNe kema jANavuM ke konuM kahevuM sAcuM che ?' ' svAmIjIe uttaramAM kurAna ane bAibalamAMthI aneka doSa batAvyA ane vedonI nirdoSatA batAvatAM kahyuM: ''nirdoSa hovAthI vaidika dharma ja sAco che.'' A vAta sAMbhaLI sena mahAzaya bolyAH ''duHkha che ke vedono advitIya vidvAna aMgrejI nathI jANato athavA iMgleMDa jatI vakhate te mAro icchAnukULa 34 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda vyakitatva ane kRtitva 35 sAthI banI zakata.'' svAmIjIe uttara ApyoH ""zoka che ke brAhmosamAjano netA saMskRta nathI jANato ane lokone te bhASAmAM upadeza Ape che jene loko nathI jANatA.' baneya netAomAM A ja aMtara hatuM. ekanI daSTi pUrvAbhimukha hatI, bIjAnI pazcimAbhimukha, e svIkAra karavuM joIe ke svAmIe hindI bhASAmAM vyAkhyAna ApavAnuM ane ekalA kaupIna paheravAnuM choDIne anya vastro dhAraNa karavAnuM zrI sena mahAzayanI preraNA ane AgrahathI ja zarU karyuM hatuM. svAmIjI cAra mAsa sudhI kalakattA rahyA. tyAra bAda muMbaI mATe prasthAna karyuM. mArgamAM teo hugalI, kAnapura, pharukhAbAda, alIgaDha, vRMdAvana, mathurA, allAhAbAda, nAzika ane jabalapura gayA. 1874nA navembaramAM e muMbaI pahoMcyA. muMbaI te vakhate bhAratanuM vyApAranuM mukhya mathaka hatuM. tyAM vepArI vargamAM thoDA pArasIo hatA ane bIjA vaiSNava saMpradAyane anusaranArA hiMduo hatA. prArthanAsamAjanI pravRtti paNa tyAM cAlatI hatI. dayAnaMdajIe ahIM "veda dharmano saMdeza saMbhaLAvavAnuM zarU karyuM. temanI sAme prabaLa virodha jAgyo, emanA upara viSaprayoga paNa thayo. paNa teo jherane paNa pacAvI gayA. be mAsa muMbaI rahIne dayAnaMdajI gujarAtamAM gayA. teo amadAvAda gayA ane rAjakoTa gayA. tyAMthI teo vaDodarA, surata vagere sthaLoe paNa gayA. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda Ama svAmIjIe vivAdo, pravacano ane zAstrArtho karIne khaLabhaLATa to macAvyo hato; paNa ajJAna tathA aMdhazraddhAnA pAyA ghaNA ja majabUta hatA. tene nirmULa karavAnuM kAma ghaNuM ja vikaTa hatuM. A mATe koI prabaLa mAdhyama ke mArga jarUrI hato. dayAnaMdajIe temanA pravAsamAM sudhAraka pravRttinuM nirIkSaNa karyuM hatuM. brAhmosamAja ane prArthanAsamAjanI kAryapaddhati temaNe joI hatI. e badhA anubhavo uparathI temane lAgyuM ke, potAnuM jIvanakartavya saphaLa rIte pAra pADavA mATe eka saMsthA joIe. evI saMsthA sthApavAno temaNe nizcaya karyo. 36 tadanusAra caitra sudi 5, saMvata 1932, 10 eprila, 1875 I.sa.nA roja giragAMvamAM DaoN. mANikacaMdrajInI vATikAmAM niyamapUrvaka AryasamAjanI sthApanA thaI. AraMbhamAM 28 niyamo ghaDyA hatA. tyAra bAda be varSe niyamomAM sudhArAvadhArA thayA ane nimna dasa niyamo mukarara karavAmAM AvyAH AryasamAjanA niyamo 1. sarva satya vidyA ane je padArtha vidyAthI jANavAmAM Ave che te sarvanuM Adi mULa paramezvara che. 2. Izvara * saccidAnaMda svarUpa, nirAkAra, sarvazaktimAna, nyAyakArI, dayALu, ajanmA, anaMta, nirvikAra, anAdi, anupama, sarvAdhAra, sarvezvara, sarvavyApaka, sarvAntaryAmI, ajara, amara, abhaya, nitya, pavitra ane sRSTikartA che. tenI ja upAsanA karavI yogya che. 3. veda sarva satya vidyAonuM pustaka che. veda bhaNavAbhaNAvavA ane sAMbhaLavA-saMbhaLAvavA e sarva Aryono Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryasamAjanI sarvAgI kAMti - 37 parama dharma che. 4. satyane grahaNa karavAmAM ane asatyano tyAga karavAmAM sarvadA tatpara rahevuM joIe. 5. sarva kAma dharmAnusAra, arthAt satya ane