________________
મહર્ષિ દયાનંદ અને દયાનંદને શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર્યા. વિરજાનંદજીએ શહેરમાં ફાળો કરી દયાનંદજી માટે “મહાભાગ્ય'ની પ્રત મેળવી આપી.
આમ અધ્યયનનો આરંભ થયો ત્યારે ભારતના ઉત્તર ક્ષેત્રમાં દારુણ દુકાળ હતો. આથી, શરૂઆતના થોડા દિવસોમાં સ્વામીજીને ચણા ઉપર જ રહેવું પડ્યું હતું. પાછળથી અમરલાલ નામના એક સજ્જને સ્વામીજીને ભોજન તથા ગ્રંથ વગેરે બાબતમાં નિશ્ચિત કર્યા. સ્વામીજીને રાતના અધ્યયન માટે તેલની વ્યવસ્થા નહોતી. લાલા ગોરધનદાસે એ પેટે માસિક ચાર આના આપવા માંડ્યા. દૂધને માટે હરદેવ પથ્થરવાળા સ્વામીજીને માસિક બે રૂપિયા આપતા થયા. મુકામને માટે સ્વામીજીએ પહેલેથી જ વિશ્રામઘાટ ઉપરના લક્ષ્મીનારાયણ મંદિરની નીચે એક કોટડી મેળવી લીધી હતી. જોકે એમાં તેઓ પોતાના પૂરા પગ પણ પસારી શકતા નહોતા.
પરંતુ દયાનંદજી શ્રદ્ધાપૂર્વક કૃતસંકલ્પ બની બ્રહ્મનિષ્ઠ સદગુરુની પાસેથી જ્ઞાનપ્રસાદી મેળવી પરમ વિજ્ઞાનનો સાક્ષાત્કાર કરવા અહર્નિશ કાર્યરત હતા. સ્વામીજી ગુરુજીને માટે નિત્ય જમનાજીમાંથી વીસ વીસ ઘડા પાણી લઈ આવતા અને ટાઢતડકો કશાની પરવા કર્યા વગર ગુરુસેવા કરતા.
વિરજાનંદજી દુર્વાસાનો અવતાર હતા. શિસ્ત અને અભ્યાસના અત્યંત આગ્રહી હતા. જોકે દયાનંદજી પણ એક આદર્શતમ વિદ્યાર્થી હતા તથા તેમના નિયમ સંયમ અપૂર્વ હતા. એક વખતે વિરજાનંદજીએ ક્રોધાવેશમાં આવીને નાનકડી ભૂલ માટે દયાનંદજીને હાથ પર લાકડી ફટકારી દીધી. છત્રીસ વર્ષના દયાનંદજી ગુરુજીને કહેવા લાગ્યા: ‘‘ભગવન્! મારું શરીર તો