asatyano vicAra karIne karavAM joIe. 6. saMsArano upakAra karavo arthAt zArIrika, Atmika ane sAmAjika unnati karavI e samAjano mukhya uddeza che. 7. sarvanI sAthe prItipUrvaka, dharmAnusAra yathAyogya vartavuM joIe. 8. avidyAno nAza ane vidyAnI vRddhi karavI joIe. 9. dareke potAnI ja unnatithI saMtuSTa na rahevuM joIe, kiMtu sarvenI unnatimAM potAnI unnati samajavI joIe.' 10. saghaLA manuSyoe sAmAjika sarvahitakArI niyamo pALavAmAM parataMtra rahevuM joIe ane pratyeka hitakArI niyama pALavAmAM sarva svataMtra rahe. . AryasamAjanI sarvAgI kAMti Ama 10 eprila, 1875mAM maharSi dayAnaMdanA karakamalo dvArA muMbaI mahAnagarImAM prathama AryasamAjanI sthApanA thaI hatI, tene Aje 108 varSa pUrAM thayAM che. joke dhArmika ane sAmAjika AMdolanonA ItihAsamAM ekaso ATha varasa kaMI vadhAre na kahevAya. paraMtu ATalAM varSomAM AryasamAje je saphaLatA ane upalabdhio meLavI che te kharekhara abhUtapUrva ane Azcaryajanaka Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 maharSi dayAnaMda che. sthApanAkALathI laIne Aja sudhInA dhArmika, sAmAjika tathA rAjanaitika kSetramAM AryasamAje je kArya karyuM che te koIthI chupAyeluM nathI - jagajAhera che. mukhyarUpe zikSaNa, aspRzyatAumUlana, jAtivAda-nivAraNa, nArI-jAgaraNa, hiMdI pracAra ane dharmanA tarkasaMgata tathA buddhigamya svarUpanA pracAra-prasAra mATe temaNe karelAM kAryanI saue muktakaMThe prazaMsA karI che. AryasamAjano paricaya ApatAM, "enasAIkalopIDiyA oNpha rilijansa"nA pRSTha 179 para lakhela cheH ''svAmI dayAnaMde 1875mAM AryasamAjanI sthApanA karI, je eka Astika samAja che. dayAnaMda vedone nirNAnta IzvarIya jJAna mAne che, AryasamAjanuM vaijJAnika mantavya che ke, Izvara sarva vidyAnuM AdimULa che, te saccidAnaMda svarUpa, sarvazaktimAna, nyAyakArI, dayALu, ajanmA, anaMta, nirAkAra, sarvajJa, sarvavyApaka ane nitya che. ekamAtra tenI ja upAsanA karavI joIe. veda sarva satya vidyAono graMtha che. Aryajano viddhavAvivAhanA pakSamAM che. bAlavivAha, jAtapAMta ane mAMsabhakSaNanA virodhI che. havana-yajJa vagere saMskArone kare che. guruDamane mAnatA nathI. - AryasamAja vedo tarapha vaLo' AMdolananuM pratinidhitva kare che, jenA saMsthApake vedomAMthI evI vAto zodhI kADhI che jene Adhunika jagata mAne che. temaNe vedonA AdhAre ekezvaravAdane siddha karI Apyo, ane vividha devatAone sAcA paramezvaranAM vizeSaNa batAvI bahu devatAvAdanI mAnyatAnI pokaLatA sAbita karI batAvI che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryasamAjanI sarvAMgI krAMti 39 AryasamAja karmaphaLa ane muktimAM vizvAsa kare che. AvAgamananA cakramAMthI chUTI javAnuM nAma mukti che. vastuta: dayAnaMda ucca koTinA rASTravAdI hatA, temanuM AryasamAja AMdolana bhAratamAM Adhunika rASTrIyatAnuM kAraNa ane kArya sAbita thayuM che. AryasamAja pratye lokonA AkarSaNanAM nimna mukhya kAraNo cheH 1. vedonI puna: pratiSThA 2. eka paramAtmAnI pUjA 3. vedonI apauruSeyatA 4. janmagata jAta-pAMtanuM khaMDana 5. dalitoddhAra 6. samAjasevA 7. potAnA prayatnathI dareka manuSyane vadhumAM vadhu unnata karavAnI bhAvanA 8. bhArata bhAratIono che tevI sau prathama ghoSaNA 9. dezabhaktinI bhAvanA A che AryasamAjanA AdarzonI ane kRtitvanI AchI rUparekhA. vaicArika krAMti saMsAranI samasta krAMtiono mukhya AdhAra vicAronI krAMti para rahyo che. lagabhaga badhA ja itihAsakAro maharSi dayAnaMdane ogaNIsamI sadInA mahAna krAMtikArI vicAraka mAne che. temanI preraNAthI ja AryasamAje gata so varSomAM dhArmika, sAmAjika, zaikSaNika, rASTrIya ane rAjanaitika Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi dayAnaMda lagabhaga badhAM ja kSetromAM navaAkAMkSA, nUtana dIkSA ane navIna AzA janmAvI che. 40 dhArmika krAMti AjanA vaijJAnika yugamAM Izvara ane dharma pratye avizvAsanuM kAraNa emanA nAme cAlato aMdhavizvAsa ane pracalita nirarthaka rItarivAjo che. AryasamAjanA rUpamAM RSi dayAnaMde ApaNane eka evuM jIvanadarzana ApyuM che, je ApaNI AdhyAtmika jijJAsA, manovaijJAnika AkAMkSA tathA jIvananI vyAvahArika jarUriyAtone saMtoSa che. temanA dvArA pratipAdita A jIvanadarzana athavA dharma sIdhosAdo, saraLa, buddhigamya ane saune mATe samAnarUpe sAdhya tathA tarkahIna vizvAsa ane karmakAMDathI rahita che. sAmAjika krAMti Ajano sudharelo hiMdu samAja e AryasamAjanuM ja pariNAma che. janmagata, jAtapAMta, chUtachAta, bAlavivAha, paradAprathA, daheja vagereno virodha AryasamAje ja karyo che. khAnapAna ane cokA-cUlAnAM vyartha baMdhanonI sAme saiddhAMtika pracAra ane vyAvahArika AMdolana AryasamAjanuM ja kArya che. AMtarajJAti vivAha, vidhavAvivAha, strI-zikSaNa, videzayAtrA vagere paranA pratibaMdhonA mULane khodI nAkhavAnuM kAma AryasamAje ja karyuM che. AryasamAjanuM eka mahattvapUrNa kArya e paNa che ke teNe hiMdu dharma ane hiMdu samAjane ghora nidrAmAMthI jagADI tene susaMgaThita banAvyo che. ane hiMdu samAjanAM dvAra ahiMdu mATe khullAM mUkI tene vyApaka ane udAra banAvavAno prayatna karyo che. potAnA svadharmI bhAIone achUta gaNanAro ane IsAI, muslima vagere Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 AryasamAjanI sarvAgI kAMti paradharmIone mleccha gaNI temanA aDakelA pANIne pItAM gabharAto hindu, potAnA dharma, saMskRti ane svAdhInatAnuM rakSaNa karavAmAM kharekhara asamartha hato. loko hiMdune gAya jevo garIba ane saunuM zaraNa mAgato (docile and submissive Hindu) hiMdu kahI tenI mazkarI karatA hatA. AryasamAjanA krAMtikArI AMdolanane kAraNe hiMdu sAhasI ane Akramaka (militant and aggressive Hindu) hiMdu gaNAvA lAgyo. prasiddha lekhaka sara jona silIe temanA "dhI pIpalsa oNpha inDiyA' nAmanA pustakamAM svIkAra karyo ke - je hiMdu dharma potAnAM dArzanika samAdhAna ane rUpavihIna anizcitatAnI ThaMDI rAkhane kAraNe rASTrIya Aga utpanna karavAmAM asamartha hato tene dayAnaMde eka nizcita svarUpa ApIne tenAmAM sAhasa ane pauruSa bharavAno prayatna karyo che. svarAjya ane svadezI : bhAratamAM rAjanaitika cetanA ane rASTrIya bhAvanA pedA karavAmAM aMgrejI zikSaNano tema ja sAmAjika ane dhArmika AMdolanono moTo phALo che. joke rAjA rAmamohana rAya ane brahmasamAjanI sarakhAmaNImAM AryasamAjanuM sudhAra AMdolana taddana bhAratIya ane rASTrIya hatuM. 1885mAM koMgresano janma thayo, jyAre ethI dasa varSa pUrve 1875mAM "svarAjyanI sarva prathama ghoSaNA karanAra svAmI dayAnaMda hatA. potAnA satyArtha prakAza'mAM temaNe nirbhayatApUrvaka tyAM sudhI lakhyuM che ke mAtApitAnI samAna hovA chatAMye videzI rAjya svadezI rAjyanI sarakhAmaNI na karI zake (good govern Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 maharSi dayAnaMda ment is no substitute for self-government) 'H21994'zi "svarAjyano'no vikalpa nathI e Adhunika siddhAMtanI ghoSaNA svAmIjIe ATalAM varSa pahelAM karI dIdhI hatI. A ja rIte baMgabhaMgathI ghaNuM pahelAM svAmIjIe svadezI vastuono svayaM vyavahAra karIne bIjA mATe paNa teno Agraha karI svadezI AMdolanane janma Apyo hato. svAdhInatA AMdolana ane mahAtmA gAMdhIjInA satyAgraha AMdolanamAM lAlA lajapatarAya ane svAmI zraddhAnaMda jevA AryanetAo ane hajAro AryasamAjIo jelamAM gayelA krAMtikArIomAM bhAI paramAnaMda, zahIda bhagatasiMha, rAmaprasAda bismila jevA phAMsInI sajA bhogavanAra aneka zahIdo AryasamAja sAthe ja saMkaLAyelA hatA. Every mannA vizvakoSanA pRSTha 451 para to AryasamAjane spaSTarUpe eka evA rAjadrohIonuM saMgaThana kahyuM che jeno uddeza dezanI AjhAdI hato. rokSaNika krAMti: zikSaNanA kSetramAM AryasamAjane phALo jagaprasiddha che. sarakArane bAda karatAM sauthI vadhu zikSaNasaMsthAo AryasamAja pAse che. dezamAM ane videzomAM paNa AryasamAje seMkaDo saMskRti-mUlaka skUlo ane kaoNleje sthApI che. AryasamAjanuM gurukula AMdolana ane gurukulIya zikSaNa mekaoNle praNAlInI sAme eka celenjarUpa hatuM, jeNe dezamAM rASTrIya bhAvanAno prabaLa pravAha pedA karyo. Aje ItihAsa, sAhitya, hiMdI sevA ane patrakAratvanA kSetramAM gurukulanA vidyAlaMkAravedAlaMkArono apUrva phALo che. achUtoddhAra: chUTachAta hiMdu samAjanuM kalaMka che. AryasamAje Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 AryasamAjanI sarvAgI krAMti tene nestanAbUda karavA mATe sauthI vadhAre saMgharSa karyA che ane balidAno ApyAM che. AryasamAjanI zikSaNasaMsthAomAM achUtone savarNo karatAM vadhu protsAhana ane sagavaDatAo ApavAmAM AvI che ane Aje paNa apAya che. eTaluM ja nahIM temane saMskRta ane veda bhaNavAnI ane bhaNAvavAnI taka ApavAmAM AvI che. pariNAma svarUpa gata eka sadImAM aneka harijana kulotpanna paMDito, purohito, samAjasevako ane rAjanetAo AryasamAje deza samakSa mUkyA che. AryasamAje dezamAM ja nahIM paNa videzomAM - AphrikA, moreziyasa, phIjI, guyAnA, TrinidAda, surinAma, bama vagere sthAnoe 200thI vadhu AryasamAjo ane aneka skUla-kaoNlejanI sthApanA karI che. Aje lAkho bhAratIya pravAsIomAM bhArataniSThA, hiMdutva, prema, hiMdI prema ane saMskRtiniSThAnAM je darzana thAya che teno yaza AryasamAjane phALe jAya che. rASTrabhASA hiMdI: svayaM gujarAtI hovA chatAMye hiMdIne rASTrabhASA ghoSita karIne sau prathama svAmI dayAnaMde dUradarzitA batAvelI ane potAno prastuta graMtha "satyArtha prakAza' hiMdImAM ja lekhalo. AryasamAjanuM badhuM ja kAma lagabhaga hiMdImAM thAya che. AryasamAjI zikSaNasaMsthAomAM hiMdI anivArya viSaya che. hiMdI sAhitya ane bhASAnA vikAsamAM paNa AryasamAjI vidvAnono moTo phALo che. veda ane saMskRtaH saMskRtanA pracAra-prasAra mATe ane vedane ghera ghera pahoMcADavA mATe AryasamAje bhAre kAma karyuM che. je hiMdu bALaka ane zikSita hiMdu vedanuM nAma nahoto jANato ane Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 maharSi dayAnaMda aMgrejI bhaNelo bhAratIya vidvAna vedone bharavADonAM gIto gaNato hato tenI samakSa vedonuM saraLa, subodha ane buddhigamya bhASya mUkavAnuM kAma AryasamAje karyuM che. Aje vedanA nAme eka hiMdu ane bhAratIya gaurava leto thayo che teno yaza AryasamAjane che. AryasamAjI zikSaNasaMsthAomAM saMskRta bhASA paNa eka Avazyaka anivArya viSaya tarIke gaNAya che. AryasamAjanAM so varSanA athAka prayAsanuM pariNAma AjanI AkAzavANI paranuM saMskRta samAcAra-prasAraNa kema na kahI zakAya? nArIsamAnatA: svAmI dayAnaMda phakta strIonI samAnatAnA ja samarthaka ane poSaka nahotA, paraMtu mAtRzakti kahIne temane ghaNAM kSetromAM puruSo karatAM paNa zreSTha gaNatA hatA. strIne zikSaNa na ApavAnI cIlAcAlu jUnI mAnyatAnI sAme AryasamAje potAnA sthApanA kALathI ja AMdolana ane saMgharSa AraMbhelo. kanyA keLavaNI mATe dezamAM aneka kanyAzALAo ane kanyA gurukulo sau prathama AryasamAje zarU karyA, jyAM strIone sAmAnya zikSaNa sivAya vedonuM zikSaNa ApavAnI krAMtikArI vyavasthA karI hatI. strIone yajJopavIta ApavAno adhikAra phakta AryasamAja ja Ape che. bahupatnItva vivAha ane bALalagna viruddha AMdolana ane AMtarajAtIya tathA vidhavAvivAhanuM samarthana sau prathama AryasamAje ja karyuM che. I. sa. 1945mAM mahezaprasAda AlimaphAjile potAnI putrI ku. kalyANIne 'banArasa hiMdu vizvavidyAlayanA dharmavijJAna mahAvidyAlayamAM dAkhala karAvavA khUba prayatna karyo, paraMtu strIone veda bhaNavAno adhikAra nathI' tevI paraMparAgata hiMdu Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryasamAjanI sarvAgI krAMti - 45 mAnyatAne kAraNe uparokta kanyAne vizvavidyAlaye praveza na Apyo. AryasamAje A mATe prabaLa AMdolana karyuM ane vizvavidyAlayanA adhikArIone zAstrIya pramANo dvArA mAnavIyasamAnatA ane strIpuruSa samAnAdhikAra sAbita karI Apyo. chevaTe AryasamAjanA nArIsamAnatAnA mahAna Adarzano vijaya thayo ane ku. kalyANIne 1946mAM vizvavidyAlaye veda'no viSaya bhaNavA mATe praveza Apyo. A rIte kanyAone veda bhaNavA mATe hiMdu vizvavidyAlayanAM dvAra sadA mATe khullAM thaI gayAM. namasta : AryasamAje dezanI bhAvAtmaka ekatA mATe "namaste'nuM sUtra ApyuM. AraMbha kALamAM AryasamAjIonI oLakha namaste'thI thatI. joke zarUAtamAM to sAmAnya loko ane hiMduo paNa 'namaste' zabdathI ciDAtA hatA. Aje "namaste' e sarvasaMmata bhAratIya rASTrIya saMbodhana banI cUkyuM che. AryasamAjanuM vizvavyApI lakSmaH joke AryasamAjanuM kAryakSetra mukhyarUpe bhArata ane hiMdu samAja rahyuM che. paraMtu teNe kRNavatto vizvamAryam' ('saMsArane zreSTha banAvo"nuM) mahAna lakSya potAnI samakSa rAkhyuM che. samAjanA chaThThA niyamamAM svAmIjIe spaSTa ghoSaNA karI che ke... "saMsArano upakAra karavo e AryasamAjano mukhya uddeza che.' tenA navamA niyamamAM "saunI unnatimAM potAnI unnati samajavI" ane cothA niyamamAM ''satyane grahaNa karavAmAM ane asatyane choDavAmAM sadA taiyAra rahevuM joIe' ema kahIne maharSi dayAnaMda Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 maharSi dayAnaMda AryasamAjano pAyo mAnavamAtranA kalyANaarthe nAkhyo hato ane AryasamAjano lakSya vizvavyApI banAvyo hato. Aje dareka Arya sabhAsade RSi-pradarzita uparokta mAnavavAdI Adazone samajI, jIvanamAM utArI, dezanA ane saMsAranA sarvAMgI utkarSa mATe kaTibaddha thavuM joIe ane svayaM eka sAcA Arya banavAno saMkalpa karavo joIe, jethI te potAnA jIvana ane vyavahArathI bIjAne Arya (zreSTha) banAvI zake. A che maharSi dayAnaMdanuM vyaktitva ane kRtitva. sarvapallI DaoN. rAdhAkRSNananA zabdomAM kahIe to ""svAmI dayAnaMda eka mahAna sudhAraka ane prakAMDa krAMtikArI hatA. te sAthe temanA hRdayamAM sAmAjika anyAyane ukhADI pheMkavAno pracaMDa agni paNa hato. emanA Adeza ApaNA mATe ghaNA mahattvanA che kema ke Aje paNa ApaNA samAjamAM aneka matabhedo vidyamAna che. ApaNI phATaphUTanA kAraNe ja bhUtakALamAM gulAmInI jaMjIramAM jakaDAyA hatA. ApaNA arasaparasanA bhedabhAva ane asahiSNutA ja ApaNA patananuM kAraNa banyAM hatAM. ApaNe bhUtakALanI bhUlomAMthI zIkhavuM joIe. to ja ApaNuM bhaviSya ujjavaLa ane gauravazIla banaze. temaNe adhyAtmika avyavasthA, sAmAjika kurivAjo ane rAjakIya, dhArmika, ane sAMskRtika uddhAranuM bIDuM jhaDapyuM hatuM. satya, sAmAjika ekatA ane IzvaranI upAsanAno saMdeza temaNe Apyo. temaNe zikSaNa ane Izvara pUjAnuM svAtaMtrya badhAMne mATe sugama banAvyuM. bhAratanA baMdhAraNamAM sAmAjika kSetramAM aneka vyavasthA maharSi dayAnaMdanA upadezomAMthI preraNA laIne karavAmAM AvI che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 AryasamAjanI sarvAgI krAMti svAmI dayAnaMde 'svarAjya'no sau pahelo saMdeza Apyo hato. temaNe e paNa kahyuM hatuM ke satyanI kasoTI para caDAvIne ja koI paNa vAtano svIkAra karavo. svAmI dayAnaMda navabhAratanA nirmAtAomAM sarvottama hatA.'' have dayAnaMda ekalA na hatA. have temanI AsapAsa anuyAyIonuM vyApaka maMDaLa hatuM. have temanI pAse sudaDha saMgaThana hatuM. muMbaImAM AryasamAja sthapAyA bAda dayAnaMdajI eka dAyakA sudhI rahyA. A samayamAM temaNe AryasamAjanA saMgaThanane sthaLe sthaLe pahoMcADyuM. muMbaImAM AryasamAjanI sthApanA thayA pachI svAmIjI pUnA gayA. tyAM temaNe paMdara vyAkhyAno ApyAM. pUnAmAM mahAdeva goviMda rAnaDe jevA agraNIo dayAnaMdajInA anuyAyI banyA. pUnAmAM temanuM bhAre sanmAna thayuM. hAthInI aMbADI upara temane besADIne nagarayAtrA karAvavAmAM AvI. pUnAthI nIkaLI bhramaNa karatA karatA svAmIjI dilhI pahoMcyA. saMvata 1934no samaya hato. mahArANI vikaToriyAnA rAjyAbhiSekanA samaye ja dilhImAM temaNe vividha dharmasaMpradAyomAM ekatA pedA karavAnA zubhAzayathI eka dharmanetAnuM saMmelana goThavyuM. A saMmelanamAM sara saiyada ahamada, kezavacaMdra sena, kanaiyAlAla alakhadhArI, bAbu harizcaMdra, ciMtAmaNi, bAbu navInacaMdra rAya vagere netAoe hAjarI ApI. joke potapotAnA mata pratyenA mamatva ane durAgrahane kAraNe koI saMmata na thaI zakyuM. pariNAme svAmIjInA A prayAsanuM kazuM pariNAma AvyuM nahIM. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 maharSi dayAnaMda have dayAnaMdanI daSTi rAjasthAna upara hatI. teo citoDa gayA. emaNe tyAM dhamapadeza AraMbhyo. rAjAmahArAjAo tyAM temanAM vyAkhyAna sAMbhaLavA AvatA. eka vAra udepuranA mahArANA, emanuM pravacana sAMbhaLavA AvyA hatA. temaNe svAmIjIne udepura padhAravA vinaMtI karI. dayAnaMda udepura gayA. tyAM temanI asara vyApaka banavA lAgI. udepuramAM dayAnaMdajIe 'paropakAriNI sabhA' nAmanI saMsthAnI sthApanA karI. potAnI pAse je kaMI dravya ke dhana hatuM, sAdhanasAmagrI, pustako ane mudraNAlaya - te sarva saMsthAne soMpI dIdhuM. te saMsthA Aje paNa kAryarata che. udepura choDIne jodhapuranA mahArAjA jazavaMtasiMhajInA AmaMtraNano svIkAra karIne svAmIjI I. sa. 1883nA me mahinAmAM jodhapura gayA. tyAM cAturmAsa gALavAno temaNe nirdhAra karyo hato. jodhapuramAM dayAnaMdajIne khUba prabhAva paDavA lAgyo ane mahArAjA dhIme dhIme temanA prabhAva nIce AvI rahyA hatA. pariNAme mahArAjA vyasanI ane vilAsa tajavA lAgyA hatA. mahArAjAnI mAnItI eka vArAMganA hatI. enuM nAma nannI jAna hatuM. have mahArAjA jo vilAsa choDI de to nannI jAnanuM sthAna Take nahIM. eTale teNe maharSijI upara viSaprayoga karAvavAnuM TharAvyuM. dayAnaMdajI roja rAtanA dUdha letA. A nityaniyama pramANa I. sa. 1883nI 29mI sapTembaranI rAtanA svAmIjIe rasoiyA jagannAtha pAse garama dUdha maMgAvIne pIdhuM. e dUdhamAM kALakUTa jhera meLaveluM hatuM. thoDI ja vAramAM svAmIjIne peTamAM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryasamAjanI sarvAgI kAMti - 49 baLatarA thavA lAgI. emane AzaMkA to thaI ja gaI ke temane jhera ApavAmAM AvyuM che. emane UlaTIo thavA lAgI. bIje divase paNa UlaTIo cAlu rahI. temaNe jagannAthane bolAvyo. jagannAthe badhI vAta kahI dIdhI. tyAre svAmIjIe kahyuM: ''jagannAtha, tArA A kRtyathI mAruM vedoddhAranuM ane dezahitanuM kArya adhUruM rahI gayuM che. tane khabara nathI, AthI lokahitane kevI hAni thaI che. khera vidhAtAnuM vidhAna ja evuM haze. tAre emAM zo doSa? are bhAI ! le ! mArI pAse A thoDA rUpiyA che. tuM e laIne nAsI chUTa. jodhapuranA mahArAjA ja jANaze to tArA rAI rAI jevaDA TukaDA karAvI nAkhaze. tuM nAsI jA. nepALamAM cAlyo jA. mArA taraphathI kazo ja bhaya rAkhIza nahIM.' Abu, ajamera vagere sthaLoe aneka upacAra karAvyA. DaoNkTara alImanakhAMnI cikitsAe "jema jema davA karI tema tema roga vadhato ja gayo' jevI sthiti sarjI. svAmIjInI rageragamAM jhera vyApI gayuM hatuM, paNa svAmIjInI pairyamUrtine joIne aMtevAsIo ane cikitsako maMtramugdha hatA. chevaTe maMgaLavAra ane amAvAsyAnA divase sAMjanA sADA pAMca vAgye svAmIjIe oraDAnAM sarva bAraNAM kholAvI nAkhyAM. pachI pUchyuM ""Aje zo pakSa che ? zI tithi che ? zo vAra che ?'' mohanalAla paMDyAe kahyuM: ''prabhu ! Aja pachI kArataka sudano AraMbha thAya che. Aje amAvAsyA ne maMgaLavAra che. eTale khaMDamAM cAre kora potAnI premadaSTi pheravIne A maharSie gaMbhIra dhvanithI vedapATha AraMbhyo. te vakhate paMDita gurudatta tyAM ja Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 maharSi dayAnaMda hatA. e aThaMga nAstika paMDita maharSi dayAnaMdajInI A aMtima ghaDIthI Azcarya pAmyA. temanAM mana-hRdaya palaTAI gayAM. svAmIjInA AdhyAtmika teje temanA hRdayane prakAzita karI dIdhuM ane te pUrNa Astika banI gayA. vedagAna pachI svAmIjIe saMskRtamAM paramAtmAnI stuti prArthanopAsanA karI, ane pachI hiMdImAM prArthanA karyA bAda pote gAyatrIno japa karavA lAgyA. jANe sonAnI mUrti hoya, tema pote nizcalarUpe samAdhimAM rahyA. cha vAgavAno vakhata thayo ne svAmIjI samAdhimAMthI jAgrata thayA. potAnI baMne AMkho ughADI temaNe prArthanA karI: "he dayAmaya ! he sarvazaktimAna Izvara ! tArI e ja icchA che. sAce ja tArI e icchA che. tArI ja icchA pUrI thAo. ahA ! paramezvara ! te sarasa lIlA karI che !'' ' e uccAraNa karIne maharSijIe potAnA prANane brahmAMDadvAra upara caDAvavA mAMDyo ane thoDI vAra pachI praNavanAda sAthe bahAra kADhI nAkhyo. e dIpAvalIno maMgala divasa hato, eTale saMdhyAe bhAratabharamAM ghera ghera dIpamALAo prakaTI hatI ane te ja saMdhyAe maharSi dayAnaMdajIno jIvanadIpa brahmadhAmamAM laya pAmI gayo hato. bIje divase svAmIjInA dehane pUrA samArohathI ne vedanAM gAnonI dhUna sAthe vaidika vidhithI agnisnAna karAvavAmAM AvyuM. tyAre dezabharamAM UMDA zoka ane vedanA vyApI gayAM paNa itihAsa kahe cheH e maharSie potAnI kAyAne bhasma karIne Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51. AryasamAjanI sarvAgI krAMti potAnI karmabhUmi bhAratane navajIvana ApyuM, navI daSTi ApI - navI dizA ApI. mRtyunA aMdhakAra vAmIne e rASTradeve ApaNane sanAtana jIvananA prakAza ApyA che. e RSi AvyA hatA ApaNA kedakhAnAM toDavA mATe, ApaNI beDIo utAravA mATe ane ApaNA baMdhiyAra jIvanane muktatA apAvavA mATe. te ApaNA rASTrane punarjIvana ApavAne AvyA hatA. emaNe ApaNane svataMtratApUrvaka vicAra karatA karyA, ApaNane kartavyapAlanano maMtra ghUMTAvyo ane dezabhaktinAM amRtaphaLa cakhADyAM. jyAM jyAM emaNe mAnavatAno adha:pAta joyo che tyAM tyAM temanuM hRdaya enA uddhArane mATe phaphaDI UThyuM che. jyAM jyAM emaNe potAnA bhAratavarSane lAMchita ane apamAnita joyo che tyAM tyAM temanuM lohI UkaLI AvyuM che. jyAM jyAM emaNe Izvarane vismRta ane tiraskRta thato joyo che tyAM tyAM emaNe potAnA sarva prANone hoDamAM mUkyA che. svAdhInatA ane svarAjyanI temanI hAkala hiMdI rASTrIya mahAsabhAno janma thayo te pahelAMnI che. chatAMye pazcimanA vicArono emaNe oLoya lIdho nathI. emano rASTravAda to zuddha vaidika tejathI ghaDAyelo che. are ! pazcimanA vaicArika ke sAMskRtika humalA sAme e vedanA zAstro sajIne eka ajeya senApatinI jema UbhA rahyA. bhAratavarSanA sukAI gayelA khoLiyAmAM e maharSie potAnI adamya zakti siMcI. e maharSie aMtyajono uddhAra karyo. temaNe vedanA adhyayanano adhikAra Apyo che. patitone temaNe haiye cAMpyA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para maharSi dayAnaMda che. strIonI sAcI mAtRzakti tarIke emaNe vaMdana karyA che, ane temanA sarvAMgI utkarSa mATe prayatno karyA che. jAtapAtanAM baMdhanone kApI nAkhIne emaNe guNakarmanI vyavasthA ApI che. samasta vizvane "Arya' karavAno emaNe Adeza Apyo ane emAM mAnavakalyANano ja mahAmaMtra rAkhyo che. maharSinI bhAvanAne, lakSyanI ane hArdika abhilASAne samajavA mATe nIceno prasaMga pUrato che. udepuramAM maharSijIne koI bhakta pUchyuM - ''bhagavan! bhAratavarSanuM pUrNa hita kyAre thaze? ahIM kyAre svajAtinI unnati thaze ?' svAmIjIe kahyuM. "eka dharma, eka bhASA ane eka lakSya vinA bhAratanuM pUrNa hita thAya tema nathI. te vinA svajAtinI unnati paNa muzkela che. sarva unnationuM mULa aikya che.'' Ama maharSi dayAnaMde bhAratanuM navanirmANa karyuM che. mAnavajAtinA samartha samuddhAraka tarIke maharSi dayAnaMdanuM sthAna bhAratamAM ja nahIM apitu vizvanA ItihAsamAM cirasmaraNIya raheze. maharSine zraddhAMjali ApatAM kahyuM cheH sUrya sone cala diyA lekina sitAroko jagAkara, eka dIpaka bUjha gayA lAkhoM cirAgako jalAkara, kaha rahe balidAna-premI Aja divAlI manAkara, Aja koI mara gayA lekina hameM maranA sIkhAkara. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiMmata 12-00 9- 00 saMtavANI graMthAvalI - 2006 1. jagadguru zrI Adi zaMkarAcArya 2. zrIrAmakRSNa paramahaMsa 3. svAmI vivekAnaMda 4. zrI zrImA AnaMdamayI mA 5. bhagavAna mahAvIra 6. mahAtmA gAMdhIjI 7. Izu khrista 8. maharSi vinobA bhAve 9. hajarata mahaMmada payagaMbara 10. bhagavAna gautama buddha 11. svAmI sahajAnaMda 12. azo jarathuSTra 13. guru nAnakadeva 14. saMta kabIra 15. mahAprabhu zrIvallabhAcArya 16. zrI svAmI rAmadAsa (kanahanagaDha-kerAlA) 17. maharSi dayAnaMda 18. zrImad rAjacaMdra 19. sAdhu vAsavANI 20. pUjya zrImoTA 21. zrI ramaNa maharSi 22. maharSi araviMda 23. zrI raNachoDadAsajI mahArAja 24. zrI raMga avadhUta 25. zrI punita mahArAja 26. svAmI muktAnaMda 27. svAmI zivAnaMda sarasvatI (hRSIkeza) 28. svAmI cidAnaMda sarasvatI 9- 00 9- 00 12-00 16-00 16-00 18-00 9-00 9- 00 0i-00 9-00 10-00 10 - 00 10-00 10-00 9- 00 hy 10-00 10-00 9-00 10-00 12-00 10-00 10-00 o ) 's 's o o 9-00 9-00 12-00 12-00 300-00 A graMthAvalinAM 28 pustakonI kiMmata rU.300 thAya che. graMthAvalino [ saMpuTa kharIdanArane te rU.200nA rAhata dare ApavAmAM Avaze. rU.200 (seTanI) ISBN 81-7229-237-6 (set)